Henryk Kowalski
(UMCS Lublin)
Religia i polityka w zamachach stanu w Rzymie w okresie schyłku republiki
(w: Zamach stanu w dawnych społecznościach, pod red. A. Sołtysiaka i J. Olko,
Warszawa 2004, s.51-68)
Jednym z najistotniejszych problemów w badaniach nad życiem politycznym
Rzymu jest zagadnienie jego powiązań z czynnikami religijnymi. W państwie rzymskim,
już od najdawniejszych czasów, istniały ścisłe związki między religią a polityką.
Ukształtowany w społeczeństwie światopogląd, w myśl którego wszelkie działania ludzkie
były stymulowane i kontrolowane przez bogów, powodował, że wszystkie czynności
publiczne musiały być poprzedzone przepisanymi rytuałami religijnymi, a władze
państwowe (senat i urzędnicy) oraz kapłani mieli obowiązek czuwania nad ich
prawidłowym przebiegiem.1 Jednocześnie kontrola nad religią była jednym z
fundamentalnych elementów stanowiących oparcie dla władzy. Nic więc dziwnego, iż w
walkach politycznych odwołanie się do poparcia bogów oraz wykorzystanie
nadzwyczajnych znaków i wróżb stawało się istotnym czynnikiem mogącym zapewnić
poparcie ludu.2
Do najbardziej interesujących dla badaczy historii rzymskiej należy niewątpliwie
okres schyłku republiki. Wciąż podejmowane są nowe próby wyjaśnienia przyczyn
załamania się funkcjonującego przez wiele stuleci systemu ustrojowego i przejścia do
1 Por. m.in.: R. Develin, Religions and politics at Rome during the third century B.C., „The Journal of
Religious History”, 10: 1978, ss. 3-19; E. Rawson, Religion and politics in the late second century B.C. at
Rome, „Phoenix”, 28: 1974, ss. 193-212; A. Wardman , Religion and Statecraft among the Romans,
Baltimore 1982, s.22 i n.; J .A. North, Religion and politics, from Republic to Principate, "Journal of Roman
Studies", 76: 1986, ss. 251-258; C. Bergemann, Politik und Religion im spätrepublikanischen Rom, Stuttgart
1992, s. 89 i n2 J. North, Democratic politics in republican Rome, “Past and Present”, 126: 1990, ss. 3-21 (s.17): “religious
control was fundamental to political power in Republican Rome”; M. Beard - J. North - S. Price, Religions
of Rome, T.1, Cambridge 1998, s. 134: “As part of Roman public life, religion was ( and always had been ) a
part of the political struggles and disagreements in the city”; Por. M. Beard, Religion, w: J. A. Crook - A.
Lintott - E. Rawson (ed.), “The Cambridge Ancient History”, vol. IX: The Last Age of the Roman Republik
146-43 B.C., Cambridge 1994, s. 729 i n.;.
2
pryncypatu.3 Dość zgodnie zwraca się uwagę na niedostosowanie poszczególnych
instytucji ustrojowych, które zamknięte w wąskich ramach miasta – państwa nie były
zdolne do prawidłowego funkcjonowania w czasie, gdy Rzym stał się potężnym
imperium.4 Był to jednocześnie okres przemian i kształtowania się nowych ideologii
politycznych oraz społecznych.5
Dotyczyło to także religii. W I połowie I wieku p.n.e. nastąpił pewien kryzys
tradycyjnej religii, a wśród elit intelektualnych, zauważalne stały się oznaki sceptycyzmu.6
Wśród niższych warstw społeczeństwa nadal dominowały jednak tradycyjna religijność i
pobożność, co starano się wykorzystywać dla celów politycznych.7 W literaturze naukowej
ostatnio podkreśla się, iż w wymienionym okresie można zauważyć nawet wzrost
3 Omówienie stanu badań nad różnymi aspektami kryzysu i upadku republiki rzymskiej we współczesnej
historiografii zob. m.in.: K. Christ, Krise und Untergang der römischen Republik, Darmstadt 1984, s. 8 i n.;
Tenże, Neue Forschungen zur Geschichte der späten römischen Republik und den Anfängen des Prinzipats,
„Gymnasium”, 94: 1987, ss .307-340; P. A. Brunt, The Fall of the Roman Republic and Related Essays,
Oxford 1988, s.2 i n.; A. Lintott, Modern interpretations of the Late Republic, w: J.A.Crook, A.Lintott, E.
Rawson, The Cambridge Ancient History, vol. IX : The Last Age of the Roman Republic, 146-43 B.C.,
Cambridge 1994, s.10 i n.; J. Bleicken, Gedanken zum Untergang der Römischen Republik, Stuttgart 1995;
Die späte Römische Republik. La fin de la République Romaine. Un débat franco-allemand d’histoire et
historiographie, (sous la dir. de H. Bruhns, J. - M. David, W. Nippel), Rome 1997; J. von Ungern-
Sternberg, Die Legitimitätskrise der römischen Republik, „Historische Zeitschrift”, 266: 1998, H..3, ss. 607-
624.4 Por. m .in. M. Finley, Politics in the Ancient World, Cambridge 1983, s.70 i n.; S. Tondo, Fattori e momenti
di crisi della costituzione repubblicana romana, “Atti e Memorie dell’ Accademia Toscana La Colombaria
Firenze”, 50: 1985, ss.1-63; North, Democratic politics , s.3 i n.5 J. -L. Ferrary, Optimates et Populares. Le problème du rôle de l’idéologie dans la politique, w: „Die
späte Römische Republik“, ss.221-231 i komentarz K .J. Hölkeskampa, ss.232-235. Por. L. A. Burckhardt,
Politische Strategien der Optimaten in der späten römischen Republik, Stuttgart 1988; P. J. Vanderbroeck,
Popular Leadership and Collective Behavior in the Late Roman Republic (ca. 80-50 B.C.), Amsterdam 1987;
N. Mackie, Popularis Ideology and Popular Politics at Rome in the First Century B.C., “Rheinisches
Museum”, 135: 1992, ss.49-73.6 Por. H. D. Jocelyn, The Roman nobility and the religion of the Republican State, „The Journal of Religious
History” , 4: 1966-67, ss.89-104; A. Momigliano, The theological efforts of the Roman upper classes in the
first century B.C., „Classical Philology”, 79: 1984, ss.199-211.7 Potwierdzają to słowa Cycerona z traktatu „De divinatione” (II,70): „Retinetur autem et ad opinionem vulgi
et ad magnas utilitates rei publicae mos, religio, disciplina, ius augurum, collegii auctoritas”. Por. J. Scheid,
Religion et piété à Rome, Paris 1985, s.17 i n.
3
zainteresowań sprawami religijnymi oraz pojawianie się nowych elementów zarówno w
ideologii religijnej, jak też w formach organizacji kultów.8
Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem w sytuacji politycznej Rzymu w
omawianym okresie jest nasilenie się walk wewnętrznych i konfliktów społecznych,
rywalizacja między stronnictwami, ugrupowaniami politycznymi (factiones) czy
poszczególnymi politykami, które spowodowały, iż w walce o władzę starano się
wykorzystywać wszelkie dostępne sposoby uzyskiwania wpływów politycznych.9 Jednym
z najbardziej jaskrawych przejawów kryzysu politycznego w republice rzymskiej w I
wieku p.n.e. jest stosowanie w walce politycznej przemocy (vis). Sposoby wywierania
zbrojnej presji były zróżnicowane: wykorzystywano w tym celu armię i weteranów,
tworzono prywatne oddziały, uciekano się do podburzania tłumów i wywoływania
zamieszek. Celem były działania zmierzające do przejęcia władzy.10
We współczesnej literaturze politologicznej wyróżnia się kilka rodzajów zmian
politycznych, które mają charakter gwałtowny.
1. Przewrót polityczny – jest to nagła zmiana osób sprawujących władzę. Istnieją dwie
jego podstawowe formy:
A/ zamach stanu - przewrót dokonany przez jedną osobę lub grupę ludzi
wywodzących się z kręgu albo warstwy władzy.
B/ pucz – przewrót dokonany przez osobę lub ludzi stojących z dala od władzy.
8 M. in. J. A. North, Conservatism and change in Roman religion, „Papers of the British School at Rome”,
44: 1974, ss. 1-12; J. H. W. G. Liebeschuetz, Continuity and Change in Roman Religion, Oxford 1979, s. 2 i
n.; M. Beard, Religion, w: M.Beard, M.Crawford, “Rome in the Late Republic”, London 1985, s.25 i n. J.
Scheid, La religion romaine à la fin de la République et au début de l’Empire, w: “Die späte Römische
Republik”, ss. 127-139. W literaturze polskiej: M. Jaczynowska, Przemiany religijne w okresie schyłku
republiki rzymskiej, w: „Świat antyczny. Stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia. Studia ofiarowane
Izie Bieżuńskiej-Małowist”, Warszawa 1988, ss. 256-287.9 Por. E. Gruen, The Last Generation of the Roman Republic, Berkeley-Los Angeles-London 1974, s. 6 i n.;
J. Paterson, Politics in the Late Republic, w: T. P. Wiseman (ed.), “Roman Political Life 90 B.C.- A.D.69”,
Exeter 1985, ss. 21-44.; F. Millar, Popular Politics at Rome in the Late Roman Republic, w: J. Malkin, Z.W.
Rubinsohn (ed.), “Leaders and Masses in the Roman World. Studies in Honor of Z.Yavetz”, Leiden, 1994, ss.
91-113.10 Por. J .W. Heaton, Mob Violence in the Late Roman Republic 133-44 B.C., Urbana 1939; A. N. Sherwin-
White, Violence in Roman Politics, „Journal of Roman Studies”, 46: 1956, ss. 1-9; A. W. Lintott, Violence in
Republican Rome, Oxford 1968; W. Schuller, Die Rolle der Gewalt im politischen Denken der späten
römischen Republik, “Index”, 5: 1974/75, ss.140-153; N. Rouland, La violence politique au temps de
Cicéron, “L’Histoire”, 10: 1979, ss. 32-41; Gruen, dz. cyt.., s. 405 i n.
4
Obie formy charakteryzuje użycie przemocy, jednakże bez szerszych terytorialnie i
społecznie oraz długotrwałych działań zbrojnych. 11
2. Rewolucja – jest to zmiana władzy, pociągająca za sobą radykalną zmianę ustroju
politycznego, społecznego lub ekonomicznego. W przeciwieństwie do przewrotów
politycznych rewolucja może mieć także charakter nagły i z zastosowaniem przemocy,
jednakże jest to bardziej rozległy społecznie i politycznie oraz dłuższy proces
zachodzących przemian.12
3. Rewolta – bunt przeciwko władzy, który cechuje się brakiem projektu rewolucyjnego
oraz żywiołowością i brakiem zorganizowania.13
Cechą wyróżniającą zamach stanu jest więc dążenie jedynie do zmian personalnych, w
odróżnieniu od rewolucji, która powoduje zmiany ustrojowe. Innym wyróżnikiem
zamachu stanu jest też jego krótkotrwałość oraz brak lub ograniczony charakter walki
zbrojnej. Odróżnia się tym od wojny domowej, która jest rozległym konfliktem zbrojnym
prowadzonym na terenie jednego państwa przez rząd oraz osoby lub grupy obywateli,
zmierzające do jego obalenia, albo dwa ugrupowania polityczne walczące ze sobą przy
braku władzy centralnej.14
Wymienione współczesne pojęcia politologiczne można próbować odnieść także do
okresu schyłku republiki rzymskiej. Poważnym problemem jest jednak brak
odpowiedników terminologicznych i definicji w ówczesnej literaturze. Cyceron, którego
pisma są dla nas głównym źródłem, używa na określenie działań zmierzających do zmiany
ekip rządzących przy użyciu przemocy pojęć: „bellum” oraz „seditio”.15
11 M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do polityki, Lublin 1995, s. 246 i n.; S. D. Tensey, Nauki
polityczne, Poznań 1995, s. 246 i n.12 M. Chmaj (red.), Encyklopedia polityki, Zakamycze 1999, s. 255. Por. M. Waldenberg, Rewolucja,
Warszawa 1964, s. 16 i n.; H. Arendt, O rewolucji, Kraków 1991, s. 27 i n.13 Chmaj, Żmigrodzki, dz. cyt., s.251.14 W przypadku „wojny domowej” („civil war”) występuje długotrwała walka zbrojna, w wypadku zamachu
stanu konflikt może ograniczyć się do zamieszek („civil strife”). Por. E. Castrén, Civil war, Helsinki 1966,
s.28; Z. J. Pietraś, Wojna domowa ze stanowiska prawa międzynarodowego, Lublin 1970 (praca doktorska),
s.59 i n.15 Cicero, De officiis, I, 86 : „ hinc (…) in nostra re publica non solum seditiones, sed etiam pestifera bella
civilia”; Tenże, De finibus bonorum et malorum, I, 44: „ Ex cupiditatibus odia, discidia, discordiae,
seditiones, bella nascuntur”. Por. zestawienie odnośnych wzmianek: H.Merguet, Lexicon zu den
philosophischen Schriften Cicero’s, Bd I, Hildesheim 1961, s. 331 i n. (bellum); Bd III, Hildesheim 1961, s.
480 i n. (seditio); Tenże, Lexicon zu den Reden des Cicero, Bd I, Hildesheim 1962, s. 397 i n. (bellum); Bd
IV, Hildesheim 1962, s. 430 i n. (seditio).
5
Terminem dość dobrze zdefiniowanym jest „wojna domowa”. W starożytnym Rzymie
jej odpowiednikiem było pojęcie „bellum civile”. Znaczenie tego pojęcia różniło się nieco
od współczesnych definicji, niemniej jednak wyczerpywało podstawowe cechy terminu:
„wojna domowa”. Jej najbardziej charakterystycznym elementem było przejęcie władzy
przy pomocy armii, połączone z długotrwałym konfliktem zbrojnym. W omawianym
okresie wiązało się to ze stale rosnącą rolą polityczną wojska, które po reformach Mariusza
stało się realną siłą, związaną z dążeniami politycznymi swoich wodzów.16 Tego typu
określeniem nazwano toczoną w I połowie I wieku p.n.e. wojnę między Sullą i Mariuszem
oraz wojnę między Cezarem i Pompejuszem. Z tego też względu wprowadzenie obu
dyktatur różni się od cech przypisywanych „zamachom stanu”.17
Inne znaczenie miał termin „seditio”. Określano nim wystąpienia przeciwko oficjalnej
władzy. Wiązały się one z zamieszkami (turba, tumultus), nie mającymi charakteru
długotrwałego konfliktu zbrojnego przy użyciu armii.18
W obu wymienionych pojęciach (bellum, seditio) mieściły się też próby „zamachu
stanu”. Zgodnie z podanym wyjaśnieniem za jedyne próby siłowego przejęcia władzy,
polegające na zmianie osób ją sprawującą przez ludzi wywodzących się z tej samej elity,
nie mające charakteru długotrwałych walk zbrojnych i nie wywołujące głębszych przemian
ustrojowych można uznać: bunt Marka Emiliusza Lepidusa oraz spisek Katyliny. Bardziej
dyskusyjna jest natomiast kwestia określenia działalności braci Tyberiusza i Gajusza
Grakchów oraz L. Apulejusza Saturninusa.
W historiografii nowożytnej już od XVIII wieku używane jest pojęcie „rewolucji
rzymskiej”, szczególnie w odniesieniu do transformacji zachodzących w II-I wieku p.n.e.
Terminem tym określano m.in. reformy braci Grakchów, działalność Sulpicjusza Rufusa,
Mariusza itd. Nowe znaczenie tego pojęcia wprowadził R. Syme, w swojej przełomowej
pracy: „The Roman Revolution”, który użył go na określenie przemian politycznych i
społecznych w republice rzymskiej w latach 60 p.n.e. – 14 n.e., zakończonych
16 O roli politycznej armii rzymskiej w ostatnich latach republiki zob. E. H. Erdmann, Die Rolle des Heeres
in der Zeit von Marius bis Caesar: Militarische und politische Probleme einer Berufsarmee, Neustadt an der
Aisch 1972; A. Aigner, Die Soldaten als Machtfaktor in der ausgehenden römischen Republik, Innsbruck
1974; L.De Blois, The Roman Army and Politics in the First Century B.C., Amsterdam 1987.17 M.in. Cicero, Phillipicae, II, 23; De divinatione, II, 24: na określenie wojny między Cezarem i
Pompejuszem. Por. P. Jal, La guerre civile à Rome, Paris 1963, s. 19 i n.18 Por. Ae. Forcellini, Totius Latinitatis Lexicon, T.V, Prati 1871, s. 418; Por. J. Hellegouar’h, Le
vocabulaire latin des relations et des partis politiques sous la République, Paris 1963, s. 135 i n.
6
wprowadzeniem nowej formy rządów przez Augusta.19 Definicja i interpretacja „rewolucji
rzymskiej” wzbudza do dziś wiele kontrowersji, przy czym obecnie wśród współczesnych
autorów pojawia się tendencja do odchodzenia od stosowania tego typu klasycznej już
terminologii.20
W literaturze podkreśla się znaczenie reform ekonomicznych i społecznych braci
Grakchów, przy czym część badaczy uznaje je za początek „rewolucji społecznej i
politycznej”. Pewne cechy „zamachu stanu” posiadała z kolei decyzja Tyberiusza Grakcha,
który przeprowadził na zgromadzeniu złożenie swego kolegi Marka Oktawiusza z urzędu
trybuna ludowego. Z formalnego punktu widzenia brak jest użycia w tym przypadku
przemocy, jednakże z uwagi na naruszenie sacrosancta potestas trybuna uznaje się ten
krok nawet za swego rodzaju „rewolucję ustrojową”. Pewną próbą „zamachu stanu”,
połączoną z użyciem przemocy, były też działania Tyberiusza Grakcha zmierzające do
uzyskania ponownego wyboru na trybuna ludowego na 132 r. p.n.e.21
Działalność zmierzającą do ograniczenia władzy senatu i optymatów prowadził
również L. Apulejusz Saturninus. Także w tym przypadku występują działania zbliżone do
prób „zamachu stanu”, podobne w pewnej mierze do metod zastosowanych przez
Tyberiusza Grakcha. Jak podaje Appian, gdy dwóch trybunów ludowych zgłosiło veto
19 R. Syme, The Roman Revolution, Oxford 1939.20 Rezultatem jest dyskusja z udziałem kilkunastu badaczy pod hasłem „La rivoluzione romana”,
zamieszczona w czasopiśmie „Labeo”, 26: 1980, ss. 74-103; 191-247; 339-389; 27: 1981, ss.54-98 oraz
podsumowanie w pracy: La Révolution Romaine après Ronald Syme. Bilans et perspectives. Sept exposès
suivivs par discussions (F.Millar, J.Scheid, S.Demougin, M.Speidel, K.M. Girardet, T. Hölscher, A.
Wallace-Hadrill), présid A. Giovannini, Vandeouvres – Genève 2000. Por. L. Morawiecki, „Rewolucja
rzymska”. Współczesne mity historiografii, w: „Przełomy w historii. Pamiętnik XVI Powszechnego Zjazdu
Historyków Polskich (Wrocław 15-18 września 1999)”, T.II, cz. 1, Toruń 2000, ss. 25-37;21 Por. E. S. Gruen , La “rivoluzione” dei Grakchi, “Labeo”, 15: 1969, ss.381-383.; J. E. Riddle, Tiberius
Gracchus, Destroyer or Reformer of the Republic, Lexington 1970; E. Badian, Tiberius Gracchus and the
Beginning of the Roman Revolution, w: “Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt”, T. I.1, Berlin -=
New York 1972, ss. 668-731; A. H. Bernstein, Tiberius Sempronius Gracchus. Tradition and Apostasy,
London 1978; D. Stockton,, The Grakchi, Oxford 1979; K.Bringmann, Die Agrarreform des Tiberius
Gracchus. Legende und Wirklichkeit, Stuttgart 1985; J. Bleicken, Überlegungen zum Volkstribunat des
Tiberius Sempronius Gracchus, “Historische Zeitschrift”, 247: 1988, ss.265-293. T. Łoposzko, Problemy
społeczne schyłkowej republiki, w: „Starożytny Rzym we współczesnych badaniach. Państwo-
Społeczeństwo-Gospodarka. Liber in memoriam Lodovici Piotrowicz”, pod red. J.Wolskiego, T.Kotuli,
A.Kunisza, Kraków 1994, ss.235-279 (s. 237 i n.).
7
przeciwko projektowi ustawy Saturninusa, „zostali znieważeni przez Apulejusza”, który
następnie przy użyciu przemocy przeforsował jej uchwalenie.22
W 101 r. p.n.e. podczas zgromadzenia wyborczego, w trakcie którego Saturninus
ubiegał się o kolejną elekcję na trybuna ludowego, gdy okazało się, że wybrano już
dziewięciu trybunów i wszystko wskazywało, iż dziesiątym zostanie popierany przez
optymatów Aulus Noniusz, zwolennicy Saturninusa sprowokowali zamieszki, w wyniku
których Nonniusz został zabity.23 Podobny przebieg miały wybory konsulów w 100 roku
p.n.e., w których kandydowali: słynny mówca M.Antoniusz, były trybun ludowy z 111 r.
p.n.e. Gajusz Memmiusz oraz Glaucja. Gdy w głosowaniu wybrano konsulem Antoniusza,
a Memmiusz zaczął zdobywać przewagę nad Glaucją, stronnicy Saturninusa napadli na
Memmiusza i zabili go.24
Inną próbą „zamachu stanu”, czyli zbrojnego przejęcia władzy było wystąpienie
Marka Emiliusza Lepidusa, konsula z 78 roku p.n.e.25 Po wybuchu powstania w Faesulae
stanął na jego czele i ogłosił program, w którym opowiadał się za zniesieniem
ustawodawstwa Sulli oraz odnowieniem uprawnień trybunów ludowych.26 W początkach
77 roku p.n.e. wraz ze swoim wojskiem przybył w okolice Rzymu. Sallustiusz, w
przekazanej w „Historii” mowie L.Marcjusza Filippusa, podaje, iż Lepidus zamierzał
ubiegać się o ponowny konsulat, co było niezgodne z obowiązującymi przepisami leges
annales.27 Była to więc próba zdobycia urzędu pod naciskiem armii. Zakończyła się jednak
22 Appian, Bella civilia, I, 30 : „ØbrizÒmenoi prÕj toà 'Apoulh…ou”. Por. J.L. Ferrary, Recherches sur la
legislation de Saturninus et de Glaucia, “Mélanges de l’École Française à Rome”, 89: 1977, s.619-660; 91:
1979, s. 85-134; F. Cavaggioni., L. Apuleio Saturnino. Tribunus plebis seditiosus, Venezia 1998, s. 39 nn.23 Appian, Bella civilia, I, 28; Plutarch, Marius, 29; Florus, II, 4, 1; Livius, Periochae, 69; Orosius, V, 17, 3.
Por. Erdmann, op. cit., s.73; H. Kowalski, Armia a wybory w Rzymie w okresie schyłku republiki,
„Antiquitas”, 14: 1988, s. 117-125.24 Appian, Bella civilia, I, 32; Livius, Periochae, 69; Orosius, V, 17, 3.25 J. Neunheuser, M. Aemilius Lepidus. Die Reformen des Sulla und die ersten Versuche sie im römischen
Staate rückgangig zu machen, Essen 1902; N. Criniti, M.Aimilius Q.f.M.N. Lepidus “ut ignis in stipula”,
„Memorie dell’ Istituto Lombardo – Academia di Scienze e Lettere, Classe di Lettere, Scienze morali e
storiche”, 30: 1969, z. 4, ss.319-460 (s. 369); oraz L. Labruna, Il console “sovversivo” Marco Emilio e la sua
rivolta, Napoli 1976.26 Por. N. Rogosz, Kwestia restytucji znaczenia trybunatu ludowego w programie politycznym Marka
Emiliusza Lepidusa (78-77 p.n.e.), w: „Studia z dziejów starożytnego Rzymu”, pod red. A.Kunisza,
Katowice 1988, ss. 7-38.27 Sallustius, Historiae, I, 77, 15; Por. H. Kowalski, Przemoc jako metoda walki wyborczej w Rzymie w
okresie schyłku republiki, „Annales UMCS”, Sectio F, 38/39: 1983/1984, ss. 75-92 (s.77 i n.).
8
niepowodzeniem. Jak pisze Appian, doszło do bitwy w okolicach Pola Marsowego, w
której Lepidus poniósł porażkę i uciekł z Italii.28
Wystąpienie Lepidusa wzbudza również pewne wątpliwości terminologiczne.
Sallustiusz używa pojęcia: „bellum”. Z kolei N.Criniti i L.Labruna nazywają je: „rivolta”.
Wydaje się jednak, iż ze względu na program Lepidusa, a także krótkotrwałość walk
można określić je jako „zamach stanu”.29
Niewątpliwie najbardziej znanymi próbami „zamachu stanu” w Rzymie w okresie
schyłku republiki były wydarzenia związane z działalnością L. Sergiusza Katyliny.30
Najwięcej kontrowersji wzbudza tzw. pierwsze sprzysiężenie Katyliny. W 66 roku p.n.e.
consules designati Publiusz Autroniusz Petus i Publiusz Korneliusz Sulla zostali oskarżeni
i skazani w procesie de ambitu, a w ponownych wyborach zostali wybrani ich konkurenci:
Lucjusz Manliusz Torkwatus i Lucjusz Aureliusz Kotta. W tym samym roku o konsulat
ubiegał się także po raz pierwszy Katylina, który jednak został odsunięty przez konsula L.
Wolkacjusza Tullusa.31
28 Appian, Bella civilia, I, 107.29 Sallustius, Historiae, I, 77, 2; 17; 19. Por. Criniti, dz.cyt., s.369, Labruna, dz.cyt.30 Obszerną literaturę na temat Katyliny omawia N. Criniti, Bibliografia catlinaria, Milano 1971 oraz tenże,
Schegge sulla fortuna di Catilina nell’Italia del XX sec., w: „Miscellanea di studi classici in onore di E. Manni,
Roma 1980, s. 624 i n. (Bibliografia catlinaria 1971-1978). Por. H. Drexler, Die Catilinarische Verschwörung.
Ein Quellenheft, Darmstadt 1976.31 Cicero, In toga candida oraz komentarz Askoniusza, s. 89 (Clark); Sallustius, De coniuratione Catilinae, 18.
Tekst Sallustiusza pozostaje jednak w pewnej sprzeczności z informacjami Cycerona i Askoniusza co
powoduje, iż proces oraz kandydatura Katyliny są do dziś przedmiotem wielu dyskusji. Większość badaczy
opowiada się za powtórzonymi wyborami w jesieni i do nich odnosi kandydaturę Katyliny (m.in.:
G.V.Sumner, The Consular Elections of 66 B.C., „Phoenix”, 19: 1965, ss.226-231; F. D’Ippolito, Un caso di
„ambitus” dell 66 a.C., „Labeo”, 11: 1965, ss.42-46; L. Havas, Notes sur la candidature de Catilina en 66 av.
n.è, „Acta classica Universitatis Scientiarum Debrecenensis”, 9: 1973, ss. 33-40; B. Marshall, Catilina: court
cases and consular candidature, „ Scripta classica Israelica”, 3: 1976/77, ss. 127-137; M. Leone, Il complotto
del 66 a. C., „Atti della Academia di Scienze, Lettere e Arti di Palermo”, Serie IV, 37: 1977-78, Parte 2,
ss.325-373; J. T. Ramsey, Cicero, Pro Sulla 68 and Catilinas Candidacy in 66 B.C., „Harvard Studies in
Classical Philology”, 86: 1982, ss.121-131. Odmiennie F. X. Ryan, The consular candidacy of Catiline in 66,
„Museum Helveticum”, 52: 1995, ss. 45-48, który uważa, iż Katylina startował w pierwszych wyborach. Z
kolei M. Mello, Sallustio e le elezioni consolari del 66 a.C., „La Parola del Passato”, 18: 1963, ss.36-54, który
sądzi, że nie było powtórnych wyborów, a Torkwatus i Kotta otrzymali konsulat, jako praemia legis za
oskarżenie Autroniusza i Sulli w procesie de ambitu. Przeciwko: H. Kowalski, Praemia legis w rzymskim
ustawodawstwie de ambitu I wieku p.n.e., "Res Historica", 5, 1998 : "Graecorum et Romanorum
memoria", ss.101-113.
9
Konsekwencją tych wydarzeń miało być zawiązanie spisku przez Autroniusza,
Sullę i Katylinę oraz Pizona, a także opracowanie w grudniu 66 r. planów „zamachu
stanu”: w dniu 1 stycznia 65 roku p.n.e., na Kapitolu podczas uroczystości objęcia władzy
mieli zostać zamordowani konsulowie: Torkwatus i Kotta, a ich miejsce mieli zająć
Katylina i Autroniusz, którzy mieli porwać oznaki władzy. Pizon w nagrodę miał otrzymać
Hiszpanię.32 Swetoniusz podaje, iż w spisku mieli uczestniczyć także Krassus i Cezar: po
wymordowaniu, według wcześniej przygotowanej listy, senatorów miano Krassusa
obwołać dyktatorem, a Cezar miał zostać magister equitum. Dopiero po uspokojeniu
sytuacji miano przywrócić konsulat Sulli i Autroniuszowi.33
Zamach ten nie powiódł się, gdyż konsulowie zostali ostrzeżeni i przybyli
uzbrojeni. W tej sytuacji spiskowcy przenieśli realizację swego planu na 5 lutego 65 roku
p.n.e.. Także ten plan zawiódł. Według Swetoniusza winę ponosił Cezar, który nie dał
ustalonego sygnału (zrzucenie z ramion togi ), być może z uwagi na fakt, iż nie pojawił się
Krassus. Sallustiusz i Askoniusz podają z kolei, iż to Katylina dał za wcześnie znak, zanim
przybyli wszyscy spiskowcy.34
Po niepowodzeniu spisku Katylina miał zamiar ubiegać się o wybór na konsula w
wyborach na rok 64 p.n.e. Przeszkodził mu jednak w tym proces w quaestio de repetundis,
o zdzierstwa w prowincji Afryce, w związku z czym w wyborach nie wziął udziału.35 Z
listu Cycerona do Attyka, pisanego w czerwcu 65 roku p.n.e., wynika, że Katylina
prawdopodobnie w związku z procesem sam zrezygnował z ubiegania się o konsulat, gdyż
32 Sallustiusz, De coniuratione Catilinae, 18; Livius, Periochae, 101; Cassius Dio, XXXVI,44,3.33 Suetonius, Caesar, 9. Por. E.T. Salmon, Catiline, Crassus and Caesar, “American Journal of Philology”, 56:
1935, ss.302- 316.34 Suetonius, Caesar, 9; Sallustius, De coniuratione Catilinae, 18; Asconius, In orationem in toga candida,
s.92 (Clark). Część badaczy (m.in. R. Seager, The First Catilinarian Conspiracy, “Historia”, 13: 1964, ss.
338-347; E. S. Gruen, Notes on the first Catilinarian Conspiracy, “Classical Philology”, 64: 1969, ss. 20-24;
E.J. Phillips, Catilines Conspiracy, “Historia”, 25: 1976, ss.441-448) pomniejsza znaczenie spisku i roli w nim
Katyliny, koncentrując się na działaniach Sulli i Autroniusza. Por. H. D. Stöver, Verschwörung gegen Rom.
Catilinas Griff nach der Macht, Düsseldorf/Wien 1979, s.191 i n. Ostatnio nową interpretację wydarzeń
przedstawił L. Bessone, Le problème de la première conjuration de Catilina, “Patavium”, 15: 2000, ss.23-36.
Tenże, Problem pierwszego spisku Katyliny, w: „Z antycznego świata: Religio-cultus-homines”, pod red.
W.Appela i P.Wojciechowskiego, Toruń 2000, ss. 29-39, który opowiada się za równym udziałem Katyliny w
tym spisku.35 Asconius, In Cornelianam, s.66 (Clark): “ Fuit autem Catilina patricius et eodem illo tempore erat reus
repetundarum, cum provinciam Africam obtinuisset et consulatus candidatum se ostendisset”. Por. Tenże, In
orationem in toga candida, s. 91-92 (Clark).
10
mówca omawiając szanse przedwyborcze nie wymienia go wśród kandydatów, a
przeciwnie stwierdza, że jeśli Katylina zostanie uwolniony to będzie miał w nim
współzawodnika w wyborach w roku następnym.36
Następnym krokiem Katyliny był jego udział w wyborach konsularnych w 64 roku
p.n.e. Cyceron we wspomnianym liście do Attyka wymienia aż 12 kandydatów,
ostatecznie wystartowało prawdopodobnie 7 kandydatów: dwóch patrycjuszy: P.
Sulpicjusz Galba i L.Sergiusz Katylina; czterech plebejuszy: G.Antoniusz Hybryda,
Kw.Kornificjusz, L.Kassjusz Longinus, G.Licyniusz Sacerdos oraz homo novus M.
Tulliusz Cyceron.37
Przebieg walki wyborczej jest dość dobrze opisany w literaturze.38 Katylina i
Antoniusz zawarli ze sobą porozumienie (coitio ), mające na celu uzyskanie zwycięstwa
przy pomocy przekupstw wyborczych. Cyceron odpowiedział wygłoszeniem mowy “In
toga candida”, w której zaatakował obu współkandydatów oskarżając ich o machinacje
wyborcze.39 Z zachowanych fragmentów tej mowy nie wynika wprawdzie, że Katylina
planował zastosowanie przemocy, część badaczy nie wyklucza jednak takiej możliwości.40
36 Cicero, Ad Atticum, I, 1,1. Por. P. Stern, Catilina und die Parteikämpfe in Rom in der Jahre 66-63 , Dorpat
1883, s. 46 i n.37 Cicero, Ad Atticum, I, 1,1. Askoniusz (In orationem in toga candida, s. 92 (Clark) wylicza 7 kandydatów.
Na temat kandydatów zob. T.R.S. Broughton, Candidates Defeated in Roman Elections: Some Ancient Roman
“Also-Rans”, Philadelphia 1991 : rozdz. II: Candidates for the Consulship, nr 11 (Kassjusz Longinus), nr 15
(Kornificjusz), nr 20 (Licyniusz Sacerdos), nr 33 (Katylina), nr 34 (Galba).38 Por. m.in. H. Wirz, Catilinas und Ciceros Bewerbung um das Konsulat für das Jahr 63, Zürich 1863; A.
Neuendorff, Die römische Konsulwahlen von 78-49 v.Chr, Diss. Breslau 1913, s. 27 i n.; R. Till, Ciceros
Bewerbung ums Konsulat, “Historia”, 11: 1962, ss. 315-338.39 Cicero, In toga candida u Askoniusza, s. 82-93 (Clark). Askoniusz (s. 83 Clark) sugeruje, że wsparcia
Katylinie i Antoniuszowi udzielili Cezar i Krassus, w których domu miało odbyć się spotkanie wymienionych
kandydatów z ich pomocnikami w przekupstwach (sequestres). Na temat interpretacji tego fragmentu zob. A.
M. Stone, A house of notoriety: an episode in the campaign for the consulate in 64 B.C., „Classical Quarterly”,
48: 1998, s.487-491.40 Z działalnością Katyliny wiążą się prawdopodobnie uchwalone w tymże roku: senatus consultum
rozwiązujące kolegia (por. J. Linderski, Senat und die Vereine, w: Tenże, „Roman Questions. Selected
Papers”, Stuttgart 1995, ss. 165-203 oraz ss. 645-647 (bibliografia uzupełniająca); SC dotyczące sectatores
(por. P.Nadig, Ardet ambitus: Untersuchungen zum Phänomen der Wahlbestechungen in der römischen
Republik, Frankfurt am Main 1997, s. 45 i n.). Istnieją też sugestie, iż Katylina zamierzał użyć oddziału
zbrojnego złożonego z gladiatorów (por. D.Słapek, Udział gladiatorów w oddziałach zbrojnych Katyliny, w:
Terra, mare et homines. Volumen in memoriam Thaddei Łoposzko, "Annales UMCS", Sectio F, vol.49,
1994, ss. 39-52.
11
Ostatecznie wybory zakończyły się zwycięstwem Cycerona, który, jak sam
podawał, uzyskał większość we wszystkich głosujących centuriach.41 Drugie miejsce zajął
Antoniusz, który według przekazu Askoniusza, uzyskał przewagę kilku centurii nad
Katyliną.42
Z walką wyborczą w 64 roku p.n.e. Sallustiusz połączył zawiązanie tzw. drugiego
spisku Katyliny. Autor ten opisuje spotkanie w dniu 1 czerwca tegoż roku, na którym
Katylina przedstawił swoim zwolennikom własny program polityczny ( m.in. zniesienie
długów, proskrypcję bogatych, nadanie urzędów państwowych i kapłańskich) oraz wezwał
ich do przygotowań w celu zbrojnego przejęcia władzy.43 Z relacji tej wynika dość
jednoznacznie, iż Katylina planował “zamach stanu” w przypadku niepowodzenia w
wyborach. Większość współczesnych historyków odrzuca jednak informację Sallustiusza,
zarzucając mu nieścisłości chronologiczne i przenosi wymienione wydarzenia na rok 63
p.n.e.44
W 63 roku p.n.e. Katylina kolejny raz starał się o konsulat. Obok niego ubiegali się L.
Licyniusz Murena, D.Iuniusz Sylanus i S.Sulpicjusz Rufus.45 Trzej pierwsi z nich
posługiwali się na olbrzymią skalę przekupstwami wyborczymi, w związku z czym senat
podjął przeciwdziałania, których rezultatem było uchwalenie dwóch SC oraz lex Tullia de
ambitu.46
Rachuby wyborcze Katyliny opierały się jednak nie tylko na przekupstwach. Hasło
powszechnego oddłużenia miało zapewnić mu poparcie plebsu, liczył także na poparcie
weteranów Sulli, których miał sprowadzić z Etrurii Manliusz.47 Z relacji Cycerona wynika,
iż Katylina przygotowywał już wcześniej spisek i planował dokonanie podczas
41 Cicero, De lege agraria, II, 4; II, 7; In Vatinium, 6; In Pisonem, 3; De officiis, II, 59.42 Asconius, In orationem in toga candida, s.94 (Clark). Por. Sallustius, De coniuratione Catilinae, 24;
Plutarch, Cicero, 11; Appian, Bella civilia, II, 2, 5; Cassius Dio, XXXVII, 10, 4.43 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 17; 20-21. Autor ten wymienia nazwiska uczestników spisku, w tym
także przedstawicieli stanu senatorskiego. Por. L. Havas, Die Catilina- Bewegung und der Senatorenstand,
„Acta Classica Universitatis Scientiarum Debrecenensis“, 14: 1978, s.25-36.44 Dyskusję na temat dzieła Sallustiusza i zawartych tam nieścisłości i zafałszowań zob. G. Ledworuski,
Historiographische Wiedersprüche in der Monographie Sallusts zur Catilinarischen Verschwörung, Frankfurt
am Main/ Berlin/ New York/Paris/Wien 1994.45 Por. Neuendorff, dz.cyt., s. 34 i n.; J. Linderski, Rzymskie zgromadzenie wyborcze od Sulli do Cezara,
Wrocław-Warszawa -Kraków 1966, s. 124 i n.46 Zob. Nadig, dz.cyt., s. 48 i n.47 Plutarch, Cicero, 14.
12
zgromadzenia wyborczego zamachu na jego życie. Z tego powodu konsul przyszedł na
zgromadzenie z bronią i w otoczeniu uzbrojonych amici i klientów.48 Nieco inną wersję
przedstawił Kasjusz Dion: “W tych okolicznościach Cyceron uległ panice, jako że jeszcze
bardziej rozdrażnił Katylinę. Nie odważył się iść sam na zgromadzenie, jak to zwykle
czynił, lecz zebrał przyjaciół przygotowanych do jego obrony, gdyby zagroziło jakieś
niebezpieczeństwo. Częściowo dla własnego bezpieczeństwa, częściowo dla oszkalowania
przeciwników nosił pod szatą pancerz, który celowo odsłaniał.”.49 Możliwe wydaje się
więc, że całe niebezpieczenstwo użycia przemocy przez Katylinę i “zamachu stanu”
podczas wyborów zostało przez Cycerona wyolbrzymione.
Katylina w ostatecznym rozrachunku wybory jednak przegrał, a konsulami zostali
Murena i Sylanus. Spowodowało to, że Katylina zdecydował się na przeprowadzenie
rzeczywistego “zamachu stanu”. Jego plany obejmowały zbrojne wystąpienia oddziałów:
m.in. Manliusza w Faesulae; G.Flaminiusza w Arretium, G.Septimiusza Kamersa w
Picenum, G.Juliusza w Apulii , G. Mewulanusa w Galii Cisalpińskiej. Ponadto
przewidywano podjęcie działań w Rzymie: m.in. zamach na Cycerona oraz dokonanie
rzezi optymatów, a jako termin rozpoczęcia wyznaczono 27 pażdziernika. 50
Cyceron, uprzedzony o planach spiskowców, podjął przeciwdziałania. Chronologia
wydarzeń przedstawia się następująco:
21 października na wniosek Cycerona senat uchwalił senatus consultum ultimum de re
publica defendenda.51
W nocy z 6 na 7 listopada odbyło się zebranie spiskowców w domu M. Porcjusza
Leki, na którym podjęto decyzję o zamordowaniu Cycerona. Katylina miał objąć
dowództwo oddziałów w Etrurii, a w Rzymie działaniami spiskowców miał kierować
Lentulus Sura.52
Plan zamachu na Cycerona nie powiódł się, a tenże postanowił zaatakować
bezpośrednio Katylinę oskarżając go o przygotowywanie “zamachu stanu”. Efektem było
48 Cicero, Pro Murena, 52; Pro Sulla, 51. O planowanych zamieszkach i zamachu na Cycerona wspominają
też: Sallustius, De coniuratione Catilinae,26; Plutarch, Cicero, 14.49 Cassius Dio, 37, 29. Por. Kowalski, Przemoc, s. 79 i n.50 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 27; Plutarch, Cicero,15; Appian, Bella civilia, II, 2; Cassius Dio, 37,
31, 2. Por. Gruen, dz.cyt., s.418 i n.51 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 28-29; Plutarch, Cicero,15; Appian, Bella civilia, II, 3; Cassius Dio,
37, 31, 2. Daty podaję za: Stöver, dz. cyt., s. 324 i n.52 Sallustius, De coniuratione Catilinae,27; Plutarch, Cicero,16; 18; Appian, Bella civilia, II, 3. ; Cassius Dio,
37,34
13
posiedzenie senatu w świątyni Jowisza Statora w dniu 8 listopada, w trakcie którego
Cyceron wygłosił swoją pierwszą mowę przeciwko Katylinie.53
W wyniku przedstawionego oskarżenia Katylina nocą opuścił Rzym i ogłosił
listownie, że udaje się na dobrowolne wygnanie do Marsylii. Mimo to Cyceron 9 listopada
wygłosił drugą mowę przeciwko Katylinie, tym razem do ludu.54
15 listopada senat uznał Katylinę i Manliusza za wrogów, wyznaczył termin złożenia
broni i podjął decyzję o wysłaniu do Etrurii wojska pod dowództwem konsula
Antoniusza.55
Mimo tych decyzji senatu Lentulus opracował plan zamachu w Rzymie. Na sygnał,
jakim miało być zapalenie 12 ognisk, spiskowcy mieli opanować Rzym i rozpocząć rzeź
optymatów. Termin wybuchu powstania wyznaczono na noc poprzedzającą Saturnalia, a
16 na 17 grudnia.56
W dniu 3 grudnia Cyceron przedstawił w senacie dowodu na istnienie spisku, którymi
były listy do Allobrogów, w związku z czym senat podjął decyzję o aresztowaniu
spiskowców. a następnie wygłosił do ludu trzecią mowę przeciwko Katylinie.57
5 grudnia odbyło się słynne posiedzenie senatu w świątyni Zgody (Concordia), na
którym wygłosili mowy m.in.: Sylanus, Cezar, Cyceron i Katon. W wyniku dyskusji senat
podjął decyzję o skazaniu spiskowców na karę śmierci, po czym wyrok niezwłocznie
wykonano.58
W styczniu 62 roku p.n.e. doszło do bitwy pod Pistorią, w trakcie której zginął
Katylina.59
53 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 31; Plutarch, Cicero,16; Cassius Dio, 37,33. Por. C. John, (1888): Der
Tag der ersten Rede Ciceros gegen Catilina, „Philologus“, 46: 1888, ss. 650-665.54 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 34; Cicero, In Catilinam, 2, 1,1.55 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 36; Plutarch, Cicero,16; Cassius Dio, 37,33, 3.56 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 43.57 Tamże, 46; Cicero, In Catilinam, 3, 1,1; Plutarch, Cicero,19.58 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 50-55; Cicero, In Catilinam, IV, passim; Plutarch, Cicero, 20-22;
Tenże, Caesar, 7-8; Appian, Bella civilia, II, 5-6 ; Cassius Dio, 37,36, 1-3; Suetonius, Caesar, 14. Na temat
tego posiedzenia senatu, mów przekazanych przez Sallustiusza oraz egzekucji uczestników spisku Katyliny
zob. A. Drummond, Law, Politics and Power . Sallust and the Execution of the Catilinarian Conspirators,
Stuttgart 1995; H. Kowalski, Prawne i filozoficzne aspekty kary śmierci w procesie Katylinarczyków, w: „Kara
śmierci w starożytnym Rzymie”, pod red. H.Kowalskiego i M.Kuryłowicza, Lublin 1996, ss. 41-57.59 Sallustius, De coniuratione Catilinae,56-61; Plutarch, Cicero, 22; Appian, Bella civilia, II, 7; Cassius Dio,
37,39.
14
Jak wspomniano jedną z dość istotnych kwestii w walkach politycznych było
odwołanie się do religii. Aspekty religijne pojawiły się w „zamachu stanu” Tyberiusza
Grakcha. Złożenie z urzędu trybuna Marka Oktawiusza było naruszeniem sakralności jego
urzędu (sacrosanctitas tribunicia). Plutarch podaje, iż przeciwnicy usiłowali wykorzystać
to przeciwko Tyberiuszowi, który w związku z tym wygłosił specjalną mowę, w której
uzasadniał swój krok. Charakterystyczne jest przy tym, iż Tyberiusz odwoływał się
również do argumentacji religijnej, dowodząc, że to Oktawiusz swoim działaniem naruszył
prawa boskie, występując przeciwko ludowi, który go wybrał na trybuna. Utracił w ten
sposób swoją sakralność i podobnie jak występna westalka musiał ponieść karę.
Interesująca jest też interpretacja Tyberiusza w odniesieniu do roli ludu w religii i polityce.
Lud sprawuje najwyższą władzę także w stosunku do religii, ma prawo naruszania rzeczy
uchodzących za święte i nietykalne.60
Religia i polityka dominowały także w następnych wydarzeniach związanych z
działalnością Tyberiusza Grakcha, który zamierzał ubiegać się o ponowny trybunat.
Plutarch wymienia złowróżebne znaki, które pojawiły się w dniu zgromadzenia
wyborczego (święte kury nie chciały wyjść z klatki i jeść; dwa kruki walczące ze sobą na
dachu i kamień strącony przez nie, który upadł koło jego nogi; potknięcie Tyberiusza,
który złamał paznokieć u dużego palca nogi) oraz wcześniejszy znak (w hełmie Tyberiusza
węże złożyły jaja i wykluły się z nich młode). Tyberiusz, mimo iż sam był augurem, za
namową niejakiego Blosjusza z Kume zlekceważył je i udał się na Kapitol.61 Według
M.Sordi było to jednym z zarzutów o impietas Tyberiusza.62
Znaczenie religijne miały również miejsca wydarzeń. Comitia, a następnie contio
Tyberiusza odbywało się przed świątynią Jowisza Kapitolińskiego, natomiast senat zebrał
się w świątyni bogini Fides.63 Symboliczne i religijne były, co udowodnił J. Linderski,
60 Plutarch, Tiberius Gracchus, 14-15; Florus II,2,5. Tyberiusz odwoływał się też do „libertas” podając jako
przykład wypędzenie Tarkwiniusza, mimo sakralności stanowiska króla. Por. M. Sordi, La sacrosanctitas
tribunizia e la sovranità popolare in un discorso di T.Graccho, w: „ Religione e politica nel mondo antico”, a
cura di M.Sordi, Milano 1981, ss. 124-130.61 Plutarch, Tiberius Grakchus, 17. Por. Bergemann, dz. cyt., s.97 i n. O auguracie Tyberiusza Grakcha
wspomina Plutarch (Tiberius Grakchus, 4). Por. G. J. Szemler, The Priests of the Roman Republic, Bruxelles
1972, s. 146.62 Sordi, dz.cyt., s. 130.63 Plutarch, Tiberius Grakchus,17-19; Rhetorica ad Herennium, 4, 68. Szerzej na temat świątyń jako miejsc
zgromadzeń i obrad senatu zob. J. Vaahtera, On the Religious Nature of the Place of Assembly, w: U.
Paananen i in., “Senatus Populusque Romanus. Studies in Roman Republican Legislation”, Helsinki 1993, ss.
15
gesty (zarzucenie na głowę fragmentu togi z widocznym purpurowym pasem) i słowa
pontifeksa maksimusa Scypiona Nazyki, który stanął na czele przeciwników Tyberiusza,
doprowadzając do jego wyklęcia formułą „sacer esto”, a następnie śmierci trybuna.64
Kontekst religijny został również wykorzystany przez przeciwników Apulejusza
Saturninusa. Jak podaje Appian, podczas zgromadzania zaczęto wołać, że rozległ się
grzmot. Zgodnie z zasadą utrwaloną przez leges Aelia et Fufia należało przerwać
zgromadzenie i odłożyć uchwalenie ustaw. Saturninus zlekceważył jednak ten znak i
kontynuował głosowanie.65 W senacie odbyła się następnie na ten temat debata, przy
czym, według Appiana, Gajusz Mariusz miał zaproponować ewentualną kasację poprzez
zastosowanie formuły: per vim, contra auspicia. Ostateczne decyzje senatu nie są znane, w
literaturze zdania na temat tej kasacji są podzielone.66
Niestety, poza drobnymi odwołaniami do bogów przez wygłaszającego mowę
Filippusa, brak jest informacji na temat wykorzystania elementów religijnych przez
Lepidusa i jego przeciwników.67
Religia i polityka dominowały natomiast w wydarzeniach związanych z
działalnością Katyliny. Charakterystyczne jest przy tym, iż obie strony odwoływały się do
czynników religijnych.
Z przedstawioną wyżej relacją Sallustiusza o spotkaniu spiskowców w dniu 1
czerwca 64 r. p.n.e wiąże się ważny aspekt religijny. Historyk ten podaje, że Katylina
odbierając od swych zwolenników przysięgę: “obnosił w czarach krew ludzką zmieszaną z
winem, a następnie wszyscy po wypowiedzeniu zaklęcia nadpili z czary, jak to zwykle
97-116; M. Bonnefond-Coudry, Le sénat de la République romaine, de la guerre d’Hannibal à Auguste,
Roma 1989, s. 112 i n; Ch. Döbler, Politische Agitation und Öffentlichkeit in der späten Republik, Frankfurt
am Main 1999, s. 252 i n.64 J. Linderski, Śmierć Tyberiusza Grakcha, Poznań 1997, s.5 i n.65 Appian, Bella civilia, I, 30; Cicero, De legibus, II, 14. Por. J. Linderski , The Augural Law, w: Aufstieg
und Niedergang der Römischen Welt, Bd II, 16,3, Berlin 1986, s.2146-2312 (s.2167 i n.).66 Por. J. Bleicken, Lex publica. Gesetz und Recht in der römischen Republik, Berlin-New York 1975, s.463 i
n.; Burckhardt, dz.cyt.., s.229 nn.; L. De Libero, Obstruktion. Politische Praktiken im Senat und in der
Volksversammlung der ausgehenden Republik (70-49 v.Chr.), Stuttgart 1992.s.91 i n.67 Sallustius, Historiae, I, 77, 3; 15; 16; 20. Pojawiające się w tejże mowie odniesienia Filippusa ( 5; 13; 14)
do pojęć: “pax” i „concordia” miały raczej znaczenie polityczne jako przeciwstawienie do „bellum civile”, niż
kontekst religijny.
16
odbywa się przy uroczystych ofiarach”.68 Relację tę potwierdza przekaz Florusa, który
wspomina o pucharze z krwią.69 Plutarch i Kasjusz Dion piszą o dokonaniu ofiary z
człowieka oraz o spożywaniu przez spiskowców jej mięsa lub wnętrzności.70
Przedstawione fragmenty źródłowe stały się podstawą teorii o wykorzystywaniu przez
Katylinę elementów wschodnich kultów i magii. Najbardziej popularna stała się koncepcja,
że Katylina był wyznawcą kappadockiej bogini Mâ- Bellony, a magiczne obrzędy miały
zyskać mu poparcie weteranów Sulli, którzy zapoznali się z tymi rytuałami w czasie wojny
na Wschodzie.71 Jeszcze dalej poszedł w swych rozważaniach węgierski badacz L. Havas,
który pisze, że Katylina realizował własną koncepcję religijną. Jej celem było powiązanie
kultów wschodnich (m.in. Mâ- Bellony), popularnych wśród żołnierzy Sulli, z elementami
wyobrażeń i rytuałów celtyckich, z którymi Katylina miał zapoznac się podczas pobytu w
Luzytanii w czasie wojny z Sertoriuszem.72
Argumentem przemawiającym za działaniami rytualno-magicznymi Katyliny jest też
fragment pierwszej mowy Cycerona przeciwko Katylinie, w której wspomina on o
sztylecie poświeconym przez Katylinę w celu zabójstwa mówcy: “Quotiens tibi iam
extorta est ista seca de manibus! Quotiens vero excidit casu aliquo et elapsa est! Quae
quidem abs te initiata sacris ac devota sit nescio, quod eam necesse putas in consulis
corpore defigere”.73
Obie koncepcje skrytykowała D. Musiał, która sądzi, iż Katylina nie prowadził jakiejś
świadomej polityki religijnej. Epizod z krwią interpretuje jako potwierdzenie przysięgi
poprzez domieszanie do wina krwi uczestników spotkania, a tym samym zawarcie
przymierza połączonego z więzami braterstwa (krwi).74 Hipoteza ta ma jednak pewien
mankament. Sallustiusz omawiając przedstawioną scenę pisze: “Fuere ea tempestate qui
68 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 22: „ humani corporis sanguinem vino permixtum in pateris
circumtulisse: inde quom post execrationem omnes degustavissent, sicuti in sollemnibus sacris fieri consuevit”
(przekład polski K.Kumanieckiego).69 Florus, 2, 12, 4. Por. Tertullanus, Apologeticus, IX, 9; Minucius Felix, Octavius, 30,5.70 Plutarch, Cicero, 10; Cassius Dio, 37, 30. Szerzej omówienie źródeł i literatury zob. D. Musiał, Przysięga
Katyliny (Sall., Cat.,22), „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Historia XXXI, z.330: Toruń 1999, ss. 91-
103.71 E. Manni, Lucio Sergio Catilina, Palermo 19692, s. 31 i n.; Tenże, Religione e politica nella congiura di
Catilina, „Athenaeum”, 24, 1946, s.55-67.72 L. Havas, Arrière-plan religieux de la conjuration de Catiline, „Oikumene”, 2: 1978, s.191-199.73 Cicero, In Catilinam, I, 16.74 Musiał, dz. cyt., s. 101 i n.
17
dicerent Catilinam oratione habita cum ad iusiurandum popularis sceleris sui adigeret”.
Także w dalszej części wspomina: “atque eo dictitare fecisse, quo inter se fidi magis
forent, alius alii tanti facinoris conscii”.75 Oczywiście użycie terminów “scelus” i
“facinus” może być zastosowaniem figur retorycznych, jeśli jednak uznać opowiadanie
Sallustiusza za prawdziwe, to nie wydaje się by użył słów określających “zbrodnię” na
określenie aktu, nawet magicznego, ale polegającego na piciu krwi, pochodzącej od
samych spiskowców.
Innym symbolem religijnym, do którego odwoływał się Katylina był srebrny orzeł,
prawdopodobnie należący wcześniej do Mariusza z czasów wojny z Cymbrami. Cyceron
wspomina, że Katylina urządził w swoim domu specjalną kapliczkę dla tegoż orła.76
Według Sallustiusza Katylina walczył pod tym orłem w bitwie pod Pistorią.77
Do odniesień do religii rzymskiej odwoływał się także główny przeciwnik Katyliny
Marek Tulliusz Cyceron. Znakomity mówca i polityk był mistrzem w propagandzie
politycznej. Jego celem było nie tylko przekonanie słuchaczy do własnych argumentów,
ale jednocześnie przedstawienie przeciwników w jak najgorszym świetle. Opierał się na
zestawieniu: jego zwolennicy to viri boni, działający dla dobra republiki i społeczeństwa,
przeciwnicy to ludzie, których celem jest szkodzenie państwu.78
Do najbardziej charakterystycznych przejawów wykorzystania symboliki religijnej w
propagandzie politycznej Cycerona należy pojawienie się w znaczącej skali odniesień do
cnót obywatelskich (virtutes).79 Dla mówcy virtutes stanowiły cechy, którymi powinien
charakteryzować się dobry obywatel (vir bonus, vir perfectus). Należały do nich m.in.:
aequitas, clementia, dignitas, fides, honestas, iustitia, auctoritas, amicitia, virtus itd. Ich
przeciwstawieniem były cechy i działalność jego przeciwników politycznych. 80
75 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 22, 1; 22, 2.76 Cicero, In Catilinam, I, 24; II, 13. Mówca określa ją jako : „sacrarium sceleratum” oskarżając Katylinę, że
wykorzystywał orła w przygotowaniach do wojny.77 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 59.78 Por. G. Achard , L’emploi de boni, boni viri, boni cives et de leurs formes superlatives dans l’action
politique de Cicéron, “Les Etudes Classiques”, 4: 1973, ss.207-221; J.Korpanty, Studia nad łacińską
terminologią polityczn-socjalną okresu republiki rzymskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s.69 i
n.79 Por. P. Kuklica, Ciceros Begriff virtus und dessen Interpretation, “Graecolatina et Orientalia”, 7-8, 1975/76,
s. 3-23.80 Cicero, In Verrem, II,5,115; De imperio Cn. Pompei,36-46; De domo sua,101. Por. Korpanty, dz.cyt., s. 7 i
n.
18
Znaczenie virtutes miało nie tylko charakter polityczny, ale także religijny, co wiązało
się z nowymi tendencjami dotyczącymi rozwoju ich kultu. Dla wybitnych wodzów,
przygotowujących grunt dla swojej władzy politycznej, odniesienia do virtutes i ich kultu
stawały się istotnym czynnikiem propagującym ich nadludzkie, czy wręcz boskie
możliwości.81 Główną formą szerzenia ideologii związanej z wymienionymi hasłami były
symbole i napisy umieszczane na monetach.82
Jednym z przykładów tego typu kultu jest Pietas. Termin ten tłumaczony jest
najczęściej jako: pobożność. Cyceron w rozprawie „De natura deorum” definiuje go: „Est
enim pietas iustitia adversum deos”.83 Przejawiała się ona przede wszystkim w oddawaniu
czci i bezwzględnym przestrzeganiu rytuałów i zasad religijnych, które we wczesnym
okresie dziejów Rzymu regulowały również formy współistnienia w społeczeństwie.
Narzucało to szczególną interpretację wymienionego terminu: naczelną zasadą było
posłuszeństwo i wypełnianie obrzędów wobec bogów („pietas erga deos”).84
Pobożność Rzymian uchodziła w świecie starożytnym za wzorową, za takich uznał ich
Polibiusz, który stwierdził, iż Rzymianie pod tym względem przewyższają inne ludy.85
Także Cyceron twierdził, że: „pietate ac religione atque hac una sapientia, quod deorum
numine omnia regi gubernarique perspeximus, omnes gentes nationesque superavimus”.86
81 J.R.Fears, The Cult of Virtues and Roman Imperial Ideology, w: “Aufstieg und Niedergang der Römischen
Welt”, II,17,2 , Berlin 1981, s.827-948 (875 i n.)82 Por. W.Hollstein, Die stadtrömische Münzprägung der Jahre 78-50 v.Chr. zwischen politischer Aktualität
und Familienthematik, München 1993; C.J.Classen, Virtutes Romanorum nach dem Zeugnis der Münzen
republikanischer Zeit, w: Tenże, „Die Welt der Römer. Studien zu ihrer Literatur, Geschichte und Religion“,
Berlin-New York 1993, s. 39-61.83 Cicero, De natura deorum, I,116. Por. Cicero, Topica, 90; De officiis, II, 11. Szerzej zob. H.Fugier,
Recherches sur l’expression du sacré dans la langue latine, Paris 1963, s.331 i n.84 Por. Th. Ulrich, Pietas (pius) als politischer Begriff im römischen Staate bis zum Tode des Kaisers
Commodus, Diss. Phil. Breslau 1930; J.Liegle, Pietas, w: H.Opperman (hrsg.), „Römische Wertbegriffe“,
Darmstadt 1983, ss. 229-273 (= Zeitschrift für Numismatik, 42: 1932, ss.59-100); H.Waagenvoort, Pietas, w:
Tenże, „Pietas. Selected Studies in Roman Religion”, Leiden 1980, ss.1-20; J.Champeaux, „Pietas”: piété
personelle et piété collective à Rome, „ Bulletin Budè ” 3: 1989, ss.263-279.85 Polibius, VI,56, 6-8. Szerzej: H. Dörrie, Polybius über Pietas, Religio und Fides (Zu Buch 6, Kap. 56), w:
“Mélanges de philosophie, de littérature et d’histoire ancienne offerts à P.Boyancé”, Rome 1974, ss.251-172.86 Cicero, De haruspicum responsis, 19: Por. J.Korpanty, Pietas Romana, w: “Studia Archeologica. Prace
dedykowane Profesorowi Januszowi A. Ostrowskiemu w sześdziesięciolecie urodzin”, pod red. E. Papuci-
Władyki i J. Śliwy, Kraków 2001, ss. 189-196.
19
Cyceron, oprócz ironii, często wprowadzał w swoich mowach przeciwstawienia, które
miały charakteryzować jego przeciwników i przedstawiać ich negatywne cechy. Formą
takiego przeciwieństwa „pietas” jest termin „impietas”. Według mówcy i filozofa w sferze
religijnej: impius = adversus deos immortales. Odpowiednikami „impietas” są: „scelus” i
„nefas” – naruszenia praw boskich. Podobnie jak „pietas” może występować w
odniesieniu do bogów, ojczyzny, przodków, rodziców itd.87 Jego greckim odpowiednikiem
była: „ασέβεια” – „asebeia”.88
W propagandzie politycznej Cycerona terminy: „impietas” i „impius” pojawiają się
wielokrotnie, można stwierdzić nawet, iż należały do stałego repertuaru pejoratywnych
określeń przeciwników.89 Są oni określani jako: „impii homines, viri, cives”. Czasem dla
wzmocnienia ich znaczenia mówca łączy je z innymi odpowiednikami: „scelerati”,
„nefarii”, „perditi”, „periuri”.90 Tego typu cechami charakteryzowali się m.in.: Werres,
Klodiusz, Gabiniusz, Pizon, Watyniusz i Antoniusz.91
Schemat ten zastosował mówca także wobec Katyliny. W drugiej mowie: „In
Catilinam” zestawia: „ Ex hac enim parte pudor pugnat, illinc potulantia; hinc pudicitia,
illinc stuprum; hinc fides, illinc fraudatio; hinc pietas, illinc scelus; hinc constantia, illinc
furor; hinc honestas, illinc turpitudo; hinc continentia, illinc libido; hinc denique
aequitas, temperantia, fortitudo, prudentia, virtutes omnes certant cum iniquitate, luxuria,
ignavia, temeritate, cum vitiis omnibus; postremo copia cum egestate, bona ratio cum
87 Cicero, De officiis, III, 28. Ae. Forcellini, Totius Latinitatis Lexicon, T.III, Prati 1865, s.401: „Impietas:
sceleratus inhumanusque affectus adversus Deum, patriam, parentes, cosve, qui parentum loco sunt: et
generatim scelus, fraus, peccatum”; ss. 402-403: „Impius: proprie est sceleratus, saevus, ferus, nefarius, non
pius”. Por. Hellegouar’h, dz. cyt., s. 530 n.88 Thesaurus grecae linguae, T.II, Parisi 1931, ss.2150-2152. Inaczej Korneliusz Nepos ( Alcibiades, 6,4), który
pisząc o sprofanowaniu świąt eleuzyńskich przez Alkibiadesa tłumaczy termin „asebeia” nie jako „impietas”,
ale „sacrilegium”. Szerzej na temat terminów: „asebeia” i „ impietas” zob. R. A.Bauman, Impietas in
Principem. A Study of Treason against the Roman Emperor with Special Reference to the First Century A.D.,
München 1974, s. 1 i n.89 Zestawienie odnośnych wzmianek zob. Merguet, Lexicon zu den philosophischen Schriften Cicero’s, Bd II,
s. 242 i n.; Tenże, Lexicon zu den Reden des Cicero, Bd II, s.602 i n.90 Cicero, In Verrem, II, 1,47; Pro Sestio, 9; Pro Rege Deiotario; 2; Philipicae, XI, 16; XIII, 1; Paradoxa
stoicorum, IV,31; De officiis, III,37 (scelerati); In Verrem, II, 1, 6; Post reditum ad senatu, 18; Philipicae, IV,
9; XI, 6; De officiis, II,51 (nefarii); De natura deorum, I, 63 (periurii).91 Por. Hellegouar’h, op.cit., s.530 n.
20
perdita, mens sana cum amentia, bona denique spes cum omnium rerum desperatione
confligit”.92
Sprzysiężenie Katyliny określa jako: „impia coniuratione”; „bellum impium ac
nefarium”; przywódcy spisku to: „belli nefarios duces”; sam Katylina : „impio latrocinio”;
jego zwolennicy: „tantum homines impios ex vetere illa coniuratione inustum nefariis
mentibus”. 93
Cyceron nie tylko zarzucał swoim wrogom ogólną „impietas”, lecz także działania
przeciwko religii rzymskiej i jej bogom. Wyróżnić można przy tym kilka kategorii
„impietas”: zaprzeczenie istnienia bogów; naruszanie ceremonii i obrzędów religijnych oraz
miejsc i rzeczy świętych; wprowadzanie nowych kultów i bóstw oraz odprawianie obrzędów
zakazanych prawnie przez państwo; magia i czary.94
Do najpoważniejszych zarzutów stawianych przez Cycerona Katylinie i jego
zwolennikom należało naruszanie ceremonii i obrzędów religijnych oraz miejsc i rzeczy
świętych. Podstawową formami były: profanatio i violatio. Profanatio dotyczyło znieważenia
kultu bądź miejsca świętego. Było to traktowane jako poważne przestępstwo, zwłaszcza w
odniesieniu do religii państwowej, które wymagało interwencji kapłanów i senatu. Termin
violatio oznaczał naruszenie, bądź zniszczenie: świątyń (templa, aedes, fana, sacella), miejsc
(np.gajów – luci) lub rzeczy (np. ołtarze – arae, posągi – simulacra) uznanych za święte. 95
Cyceron przedstawiał Katylinę i jego zwolenników jako przeciwników panującej
religii i bogów, a także niszczycieli świątyń. Siebie z kolei przedstawiał jako człowieka, który
uratował Rzym i jego świątynie przed spaleniem.96
92 Cicero, In Catilinam, II,25.93 Cicero, In Catilinam,IV,18; I,33; III, 16; I, 23; De domo sua, 92 . Por. Pro Plancio, 98: „ impium ferrum”
(na określenie sztyletu, który Katylina miał rzekomo poświęcić, by zabić nim Cycerona).94 Szerzej na temat kategorii impietas zob. H. Kowalski, Impietas w religii rzymskiej w okresie schyłku
republiki, „Res historica.”,14: „Graecorum et Romanorum memoria II”, Lublin 2002, ss. 103-123.. Por.
Th.Mommsen, Der Religionsfrevel nach römischen Recht, „Historische Zeitschrift”, 64: 1890, s.389-402;
J.Scheid, Le délit religieux dans la Rome tardo-républicaine, w: „Le délit religieux dans la cité antique”,
Rome 1981, ss.117-171.95 Por. R.Schilling, Sacrum et profanum. Essai d’ interprétation, „Latomus”, 30: 1971, ss. 953-969.96 Cicero, In Catilinam, I, !2: „Nunc iam aperte rem publicam universam petis: templa deorum immortalium,
tecta urbis, vitam omnium civium, Italiam totam ad exitium ac vastitatem vocas“; III,2: „Nam toti urbi,
templis, delubris, tectis ac moenibus subiectos prope iam ignes circumdatosque restinximus“; Por. III, 22; IV,
2.
21
Taktyka zastosowana przez Cycerona w walce z Katyliną i jego zwolennikami
opierała się również na odwoływaniu się do wsparcia bogów nieśmiertelnych.97 Jej
przejawem były wezwania do modlitw i błagań, które lud winien wznosić do bogów.98
Praktycznym wyrazem były supplicationes, uchwalone przez senat.99
Innym symbolicznym i religijnym przejawem było wyznaczenie posiedzenia senatu,
na którym wygłosił pierwszą mowę przeciwko Katylinie, w świątyni Jowisza Statora. Miało
to dla Cycerona podstawowe znaczenie, gdyż sam przedstawiał się jako wysłannik bogów,
który ich opiece i natchnieniu zawdzięczał podjęcie działań w celu wykrycia spisku.100
Podobne znaczenie miało wyznaczenie jako miejsca posiedzenia senatu w sprawie
ukarania spiskowców świątyni Zgody (Concordia).101 Było to nawiązanie do programu
Cycerona, głoszącego „concordia ordinum”.102
Innym przejawem wykorzystania przez Cycerona elementów religijnych były liczne
pojawiające się prodigia, zwiastujące nieszczęście dla Rzymu jakim miał być „zamach”
Katyliny. Terminem prodigia określano zjawiska w przyrodzie nadzwyczajne lub naturalne,
97 Cicero, In Catilinam, II, 12; II, 15; II, 19; III, 1; III,18; III,22; IV,1; IV,3.98 Tamże, II, 29: „ Quos vos, Quirites, precari, venerari, implorare debetis ,ut, quam urbem pulcherrimam
florentissimamque esse voluetrunt, hanc omnibus hostium copiis terra marique superatis a perdissimorum
civium nefario scelere defendant”. Por. III, 29.99 Tamże, III, 15: „Atque etiam supplicatio dis immortalibus pro singulari eorum merito meo nomine decreta
est”. Przy okazji uchwalono zaszczyty dla Cycerona: „quod urbem incendiis, caede civis, Italiam bello
liberassem”. Mówca podkreśla przy tym wyjątkowość tych suplikacji, które zostały podjęte za ocalenie
państwa.100 Tamże, I, 11: „Magna dis immortalibus habenda est atque huic ipsi Iovi Statori, antiquissimo custodi huius
urbis, gratia, quod hanc tam taetram, tam horribilem tamque infestam rei publicae pestem totiens iam
effimugimus.“; I, 33: „ Tu, Iuppiter, qui isdem, quibus haec urbs, auspiciis a Romulo es constitutus, quem
Statorem huius urbis atque imperii vere nominamus, hunc et huius socios a tuis ceterisque temp[lis, a tectis
urbis ac moenibus, a vita fortunisque civum arcebis, et homines bonorum inimicos, hostes patriae, latrones
Italiae, scelerum foedere inter se ac nefaria societate coniunctos, aeternis suppliciis vivos mortuosque
mactabis“. Szerzej zob. A. Vasaly , Representations: Images of the World in Ciceronian Oratory, Berkeley
1993, s. 40 i n.101 Por. Döbler, dz.cyt., s. 54 i n.102 Por. H. Strassburger, Concordia ordinum. Eine Untersuchung zur Politik Ciceros, Leipzig 1931; H.C.Boren
Cicero’s Concordia in Historical Perspective, w: “Laudatores Temporis Acti, Studies in Memory of
W.E.Caldwell”, Chapel Hill 1964, s.51-62. Do symboliki tej nawiązywała moneta L.Emiliusza Paulusa
(jednego z oskarżycieli spiskowców) z 62 r. p.n.e. z głową bogini w welonie i diademie oraz legendą
PAVLLUS LEPIDUS CONCORDIA. Por. M. Crawford, Roman Republican Coinage, T.I., Cambridge 1974,
nr 415/1; Hollstein, dz.cyt., s.208.
22
ale uważane za niezwykłe. Były to np. zaćmienie księżyca, komety, burze, „kamienne” lub
„krwawe” deszcze, trzęsienia ziemi, wylewy rzek, pożary, nagłe przemieszczanie się posągów
itd. Zaliczno tu też ostenta i portenta - znaki w postaci niezwykłej lub niezwyczajnie
zachowującej się istoty żywej np. wilki lub bezdomne psy grasujące w mieście, węże ,
walczące ze sobą kruki itd. Do nadzwyczajnych znaków należały też monstra - różnego
rodzaju ludzkie i zwierzęce dziwolągi i potworki ( np. cielęta z dwoma głowami,
harmafrodyty) , a nawet osoby o widocznym kalectwie. Nie musiały to być koniecznie
zjawiska prawdziwe, czasem wystarczało zmyślenie.
Nie były one typowymi wróżbami, zapowiadającymi przyszłość pewną i nieuchronną.
Traktowano je raczej jako wyraz lub zapowiedź gniewu bogów, grożącego
nieprzewidzianymi konsekwencjami, ale możliwego do powstrzymania poprzez podjęcie
odpowiednich środków zaradczych ( procuratio prodigiorum) przywracających pax deorum.
Pojawienie się tego typu znaków wymagało z reguły interwencji senatu, który powinien był
ustalić ich przyczynę, ewentualnie wskazać sprawcę przestępstwa religijnego. W celu
prawidłowej ich interpretacji senat zwracał się o konsultacje do kolegiów kapłańskich :
pontyfików, quindecemviri sacris faciundis oraz haruspików. Wybór należał do senatu, przy
czym w najcięższych przypadkach odwoływano się do viri sacris faciundis, w rękach których
znajdowały się księgi sybillińskie. Po zasięgnięciu opinii senat ustalał sposób ukarania
winnych , jak też formy procuratio : np. instauratio - powtórzenie błędnych ceremonii,
lustratio - oczyszczającą procesję, piaculum - ofiary przebłagalne, publiczne modły, święta,
igrzyska itd.103
Już w 65 roku, jak podaje Kasjusz Dion, pojawiły się liczne znaki boskie: „Na
Kapitolu wiele posągów i rzeźb stopiło się od uderzenia piorunów, między innymi posąg
Jowisza umieszczony na kolumnie. Podobizna wilczycy z Remusem i Romulusem osadzona
na podstawie spadła. Także głoski na kolumnach, na których były wypisane prawa, uległy
zatarciu i stały się niewyraźne”.104 Cyceron usiłował wykorzystać je przeciwko Katylinie już
w 64 roku p.n.e. W mowie „In toga candida” zwraca się do Katyliny: „Tu vero, Catilina,
103 Por. L. Wülker, Die geschichtliche Entwicklung des Prodigienwesens bei den Römern. Studien zur
Geschichte und Überlieferung der Staatsprodigien, Leipzig 1903; B.Mac Bain, Prodigy and Expiation: a Study
in Religion and Politics in Republican Rome, Bruxelles 1982; V.Rosenberger, Gezähmte Götter. Das
Prodigienwesen der römischen Republik, Stuttgart 1998; H.Kowalski, Miedzy religią, polityką i filozofią.
Wróżby i wróżbiarstwo w Rzymie w I wieku p.n.e., w: „Wokół antropologii kulturowej”, pod red. M.Haponiuka
i M.Rajewskiego, Lublin 1999, ss.157-170.104 Cassius Dio, 37, 9.
23
consulatum sperare aut cogitare non prodigium atque portentum est?”.105 Nawiązał do nich
następnie w 63 roku p.n.e. W trzeciej mowie przeciwko Katylinie twierdził, że jest
wysłannikiem Jowisza, czego znakiem jest fakt, iż właśnie za jego konsulatu ukończono
posąg Jowisza, który runął dwa lata wcześniej. Posąg ten obrócono na Wschód ku forum i
kurii, co sygnalizowało, że wszystkie intrygi i spiski wyjdą na jaw.106
Jako polityk także w 63 roku p.n.e. wykorzystał pojawiające się wówczas różnego
rodzaju znaki i wróżby mające zapowiadać nieszczęścia związane ze spiskiem Katyliny. Były
to prodigia : łuny i niebo w płomieniach, łoskot piorunów, trzęsienie ziemi, szybkie obroty
gwiazd, komety itd., które ukazały się już podczas inauguracji jego konsulatu i zwiastowały
rzezie, rozruchy i wojnę.107 W traktacie „De divinatione” wspomina także wróżby augura
Appiusza Klaudiusza (augurium Salutis), który , gdy wypadła niepomyślnie, zapowiedział
wybuch wojny domowej.108 Wykorzystał też przeciwko Lentulusowi przepowiednię z ksiąg
sybillińskich, która mówiła o rządach trzech Korneliuszy.109
Wpływ na ostateczną decyzję w sprawie skazania Katylinarczyków miało, według
Cycerona, wydarzenie podczas odbywających się w przeddzień w jego domu obrzędów ku
czci bogini Bona Dea, w trakcie których buchnął płomień z przygasającego popiołu. Westalki
zinterpretowały to jako znak bogini dla poparcia zamierzeń Cycerona, o czym doniosła mu
natychmiast jego żona Terencja. 110
Charakterystyczna jest przy tym późniejsza postawa Cycerona, który całkowicie
odmiennie ustosunkował się do omawianych zjawisk i wydarzeń w napisanym znacznie
później traktacie „De divinatione”, komentując je: „Jakże prędko wymyślił to Jowisz. Ssący
Romulus został rażony piorunem, a więc zagraża niebezpieczeństwo miastu, które on założył.
Jak przemyślnie ostrzega nas Jowisz tymi znakami! Posąg Jowisza ustawiono w tym samym
105 Cicero, In toga candida, s.89 (Clark).106 Cicero, In Catilinam, III, 19-20. De divinatione, II, 46. Por. Vasaly, dz.cyt., s. 81 i n.107 Cicero, De divinatione, I, 17-22; I, 105. Por. Iulius Obsequens, 609/63: „ fulmine pleraque decussa. (…)
Trabis ardens ab occasu ad caelum extenta. Terrae motu Spoletum totum concussum, et quaedam corruent. Inte
alia relatu(m), biennio ante in Capitolio lupam Remi et Romuli fulmine ictam, signumque Iovis cum columna
desiectum, haruspicum responso in foro repositum. Tabulae legum aereae litteris liquefactis, ab his prodigiis
Catilinae nefaria conspirato coepta”; Cassius Dio, 37,34.108 Cicero, De divinatione, I, 105. Por. Cassius Dio, 37, 34.109 Cicero, In Catilinam, III, 9; 11. Por. Sallustius, De coniuratione Catilinae, 47; Plutarch, Cicero, 23; Appian,
Bella civilia, II, 4.110 Cicero, In Catilinam, III, 17-22; Iulius Obsequens, 61; Cassius Dio, XXXVII, 24-25, 34-35; Plutarch,
Cicero, 20.
24
czasie, kiedy wykryto sprzysiężenie. I ty oczywiście wolisz przypuszczać, że stało się to z
rozkazu bogów, a nie przypadkiem i że przedsiębiorca, który od konsulów Kotty i Torkwata
otrzymał zlecenie wykonania owej kolumny, nie opóźnił się z powodu lenistwa czy braku
środków, lecz do zwłoki tej został nakłoniony przez nieśmiertelnych bogów”.111
Przedstawione rozważania wskazują dość jednoznacznie na rolę czynników
religijnych w walkach politycznych w Rzymie. Odnosiło się to także do wydarzeń, które
można określić jako próby zamachu stanu. Propaganda religijna odgrywała istotną rolę w
kształtowaniu własnego wizerunku lub dezawuowaniu przeciwników, a odwoływanie się do
poparcia bogów lub zsyłanych przez nich znaków mogło zapewnić poparcie szerszych mas.
W praktyce, poza pewnymi, dość wątpliwymi, działaniami Katyliny, nie pojawiają się jednak
próby propagowania nowych religii, kultów czy obrzędów.
111 Cicero, De divinatione, II, 46-47. Por. H. Kowalski, Cicero, Augur und Politiker. Die Theorie und
Praxis der Auspizien in Ciceros Tätigkeit, "Acta classica Universitatis Scientiarum Debrecenensis", 31:
1995, ss.125-139.
Top Related