Pogrzeb w Grecji i Rzymie

Staraj się oswoić z myślą, że śmierć jest dla nas niczym, albowiem wszelkie dobro i zło wiąże się z czuciem; a śmierć jest niczym innym jak właśnie całkowitym pozbawieniem czucia … A zatem śmierć, najstraszniejsze z nieszczęść, wcale nas nie dotyczy, skoro bowiem my istniejemy, śmierć jest nieobecna, a skoro tylko śmierć się pojawi, nas wtedy już nie ma.

Epikur List do MenojkeusaDiogenes Laertios X 122

Czym jest śmierć?

W głębi ziemi istnieje Hades – kraina rozległa, mroczna i bezsłoneczna, jednak mimo to wszystko można w niej zobaczyć.

Królem tej krainy jest brat Zeusa Pluton, który panuje tam razem z żoną Persefoną

W rządach wspierają ich Strzygi, Kary i Trwogi, jak też Hermes

Dusze osądzają Minos i Radamantys Dusze dobrych i sprawiedliwych zmierzają na Pola

Elizejskie, gdzie wiodą żywot słodki Dusze grzesznych cierpią w krainie bezbożnych Dusze przeciętnych, a tych jest najwięcej snują się po

podziemiu i żywic się muszą ofiarami składanymi na ich grobach

Świat zmarłych według Lukiana

Hermes wiedzie za rękę duszę zmarłego do brzegu rzeki Na brzegu czeka Charon pobierający za przewóz na drugi brzeg

jednego obola Jeżeli dusza nie zostanie przyjęta na łódkę Charona błąka się nad

brzegiem rzeki czekając aż żywi na ziemi wyprawią pogrzeb. Charon pobiera opłatę dopiero po wykonaniu usługi, czyli na

drugim brzegu Obola dla Charona wkładano do ust zmarłego. Zwyczaj ten

pochodzący zapewne z pradawnych obyczajów uposażania zmarłego na życie w zaświatach. Zwyczaj ten przejęli od Greków Rzymianie

Lukian szydził z tego zwyczaju wskazując na niewiedzę żywych jakiego miasta obole Charon preferuje – wszak ich wartość była różna

Obol Charona

• Przy stalowej bramie podziemia dusze wita przyjaźnie trzygłowy Cerber, jednak gdy ktoś usiłuje zawrócić brutalnie go zmusza do posłuchu.

• Musiała istnieć wątpliwość co do życzliwości Cerbera nawet wobec potulnie wchodzących, skoro zmarłemu wkładano do ręki placek na miodzie – melitutta – by miał czym przekupić Cerbera

Cerber

Każdy, nawet symboliczny pochówek ciała zmarłego uwalnia duszę, by mogła ruszyć do Hadesu.

Brak pochówku utrzymuje ją w zawieszeniu pomiędzy światem żywych i zmarłych

Kultura mykeńska stosowała pochówek szkieletowy Prawdopodobnie w okresie archaicznym palono zwłoki,

choć świadectwo Homera może tu być po prostu wynikiem wojennej konieczności.

Okres późniejszy tak u Greków, jak i u Rzymian, to czas stosowania obydwóch form pogrzebu

W razie niemożności dokonania pochówku wystarczało symboliczne posypanie zwłok niewielką ilością ziemi (tak postąpiła Antygona)

Formy pochówków

Ciało niesione w procesji do stosu w asyście zbrojnych Mirmidonów Zwłoki niesione przez przyjaciół, okryte ich włosami obciętymi na znak żałoby.

Głowę druha podtrzymywał sam Achilles Złożenie zwłok na stosie Achilles odciął sobie kosmyk włosów i włożył w ręce Patrokla Ofiary z owiec i wołów. Tłuszczem okryto zwłoki, a tusze ułożono poniżej.

Naczynia z winem i oliwą. Cztery konie i dwa psy z dziewięciu, które Patrokles karmił u stołu.

Ofiara z dwunastu jeńców trojańskich Podpalenie stosu Gdy stos płonął Achilles noc całą składał ofiary libacyjne duchowi Patroklesa,

lejąc wino czerpane ze złocistego dzbana pucharem dwuusznym O świcie zgaszono stos lejąc wino w płomienie Żałobnicy zebrali niedopalone kości Patrokla do złotej urny i okrywszy ją dwoma

płatami tłuszczu złożyli w namiocie owinąwszy jeszcze całunem Usypanie mogiły Igrzyska przy mogile ze wspaniałymi nagrodami dla zwycięzców.

Pogrzeb Patroklosa

Po stwierdzeniu zgonu krewny zamykał zmarłemu oczy i usta i przykrywał mu głowę chustą, być może podwiązując szczękę

Kobiety myją zwłoki, namaszczają wonnymi olejkami i ubierają w szaty

Wystawienie zmarłego na widok publiczny – prothesis. Mary ozdabiano winoroślą, mirtem lub majerankiem Przy zwłokach stawiano lekytosy z oliwą owinięte płótnem. Do ust wkładano obola, a w rękę placek miodowy.

Lamenty prowadzone przez zawodowe płaczki karinai. Pieśni żałobne, treny śpiewane przez threnodoi.

Dla odwiedzających zmarłego stawiano u drzwi naczynie z wodą, by mogli się oczyścić ze zmazy wynikającej z kontaktu ze zwłokami

Pogrzeb grecki – dzień 1

Ekphora - eksportacja zwłok z domu. Zawsze przed wschodem słońca, by widokiem śmierci i żałoby nie obrazić Apollina

Do pokoju po zmarłym wchodzić mogli tylko najbliżsi aż do jego oczyszczenia

W orszaku niesie się lub wiezie zmarłego w towarzystwie krewnych, aby dusza, jeżeli zechce wyjść ze zwłok mogła pozastać w gronie najbliższych.

Prócz rodziny w orszaku kroczyli znajomi , trenodowie i karin

Pogrzeb grecki – dzień 2

Orszak dociera do przygotowanego uprzednio stosu Na stosie umieszczano ciało zmarłego i dary grobowe zależne od płci

i zajęcia osoby zmarłej Podpalenie stosu i kremacja Dogaszenie stosu winem i wodą Ostologia – zebranie niedopalonych resztek kości do urny (ostotheke) Urny gliniane wkładano do marmurowych naczyń i do jamy grobowej,

a urny ołowiane bezpośrednio do grobu. Obok kładziono lekyty z winem i oliwą i przedmioty bliskie zmarłemu za jego życia doczesnego.

Pożegnanie zmarłego przez trzykrotne zawołanie jego imienia. Pierwsze odchodzą kobiety potem mężczyźni

Kariny niosą mary do domu zmarłego Stypa połączona z przemowami.

Pogrzeb grecki - kremacja

Ciało umieszczano w trumnie (soros, lenos) z drzewa, gliny lub kamienia.

Dzieci kładziono do amfor ceramicznych lub w wanienkach do mycia.

Trumna umieszczana była w grobie (taphe), do grobu uczestnicy pogrzebu wrzucali przedmioty miłe zmarłemu, w obawie, że mógłby po nie wracać do świata żywych. Dzieciom dawano zabawki.

Zasypanie grobu Pożegnanie zmarłego przez trzykrotne zawołanie jego

imienia. Pierwsze odchodzą kobiety potem mężczyźni Kariny niosą mary do domu zmarłego Stypa połączona z przemowami.

Pogrzeb grecki - inhumacja

Różny kolor szat żałobnych. W większości poleis czarny lub ciemny, jednak w Argos biały

Różny czas żałoby – Ateny i Argos 30 dni, Sparta 12 dni

Ofiary na grobie (enagismata) składane w trzecim (trita) i w dziewiątym (enata) dniu po pogrzebie

Ofiary w urodziny i rocznicę śmierci – jadło i napoje, czasem ofiary krwawe

Święto zmarłych - Antesteria

Żałoba

Rzymianie wierzyli w realną obecność żyjących w świecie zmarłych dusz, które jako dobre Many lub złe Lemury, dlatego zachowanie poprawnej kolejności obrzędów było ważne.

Krewny konającego zbliżał usta do jego ust, by przejąć jego ostatnie tchnienie.

Reszta obecnych lamentowała wzywając zmarłego po imieniu – conclamatio, clamor suprenus

Ostatnie pożegnanie – extremum vale Ciało kładziono na ziemi, by zmarły nie tracił

z nią kontaktu i wygaszano ognisko domowe.

Pogrzeb rzymski - pożegnanie

Rodzina musiała zgłosić zgon w urzędzie mieszczącym się przy świątyni Wenus Libityna.

Wpłacenie opłaty manipulacyjnej – lucar Libitinae – na fundusz Libityny

Libitinarius wpisywał nazwisko zmarłego na listę umarłych i przyjmował ewentualne zlecenie na organizację pogrzebu

Jeżeli rodzina złożyła zlecenie i opłaciła niemałe koszta libitinarius wynajmował jej pollictores - ludzi do namaszczania i ubierania zwłok, praeficae – płaczki, tibicines – muzyków grających na aulosach i vespillones – grabarzy niosących zwłoki lub trumnę i składających je w grobie lub na stosie.

Pogrzeb rzymski - formalności

Collocatio czyli ekspozycja zwłok na lectus funebris

Włożenie monety do ustŁoże otoczone lampkami lub niewolnikami z

pochodniami ustawiano w atrium nogami do wejścia

Przed domem umieszczano gałazke cyprysu lub sosny

Ekspozycja trwała od 3 do 7 dni

Przed pogrzebem

Mógł być funus translaticum lub funus indictivum Do III w. p.n.e. eksportacja miała miejsce przed wschodem słońca. Orszak exsequie mógł być bardzo widowiskowy. Kilka ustaw ograniczało

wystawność pogrzebów Orszak otwierali tibicines, za nimi szły płaczki śpiewając żałobne pieśni

neniae. Jeśli chowano dostojnika orszak uzupełniali liktorzy w czarnych szatach z

pękami rózeg zwróconymi w dół W orszaku uczestniczyli aktorzy i mimowie Za nimi szli klienci w nałożonych na twarze maskach przodków zmarłego,

odziani w szaty należne godnościom pełnionym przez tych przodków Następnie niesiono łupy wojenne zmarłego i miłe mu przedmioty Za nimi mary ze zwłokami Jeżeli chowano kogoś znacznego orszak przechodził przez Forum

Romanum, gdzie wygłaszano laudatio funebris

Orszak pogrzebowy

Przy crematio na placu ustrinum ustawiano stos (rogus, bustum, pyra).

Na stosie stawiano łoże i dary, a następnie ktoś z krewnych podpalał stos odwracając przy tym twarz

Powszechne conclamatio Po spaleniu ossilegium – wzywając zmarłego zbierano

kości, które skropione mlekiem, winem i wonnościami składano w chuście, a tą z ziołami i miodem w urnie

Urna, olla, ossuaria ozdabiana byłą inskrypcją. Po pogrzebaniu urny lub trumny żałobnicy rozchodzili się

wołając sit tibi terra levit, moliter ossa cubent, have anima candida.

Stypa – epula funebris, czasami połączona z rozdawnictwem mięsa lub pieniędzy ubogim.

Pogrzeb