De plumbo pestilenti. Kwestia zatru oowiem w staroytnym Rzymie*

Maciej Paprocki

Ow metal powszechnie wystpujcy i atwy w ksztatowaniu z pozoru nie wyrnia si wrd innych surowcw, ktrych uywali Rzymianie. Nie zdawali sobie oni jednak sprawy z jego niezwykle toksycznych waciwoci.

Charakterystyka i formy wystpowania oowiu

Wrd metali opisywanych przez sta-roytnych Grekw i Rzymian ow (gr. , ac. plumbum) zazwyczaj nie cieszy si szczegln estym. Zoto i srebro od zarania dziejw byy uywane jako rodek patniczy i materia ozdobny. Narzdzia z koci i krzemienia zostay natomiast wyparte przez stop cyny i miedzi (brz), ktry z kolei musia pniej ustpi miejsca znacznie twardszemu i trwalsze-mu elazu. Pord wspomnianych metali ow nie wyrnia si wyjtkowymi waciwociami. Do mikki i atwy w formowaniu, a przede wszystkim atwo dostpny, by powszechnie uywany w niemal wszystkich staroytnych kulturach rdziemnomorskich, ale pocztkowo nie znaleziono dla niego zbyt wielu zastoso-wa. Dostp do metalicznego oowiu by do

M.A. Lessler, Lead and Lead Poisoning from Antiquity to Modern Times, Ohio Journal of Science, nr 88 (3), 1988, s. 78-79. Ow by uywany od II tys. p.n.e. na Krecie, Sardynii, Korsyce, w Mezopotamii i Azji Mniejszej, a nieco pniej (od panowania XVII dynastii) by w uytku i w Egipcie. [Za:] H.A. Waldron, Lead Poisoning in the Ancient World, Medical History, nr 17 (4), 1973, s. 392-393.

Rzym

46 /0

utrudniony, gdy w przeciwiestwie do zota czy miedzi, ow rodzimy w postaci bryek metalu bez domieszek wystpuje niezwykle rzadko w naturze. Do powszechnie jednak mona natkn si na jego zwizki, pord ktrych dla staroytnych najwiksze znaczenie posiaday nastpujce cztery substancje: galena [PbS], glajta [PbO], cerusyt [(PbCO) Pb(OH)] oraz octan oowiu (II) [Pb(CHCOO)]

4. Galena (siarczek oowiu) jest poyskliw, srebrno czarn, metaliczn rud, ktr w czasach staroytnych wydobywano m. in. w Anatolii, Hiszpanii, Sar-dynii, Wielkiej Brytanii i na Bakanach (synne kopalnie Laurion w Attyce). Wyrabiano z niej ozdoby, a w sproszkowanej postaci stanowia gwny skadnik srebrzystego barwnika kosm-etycznego6. Najistotniejsza w galenie bya jednak dosy spora domieszka srebra, ktre uzyskiwano poprzez przetopienie jej w procesie kupelacji; ow by tu czstokro tylko produktem uboc-znym metalurgii srebra. Glajta (tlenek oowiu) jest topomaraczowym proszkiem, produktem ubocznym kupelacji srebra. Ze wzgldu na inten-sywny kolor bya z rzadka uywana w barwieniu glazur ceramicznych i w budownictwie. Biay proszek cerusytu lub bieli oowianej (uwod-niony wglan oowiu) czsto z kolei suy jako skadnik pudrw kosmetycznych0 i lekarstw, a take jako pprodukt w przemyle. Ostatni ze zwizkw, octan oowiu, skada si z bezbarwnych krysztaw o sodkim smaku, ktre byy uywane do sodzenia potraw i ich konserwowania. Jego N.H. Gale, Z. A. Stos-Gale, Cycladic Lead and Silver Metallurgy, The Annual of the British School at Athens, nr 76, 1981, s. 174.4 F.P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning in Ancient Rome, Acta Theologica Supplementum, nr 26 (2), 2006, s. 149. T. Waldron, C. Wells, Exposure to lead in ancient populations. Transactions and studies of the Collegeof Physicians of Philadelphia, nr 1, 1979, s. 102-115; J. O. Nriagu, Occupational exposure to lead in ancient times, The Science of the Total Environment, nr 31, 1983, s. 105-116. Cyt. za: F. P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning, s. 148.6 L. Aitchison, A History of Metals, Londyn 1960, s. 43 [za:] H. A. Waldron, Lead Poisoning, s. 391. Opis procesu kupelacji w dalszej czci tekstu. N.H. Gale, Z.A. Stos-Gale, Cycladic Lead, s. 179. F.P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning, s. 149-150.0 J. Partington, Origins and Development of Applied Chemistry, Londyn 1935, s. 83. [Za:] H. A. Waldron, Lead Poisoning, s. 392. Dioskurydes, De materia medica, V 103. [Za:] F. P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning, s. 149.

przydatno w konserwacji ywnoci jest cile zwizania z obecnoci oowiu w jego czsteczce: atomy tego metalu skutecznie blokuj dziaanie wikszoci enzymw, co uniemoliwia rozwj szkodliwych drobnoustrojw w produkcie, ktry chcemy zabezpieczy. Dziaanie oowiu nie jest jednak wybircze: podlegaj mu tak bakterie znajdujce si w ywnoci, jak i ludzie, ktrzy j spoywaj.

Rozwj produkcji i zuycia oowiu w basenie morza rdziemnego

Dziki swym waciwociom, ow w staroytnoci by metalem atwo dostpnym, powszechnym i tanim ju w okresie pierwszych eksperymentw metalurgicznych w basenie Morza rdziemnego. Pierwiastek ten posiada jedn z najniszych temperatur topnienia pord znanych podwczas metali ju temperatura rzdu 0C zazwyczaj wystarcza do wytopienia oowiu z jego najczciej spotykanej rudy, galeny siarczku oowiu (PbS). Przypadkowo wrzucona do ogniska galena w kontakcie z poncym wglem atwo utlenia si do tlenku oowiu (PbO), a ten reaguje z reszt nieutlenionej galeny, tworzc ow (Pb) i dwutlenek siarki (SO)

4, wedug poniszego rwnania:

PbO + PbS Pb + SO

Jeli uwiadomimy sobie, e ognisko zasilane wglem drzewnym zazwyczaj wytwarza tempera-tur tylko nieco nisz ni 00C, to nie zdziwi nas fakt, e niektrzy badacze przypuszczaj, jakoby to ow mia by pierwszym przetapianym metalem w historii. Spord siedmiu metali znanych czowiekowi w staroytnoci tylko cyna ma nisz temperatur topnienia6, jest jednak stosunkowo rzadko spotykana w porwnaniu

J. Eisinger, Lead and Wine: Eberard Gockel and the Colica Pictonum, Medical History, nr 26, 1982, s. 285. Lessler podaje 328C jako temperatur topnienia, u Waldrona jest to 347C. Dokadna temperatura zaley od cinienia, zanieczyszcze w rudzie i innych czynnikw. [Za:] M.A. Lessler, Lead and Lead Poisoning, s. 78. H.A. Waldron, Lead Poisoning, s. 392.4 N. H. Gale, Z. A. Stos-Gale, Cycladic Lead, s. 178. Ibidem, s. 176-180.6 M. A. Lessler, Lead and Lead Poisoning, s. 78.

4/0

Kultura

z powszechnie wystpujc galen. Gale i Stos-Gale, historycy metalurgii oowiu, przekonuj, e a do IV tys. p.n.e. najczciej przetapianym metalem (chocia wci przetopem zajmowano si niezwykle rzadko) by ow, a nie mied. W tym okresie nie ceniono jeszcze stosunkowo mikkiej i trudno dostpnej miedzi, wci pre-ferujc narzdzia z powszechnie wystpujcego krzemienia i obsydianu. Uywano ju w tym okresie zielonkawoniebieskich rud miedzi, takich jak malachit i azuryt, lecz najprawdopodobniej tylko w celach kosmetycznych (pudry i proszki). Nie s one jednak w aden sposb podobne do bryek miedzi rodzimej, wic czowiek pierwotny nie miaby adnego istotnego powodu, by pr-bowa przetopu tych turkusowych mineraw. Dodatkowo naley wspomnie o tym, e przetop miedzi wymaga utrzymania temperatur rzdu 00C, nieosigalnych przed 00 r. p.n.e. z przyczyn technicznych0.

Ow posiada natomiast wiele cech, ktre mogy uatwi jego przetop. W przeciwiestwie do rud miedzi, galena wykazuje si ciemnym kolorem i metalicznym poyskiem, co miaoby zasugerowa pierwszym eksperymentatorom jej pokrewiestwo z metalem i zainspirowa ich do umieszczenia jej w palenisku. W temperaturze ok. 00C z rudy powstaaby bryka oowiu, spywajca na dno paleniska, ktr po ostygniciu mona by formowa ze wzgldu na jej mikko. Metal ten nie miaby zastosowa praktycznych z tych samych powodw co mikka mied, lecz mgby suy do ozdoby. Przypuszczenie to potwierdzio si w Anatolii odnaleziono spore iloci oowianych paciorkw datowanych na ok. 600 lat p.n.e., ktre musiay powsta z oowiu wytopionego z galeny. Wskutek braku prak-tycznych zastosowa dla przetopu oowiu, Gale i Stos-Gale przypuszczaj, e proces ten zosta wielokrotnie wynaleziony i zarzucony w wielu miejscach bez wpyww zewntrznych. Do-

Cyna jest na tyle rzadka, i przez dugi czas trway badania nad tym, skd staroytni metalurdzy uzyskiwali iloci niezbdne do produkcji brzu. N.H. Gale, Z.A. Stos-Gale, Cycladic Lead, s. 177. Od VI tys. p.n.e. uywano czasami miedzi rodzimej, lecz gwnie w tworzeniu dekoracyjnych szpil i innych ozdb: jej mikko wyklucza inne zastosowania. Ibidem, s. 178.0 Ibidem, s. 179. Ibidem, s. 178. Ibidem, s. 178-179. Ibidem, s. 180.

piero rozwj przetopu miedzi w IV tys. p.n.e. da impuls do powtrnego rozpoczcia prb metalurgicznych z szarym metalem. Przyczy-n by tu przeom techniczny temperatury rzdu 00C, niezbdne do przetopu miedzi i tworzenia brzu, byy take wystarczajce do przeprowadzenia procesu kupelacji4. Polega on na stopieniu oowiu uzyskanego z galeny i ogrzewaniu go w tyglu o porowatych ciankach (tzw. kupeli) do odpowiedniej temperatury. Nad jego powierzchni przedmuchuje si nastpnie strumienie gorcego powietrza. Ow w kontakcie z tlenem stopniowo przechodzi w tlenek oowiu (glajt), ktra pywa po powierzchni roztopionego metalu w postaci szumowin, dopki nie zbierze si jej rcznie lub te nie wchon jej porowate cianki tygla. Wraz z postpujcym utlenianiem ilo oowiu oraz jego drobnych zanieczyszcze w tyglu spada, w miar jak coraz wiksze iloci utleniaj si do glajty i wypywaj z tygla. Osta-tecznie na dnie pozostaje bryka srebra metalu, ktry nie moe ju zosta utleniony, gdy jako metal szlachetny jest niewraliwy na wikszo czynnikw chemicznych. Srebro rodzime wyst-puje w niektrych skaach, lecz rzadko, w iloci zaledwie 0,% zasobw miedzi rodzimej6. Znacznie wiksze iloci srebra wystpuj w rudach oowiu, rozproszone w tym metalu. Srebro jest na tyle mocno zwizane z oowiem, e wstpny wytop oowiu z galeny w najmniejszy sposb nie zmniejsza jego iloci dopiero kupelacja pozwala na oddzielenie tych pierwiastkw.

Odkrycie kupelacji i moliwo wytopu duej iloci srebra stworzyo olbrzymi popyt na galen, a przy okazji spowodowao proces gromadzenia si duych iloci glajty jako produktu ubocznego. Spor cz odpadu poprodukcyjnego redukowano ponownie do oowiu, ogrzewajc glajt z galen. Ow ten by ju pozbawiony srebra, lecz nadal nadawa si do innych celw, jak wytwarzanie ozdb, obcinikw, figurek i przedmiotw co-dziennego uytku. Iloci przetapianego oowiu pozostawiy po sobie wyrany lad, ktry mona dzisiaj odczyta: jego atomy podczas przetopu oraz obrbki unosiy si i niesione prdami powietrza rozprzestrzeniay si w atmosferze. Cz z nich opada na Grenlandi i znikna 4 Ibidem. Opis kupelacji za: N.H. Gale, Z.A. Stos-Gale, Cycladic Lead, s. 179.6 Ibidem, s. 179. H.A. Waldron, Lead Poisoning, s. 392-933.

Rzym

4 /0

pod sukcesywnie narastajcymi warstwami lodu, a w dzisiejszych czasach odwierty pozwalaj nam na powtrne dotarcie do nich. Badania zawartoci oowiu w lodach grenlandzkich wykazay, e ok. 60 r. p.n.e., wraz z pocztkiem bicia srebrnych monet w wiecie rdziemnomorskim, ilo antropogenicznego oowiu w kolejnych war-stwach lodu zaczyna wyranie rosn: badania izotopowego skadu drobin oowiu pozwoliy nawet na zidentyfikowanie, z ktrych obszarw pochodzia przetapiana galena. Ow w natu-rze skada si z mieszaniny czterech izotopw: 04Pb, 06Pb, 0Pb oraz 0Pb, z ktrych tylko pierwszy wystpuje w staej iloci, natomiast trzy kolejne produkty rozpadu pierwiastkw promieniotwrczych mog trafi do miejscowej rudy oowiu w rnych ilociach. Kada taka ruda posiada zatem swoj charakterystyczn kombina-cj izotopow. Zbadanie wzajemnego stosunku izotopw czsto pozwala na zidentyfikowanie kopalni, z ktrej pochodzia galena odkrycie tym cenniejsze, e srebro wytopione podczas kupelacji zawsze zawiera jeszcze odrobin oowiu (0,%), ktry take moe izotopowo wska-za geograficzne pochodzenie rudy0. Prbki z Grenlandii wskazuj na intensywn eksploatacj kopal galeny na obszarze dzisiejszej Hiszpanii za czasw obecnoci kartagiskiej na tych terenach, z dodatkowymi rdami emisji oowiu w tym okresie na ziemiach Italii, Bakanw i Sardynii. Alternatywne analizy izotopowe oowianych/srebr-nych artefaktw i monet pochodzenia egejskiego udowadniaj take, i kultura cykladzka oraz mieszkacy Grecji archaicznej oraz klasycznej korzystali z pokadw srebrononych rud oo-wianych z kopalni na wyspie Siphnos, z kopalin attyckiego Laurion oraz z innych miejsc wydobycia w basenie Morza Egejskiego.

K.J.R. Rosman et al., Lead from Carthaginian and Roman Spanish Mines Isotopically Identified in Greenland Ice Dated from 600 B.C. to 300 A.D., Environmental Science and Technology, nr 31 (12), 1997, s. 3415. R.H. Brill, J.M. Wampler, Isotope Studies of Ancient Lead, American Journal of Archaeology, nr 71 (1), 1967, s. 63-64.0 N.H. Gale, Z.A. Stos-Gale, Cycladic Lead, s. 179. K.J.R. Rosman et al., Lead from Carthaginian and Roman Spanish Mines, s. 3415. N.H. Gale, Z.A. Stos-Gale, Cycladic Lead, s. 211. W. Gentner, O. Mller, G.A. Wagner, Silver Sources of Archaic Greek Coinage, Naturwissenschaften, nr 65, 1978, s. 278-284.

Badania prbek lodu z odwiertw sugeru-j, e wzrost zanieczyszczenia oowiem mo-na skorelowa w czasie z rozwojem imperium rzymskiego. Stenie tego pierwiastka osiga maksymalne wartoci w prbkach z okresu koca republiki i utrzymuje si na wysokim poziomie a do pocztku III w. n.e., kiedy to jego poziom w prbkach zaczyna sukcesywnie spada4. Dane stratygraficzne z Grenlandii zgadzaj si z analizami historykw metalurgii, wedug ktrych produkcja oowiu w wiecie rdziemnomorskim wzrosa z 0 kiloton/rok w epoce brzu do 460 kiloton/rok w okresie cesarstwa rzymskiego (0 r. p.n.e. 00 r. n.e.), aby pniej gwatownie opa do poziomu niewiele wyszego od tego z epoki brzu. Ow pozostawa uprzednio metalem niezbyt przydatnym ze wzgldu na sw mikko, natomiast dopiero w epoce rzymskiej architekci i budowniczowie docenili t i inne jego cechy, po czym rozpoczli uywa go na szerok skal. wiat rzymski zuywa ow w olbrzymich ilociach: na wyprodukowanie tylko jednej czci urzdzenia przewodzcego wod w akwedukcie koo Lyon wykorzystano tysicy ton tego metalu6. Rzymianie opanowali te technik walcowania oowiu w celu tworzenia cienkich pyt metalu, z ktrych nastpnie formowano rury akweduktw, syfony i inne elementy systemw kanalizacyjnych i hydraulicznych. Z oowiu odlewano poski i przedmioty ozdobne, for-mowano z niego rynny i dachy, monety i od-waniki, a take pociski i obciniki do agli. Szczeglnie wiele oowiu znajdowao si na wczesnych okrtach: przecitny statek z tego okresu o dugoci m dwiga na sobie od 0 do 0 kg oowiu w postaci pyt metalu na poszyciu okrtu oraz osprztowania takiego jak sondy, piercienie, ciarki wdkarskie, oowiane piecyki przenone i naczynia, a take pojemniki do przechowywania ywnoci. Znaczce iloci tego pierwiastka znajdowano w kuchniach okr-tw, ktre nie mogy sobie pozwoli na ceramik, 4 K.J.R. Rosman et al., Lead from Carthaginian and Roman Spanish Mines, s. 3415-6. J.O. Nriagu, Occupational exposure, s. 106. Cyt. za: F.P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning, s. 149.6 H.A. Waldron, Lead Poisoning, s. 393. Ibidem. J.O. Nriagu, Occupational exposure, s. 105. Cyt. za: F.P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning, s. 151. B. Rosen, E. Galili, Lead Use on Roman Ships and its Environmental Effects, The International Journal of Nautical Archaeology, nr 36 (2), 2007, s. 304-305.

4/0

Kultura

zbyt kruch w warunkach cigego koysania. Mimo ceramicznej alternatywy, gospodarstwa domowe na ldzie take uyway oowianych pojemnikw i naczy. Koty i garnki z brzu oraz miedzi czsto powlekano oowiem lub stopem srebra i oowiu dla poprawy smaku40, bowiem w gotujcej si ywnoci przy kontakcie z miedzi powstaje zielononiebieski grynszpan: zoona mieszanina chlorkw, wglanw, octanw i innych organicznych soli miedzi, ktra nadaje potrawom nieprzyjemny smak4. W naczyniach powlekanych stopami oowiu zachodzi inna reakcja: w kwanym rodowisku dwuwarto-ciowe jony (Pb+) przechodz do gotujcej si potrawy, tworzc sole oowiu i kwasw organicz-nych, zazwyczaj przyjemnie sodkie w smaku4. W uyciu byy sztuce ze stopu cyny i oowiu, a take naczynia do przechowywania oliwy i wina zrobione z oowiu lub nim powlekane4. Dodat-kowo naley zwrci uwag na fakt, e oowiu uywano take w formie zwizkw: w skad wielu kosmetykw, lekarstw i przedmiotw wchodziy galena, cerusyt i glajta.

Hipoteza rzymskiej oowicy: historia bada

Tak powszechnie uywany w imperium rzymskim metal zwrci na siebie uwag wielu historykw, ktrzy wiadomi jego toksycznej natury prbowali dociec, czy Rzymianie byli naraeni na oowic czy te nie. Sami staroytni czsto zauwaali negatywne skutki kontaktu ze zwizkami oowiu, najczciej jednak opisywali zatrucia cerusytem (wglanem oowiu), kt-ry ze wzgldu na posta proszku mg zosta przypadkowo poknity44. Cerusyt lub biel oowiana (ac. cerussa, gr. ) to proszek o waciwociach wybielajcych, skadnik wielu kosmetykw4, sabo wchaniajcy si przez skr,

40 F.P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning, s. 149-50.4 H.A. Waldron, Lead Poisoning, s. 393.4 Ibid.; H.A. Waldron and D. Stofen, Sub-clinical lead poisoning, London, New York 1974. [za:] J. Eisinger, Lead and Wine, s. 288.4 Ibid., F.P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning, s. 150.44 A.T. Hodge, Vitruvius, Lead Pipes and Lead Poisoning, American Journal of Archaeology, nr 85 (4), 1981, s. 486.4 Owidiusz, De Medicamen. Fac. Fem., 73; Martialis, 2, 41, 12 i 7, 25, 2. [za:] A.T. Hodge, Vitruvius, s. 486.

lecz w przypadku wdychania pyu lub te bezpo-redniego spoycia, ilo oowiu przedostajcego si do ustroju gwatownie wzrasta46. Pliniusz i Dioskurydes byli wiadomi jego toksycznych waciwoci, a Galen i Kelsos zalecali nawet pew-ne antidota na zatrucie cerusytem4. Metaliczny ow nie by natomiast podejrzewany o wiksz szkodliwo. Pliniusz stwierdzi krtko, e pary tego metalu s szkodliwe dla istot ywych, ale nie przeszkodzio mu to poda wielu receptur na lekarstwa wytwarzane z oowiu4. Witruwiusz w De architektura spekuluje natomiast o szkodliwoci oowiu w nastpujcych sowach:

Ponadto woda z rur glinianych jest znacznie zdrowsza ni z rur oowianych, gdy z oowiu powstaje biel oowiana, podobno dla zdrowia szkodliwa; jeli wic to, co z oowiu pochodzi, jest szkodliwe, to tym bardziej ow nie moe by zdrowy. Jako przykad mog suy pra-cujcy przy oowiu ludzie, ktrzy maj cer blad. Kiedy bowiem przy topieniu ow staje si pynny, pary jego atakuj czonki ciaa i, prac je codziennie, pozbawiaj krwi. Jeli wic chcemy mie zdrow wod, wydaje si, e naley j jak najrzadziej sprowadza wo-docigami z oowiu49.

Jeli nawet Witruwiusz dostrzega zagroenia dla zdrowia pynce z uycia oowianych rur, to cakowite zarzucenie tej praktyki byoby ze zrozumiaego powodu cakowicie niemoliwe. Ow by na tyle tani i przydatny, e cakowite wyrugowanie go z przemysu i gospodarstwa domowego byoby po prostu nieopacalne. Dodatkowo naley wspomnie fakt, e tak jak istnieli autorzy, ktrzy odradzali uycie oowiu, tak i dotrway do naszych czasw dziea tych, ktrzy wykorzystanie oowiu wrcz polecali. Do drugiej grupy nale midzy innymi Marek Por-

46 H. Hu et al., The Epidemiology of Lead Toxicity in Adults: Measuring Dose and Consideration of Other Methodologic Issues, Environmental Health Perspectives, nr 115 (3), 2007, s. 456.4 Plin. Nat. XXXIV, 70; Dioskurydes 5, 103; Galen De antidotis 14, 144 [w:] Claudii Galeni Opera omnia, ed. K.G. Khn, Lipsiae 1826; Kelsos 5, 27, 12, [w:] Celsus: On Medicine, prze. W.G. Spencer. Harvard 1938 [za:] A.T. Hodge, Vitruvius, s. 486.4 Plin. Nat. XXXIV, 50, 167 [za:] F.P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning, s. 147.4 De architectura VIII 6, 10/11 [za:] F.P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning, s. 147; Witruwiusz. O architekturze ksig dziesi. Prze. K. Kumaniecki. Warszawa 2004, s. 202.

Rzym

0 /0

cjusz Kato, Kolumella i Pliniusz, ktrzy polecali naczynia powlekane oowiem do przyrzdzania sapa/defrutum0 lepkiego, sodkiego syropu z moszczu winnego, ktry cieszy si niezwyk popularnoci.

Syrop ten powstawa w procesie dugotrwaego wygotowywania moszczu lub wina w kotach do poowy lub dwch trzecich oryginalnej objtoci. Produkt kocowy odznacza si winno-sodka-wym zapachem, sodkim smakiem, konsystencj miodu i przyjemnym, ciemnym kolorem. Sapa w rzymskiej kuchni byo nieomale przypraw uniwersaln: stosowano je do doprawiania mis, sosw i wszelkich potraw, ktre wymagay so-dzenia. W tym samym czasie odkryto take inne zastosowanie brzowego syropu. W miar wzrostu popytu na wino coraz czciej pojawiay si przypadki sztucznego poprawiania jakoci sabych lub kwanych win, w okresie wczesne-go cesarstwa tak nagminne, i przyczyniy si do narzeka Pliniusza, e rzecz niemoliw jest skosztowa niepodrabianego wina4. Syrop moszczowy znakomicie nadawa si do faszo-wania jego sodycz i skoncentrowany aromat guszyy nieprzyjemne aromaty, a zachcajcy smak sprawia, e wedle pisarzy staroytnych wino zaprawione nim miao by szczeglnie popularne wrd kobiet. Rzymianie zauwayli te jeszcze jedn niezwykle przydatn cech sapa: dodane do przetworw i napojw, wyranie wyduao okres przydatnoci do spoycia i chronio przed zepsuciem. Zabezpieczajce waciwoci syropu znalazy zastosowanie zwaszcza w winach, ktre przechowywane w nieszczelnych i zanieczysz-czonych pojemnikach mogy niezwykle szybko sfermentowa i przeobrazi si w ocet6. Rzymscy winiarze znali co prawda greck metod zapra-wiania win ywic, lecz uywali jej rzadko, co 0 Terminologia nie jest do koca jasna: spotykamy si z terminami sapa, defrutum i caroenum, ktre czasami uywane s wymiennie, a czasami s stosowane na oznaczenie rnych ste otrzymanego syropu. HA. Waldron, Lead Poisoning, s. 393. J. Eisinger, Lead and Wine, s. 285. H.A. Waldron, Lead Poisoning, s. 393; J. Eisinger, Lead and Wine, s. 285.4 Plin. Nat. XIV 31. Sawnym przypadkiem jest tu historia Munny, wspomnianego w epigramie (X 36) Marcjalisa: mia on podobno wysya z Marsylii do Rzymu zatrute wina, przez co sam wola nigdy nie pojawia si w stolicy, bojc si skosztowa wasnych produktw. [Za:] J. Eisinger, Lead and Wine, s. 284. J. Eisinger, Lead and Wine, s. 285.6 H.A. Waldron, Lead Poisoning, s. 393.

wskazuje na to, e syrop sapa w roli konserwantu musia najwidoczniej bardziej przypada do gu-stu przecitnemu konsumentowi w imperium. Zdolno sapa do hamowania procesw rozkadu biologicznego bya jednak spowodowana obec-noci czynnika rwnie szkodliwego dla bakterii jak i innych organizmw ywych oowiu.

Syrop moszczowy powstawa w procesie odpa-rowania pynu, ktry gotowano powoli w wielkich kadziach, albo wykonanych ze stopu oowiu, albo te oowiem powlekanych. Rzymscy winiarze cenili naczynia oowiane bardziej ni brzowe, skarc si czsto, e moszcz wygotowywany w brzowych kadziach nabierao nieprzyjemnego aromatu poprzez zbierajce si w pynie zwizki miedzi, takie jak wspomniany ju uprzednio grynszpan. Wielu autorw staroytnych wyranie zaleca wobec tego uywanie naczy z powok oowian, argumentujc to lepszym smakiem produktu kocowego. Dugotrwae gotowanie kwaskowatego moszczu z kontakcie z oowiem sprzyja jednake powstawaniu organicznych soli oowiu, takich jak octan oowiu (II), ktre, cechu-jc si rozpuszczalnoci w wodzie, koncentruj si w duych ilociach w roztworze60. Picie wina i spoywanie potraw przyprawionych sapa mo-goby zatem stosunkowo szybko doprowadzi do wysycenia organizmu oowiem i w konsekwencji pojawienia si pierwszych objaww oowicy.

Wraz z narodzinami nowoczesnej chemii i medycyny coraz wiksza liczba badaczy sta-roytnego Rzymu pocza dostrzega fakt, i Rzymianie na co dzie stykali si z olbrzymimi ilociami oowiu, co nie mogo pozosta bez skutku dla ich zdrowia. Metalu tego uywano do produkcji rur wodocigowych, zastawy ku-chennej, odwanikw, poskw, przedmiotw codziennego uytku i naczy do przechowywania ywnoci, a jedna z najbardziej popularnych przy-praw take zawieraa spore jego iloci. Oowiane przedmioty byy dotykane, uderzane, skrobane, podgrzewane, bite i przenoszone, a wszystkie te dziaania powodoway powstanie drobnego pyu oowianego, ktry trafia z powietrzem do puc

J. Eisinger, Lead and Wine, s. 284. Marcus Cato, De agri cultura, CV [za:] H.A. Waldron, Lead Poisoning, s. 393. O powoce oowianej wspominaj Pliniusz (Nat.; XIV 49) i Columella (Rei rusticae XII 20) [za:] H.A. Waldron, Lead Poisoning, s. 393.60 H.A. Waldron, Lead Poisoning, s. 393; J. Eisinger, Lead and Wine, s. 286.

/0

Kultura

i wchania si do krwiobiegu6. Niebezpieczestwo oowiu nie zostao niezauwaone przez history-kw: w r. niemiecki badacz Carl Hoffmann po raz pierwszy wysnu hipotez, i mieszkacy pastwa rzymskiego najprawdopodobniej bardzo czsto cierpieli na chroniczn oowic6. wier wieku pniej owa hipoteza zostaa ponownie rozwaona przez rodaka Hoffmana, Rudolfa Koberta: badacz w podzieli opini swego poprzednika. Obaj uczeni zwrcili uwag na fakt, e w antycznej literaturze medycznej (ale take i z innych dziedzin) pojawiaj si opisy objaww chorobowych, ktre mogy zosta wywoane nadmiern iloci oowiu w ustroju. Niektrzy upatruj wzmianek o takim stanie ju ok. 0 r. p.n.e. w pismach Hipokratesa, lecz krtkie, nieklarowne opisy palcej gorczki, saboci i kolek, niczego w tym przypadku nie dowodz, gdy objawy te s zbyt oglne, aby moliwe byo ustalenie ich etiologii6. Pierwsze bezsprzeczne powizanie oowiu i zatrucia pojawia si w Alexipharmaca Nikandra w II w. p.n.e., gdzie szczegowo opisuje on objawy chorobowe ludzi po spoyciu glajty i bieli oowianej, takie jak kolki, zaparcia, parali i niezwyka blado skry64. Przytoczony ju uprzednio Witruwiusz w swym opisie wspomina blado i bezkrwisto u pracujcych na co dzie z tym metalem. Co wicej, po raz pierwszy przypisuje szkodliwe waciwoci metalicznemu oowiowi, a nie jego zwizkom6. Jego obawy podziela Pliniusz66, co zreszt nie przeszkadza mu poleca oowianych naczy do wygotowywania moszczu6. Do przekonuj-ce rda literackie zebrane przez Hoffmanna i Koberta zachciy Seaburyego Gilfillana do opublikowania w 6 r. artykuu zawierajcego rewolucyjn jak na tamten okres tez. Wedug niego, to wanie szeroko rozpowszechniona oowica miaaby by przyczyn upadku imperium

6 A. Eisenberg et al., Identification of Community Flour Mills as the Source of Lead Poisoning in West Bank Arabs, Archives of Internal Medicine, nr 145, 1985, s. 1848-1851 [za:] B. Rosen, E. Galili, Lead Use on Roman Ships, s. 305.6 K. B. Hofmann, Das Blei bei den Vlkern des Altertums, [w:] F. Dentike (editor), Beitriage aus derGeschichte der Chemie, Leipzig 1885 [za:] J. Eisinger, Lead and Wine, s. 286.6 H. A. Waldron, Lead Poisoning, s. 395.64 Nikander, Alexipharmaca, I 600 [za:] H. A. Waldron, Lead Poisoning, s. 395.6 Witruwiusz De architectura VIII 6, 10/1166 Plin. Nat. XXXIV 66.6 Plin. Nat. XIV 49.

rzymskiego. Skupiajc si gwnie na spadajcej podnoci wyszych warstw spoecznych, badacz w dowodzi, i cigy kontakt z oowiem osabi rzymsk arystokracj do tego stopnia, i nie bya ona w stanie efektywnie zarzdza imperium6. Artyku Gilfillana susznie zwrci uwag na nie-rwn dystrybucj przyjmowanej dawki oowiu w spoeczestwie pniejsze analizy wykazay wyran korelacj pomidzy statusem spoecznym, a iloci oowiu przyjmowan ze rodowiska. Arystokracja, ze wzgldu na stosunkowe wik-sze zuycie metalowych naczy, kosmetykw, lekarstw, wody z akweduktw i wina w porw-naniu do uboszych warstw moga przyjmowa do 0 mg oowiu dziennie, w porwnaniu do mg spoywanych przez plebs i mg u nie-wolnikw6, co zostao czciowo potwierdzone badaniami porwnawczymi co do zawartoci Pb w kociach bogatszych i uboszych Rzymian0. Szczeglnie uderzajcy wydaje si tu fakt, i we wspczesnych czasach pozytywna korelacja midzy statusem, a dawk oowiu odwrcia si: obecnie to najubosi s najczciej naraeni na zetknicie si z metalami cikimi. By moe nieco zbyt miaa hipoteza Gilfillana zostaa szybko skrytykowana i uznana przez innych badaczy za wyciganie wnioskw z absolutnie niewystarczajcej iloci materiau rdowego. Badania szcztkw ludzkich w celu wykrycia iloci metali w tym okresie nie odznaczay si jeszcze zbytni precyzj; dodatkowo naley wspomnie, e Gilfillan wyprowadzi swoje dane, przebadawszy niereprezentatywn grup koci w liczbie ok. 40 i nie przedstawiwszy w peni metodologii badawczej. Po publikacji Gilfillana badania nad rzymsk oowic zaczy rozwija si dwutorowo. Cz badaczy skupiaa si gwnie na skaeniu wynikajcym z uywania oowianych rur wodocigowych: do ich grona wczy si

6 S.C. Gilfillan, Lead poisoning and the fall of Rome, Journal of Occupational Medicine, nr 7, 1965, s. 53-60 [za:] H.A. Waldron, Lead Poisoning, s. 395.6 J.O. Nriagu , Saturnine gout among Roman aristocrats. The New England Journal of Medicine, nr 308 (11), 1983, s. 661 [za:] F.P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning, s. 156.0 A.C. Mackie, A. Townsend and H.A. Waldron The lead content of some Romano-British Bones. Archaeometry, nr 18 (2), 1976, s. 221-227 [za:] M.A. Lessler, Lead and Lead Poisoning, s. 0. H. Hu et al., The Epidemiology of Lead Toxicity, s. 459. H.A. Waldron, Lead Poisoning, s. 396.

Rzym

/0

A. Trevor Hodge, publikujc w r. wywaony i poprawny metodologicznie artyku, w ktrym udowodni, e rury akweduktw miay niewielki wpyw na dawk oowiu spoywan przez spoe-czestwo rzymskie. W latach osiemdziesitych wiksz aktywnoci odznaczya si grupa, ktra upatrywaa rde rzymskiej oowicy w stoso-waniu zanieczyszczonego syropu moszczowego. Przeomowy okaza si tu artyku Jerome Nriagu, nigeryjskiego specjalisty z dziedziny metalurgii i cyklu obiegu metali cikich w rodowisku. Nriagu w napisa tekst, w ktrym odnowi tez, jakoby arystokracja cesarstwa miaa masowo wymiera z powodu olbrzymich iloci oowiu przyjmowanych poprzez spoywanie syropu sapa w winie i potrawach4. Publikacja ta wywoaa burz w rodowisku naukowym. Odezwao si wiele gosw potpiajcych nacigane hipotezy Nigeryjczyka: najczciej zarzucano mu nadin-terpretacj rde literackich i zbyt pochopne przypisywanie wszelkich objaww chorobowych zatruciom oowiu. Z drugiej strony, naley jednak podkreli, e wypowied specjalisty w zakresie nauk przyrodniczych dodaa nowe perspektywy rozwoju dla przecigajcej si dysputy na ten temat. Na pocztku dwudziestego pierwszego wieku na temat rzymskiej oowicy zaczli si wypowiada lekarze, patolodzy, archeolodzy i chemicy, ktrzy korzystajc z archeologii ekspe-rymentalnej i coraz doskonalszego sprztu coraz lepiej s w stanie zweryfikowa zawarto oowiu w szcztkach z okresu rzymskiego.

A.T. Hodge, Vitruvius, s. 491.4 J.O. Nriagu, Occupational exposure. Prace krytykujce hipotezy Nriagu opublikowali m.in. Chisolm, Houston, Needleman / Needleman i Scarborough [za:] S. Muhlberger, Lead and the Fall of Rome: A Bibliography, dostp 29.10.2011 r. http://www.nipissingu.ca/department/history/muhlberger/orb/lead.htm; F.P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning, s. 156.J.J. Chisolm, Bulletin of the History of Medicine, nr 59, 1985, s. 258-9; G.W. Houston, Classical Journal, 1989-90, s. 73-5, 80; L. Needleman & D. Needleman, Lead poisoning and the decline of the Roman aristocracy, Classical Views, nr 29, 1985, s. 64-94; J. Scarborough, The Myth of Lead Poisoning among the Romans: An Essay Review, The Journal of the History of Medicine and Allied Sciences, nr 39, 1984, s. 469-75.

rda oowiu w otoczeniu rzymianina: prawda, mit i przypuszczenie

Badania w XX w. pozwoliy nam na wyizolo-wanie trzech podstawowych grup rde oowiu, z ktrymi mia do czynienia mieszkaniec impe-rium rzymskiego: rur wodocigowych, potraw i napojw z dodatkiem syropu sapa oraz innych rde, w tym zwizanych z poszczeglnymi grupami zawodowymi i spoecznymi, takimi jak eglarze i mieszkacy portw. Teoria, goszca jakoby ow dostawa si do wody poprzez uycie rur wodocigowych z tego metalu, nie znajduje ju dzisiaj poparcia. Ironii dodaje tutaj fakt, e od skaenia oowiem uchronia Rzymian pewna naturalna cecha wody, na ktr niejednokrotnie si skaryli. Rzymscy plumbarii, budujcy i kon-serwujcy wodocigi w miastach, wielokrotnie musieli mudnie przetyka rury z powodu zogw wglanu wapnia odkadajcych si w wietle przewodw, ktry i dzisiaj gromadzi si na du-go uywanych kranach6. Kluczowa okazuje si tutaj twardo wody dostpnej w rdle. Ow rozpuszcza si w wodzie, lecz tylko wwczas, gdy zawiera ona niewiele soli mineralnych (jest mik-ka). Taka sytuacja wystpuje, gdy woda w ujciu pochodzi z przesczu przez skay magmowe takie jak granit. Jeli natomiast sytuacja znacznie czstsza warstwa wodonona napenia si wod z przesczu przez skay osadowe (takie jak wapienie i dolomity), to woda z takiego rda odznacza si dua twardoci (wysyceniem solami mineralnymi, gwnie wapnia i magnezu). Sole te bd si osadzay w przewodach, odcinajc oowian powierzchni od pyncej wody. Wapienne skay osadowe oczyszczaj take przy przesczaniu wod deszczow z wszelkich roz-puszczonych w niej metali cikich, dziaajc jak filtr i wyapujc jony szkodliwych pierwiastkw; zogi wapieni w rurach dziaayby w podobny sposb, pochaniajc ow ju rozpuszczony w wodzie. W przypadku obecnoci zogw szczliwie mamy do czynienia tak ze rdami literackimi, jak i archeologicznymi. Frontinus w De aquaeductu wspomina wapie narastajcy

6 A.T. Hodge, Vitruvius, s. 488. Ibidem. Ibidem. Ibidem, s. 489.

/0

Kultura

w rurach0; zogi owe s wyranie dostrzegalne na powierzchni zachowanych rzymskich rur wodocigowych nawet w dzisiejszych czasach. Co prawda naley przyzna, e skay osadowe nie s jedynym typem podoa geologicznego na obszarze cesarstwa rzymskiego. Nie mona zatem wykluczy, i na terenach wystpowania ska magmowych, takich jak zbocza wulkanw i stare gry, woda moga by wystarczajco mikka do rozpuszczenia oowiu; obszary takie jednak nie byy zasiedlane w pierwszej kolejnoci. Naley tutaj take doda, i Rzymianie prawdopodobnie rzadko uywali zaworw kurkowych, stosujc zazwyczaj jedynie awaryjne zawory odcinajce do tymczasowego zatrzymania strumienia wody. W rzymskim systemie mylowym nie istniao pojcie oszczdzania wody: natryski, fontanny i upusty pyny cay czas, wstrzymywane jedynie w wyjtkowych okolicznociach. Jeeli nawet jakie iloci oowiu przedostayby si do wody wskutek braku ochronnych wapieni, to najpraw-dopodobniej nie zdyyby si skumulowa do niebezpiecznego poziomu, jak to si dzieje we wspczesnych kranach, gdzie woda pozostaje przez dugi czas w bezruchu, pobierana tylko w razie potrzeby. Pyncy bezustannie strumie wody wypukuje oowiane jony na bieco, co znaczco zmniejsza ryzyko zatrucia4.

Mniej jednoznaczna w ocenie wydaje si by natomiast hipoteza postawiona przez Nriagu, jakoby to skaony syrop moszczowy i przypra-wione nim wino miayby by odpowiedzialne za oowic u Rzymian. Pomimo zarzucanej jej autorowi tendencji do nadinterpretacji faktw, nie mona odmwi susznoci twierdzeniu, i sapa czsto bywaa skaona zwizkami oo-wiu. Dokadna ilo tego pierwiastka w syropie jest trudna do ustalenia. Pewna grupa badaczy sprbowaa wykona prbk sapa na podstawie receptur przekazanych przez Kolumell i Katona Starszego. K. B. Hoffmann, przyrzdziwszy w r. syrop moszczowy we wntrzu kota wyoonego oowian blach, jak nakazywaa

0 limo concrescente, qui interdum in crustam indurescit. Front. 122, 1 [za:] A. T. Hodge, Vitruvius, s. 488. Ibidem, s. 488. Ibidem, s. 488-489. Ibidem.4 Ibidem. Columella, De re rustica XII 19-21; M. Porcius Cato De agricultura 105, 107, 122 [za:] J. Eisinger, Lead and Wine, s. 284.

rzymska receptura, odkry, i otrzymany syrop defrutum zawiera ok. 40 mg oowiu/l6. Rozcie-czy go nastpnie, oddajc dwie yeczki syropu na litr wina: otrzymany pyn wci zawiera od 0 do 0 mg Pb/l. Niemiecki lekarz zauway te, e przy nieco duszym procesie wygotowy-wania, zawarto oowiu w syropie gwatownie wzrasta, dochodzc do g/l. Eksperyment ten powtrzy w r. Josef Eisinger, otrzymawszy podobny wynik. W swoich badaniach kierowa si wskazwkami Kolumelli co do rozcieczania syropu: sextarius (ok. 0, l) zagszczonego defru-tum wlewano do amfory penej wina (ok. 6 l), co daje w rezultacie proporcj ok. :4. Wino z dodatkiem takiej iloci syropu zawiera ok. 0 mg/l, co potwierdza wczeniejsze ustalenia Hoff-manna. Naturalnie, rzecz konieczn jest bra pod uwag rnice w recepturach i wynikajcym z nich steniu kocowym. Kolumella zastrzega si, e jego ssiedzi dodaj wicej syropu ni on, lecz nie jest to polecane, gdy nabywc moe odstraszy zbyt sodki smak tak doprawionego wina; w praktyce syrop rozcieczano w propor-cjach od : do :. Nawet przy najniszym polecanym steniu syropu, tj. :, otrzymane wino wci zawierao ok. , mg/l. Ilo t mona porwna z maksymaln dopuszczaln dawk wchonitego oowiu na dzie, powyej ktrej rozpoczyna si ju chroniczna oowica 0, mg. Wypicie litra (najsabiej doprawionego) wina dziennie dostarczao zatem iloci oowiu razy wikszej ni maksymalna dopuszczalna dawka; wysze stenia oczywicie powikszay t ilo.

Wina zaprawiane defrutum nie byy jednak jedynym rdem oowiu w rodowisku rzym-skim, chocia z pewnoci na kontakt z nim naraona bya stosunkowo dua cz spoecze-stwa. W ostatnich latach zaczto jednak zwraca uwag na niektre grupy zawodowe i spoeczne, ktre ze wzgldu na specyfik swych zawodw lub te trybu ycia znacznie czciej stykay si ze rdami oowiu w rodowisku. Do takich grup nale oczywicie metalurdzy i pracujcy w przetwrstwie oowiu; grnicy nie s tu naj-bardziej naraon grup ze wzgldu na fakt, e

6 K.B. Hofmann, Das Blei bei den Vlkern [za:] M.A. Lessler, Lead and Lead Poisoning, s. 80. Ibidem. J. Eisinger, Lead and Wine, s. 286-288. 1 amphora = 2 urnae = 8 congii = 48 sextarii. J. Eisinger, Lead and Wine, s. 287.

Rzym

4 /0

galena wydziela bardzo niewielkie iloci wolnego oowiu przed przetopieniem0. Sam proces prze-tapiania stanowi znacznie wiksze zagroenie ze wzgldu na obecno par oowiu i glajty, atwo wchanianej przez ywe organizmy. Istniay jednak i inne grupy szczeglnie naraone na kontakt z tym pierwiastkiem. Do specyficzn grup tego typu byli eglarze, przebywajcy czsto dugie tygodnie na statkach penych oowianych przedmiotw. Jak ju wczeniej wspomniano, jednostki pywajce w tej epoce nie tylko posia-day kadub pokryty blach z tego metalu, lecz take korzystay ze sprztu rybackiego, naczy, pojemnikw, kotwic, rur i przenonych piecykw wykonanych bd to w caoci, bd czciowo z oowiu jego ilo moga siga ok. 00 kg. Dla porwnania, amerykaskie przepisy federalne nakazuj zgasza niebezpieczne skadowiska tego pierwiastka, zawierajce go w sumie wicej ni 0 kg. Oczywicie, w rodowisku otwartym na dzia-anie powietrza i wody ow stosunkowo szybko pokrywa si patyn zoon z tlenkw i wglanw; podobnie jak zogi wapienia w rurach zabezpiecza ona metal przed dalszym wydzielaniem si do rodowiska. Na statku najczciej jednak nie dochodzi do powstania patyny wskutek cigego uycia sprztw4. Dodatkowym zagroeniem byo dugotrwae przebywanie w skaonym rodowisku bez jakiejkolwiek odziey ochronnej oraz niewielka ilo wartociowego poywienia czynniki, ktre dodatkowo osabiay organizmy naraonych na kontakt z oowiem. Dua ilo tego metalu na statkach nie stanowia jednak zagroenia wycznie dla zaogi, lecz take dla mieszkacw portw i nabrzey. Na cumujcych statkach odbyway si drobne naprawy poszycie kaduba byo skrobane i atane, a uszkodzone sprzty i ciarki wyrzucano za burt. Oowiane drobiny trafiay do osadw przydennych i czsto pozostaway tam wskutek niewielkiej wymiany wd pomi-dzy otwartym morzem i zamknitym basenem portowym6. Badania nad osadami portowymi 0 F.P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning, s. 156. B. Rosen, E. Galili, Lead Use on Roman Ships, s. 305. Ibidem, s. 301. Ibidem, s. 304.4 Ibidem, s. 304-305. Ibidem, s. 305.6 J.P. Oleson (ed.), The Harbours of Caesarea Maritima, Results of the Caesarea Ancient Harbour Excavation Project 198085, BAR Int. Ser., nr 54, 1994 [za:] B. Rosen, E. Galili, Lead Use on Roman Ships, s. 305.

z Sydonu i Aleksandrii epoki grecko-rzymskiej wykazay znaczny wzrost stenia Pb w stosunku do poprzedzajcych i nastpujcych warstw. Stenie w Aleksandrii w okresie od 00 do 00 n.e. byo najwysze ze zbadanych do tej pory (600 ppm), osigajc wartoci dwukrotnie wysze ni te wystpujce dzisiaj przy ujciach rzek zanieczyszczonych ciekami przemysowymi (000 ppm). eglarze i mieszkacy portw poawiali take ryby w okolicach zatok i nabrzey, co dostarczao im dodatkowej dawki oowiu. Podobnie jak inne metale cikie, moe si on akumulowa w tkankach ryb, ktre s pniej spoywane przez ludzi. Badania nad akumulacj metali cikich wykazuj, e ju przy steniu w wodzie rzdu zaledwie ppm, pierwiastki te zaczynaj si gromadzi w tkankach; co wicej, ow w porwnaniu do innych metali cikich gromadzi si w szczeglnym stopniu w miniach ryby00, a wanie miso ryby (a nie nieco mniej skaone podroby) jest jej najczciej spoywan czci.

Nie ulega wtpliwoci, e w czasach cesarstwa rzymskiego wielu ludzi byo wystawionych na skaenie ze rde takich jak osprztowanie stat-kw, ryby oraz wino. Spory w kwestii rzymskiej oowicy zazwyczaj jednak w niewielkim stopniu zajmoway si tym, czy ludzie istotnie cierpieli z jej powodu, a jeli tak, to w jakim stopniu. Gwnym punktem zapalnym bya raczej idea upadku cesarstwa oraz czynnika, ktry go spo-wodowa: istniej teorie, wedug ktrych miaby to by wanie ow. Skupianie si na upadku jako takim wprowadza badacza na grzskie te-rytorium ideologicznego odczytywania historii,

G. le Roux, A. Vron, C. Morhange, Geochemical Evidence of Early Anthropogenic Activity in Harbour Sediments from Sidon, Archaeology & History in Lebanon, nr 18, 2003, s 115-19; A. Vron, J.P. Goiran, C. Morhange, N. Marriner, J.Y. Empereur, Pollutant lead reveals the pre-Hellenistic occupation and ancient growth of Alexandria, Egypt, Geophysical Research Letters, nr 33, 2006, s 1-4 [za:] B. Rosen, E. Galili, Lead Use on Roman Ships, s. 305. PPM (ang. parts per million) przyjty na wiecie sposb wyraania ste niezwykle rozcieczonych roztworw zwizkw chemicznych: okrela, ile czsteczek zwizku chemicznego przypada na milion czsteczek roztworu. A. Vron, Pollutant lead, s. 2.00 R. Vinodhini; M. Narayana, Bioaccumulation of heavy metals in organs of fresh water Fish Cyprinus carpio (Common carp), International journal of Environmental Science and Technology, nr 5 (2), 2008, s. 179-182.

/0

Kultura

o czym wszyscy badajcy te kwestie powinni pamita. Samo to pojcie jest nacechowane nieobojtnymi konotacjami: upadek sugeruje utrat rwnowagi, zniszczenie i rozkad, pozbycie si rodzimego elementu i napyw obcego, gorszej jakoci0. Pojawia si ono w wyniku nostalgicz-nego idealizowania pewnego statycznego stanu pastwa, zotej chwili, ktra jednak nie moga trwa wiecznie0. Taki sposb pojmowania ko-cowych chwil cesarstwa rzymskiego zadomowi si w historiografii od czasw Edwarda Gibbona, ktrego monumentalne dzieo The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, t. I-VI (6) ustalio pewne dominujce kon-cepcje postrzegania pastwowoci. Od pewnego czasu pojawiaj si jednak alternatywne kon-cepcje, postrzegajce ostatnie stulecia cesarstwa nie tyle jako upadek, co raczej jako specyficzn transformacj pastwowoci0. W ich wietle, hipotezy wyznaczajce ow jako czynnik, ktry poprzez osabienie arystokracji zniszczy imperium nie maj wikszej wartoci poznawczej. Nawet gdyby cz administracji wymara wskutek zatrucia, instytucja cursus honorum najprawdo-podobniej zapewniaby cigo administracyjn. Musimy poza tym bra pod uwag fakt, e od pocztku istnienia cesarstwa w jego strukturach administracyjnych przebiega proces uniezale-niania si od arystokracji w tradycyjnym tego sowa znaczeniu04. Zamiast wic skupia si na upadku i jego moliwych przyczynach, naley raczej skoncentrowa si na tym, czy wskutek zatrutego rodowiska Rzymianie rzeczywicie cierpieli na chroniczn oowic oraz czy moemy tego dowie, dysponujc posiadanymi przez nas rdami. Aby mc na te pytania odpowiedzie, naley jednak najpierw ustali, jak pobierany ze rodowiska ow wpywa na ciao czowieka i czy pozostaj w nim trwae lady tego wpywu.

0 Ch.R. Phillips, Old Wine in Old Lead Bottles: Nriagu on the Fall of Rome, The Classical World, nr 78 (1), 1984, s. 32.0 Ibidem.0 Ibidem, s. 32-33.04 F. Millar, The Emperor in the Roman World, London 1977 [za:] Ch. R. Phillips, Old Wine, s. 32-33

Biologiczne skutki zatrucia oowiem i ich lady w organizmie

Koncepcja oowicy jako jednostki chorobowej nie bya bynajmniej cakowicie niezmienna od czasu jej powstania: pocztkowo interesowano si gwnie ostrymi zatruciami przy wysokich, skoncentrowanych dawkach, ignorujc chro-niczne zatrucia, trudniejsze do zdiagnozowania i leczenia0. Wpywao na to po czci negatywne nastawienie lobby producentw i przetwrcw oowiu, ktrzy nie chcieli obnia dopuszczalnych norm, a po czci niedokadno przyrzdw pomiarowych, ktre nie byy w stanie dokadnie wyznaczy stenia oowiu we krwi06. Daw-k oowiu w organizmie zazwyczaj mierzy si w mikrogramach0 oowiu zawartych w 00 ml krwi (g/00 ml); dzisiaj przyjmuje si, e 0 g/00 ml krwi stanowi jeszcze dopuszczalne stenie0. W przypadku jego przekroczenia zaczynaj pojawia si objawy zatrucia, coraz bardziej dokuczliwe w miar wzrostu stenia pierwiastka. Gwnym negatywnym skutkiem oowiu w organizmie jest niszczenie enzymw, uniwersalnych narzdzi ludzkiego ciaa. Enzymy, czyli wyspecjalizowane biaka, s narzdziami odpowiedzialnymi za wzrost, odywianie, regulacj i rozwj, tak na poziomie komrek, jak i caego organizmu. Ow, podobnie jak inne metale ci-kie, wczepia si w enzymy i doprowadza do ich zniszczenia lub dezaktywacji ju przy steniach rzdu 0, ppm0. Tak nieswoiste dziaanie w zro-zumiay sposb wywouje cae spektrum objaww. Wskutek upoledzenia ukadu krwiotwrczego rozwija si anemia, powodujca blado skry i wyczerpanie0. Groniejsze konsekwencje zatru-cia ujawniaj si w ukadzie nerwowym. Mona tu wymieni kolki, parali, lepot lub guchot, a take upoledzenie sprawnoci umysowej. Nerki, gwny organ wydalajcy ow z ustroju, magazynuj wiksze iloci tego pierwiastka, co szczeglnie je obcia pojawia si osabienie filtracji, bl i opuchlizna. Ukrytym skutkiem

0 S. Hernberg, Lead Poisoning in a Historical Perspective, American Journal of Industrial Medicine, nr 38, 2000, s. 247-9.06 Ibidem.0 Mikrogram = milionowa cz grama.0 S. Hernberg, Lead Poisoning, s. 247-248.0 J. Eisinger, Lead and Wine, s. 279-280.0 S. Hernberg, Lead Poisoning, s. 245-246. Ibidem.

Rzym

6 /0

osabienia nerek jest natomiast zmniejszone wydalanie kwasu moczowego, ktry gromadzi si w stawach, powodujc gwatowny rozwj artretyzmu, choroby czsto wspominanej ju w staroytnym Rzymie i by moe nie bez powodu. Ukad pokarmowy reaguje najpierw gwatown biegunk, po ktrej nastpuj zaparcia, spowodowane gwatownym i niezwykle bolesnym skurczem mini jelit. Ow wpywa take na ukad rozrodczy, powodujc zmniejszon podno mczyzn oraz samoistne poronienia i uszkodzenia podu u kobiet4. Pliniusz mg niewiadomie opisa wanie t jego waciwo, wspominajc o powodujcym poronienia syropie z sapa i cebuli.

Wspomniane objawy pojawiaj si w naj-bardziej widocznej formie w ostrym zatruciu, jednake mniejsze dawki oowiu take wywo-uj zmiany ustrojowe, chocia nie s one tak widoczne. Obecno 0 g oowiu w 00 ml krwi, uznawana przez lobby oowiowe za jeszcze dopuszczaln w czasach, gdy pojcie chronicznej oowicy w zasadzie nie istniao6, ma ju wyrane konsekwencje zdrowotne. Stenia powyej 40 g/00 ml zostay skorelowane z narastajcym spowolnieniem tempa przewodzenia impulsw nerwowych w nerwach obwodowych. Przy 400 g/00 ml notuje si lekkie upoledzenie funkcjonalne ukadu nerwowego, objawiajce si w zaburzeniach psychicznych. Zaburzenia w produkcji krwi prowadzce do anemii pojawiaj si przy steniu od 0 do 0 g/00 ml, nato-miast prawdopodobiestwo poronienia wzrasta ju przy 0 g/00 ml, co sygnalizuje jak wielk wraliwoci na ow odznacza si ukad rozrodczy. Pierwszym sygnaem ostrzegawczym, wystpujcym przy niskich steniach oowiu, jest jednak zwikszona obecno kwasu -ami-nolewulinowego (ALA) w moczu. Kwas ALA jest podstawow cegiek biochemiczn suc organizmowi do produkcji hemu, czerwonego barwnika w komrkach krwi odpowiedzialnego za transport tlenu. W normalnych warunkach dwie czsteczki kwasu ALA s spinane razem

Ibidem. J. Eisinger, Lead and Wine, s. 280.4 S. Hernberg, Lead Poisoning, s. 245-246. [Bulbi] hortensii partum cum sapa aut passo sumpti Plin. Nat. XX 39 [za:] J. Eisinger, Lead and Wine, s. 286.6 S. Hernberg, Lead Poisoning, s. 247-248. Ibidem, s. 250-251. Ibidem, s. 245.

za pomoc enzymu ALA dehydratazy w jedn czsteczk porfobilinogenu, ktry nastpnie suy do produkcji hemu. Ow wie si z en-zymem ALA dehydrataz i trwale j dezaktywuje, co powoduje powane nastpstwa w ukadzie krwiotwrczym. Przede wszystkim, kwas ALA nie jest ju przeksztacany w nastpn substancj suc do produkcji hemu, co bardzo utrudnia produkcj czerwonych krwinek i zmniejsza ich liczb, prowadzc do anemii. Nadwyki niewyko-rzystanego kwasu ALA s czciowo usuwane w moczu (std wzrost jego stenia), czciowo za gromadz si w czerwonych krwinkach. Innym wczesnym sygnaem ostrzegawczym we krwi jest nakrapianie zasadochonne: na wymazach krwi czerwone krwinki ukazuj si upstrzone wieloma nieregularnymi plamkami, take spowodowanymi zaburzeniami dziaalnoci enzymw wskutek obecnoci oowiu0.

Opis objaww tak ostrego, jak i chronicznego zatrucia oowiem moe pomc w porwnaniu ich z objawami pozostawionymi nam w staroytnych rdach literackich, lecz jeli chcemy skorzysta ze rde archeologicznych (w tym przypadku szcztkw), powinnimy ustali, w jaki sposb organizm gospodaruje oowiem i czy istnieje jaka zaleno pomidzy steniem oowiu w dostp-nych nam szcztkach ciaa, a oglnym steniem w organizmie za ycia. Czciowej odpowiedzi na to pytanie moe nam udzieli wiedza na temat mechanizmu przyswajania, akumulacji i wydalania oowiu przez ciao ludzkie. Ow moe dosta si do ustroju poprzez wdychanie jego drobin lub spoycie go razem z poywieniem; zwizki oowiu w standardowych warunkach niemal nie przeni-kaj przez skr. Drog pokarmow dostaje si tylko cz pochonitego oowiu, a dokadna ilo uzaleniona jest od wielu czynnikw, np. obecnoci innych pierwiastkw w jelicie. Wdy-chany ow dostaje si do krwi niemal w caoci. Pierwiastek w krwiobiegu czy si z biakami osocza, gdzie pozostaje okoo dni zanim zo-stanie usunity; oczywicie, w przypadku staego kontaktu z oowiem stenie oowiu w ciele nie spada. Organizm usuwa ow w moczu, a take czciowo gromadzi go w tkankach mikkich i kociach. Koci s czsto szczeglnie wysycone Ibidem.0 Ibidem. H. Hu et al., The Epidemiology of Lead Toxicity, s.456. Ibidem.

/0

Kultura

oowiem, poniewa dla organizmu ow nie rni si zbytnio od wapnia. Jako e koci s jedyn pozostaoci po ciaach Rzymian, czsto prbuje si ich uywa do okrelenia poziomw oowiu w ciele za ycia. Badania rzymskich ko-ci na obecno tego metalu s z jednej strony niezwykle obiecujcym przyczynkiem do bada nad oowic, a z drugiej strony nastrczaj czsto dodatkowych problemw metodologicznych. Szkielet zawiera od 0 do % pochonitego oowiu u dorosych i od 0 do % u dzieci4. Jest on wbudowywany gwnie w te czci ko-ci, ktre nie podlegaj przemianom po okresie dojrzewania, wic utrzymuje si relatywnie dugo (czasami dziesitki lat). Wypukiwa-nie oowiu z ustroju nie jest jednak procesem jednoznacznym i przewidywalnym. Zawarto oowiu w tkance kostnej odzwierciedla tylko rednie dawki pierwiastka obecne w organizmie, a rozmaite czynniki dodatkowe mog atwo wpyn na obraz caoci. Przykadowo, wraz z wiekiem gsto koci powoli spada, a wap przemieszcza si z koci do krwi i jest wydalany. Jeli w kociach znajdowa si ow, to bdzie on podlega podobnemu zjawisku, obniajc stenie oowiu w koci6. Stenie oowiu zmienia si te gwatownie u osb, ktrych koci podlegaj przebudowie: mona tu zaliczy kobiety w ciy, karmice i po menopauzie, dzieci i osoby cho-rujce na nadtarczyczno. Rne typy koci pobieraj rne iloci oowiu ze krwi: zasadniczo rzecz biorc, istnieje tendencja do uywania koci piszczelowej jako modelowego przykadu, ale nie zawsze jest ona dostpna do analizy. W wietle powyszych zastrzee skorelowanie poziomu oowiu w kociach z poziomem oowiu we krwi jest ze zrozumiaych wzgldw niezwykle trudne. Naley zatem traktowa do nieufnie wyniki bada kostnych na niewielkich grupach, takie jak analizy Drascha z r. Badacz ten ogosi, e ilo oowiu w przebadanych przez niego kociach Rzymian z Brytanii wynosi zaledwie 44% iloci znajdujcej si w kociach wspczesnych Europejczykw. wiadectwa archeologiczne

Ibidem.4 Ibidem, s 457. Ibidem.6 Ibidem. Ibidem. Ibidem. G.A. Drasch, 1982. Lead burden in prehistorical, historical and modern human bodies. The

i literackie wskazuj jednak na to, e Rzymianie mieli do czynienia z duym poziomem oowiu w rodowisku; trudno w takiej sytuacji zanegowa osignicia badaczy, ktrzy na wiele sposobw wykazali, jak wiele tego metalu uywano w yciu codziennym i przemyle. Analiza koci pozostaje ciekaw alternatyw dla innych metod bada rzymskiej oowicy, lecz wymaga przede wszyst-kim szeroko zakrojonych bada obejmujcych reprezentatywne grupy pozostaoci kostnych, a take dopracowania metodologii badawczej w celu usunicia moliwoci popenienia bdw pomiarowych. Z ca pewnoci moemy ocze-kiwa, i w przyszoci nowe metody badawcze pozwol nam na lepsze poznanie specyfiki zatru w staroytnym Rzymie.

Podsumowanie

Dociekania na temat, czy Rzymianie cierpieli z powodu uycia duych iloci toksycznego metalu w ich otoczeniu dotycz jednego z najbardziej interdyscyplinarnych zagadnie. Medycyna, metalurgia, fizyka i gastronomia splataj si we frapujcy problem, ktry mimo wielkich postpw na tym polu nie zosta jeszcze do koca rozwizany. Na obecnym etapie nie je-stemy w stanie powiedzie nic na temat tego, czy ow rzeczywicie by przyczyn upadku imperium rzymskiego, czy te nie. Moemy si jednak zastanawia nad tym, jaka bya jego rola w yciu przecitnego Rzymianina oraz jak bardzo oddziaywa na niego ten trujcy, szary metal. Hipoteza zatrucia poprzez uycie oowianych rur w akweduktach odesza ju w niepami, wci jednak odkrywane s nowe fakty na te-mat obecnoci tego pierwiastka w poywieniu i sprztach codziennego uytku. Gwnym prob-lemem badawczym pozostaje tutaj troista natura rde, nie zawsze s ze sob zgodnych. rda literackie s najbardziej niespjn kategori. Staroytni wiedzieli ju, e pewne zwizki oowiu s trujce, ale wiedza o tym, e sam pierwiastek rwnie jest szkodliwy niezwykle powoli torowaa sobie drog do ich wiadomoci. Wiadomoci o szkodliwych parach oowiu znajdoway si zaraz przy przepisach na lekarstwa wytwarzane przy uyciu tego pierwiastka; jego potpienie

Science of the Total Environment, nr 24, 1982, s. 199-231 [za:] F.P. Retief, L. Cilliers, Lead Poisoning, s. 148.

Rzym

/0

czyo si z niechtnym przyzwoleniem lub zacht do uycia. Informacje uzyskane przy pomocy archeologii eksperymentalnej sugeruj, e wino rzymskie zaprawione syropem defrutum mogo z atwoci wywoa oowic u pijcych je. Jednake kolejna kategoria rde, a mianowicie badania kostne i ich wyniki, nie potwierdzaj przypuszcze archeologii eksperymentalnej; najprawdopodobniej konieczne jest ich dopra-cowanie, aby mogy da peniejszy obraz sprawy. Informacje, ktre zapewne uzyskamy na ten temat w przyszoci nie tylko uzupeni nasz wiedz na temat zdrowia w staroytnoci, ale take pozwol nam sobie uwiadomi, e uywajc przez dugie lata benzyny i farby oowiowej, nie rnilimy si zbytnio od Rzymian obficie polewajcych swe desery syropem moszczonym.

Bibliografia

rda

Dioskurydes, De materia medica libri quinque, wyd. M Wellmann, Berlin 4.

Frontinus, De aquaeductu urbis Romae, wyd. C. Kunderewicz, Lipsk .

Katon, Marek Porcjusz, O gospodarstwie rolnym (De agri cultura), prze. I. Mikoajczyk. Toru 00.

Kolumella, On agriculture (De re rustica), t. , prze. i wyd. E.S. Forster, E.H. Heffner, Cam-bridge MA / Londyn .

Marcjalis, Epigrams (Epigrammaton), prze. i wyd. D.R. Shackleton Bailey, Cambridge MA / Londyn .

Nikander, Alexipharmaca, [w:] Theriaca et Alexipharmaca. wyd. O. Schneider. Lipsiae [Lipsk]: Teubner 6.

Owidiusz, Medicamina Faciei Femineae, [w:] P. Ovidius Naso, Amores, Epistulae, Medicamina faciei femineae, Ars amatoria, Remedia amoris, Lipsk: Teubner 0.

Pliniusz Starszy, Naturalis Historia, Lipsk: Teubner 06

Witruwiusz, O architekturze ksig dziesi, prze. Kazimierz Kumaniecki, Warszawa 004.

Opracowania i artykuy

Aitchison L., A History of Metals, Londyn 60.

Brill R.H., Wampler J.M., Isotope Studies of Ancient Lead, American Journal of Archaeology, nr (), 6, s. 6-.

Chisolm J.J., [n.tit.], Bulletin of the History of Medicine, nr , , s. -60.

Drasch G. A., Lead burden in prehistorical, historical and modern human bodies, The Science of the Total Environment, nr 4, , s. -.

Eisenberg A. et al., Identification of Community Flour Mills as the Source of Lead Poisoning in West Bank Arabs, Archives of Internal Medicine, nr 4, , s. 4-.

Eisinger J., Lead and Wine: Eberard Gockel and the Colica Pictonum, Medical History, nr 6, , s. -0.

Gale N. H., Stos-Gale Z. A., Cycladic Lead and Silver Metallurgy, The Annual of the British School at Athens, nr 6, , s.6-4.

Gentner, W., Mller O., Wagner G. A., Silver Sources of Archaic Greek Coinage, Naturwis-senschaften, nr 6, , s. -4.

Gilfillan S. C., Lead poisoning and the fall of Rome, Journal of Occupational Medicine, nr , 6, s. -60.

Hernberg S., Lead Poisoning in a Historical Perspective, American Journal of Industrial Me-dicine, nr , 000, s. 44-4.

Hodge A. T., Vitruvius, Lead Pipes and Lead Poisoning, American Journal of Archaeology, nr (4), , s. 46-4.

Hofmann K. B., Das Blei bei den Vlkern des Altertums, [w:] F. Dentike (editor), Beitriage aus der Geschichte der Chemie, Leipzig .

Houston G. W., [n.tit.], Classical Journal, 0, s. -0.

Hu H. et al., The Epidemiology of Lead Toxicity in Adults: Measuring Dose and Consideration of Other Methodologic Issues, Environmental Health Perspectives, nr (), 00, s. 4-46.

Kobert R., Chronische Bleivergiftung im klassischen Altertum. P. Diegart (Hrsg.), Die Beitrge aus der Geschichte der Chemie. Dem Gedchtnis von Georg W. A. Kahlbaum, Leipzig 0, s. 0-.

Lessler M. A., Lead and Lead Poisoning from Antiquity to Modern Times, Ohio Journal of Science, nr (), , s. -4.

Mackie A.C., Townsend A., Waldron H.A., The lead content of some Romano-British Bones. Archaeometry, nr (), 6, s. -.

Millar F., The Emperor in the Roman World, London .

Muhlberger S., Lead and the Fall of Rome: A Bibliography, dostp .0.0 r. http://www.nipissingu.ca/department/history/muhlberger/orb/lead.htm

Needleman L., Needleman D., Lead poisoning and the decline of the Roman aristocracy, Clas-sical Views, nr , , s. 64-4.

Nriagu J. O., Occupational exposure to lead in ancient times, The Science of the Total Environ-ment, nr , , s. 0-6.

Nriagu J. O., Saturnine gout among Roman aristocrats. The New England Journal of Medicine, nr 0 (), , s. 660-66.

Oleson J. P. (ed.), The Harbours of Caesarea Maritima, Results of the Caesarea Ancient Harbour Excavation Project 198085, BAR Int. Ser., nr 4, 4.

Partington J., Origins and Development of Applied Chemistry, Londyn .

Phillips Ch. R., Old Wine in Old Lead Bottles: Nriagu on the Fall of Rome, The Classical World, nr (), 4, s. -.

Retief F. P., Cilliers L., Lead Poisoning in Ancient Rome, Acta Theologica Supplementum, nr 6 (), 006, s. 4-64.

Rosen B., Galili E., Lead Use on Roman Ships and its Environmental Effects, The International Journal of Nautical Archaeology, nr 6 (), 00, s. 00-0.

Rosman K. J. R. et al., Lead from Carthaginian and Roman Spanish Mines Isotopically Identified in Greenland Ice Dated from 600 B.C. to 300 A.D., Environmental Science and Technology, nr (), , s. 4-46.

Roux G. le, Vron A., Morhange C., Geochemical Evidence of Early Anthropogenic Activity in Har-bour Sediments from Sidon, Archaeology & History in Lebanon, nr , 00, s -.

Scarborough J., The Myth of Lead Poisoning among the Romans: An Essay Review, The Journal of the History of Medicine and Allied Sciences, nr , 4, s. 46-4.

Vron A., Goiran J.P., Morhange C., Marriner N., Empereur J. Y., Pollutant lead reveals the pre-Hellenistic occupation and ancient growth of Alexandria, Egypt, Geophysical Research Let-ters, nr , (006), s -4.

Vinodhini R., Narayana M., Bioaccumulation of heavy metals in organs of fresh water Fish Cypri-nus carpio (Common carp), International journal of Environmental Science and Technology, nr (), 00, s. -.

Waldron H.A., Lead Poisoning in the Ancient World, Medical History, nr (4), , s. -.

Waldron H.A., Stofen D., Sub-clinical lead poisoning, London, New York 4.

Waldron T., Wells C., Exposure to lead in ancient populations. Transactions and studies of the College of Physicians of Philadelphia, nr , , s. 0-.