Program nauczania historii dla szkół ponadgimnazjalnych liceum ogólnokształcącego,

liceum profilowanego i technikum.

Numer dopuszczenia MENiS: DKOS 4015-82/02

Projekt ok≥adki i strony tytu≥owejKarolina Lijklema

RedaktorBeata BiÒko

Redaktor technicznyEløbieta Czechak

Program dopuszczony do uøytku szkolnego przez ministra w≥aúciwego do sprawoúwiaty i wychowania i wpisany do wykazu programÛw szkolnych do kszta≥ceniaogÛlnego do nauczania historii (w zakresie podstawowym i rozszerzonym) na pozio-mie liceum ogÛlnokszta≥cπcego, liceum profilowanego i technikum na podstawierecenzji rzeczoznawcÛw: mgr Anny Mπczak ñ z rekomendacji Polskiego Towarzystwa Historycznego,prof. dr. hab. Antoniego Mπczaka ñ z rekomendacji Polskiego Towarzystwa Histo-rycznego, dr Teresy Opolskiej ñ z rekomendacji Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno--Pedagogicznej w Warszawie.

Copyright © by Wydawnictwo Szkolne PWN Sp. z o. o.Warszawa 2002

ISBN 83-7195-585-5

Spis treúci

OgÛlna charakterystyka programu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Program podstawowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Program rozszerzony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Warunki realizacji programu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Nauczyciel i jego warsztat pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Cele kszta≥cenia historycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Treúci nauczania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Program podstawowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Program rozszerzony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Uwagi o realizacji programu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Strategia edukacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Metody nauczania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Praca ze ürÛd≥em historycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Korelacja z innymi przedmiotami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Przewidywane osiπgniÍcia uczniÛw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Kontrola i ocena osiπgniÍÊ ucznia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33VI

V

IV

III

II

I

3

4

OgÛlna charakterystyka programu

Prezentowany program nauczania historii obejmuje swym zakresem PodstawÍprogramowπ historii dla szkÛ≥ ponadgimnazjalnych ñ liceum ogÛlnokszta≥cπcego,liceum profilowanego i technikum. Zawiera teø wiele treúci, ktÛrych omawianieprzewidziane zosta≥o w ramach úcieøek edukacyjnych: Ñedukacja filozoficznaî,Ñedukacja regionalna ñ dziedzictwo kulturowe w regionieî, Ñedukacja europejskaî.Program sk≥ada siÍ z dwÛch czÍúci: programu podstawowego, ktÛry przeznaczonyjest do realizacji we wszystkich, poza dwuletnimi szko≥ami zawodowymi, typachszkÛ≥ ponadgimnazjalnych, oraz programu rozszerzonego ñ dla uczniÛw liceÛw ogÛl-nokszta≥cπcych oraz liceÛw profilowanych i technikÛw decydujπcych siÍ na wybÛrhistorii jako przedmiotu zdawanego w ramach egzaminu maturalnego.

Program podstawowy

Jego g≥Ûwnπ czÍúÊ stanowi zespÛ≥ treúci, z ktÛrymi powinni zapoznaÊ siÍ wszy-scy uczniowie szkÛ≥ ponadgimnazjalnych, niezaleønie od profilu, jaki wybrali. Przyjego tworzeniu przyjÍto za≥oøenie, øe uczniowie po ukoÒczeniu nauki historii w gim-nazjum dysponujπ wiedzπ o podstawowych faktach historycznych oraz znajπ zasa-dy odczytywania i analizy ürÛd≥a historycznego, zaú zadaniem edukacji na etapieponadgimnazjalnym jest pog≥Íbienie rozumienia historii, doskonalenie umiejÍtno-úci analizy krytycznej i myúlenia historycznego. SzczegÛlny nacisk autorzy progra-mu k≥adπ na zagadnienia zwiπzane z przemianami cywilizacyjnymi oraz formorganizacji øycia spo≥ecznego i politycznego w dziejach. Program obejmuje treúciz zakresu historii powszechnej i historii Polski. Program podstawowy tworzonoprzy za≥oøeniu, øe historia bÍdzie nauczana w wymiarze 5 godzin w dwu- lub trzy-letnim cyklu nauczania.

Zasady doboru treúci programu podstawowego

A. StaroøytnoúÊPrzy doborze treúci z zakresu najstarszych dziejÛw ludzkoúci i epoki staroøytnej

przyjÍto za≥oøenie, øe przy skromnej liczbie lekcji przeznaczonych na ich studiowa-nie, trzeba siÍ skupiÊ na tym, co najwaøniejsze, to jest na poznawaniu dorobku cy-wilizacyjnego dziedziczonego przez nastÍpne cywilizacje. Ten sam wzglπd nakazujeprzedstawianie poszczegÛlnych cywilizacji i ich aspektÛw w ÑprzeciÍciachî przezczas, bez prÛb ukazania nastÍpstwa wydarzeÒ w czasie. Wypad≥o zrezygnowaÊ tak-øe z uwzglÍdnienia problematyki poczπtkÛw poszczegÛlnych cywilizacji.

Tematyka podstawowa w nauczaniu o staroøytnoúci:ñ rola czynnika geograficznego w dziejach staroøytnych cywilizacji;ñ systemy sprawowania w≥adzy i ich konsekwencje dla kultury spo≥eczeÒstw

(szczegÛlnie duøo miejsca poúwiÍcono ustrojowi polis greckich ñ ze wzglÍdu namiejsce, jakie zajmuje demokracja i zwiπzana z niπ úwiadomoúÊ obywatelskaw dziejach i dniu dzisiejszym cywilizacji europejskiej);

I

5

ñ relacje miÍdzy cywilizacjami;ñ dorobek kultury cywilizacji antycznej, zw≥aszcza w dziedzinach, w ktÛrych po-

zosta≥ on øywy w kolejnych fazach cywilizacji europejskiej;ñ relacje miÍdzy strefami o rÛønym poziomie rozwoju (ludy Wschodu a Grecy,

ÑbarbarzyÒcyî a mieszkaÒcy úwiata úrÛdziemnomorskiego).W czÍúci programu, ktÛra przeznaczona jest na poznawanie staroøytnoúci,

zwrÛcono znacznπ uwagÍ na problematykÍ religii chrzeúcijaÒskiej, przedstawionejna tle innych religii ludÛw øyjπcych w úwiecie úrÛdziemnomorskim w pierwszychwiekach chrzeúcijaÒskiej ery (pogaÒskie religie tradycyjne i objawy ich kryzysu, re-ligia øydowska w postaci istniejπcej w czasach Chrystusa). UwzglÍdniona zosta≥atakøe tematyka historii Koúcio≥a w jego staroøytnej fazie, kiedy ukszta≥towa≥y siÍnajwaøniejsze instytucje, zrÍby doktryny i formy kultu, ktÛre trwajπ po dzieÒ dzi-siejszy.

B. åredniowiecze Program wyk≥adu historii úredniowiecznej zosta≥ podzielony wedle nastÍpujπ-

cych zasad: trzy pierwsze rozdzia≥y majπ nakreúliÊ panoramÍ úredniowiecznegoúwiata ograniczonego do chrzeúcijaÒstwa oraz muzu≥maÒskiej czÍúci regionu úrÛd-ziemnomorskiego; kolejne rozdzia≥y zosta≥y podzielone na cztery g≥Ûwne modu≥y:

a) praca i jej efekty; b) w≥adza i spo≥eczeÒstwo; c) kultura.Porzπdek omawiania polega na wczeúniejszym i obszerniejszym przedstawieniu

wybranych zagadnieÒ z historii powszechnej, a nastÍpnie analogicznych problemÛwz historii Polski. Przy ich prezentacji przyjÍto nastÍpujπce zasady:

ñ dobÛr tematÛw wed≥ug kryterium waønoúci dla dziejÛw powszechnych w da-nym okresie; ma to unaoczniÊ nauczycielom i uczniom, ktÛre krÍgi cywilizacyj-ne przodowa≥y w poszczegÛlnych okresach i na czym polega≥a ich przewaga;

ñ uwypuklenie d≥ugofalowych przemian cywilizacyjnych, tj. przekszta≥ceÒw dziedzinie kultury, gospodarki oraz organizacji øycia zbiorowego;

ñ rozszerzenie horyzontÛw historii poza EuropÍ ≥aciÒskπ ñ wprowadzenie wia-domoúci o cywilizacji bizantyÒskiej, islamskiej; w czÍúci fakultatywnej pro-gram przewiduje rÛwnieø omÛwienie roli cywilizacji chiÒskiej oraz scharakte-ryzowanie wybranych cywilizacji prekolumbijskich;

ñ przedstawienie historii Polski jako fragmentu historii powszechnej i d≥ugofa-lowych procesÛw w niej zachodzπcych; prowadziÊ to ma do nowego spojrzeniana dzieje ojczyste rozpatrywane w przesz≥oúci g≥Ûwnie przez pryzmat historiipolitycznej; podejúcie takie umoøliwi obiektywnπ ocenÍ osiπgniÍÊ, jak i za-pÛünieÒ naszego kraju w stosunku do Europy Zachodniej; z drugiej strony, po-zwoli odpowiedzieÊ na pytanie o typowoúÊ i odmiennoúÊ jego historii.

C. Czasy nowoøytne (XVIñXVIII w.)Treúci programowe majπ ukazaÊ w moøliwie wszechstronny sposÛb nastÍpujπce

zagadnienia: ñ funkcjonowanie rÛønych typÛw paÒstwa i ewolucja form ustrojowych; oddzia-

≥ywanie doktryn politycznych na sytuacjÍ politycznπ i przemiany ustrojowe;ñ zmiany uk≥adu si≥ na europejskiej scenie politycznej, walka mocarstw o domi-

nacjÍ;

6

ñ przemiany gospodarcze w Europie nowoøytnej; waøniejsze tendencje i zjawi-ska z dziedziny gospodarki i techniki; warunki øycia codziennego oraz zacho-dzπce w omawianym okresie przemiany demograficzne;

ñ znaczenie przemian spo≥ecznych i cywilizacyjnych dla tworzenia podstawnowoczesnego paÒstwa, spo≥eczeÒstwa, kultury i gospodarki;

ñ øycie religijne; historia myúli oraz przemiany estetyki;ñ kontakty gospodarcze, kulturalne i polityczne Europy z obszarami pozaeuro-

pejskimi; charakter pierwszej fazy ekspansji europejskiej.Problemy te tworzπ t≥o umoøliwiajπce pe≥niejszπ prezentacjÍ najwaøniejszych

zagadnieÒ dziejÛw Polski doby nowoøytnej, uwzglÍdniajπcπ z≥oøone uwarunkowa-nia zewnÍtrzne i wewnÍtrzne:

ñ zasady funkcjonowania demokracji szlacheckiej; system polityczny Rzeczypo-spolitej na tle ewolucji ustroju wybranych paÒstw europejskich; spo≥ecznei polityczne przyczyny kryzysu paÒstwa;

ñ sytuacja gospodarcza na ziemiach polskich w XVIñXVIII w. i jej wp≥yw nauk≥ad si≥ politycznych w paÒstwie;

ñ zmiany pozycji Rzeczypospolitej na arenie politycznej Europy;ñ kultura Rzeczypospolitej na tle europejskim; ÑswojskoúÊî i ÑobcoúÊî w kulturze

szlacheckiej; stosunek do wp≥ywÛw zewnÍtrznych.

D. Dzieje XIX i XX w. WybÛr treúci nauczania podporzπdkowany zosta≥ nastÍpujπcym wπtkom proce-

su dziejowego:ñ przemianom cywilizacyjnym zwiπzanym z procesami industrializacji i tworze-

niu siÍ spo≥eczeÒstwa przemys≥owego;ñ budowie nowoczesnego, demokratycznego ≥adu spo≥ecznego i ustrojowego,

kszta≥towaniu siÍ nowoczesnych narodÛw, genezie i charakterystyce ekspery-mentÛw polegajπcych na tworzeniu modelu øycia publicznego konkurencyjne-go w stosunku do systemÛw demokracji parlamentarnej,

ñ pojawianiu siÍ nowych czynnikÛw decydujπcych o znaczeniu i potÍdze poszcze-gÛlnych paÒstw oraz ich wp≥ywu na przemiany mapy politycznej úwiata.

Na tle procesÛw uniwersalnych ukazano kluczowe problemy dotyczπce dziejÛwpolskich tej doby, ktÛre dostarczajπ odpowiedzi na temat:

ñ w jaki sposÛb brak niepodleg≥ego paÒstwa polskiego wp≥ywa≥ na przebieg wy-mienionych wyøej procesÛw w obrÍbie polskiej wspÛlnoty narodowej, a nastÍp-nie, jak Polacy kszta≥towali model øycia spo≥ecznego we w≥asnych organi-zmach paÒstwowych;

ñ jakie sπ trwa≥e wartoúci polskiego dorobku dziejowego pochodzπce z XIX i XX w.?

Program rozszerzony

Program rozszerzony stanowi rozwiniÍcie programu podstawowego. Musi byÊwiÍc realizowany nie zamiast, ale jako rozwiniÍcie programu podstawowego.

Program ten realizuje PodstawÍ programowπ historii w zakresie rozszerzonym.Daje moøliwoúÊ wszechstronnego wzbogacenia edukacji historycznej klas o zainte-resowaniach humanistycznych. Przewiduje: pog≥Íbianie wiedzy ucznia w zakresienajwaøniejszych zjawisk dziejowych i procesÛw historycznych poszczegÛlnych epok,

7

doskonalenie umiejÍtnoúci analizy i interpretacji rÛønorodnych ürÛde≥ historycz-nych, przygotowanie go do samodzielnej analizy i weryfikacji rÛønych interpretacjiprzesz≥oúci, zapoznanie z podstawowymi zasadami metodologii historii jako nauki.

Treúci programowe programu rozszerzonego wybierano tak, aby:1. Pozwala≥y przyjrzeÊ siÍ bliøej wybranym wydarzeniom i procesom dziejowym,

ktÛre zosta≥y ogÛlnie omÛwione w ramach treúci podstawowych (np. losompaÒstw szczegÛlnie waønych w danej epoce).

2. Wzbogaca≥y program podstawowy o pewne wπtki procesu dziejowego (np. za-gadnienia zwiπzane z myúlπ politycznπ w kolejnych epokach).

3. Dawa≥y podstawÍ do pog≥Íbionej analizy i dyskusji nad szczegÛlnie waønymi,a niepoddajπcymi siÍ jednoznacznej ocenie, postaciami czy faktami dziejowy-mi (np. problem rÛønych ocen przewrotu majowego 1926 r.).

4. Pozwala≥y doskonaliÊ umiejÍtnoúci odczytywania i analizy rÛønorodnych ürÛde≥historycznych w zakresie wykraczajπcym poza wymagania podstawowe.

Program rozszerzony zawiera propozycje wprowadzenia do procesu dydaktycz-nego materia≥Ûw dodatkowych ñ zaleønie od profilu szko≥y oraz potrzeb i zaintere-sowaÒ uczniÛw.

Warunki realizacji programu

Program podstawowy przeznaczony jest dla liceÛw ogÛlnokszta≥cπcych, liceÛwprofilowanych oraz technikÛw, w ktÛrych uczy siÍ m≥odzieø w wieku 16-19 lat,o zrÛønicowanych moøliwoúciach intelektualnych, zainteresowaniach i aspiracjach.Powinien byÊ realizowany w wymiarze od 5 godzin w trzyletnim cyklu kszta≥cenia.W miarÍ moøliwoúci szko≥y i potrzeb uczniÛw liczba godzin na realizacjÍ programumoøe zostaÊ zwiÍkszona.

Program rozszerzony, stanowiπcy pog≥Íbienie podstawowego poziomu edukacjihistorycznej, moøe byÊ realizowany w klasach licealnych realizujπcych PodstawÍprogramowπ historii w zakresie rozszerzonym, a takøe w zespo≥ach przedmioto-wych, jeøeli w liceum ogÛlnokszta≥cπcym lub technikum zbierze siÍ grupa uczniÛwz rÛønych klas zainteresowanych rozszerzeniem zakresu nauki historii. Wykonanieprogramu rozszerzonego wymaga przynajmniej 4 dodatkowych godzin w ramachtrzyletniego cyklu kszta≥cenia.

Wymiar godzin nauczania historii w poszczegÛlnych klasach moøe byÊ zrÛønico-wany. W zaleønoúci od ustaleÒ rady pedagogicznej, historia moøe byÊ nauczanaprzez trzy lub dwa lata (np. w klasie I i II lub II i III). Moøliwy jest takøe zrÛønico-wany rozk≥ad godzin w ramach dwu- lub trzyletniego cyklu nauczania historii (np.1+2+2, 2+3 itd.). Dotyczy to rÛwnieø godzin przeznaczonych dla zakresu rozszerzo-nego. Mogπ one byÊ roz≥oøone rÛwnomiernie na trzy lata nauki bπdü skomasowanew II albo III klasie.

Znacznej swobodzie w gospodarowaniu czasem przeznaczonym na nauczanie hi-storii towarzyszyÊ musi elastycznoúÊ programu nauczania. Zosta≥ on skonstruowa-ny w taki sposÛb, aby treúci programu podstawowego i rozszerzonego mog≥y byÊ re-alizowane rÛwnolegle w ciπgu trzyletniego cyklu albo teø program rozszerzony roz-poczyna≥ siÍ po zakoÒczeniu nauki na poziomie podstawowym.

Jednoczeúnie oba programy, zaleønie od decyzji nauczyciela, mogπ byÊ realizo-wane zarÛwno w uk≥adzie chronologicznym (kolejno poszczegÛlne epoki), jak i pro-

8

blemowym (kolejne wielkie problemy i procesy dziejowe ñ np. paÒstwo, gospodarka,øycie spo≥eczne, stosunki miÍdzynarodowe, nauka i religia). Z tego teø wzglÍdu au-torzy nie sugerujπ sztywnego wyznaczenia cezur miÍdzy klasami.

Nauczyciel, ktÛry podejmuje pracÍ z konkretnπ klasπ, musi dokonaÊ samodziel-nego rozdzia≥u materia≥u w ramach trzyletniego cyklu nauczania.

Nauczyciel historii i jego warsztat pracy

Nauczyciel historii w szkole ponadgimnazjalnej powinien posiadaÊ wyøsze wy-kszta≥cenie historyczne i kwalifikacje pedagogiczne.

Do dyspozycji nauczyciela i uczniÛw powinna byÊ w≥aúciwie wyposaøona pra-cownia przedmiotowa oraz systematycznie uzupe≥niany dzia≥ historyczny w biblio-tece szkolnej.

W pracowni przedmiotowej i bibliotece szkolnej powinny znajdowaÊ siÍ:a) s≥owniki i encyklopedie historyczne, wydawnictwa statystyczne, historyczna

literatura naukowa i popularnonaukowa;b) czasopisma historyczne i historyczno-metodyczne (przede wszystkim ÑMÛwiπ

Wiekiî i ÑWiadomoúci Historyczneî);c) moøliwie szeroki wybÛr wydawnictw ürÛd≥owych z rÛønych epok i o zrÛønico-

wanym charakterze;d) zestaw alternatywnych podrÍcznikÛw oraz wydawnictw z zakresu metodyki

i dydaktyki nauczania historii;e) zestaw map úciennych, podrÍcznych oraz atlasÛw w wyborze i iloúci umoøli-

wiajπcej systematyczne ich wykorzystywanie w czasie lekcji;f) úrodki obrazowe i audiowizualne ñ filmy, kasety, p≥yty, zestawy przezroczy i fo-

liogramÛw itd., wraz ze sprzÍtem umoøliwiajπcym ich efektywne wykorzystanie; g) komputer z zestawem pomocy naukowych zarejestrowanych na CD-ROM-ach

oraz, w miarÍ moøliwoúci, z dostÍpem do Internetu.

W zestawie úrodkÛw dydaktycznych szczegÛlnπ rolÍ odgrywa podrÍcznik szkol-ny. Podobnie jak program, zosta≥ on podzielony na wersjÍ podstawowπ, przygotowa-nπ z myúlπ o uczniu, ktÛry nie bÍdzie zdawaÊ egzaminu maturalnego z historii, orazwersjÍ rozszerzonπ, przeznaczonπ dla klas realizujπcych PodstawÍ programowπ hi-storii w zakresie rozszerzonym. Zawiera on podstawowe informacje, a takøe ukazu-je sposoby interpretacji omawianych wydarzeÒ i procesÛw historycznych. W wersjirozszerzonej, dziÍki zamieszczonym tekstom ürÛd≥owym, podrÍcznik u≥atwiauczniowi poznanie atmosfery omawianej epoki oraz pozwala na doskonalenie umie-jÍtnoúci w zakresie analizy i interpretacji ürÛd≥a. Naleøy jednak podkreúliÊ, øepodrÍcznik nie jest úcis≥ym odwzorowaniem programu nauczania. Zawiera wiele in-formacji wybiegajπcych poza program, a niezbÍdnych dla zaprezentowania spÛjne-go obrazu omawianej epoki. Takøe struktura podrÍcznika i uk≥ad jego treúci podpo-rzπdkowane sπ klarownoúci wyk≥adu, a nie uk≥adowi punktÛw programowych.PodrÍcznik nie powinien byÊ jedynym ürÛd≥em wiedzy historycznej uczniÛw. Reali-zujπc program, nauczyciel musi tak okreúlaÊ zadania uczniÛw, aby poszukiwali niezbÍdnych informacji poza podrÍcznikiem ñ w encyklopediach i s≥ownikach,wydawnictwach multimedialnych, literaturze naukowej i popularnonaukowej, zapoúrednictwem Internetu.

9

Cele kszta≥cenia historycznego

Podstawa programowa kszta≥cenia ogÛlnego w nastÍpujπcy sposÛb okreúla za-dania nauczyciela i szko≥y w nauczaniu historii w szko≥ach ponadgimnazjalnych:

Zadania nauczyciela i szko≥y w zakresie podstawowym:1. Wspieranie procesu dojrzewania intelektualnego i emocjonalnego uczniÛw. 2. Stworzenie moøliwoúci kszta≥towania i rozwoju zainteresowaÒ uczniÛw wy-

branymi problemami historii. 3. Umoøliwienie uczniom wykorzystywania zdobywanej wiedzy zgodnie z ich

zainteresowaniami i zdolnoúciami.

Zadania nauczyciela i szko≥y w zakresie rozszerzonym:1. Wspieranie dπøeÒ do twÛrczego wykorzystywania przez uczniÛw wiedzy

i umiejÍtnoúci historycznych, np. poprzez wykonanie przez nich, pod kierun-kiem nauczyciela, pracy badawczej na podstawie samodzielnie zebranychmateria≥Ûw pochodzπcych z rÛønych ürÛde≥ oraz literatury historycznej.Ustna prezentacja i publiczne uzasadnienie zawartych w pracy tez.

2. Przygotowanie uczniÛw do stosowania podstawowych zasad naukowegopoznawania i opisywania przesz≥oúci.

Podstawa okreúla teø cele edukacji historycznej w zakresie podstawowym:1. Pog≥Íbienie i rozwiniÍcie wiedzy oraz umiejÍtnoúci historycznych uzyskanych

w toku wczeúniejszej edukacji celem lepszej znajomoúci i rozumienia prze-sz≥oúci w≥asnego regionu i kraju oraz dziejÛw úwiata.

2. Pog≥Íbienie rozumienia powiπzaÒ miÍdzy przesz≥oúciπ, teraüniejszoúciπi przysz≥oúciπ.

3. Budowanie w≥asnej toøsamoúci i kszta≥towanie systemu wartoúci. 4. Rozwijanie postaw obywatelskich i patriotycznych, poczucia przynaleønoúci

do wspÛlnoty rodzinnej, lokalnej, regionalnej, grupy etnicznej i narodowej. 5. Przygotowanie siÍ do udzia≥u w øyciu rÛønych spo≥ecznoúci: kszta≥towanie po-

stawy zrozumienia i tolerancji wobec odmiennych kultur, obyczajÛw i przeko-naÒ mieszczπcych siÍ w kanonie wartoúci cywilizacyjnych.

oraz w zakresie rozszerzonym:1. Ugruntowanie oraz restrukturyzacja wiedzy i umiejÍtnoúci historycznych.2. Zapoznanie siÍ z metodologiπ naukowego poznawania i opisu przesz≥oúci.3. PorÛwnywanie poglπdÛw i opinii prezentowanych przez przedstawicieli rÛø-

nych nurtÛw historiograficznych oraz historiozoficznych.

Na podstawie okreúlonych w rozporzπdzeniu ministra edukacji narodowej i spor-tu celÛw ogÛlnych autorzy programu sformu≥owali etapowe cele edukacji historycz-nej. W odniesieniu do poszczegÛlnych epok dla programu podstawowego sπ to:

1. Zapoznanie siÍ z podstawowymi procesami historycznymi zachodzπcymiw poszczegÛlnych epokach.

2. Zrozumienie relacji miÍdzy globalnym, narodowym, lokalnym i indywidual-nym wymiarem historii.

II

10

3. ZnajomoúÊ zaleønoúci miÍdzy rÛønymi p≥aszczyznami aktywnoúci cz≥owieka. 4. Uúwiadomienie sobie moøliwoúci rÛønorodnych interpretacji omawianych

faktÛw, zjawisk i procesÛw historycznych.5. UmiejÍtnoúÊ interpretacji ürÛde≥ historycznych zwiπzanych z danπ epokπ.

Dla uczniÛw klas realizujπcych PodstawÍ programowπ historii w zakresie roz-szerzonym jest to jeden z najwaøniejszych przedmiotÛw nauczania. Pog≥Íbianiewiedzy o przesz≥oúci i metodach jej badania stanowi waøny element rozwoju inte-lektualnego uczniÛw. Przygotowujπ siÍ oni do zdawania z historii egzaminu matu-ralnego. Takøe w okresie studiÛw i w pracy zawodowej wiedza historyczna i umie-jÍtnoúÊ wykorzystania warsztatu naukowego historyka bÍdπ prawdopodobnie sta-nowi≥y waøny czynnik decydujπcy o ich kompetencjach i moøliwoúciach realizacjiplanÛw øyciowych. Dlatego teø edukacja historyczna tej grupy prowadzi ñ oprÛcz re-alizacji celÛw ogÛlnych i etapowych sformu≥owanych powyøej ñ do:

1. Poszerzania zakresu wiedzy o wydarzeniach, procesach i postaciach szczegÛl-nie istotnych dla kolejnych epok.

2. Pog≥Íbiania wiedzy o ürÛd≥ach historycznych istniejπcych dla danej epoki.3. Rozwijania umiejÍtnoúci samodzielnej analizy wybranego problemu histo-

rycznego, z wykorzystaniem rÛønorodnych ürÛde≥ i dodatkowej literaturyprzedmiotu (w tym literatury naukowej)

4. Doskonalenia umiejÍtnoúci tworzenia syntetycznego obrazu problemÛwhistorycznych.

5. Zdobywania wiedzy o warsztacie historyka i umiejÍtnoúci jej zastosowaniaprzy badaniu przesz≥oúci oraz przedstawianiu wynikÛw swojej pracy.

11

Treúci nauczania

Program podstawowy

STAROŻYTNOŚĆ1. Wprowadzenie

StaroøytnoúÊ: granice w czasie i przestrzeni. PojÍcia: prehistoria, cywilizacja,staroøytnoúÊ, antyk. Warunki geograficzne, w ktÛrych rodzi≥y siÍ pierwsze cywiliza-cje. Czynniki przyúpieszajπce bπdü spowalniajπce rozwÛj spo≥ecznoúci ludzkich.Transport i komunikacja na lπdzie i morzu w czasach staroøytnych. Cywilizacje wo-bec úwiata barbarzyÒcÛw.

2. GospodarkaMiejski charakter cywilizacji staroøytnych. Uprawa roli i hodowla: specyfika cy-

wilizacji rÛønych obszarÛw. Problem g≥odu. Formy wytwÛrczoúci rzemieúlniczej.Handel na dystansach ma≥ych i duøych. StopieÒ utowarowienia gospodarek staro-øytnych. Pieniπdz. Niewolnictwo.

3. WładzaUstrÛj paÒstw Wschodu. Narodziny spo≥eczeÒstwa obywatelskiego: grecka polis, jej instytucje polityczne,

w≥aúciwa jej mentalnoúÊ. Funkcjonowanie polis na przyk≥adzie Aten V w. p.n.e.Monarchie hellenistyczne: udana prÛba po≥πczenia tradycji monarchii wschod-

nich z tradycjami polis zak≥adanych na obszarach Wschodu.Instytucje polityczne rzymskiej republiki IV-II w. p.n.e. Kompromis miÍdzy eli-

tπ a ludem zapewniajπcy stabilnoúÊ paÒstwu i dostatek rzymskim ch≥opom. Kryzyssystemu sprawowania w≥adzy i upadek republiki.

Nowy kompromis leøπcy u podstaw ustroju cesarstwa: rozszerzenie elity w≥adzy,zachowanie autonomii miast. Armia i jej rola w øyciu politycznym cesarstwa.

Kryzys pax Romana. Narodziny barbarzyÒskiej Europy.

4. WojnaCele i typy wojen.Sztuka wojenna monarchii wschodnichNarodziny armii obywatelskiej w greckich polis. Taktyka i mentalnoúÊ obywa-

teli polis pod broniπ w epoce archaicznej i klasycznej. Przemiany w IV w. p.n.e.i w czasach hellenistycznych.

Armia rzymska. Jej taktyka i strategia. èrÛd≥a sukcesÛw militarnych. Systemobrony imperium. Za≥amanie siÍ jego u schy≥ku cesarstwa.

Sztuka oblÍønicza w úwiecie úrÛdziemnomorskim. Wojna na morzu w úwiecieúrÛdziemnomorskim.

5. ReligiaPodstawowe pojÍcia: religie politeistyczne i monoteistyczne, tradycyjne i profe-

tyczne, mity, religie Ñúwiatoweî.Religie politeistyczne: egipska i grecka. Religie politeistyczne w cesarstwie

rzymskim w okresie narastajπcego kryzysu kultury antycznej.

III

12

Religia øydowska: jej cechy specyficzne w poczπtkach I tys. p.n.e., kierunekzmian inicjowanych przez prorokÛw. Zmiany w czasach Jezusa.

ChrzeúcijaÒstwo pierwszych pokoleÒ: judeochrzeúcijaÒstwo, chrzeúcijaÒstwoPaw≥owe. RozwÛj terytorialny i instytucjonalny gmin chrzeúcijaÒskich. Przeúlado-wania. KoúciÛ≥ u kresu staroøytnoúci. ChrzeúcijaÒskie stolice: Rzym, Konstantyno-pol. Nowe formy poboønoúci.

Islam: Warunki powstania. Mahomet. Koran. Podstawowe formy poboønoúci.Powstanie kalifatu.

6. KulturaJednolitoúÊ kultury antycznej. Dominujπca rola literatury w kulturze GrekÛw

i Rzymian.Filozofia: zwiπzek miÍdzy filozofiπ a mentalnoúciπ polis, przedmiot antycznej fi-

lozofii, szko≥y filozoficzne. Powstanie nauk szczegÛ≥owych.Sztuka: jej zwiπzek z kultem i z propagandπ politycznπ. Specyficzne cechy sztu-

ki antycznej: zainteresowanie nagim cia≥em, tworzenie kanonÛw piÍkna, nieustan-ne dπøenie do innowacji.

Trwa≥oúÊ antycznego dorobku w kulturze europejskiej: literatura antyczna jakozbiÛr modeli literackiego piÍkna. Sztuka antyczna jako ürÛd≥o modeli i inspiracji aøpo kres XIX w. Znaczenie dorobku antycznych filozofÛw dla chrzeúcijaÒskiej teolo-gii. Kontynuacja antycznych dyskusji filozoficznych w filozofii europejskiej czasÛwúredniowiecznych i nowoøytnych.

ŚREDNIOWIECZE7. Kształtowanie się Europy

Termin Ñúredniowieczeî i rÛøne wizje tej epoki w przesz≥oúci i dzisiaj. KrÍgi kul-turowe i podzia≥y Europy (wschodnia i zachodnia; romaÒska, germaÒska, s≥owiaÒ-ska, zachodnia). ChrzeúcijaÒskie podstawy cywilizacji europejskiej, rola Koúcio≥aw jej kszta≥towaniu. Charakterystyka epoki: dominacja rolnictwa, úwiat wiejski,migracje.

8. Kultura Dziedzictwo antyczne i úredniowieczne odrodzenia kultury klasycznej. Kultura

ustna i kultura pisma. Szkolnictwo i uniwersytety. Wiedza o úwiecie i nauka, teolo-gia i filozofia. Literatura: Pismo úw., literatura antyczna, narodziny literatur naro-dowych. Sztuka: rozumienie sztuki w úredniowieczu, pojÍcie piÍkna, funkcje sztuki,symbolika, sztuka romaÒska i gotycka.

Kultura úredniowiecznej Polski. Chrystianizacja i okcydentalizacja kultury po-gaÒskiej. Kontakty Polski z Zachodem. WieloetnicznoúÊ i wielowyznaniowoúÊ w kul-turze pÛünego úredniowiecza. Szkolnictwo i uniwersytet. Sztuka i jej warianty re-gionalne.

9. GospodarkaNajazdy i ich konsekwencje. Rolnictwo i wieú w Europie úrÛdziemnomorskiej

i pÛ≥nocnej, rÛønice w zaludnieniu i zagospodarowaniu terenÛw. Handel. Reforma mo-netarna Karola Wielkiego. Rolnictwo i wieú w pe≥nym i pÛünym úredniowieczu: kar-czunki, nowe techniki rolne, nowe uprawy i zmiany w hodowli, przebudowa rolnictwa

13

i wsi po kryzysie demograficznym XIV w. Miasto i gospodarka miejska: kontynuacjacywilizacji miejskiej w Europie úrÛdziemnomorskiej; powstanie miast w Europie ger-maÒskiej i s≥owiaÒskiej; rozwÛj handlu w pe≥nym i pÛünym úredniowieczu; rzemios≥o:organizacja cechowa, g≥Ûwne ga≥Ízie wytwÛrczoúci. Fale g≥odu i epidemie.

Gospodarka w Polsce. Wieú i rolnictwo we wczesnym úredniowieczu: przemianyu schy≥ku epoki plemiennej; wzrost demograficzny w XñXII w. Kolonizacja na prawie niemieckim i rozwÛj rolnictwa w pÛünym úredniowieczu, poczπtki eksportuzboøowego. Miasta i gospodarka miejska w Polsce: procesy kszta≥towania siÍ miast;lokacje na prawie niemieckim, rozkwit handlu i miast w pÛünym úredniowieczu.

10. Władza W≥adza krÛlewska: monarchia wczesnoúredniowieczna: w≥adza krÛla, aparat

w≥adzy publicznej, kszta≥towanie siÍ wiÍzi wasalno-lennych; monarchie feudalnepe≥nego úredniowiecza: centralizacja w≥adzy, nowe rozumienie w≥adzy krÛlewskieji paÒstwa, rozbudowa aparatu paÒstwowego; poczπtki monarchii stanowej: przywi-leje generalne; geneza zgromadzeÒ stanowych, kszta≥towanie siÍ stanÛw, kodyfika-cje prawa.

Cesarstwo: úredniowieczna idea cesarstwa rzymskiego, cesarstwo karoliÒskie,cesarstwo ottoÒskie, terytorium cesarstwa, charakter w≥adzy cesarskiej, uniwersa-lizm cesarski i walka cesarstwa z papiestwem.

Papiestwo: prymat papieski w Koúciele, reforma gregoriaÒska i nowa wizja Ko-úcio≥a i w≥adzy papieskiej, budowa monarchii papieskiej, wielka schizma zachodniai koncyliaryzm.

åredniowieczne KrÛlestwo Polski. Powstanie monarchii piastowskiej. W≥adzaksiπøÍca i krÛlewska we wczesnym úredniowieczu, organizacja paÒstwa, ustrÛj prawaksiπøÍcego. Przemiany ustrojowe i spo≥eczne w okresie rozbicia dzielnicowego. Mo-narchia pÛünoúredniowieczna: zjednoczenie KrÛlestwa, modernizacja paÒstwa za pa-nowania Kazimierza Wielkiego, kszta≥towanie siÍ monarchii stanowej. Unie z Litwπ.

11. Wojna Wczesnoúredniowieczne najazdy i wyprawy ≥upieøcze. Przemiany w technikach

wojennych i organizacji wojskowej. Rycerstwo. Konflikty lokalne i miÍdzy paÒstwa-mi, krucjaty. KoúciÛ≥ wobec konfliktÛw zbrojnych.

Wojna i wojsko w úredniowiecznej Polsce. G≥Ûwne konflikty w stosunkach Pol-ski z sπsiadami.

12. Europa Zachodnia a świat Bizancjum a Europa ≥aciÒska i úwiat islamu. Øydzi w Europie. åwiat islamu

i stosunki z nim Europy. Zagroøenie mongolskie i kontakty z Azjπ årodkowπ i Da-lekim Wschodem. Horyzont geograficzny EuropejczykÛw.

CZASY NOWOŻYTNE (XVI–XVIII w.)13. Europa w początkach XVI w.

Liczba ludnoúci, gÍstoúÊ zaludnienia ñ ürÛd≥a (skπd my to wiemy?). PaÒstwa eu-ropejskie: ludnoúÊ, obszar, potencja≥ gospodarczy i militarny. Dynamika zmianw okresie nowoøytnym. Charakterystyka nowoøytnego miasta europejskiego. Ana-liza urbanizacji europejskiej. Odkrycia geograficzne.

14

14. Gospodarka wczesnonowożytnaRolnictwo: systemy organizacji produkcji. Rzemios≥o. Struktura produkcji ñ

fenomen rzemios≥a tekstylnego jako czynnika decydujπcego o rozwoju przemys≥o-wym Europy preindustrialnej. Wymiana miÍdzynarodowa. èrÛd≥a kapita≥u. Infra-struktura: komunikacja i poczta. Merkantylizm.

15. Religia ReligijnoúÊ pÛünego úredniowiecza. Geneza przewrotu reformacyjnego. Luter

i Kalwin ñ sylwetki i programy. Organizacja i za≥oøenia doktrynalne koúcio≥Ûw re-formowanych. Trydent i reforma Koúcio≥a rzymskiego. ZasiÍg i w≥aúciwoúci. Prawo-s≥awie. Polska w strukturach wyznaniowych nowoøytnej Europy. Fenomen polskiejtolerancji. WspÛ≥istnienie wyznaÒ w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Judaizm i miej-sce ØydÛw w kulturze europejskiej.

16. Państwo nowożytne Dziedzictwo úredniowiecza. Monarchie stanowe i inne formy ustrojowe. Anato-

mia monarchii scentralizowanej. Francja. Hiszpania ostatnich HabsburgÛw. Specy-fika ustrojowa paÒstwa polsko-litewskiego. Doktryny sytemu monarchicznego. Ma-chiavelli, Bodin, Hobbes. Cia≥a reprezentacji spo≥eczeÒstwa. Kompetencje w≥adzywykonawczej. Hiszpania, Anglia, Szwecja, Francja, Polska, Rzesza, Rosja (sπdow-nictwo, systemy podatkowe, administracja paÒstwa, jej zasiÍg i sprawnoúÊ). TypypaÒstwowoúci: monarchia scentralizowana, systemy republikaÒskie, oligarchie.

Konflikty. W≥adza i spo≥eczeÒstwo. Wiek XVI ñ wojny hugenockie we Francjii powstanie w Niderlandach. Wiek XVII ñ wojna domowa w Anglii, Frondy we Fran-cji, Katalonia i Neapol. Programy rewolucyjne, ich ewolucja i cechy wspÛlne.

17. Wojsko i wojnaPanorama armii nowoøytnej Europy. Techniki wojenne. Wojsko jako zjawisko

kulturowe i droga awansu spo≥ecznego. W≥aúciwoúci wojska jako grupy i jego rela-cje ze spo≥eczeÒstwem. Konsekwencje gospodarcze, spo≥eczne i kulturowe konflik-tÛw wojennych. Europa wobec systemÛw militarnych innych cywilizacji.

18. Kultura epoki nowożytnejDziedzictwo renesansu. W≥aúciwoúci øycia intelektualnego w Europie

w XVIñXVIII w.: poziom wykszta≥cenia, systemy szkolne, oúrodki kszta≥tujπcerozwÛj kultury i nauki: dwory, uniwersytety, akademie, salony. Renesans, barok,klasycyzm ñ charakterystyka stylÛw w sztuce.

19. Przełomy XVIII w.Rewolucje XVIII w.: a) rewolucja intelektualna ñ przewrÛt oúwieceniowy; b) rewolu-

cja technologiczna. Najwaøniejsze wynalazki i sposÛb ich wdraøania. Drogi i manowcerewolucji przemys≥owej; c) rewolucja spo≥eczna. Konflikt miÍdzy anachronizmemwczesnonowoøytnych norm øycia a wizjπ nowego úwiata. Francja 1789ñ1795. UpadekpaÒstwa polskiego.

20. Bilans XVIII w. LudnoúÊ. W≥aúciwoúci rozwoju. Europa i úwiat. Wielkie miasta i specyfika urbani-

zacji przemys≥owej. Gospodarka Europy i úwiata. RozwÛj cywilizacyjny innych paÒ-

15

stwowoúci i kultur (Chiny, Japonia, Indie, Czarna Afryka, Ameryka £aciÒska. Ich re-lacje z cywilizacjπ europejskπ (kolonie, zwiπzki gospodarcze, przenikanie kultur).

DZIEJE XIX i XX w.21. Epoka napoleońska

Charakterystyka monarchii napoleoÒskiej. UstrÛj, struktura spo≥eczna, kierun-ki ekspansji gospodarczej. Podboje Napoleona. Stworzenie tzw. systemu napoleoÒ-skiego, jego charakterystyka, w≥aúciwoúci napoleoÒskiego Ñeksportuî zdobyczyrewolucyjnych. Zmiany ustrojowe w Europie i kodeks Napoleona. Blokada konty-nentalna. Konsekwencje gospodarcze epoki napoleoÒskiej. Epizod KsiÍstwa War-szawskiego. Kongres wiedeÒski i úwiat w 1815 r.

22. Wielkie odkrycia i wynalazki oraz ich wpływ na losy ludzkie XIX i w XX w. Odkrycia i wynalazki II po≥owy XIX w. i ich zastosowane w gospodarce, øyciu co-

dziennym i technice wojennej na frontach pierwszej wojny úwiatowej. Kierunki roz-woju nauki i techniki w okresie miÍdzywojennym. Druga wojna úwiatowa a postÍpnaukowo-techniczny. Rewolucja naukowo-techniczna i informatyczna po drugiej woj-nie úwiatowej.

23. Religia w dziejach najnowszychWielkie religie monoteistyczne wobec spo≥ecznych i cywilizacyjnych przemian

XIX wieku. PostÍpy sekularyzacji øycia spo≥ecznego. Narodziny katolickiej naukispo≥ecznej. Ruch ekumeniczny. Odrodzenie religijne w drugiej po≥owie XX wieku.

24. Gospodarka – formy i efekty działalności gospodarczej. Wpływ rozwoju ekonomicznego na życie człowiekaTzw. druga rewolucja przemys≥owa. Formowanie siÍ gospodarki globalnej. Wiel-

ki kryzys ekonomiczny i jego konsekwencje. Socjalistyczna prÛba industrializacjii jej efekty. Gospodarka w warunkach rewolucji naukowo-technicznej i informatycz-nej drugiej po≥owy XX w.

25. Polska – rozwój w warunkach zapóźnienia cywilizacyjnegoUprzemys≥owienie ziem polskich pod koniec XIX i w poczπtkach XX w. Model

gospodarki Polski miÍdzywojennej. PrÛba socjalistycznej industrializacji. W warun-kach narastajπcego kryzysu. Gospodarka polska po prze≥omie 1989 r.

26. Społeczeństwo industrialne i postindustrialne – struktury, model życiaspołecznego, tendencje zmian Przemiany struktury spo≥ecznej i modelu øycia spo≥ecznego w warunkach in-

dustrializacji w XIX i w poczπtkach XX w. Formowanie siÍ nowoczesnych narodÛw.Spo≥eczeÒstwo faszystowskich W≥och i Niemiec. Spo≥eczeÒstwo w ZSRR i krajachrealnego socjalizmu. Demokratyzacja i atomizacja spo≥eczeÒstw po drugiej wojnieúwiatowej.

27. Społeczeństwo polskie na drodze do nowoczesnościPrzemiany spo≥eczne na ziemiach polskich 1850ñ1918: ku spo≥eczeÒstwu prze-

mys≥owemu i nowoczesnemu narodowi. Druga Rzeczpospolita ñ modernizacja w wa-

16

runkach narastajπcego zacofania. Przemiany spo≥eczne lat 1939ñ1948. Spo≥eczeÒ-stwo PRL. W poszukiwaniu nowego modelu øycia spo≥ecznego po 1989 roku.

28. Państwo nowoczesne. Wzloty i upadki demokracji parlamentarnejKierunki ewolucji demokracji parlamentarnej w Europie Zachodniej i w Sta-

nach Zjednoczonych w koÒcu XIX i w XX w. Demokracja parlamentarna w nowychi modernizujπcych siÍ paÒstwach Europy, Azji i Ameryki Po≥udniowej. MiÍdzy de-mokracjπ a dyktaturπ.

29. Poszukiwania alternatywy dla demokracji parlamentarnejEksperymenty komunistyczne i faszystowskie. PaÒstwa postkolonialne i zaco-

fane w poszukiwaniu optymalnego modelu ustrojowego.

30. Polska wśród państw nowoczesnej EuropyFormowanie ≥adu paÒstwowego Drugiej Rzeczypospolitej. PrzewrÛt majowy i je-

go konsekwencje. Instytucje paÒstwa polskiego w okresie drugiej wojny úwiatowej.Polska Rzeczpospolita Ludowa. Tworzenie siÍ podstaw Trzeciej Rzeczypospolitej.

31. Zmiany układu sił na arenie międzynarodowej. Formy rywalizacji. Procesy integracyjneNowe formy rywalizacji miÍdzynarodowej w drugiej po≥owie XIX w. Charakter

i konsekwencje pierwszej wojny úwiatowej i rewolucji w Rosji na arenie miÍdzyna-rodowej. Druga wojna úwiatowa i porzπdek ja≥taÒski. Rywalizacja wielkich mo-carstw w powojennym úwiecie. Dekolonizacja. åwiat na prze≥omie XX i XXI w.

32. Polacy w walce o odbudowę państwa polskiego i utrzymanie suwerenności Polskie drogi do niepodleg≥oúci przed 1918 r. Polska polityka zagraniczna

w okresie miÍdzywojennym. Sprawa polska na arenie miÍdzynarodowej w okresiedrugiej wojny úwiatowej. W radzieckiej strefie wp≥ywÛw. Po≥oøenie miÍdzynarodo-we Polski i jej polityka zagraniczna po odzyskaniu suwerennoúci.

33. Prądy intelektualne i artystyczne, uczestnictwo w kulturze, obyczajowośćEuropa romantyczna. Pozytywizm i jego przeciwnicy. Modernizm. Dyskusje ar-

tystyczne okresu miÍdzywojennego. Rozkwit kina. Kultura elitarna i kultura maso-wa po drugiej wojnie úwiatowej. Telewizja. Kultura m≥odzieøowa. Postmodernizm.

34. Kultura polska między swojskością a cudzoziemszczyznąWiek XIX ñ kultura w s≥uøbie sprawy narodowej. Okres miÍdzywojenny ñ miÍdzy

s≥uøbπ publicznπ a awangardπ. Druga wojna úwiatowa ñ w obliczu groüby unicestwie-nia. Lata 1944ñ1989 ñ pod znakiem etatyzacji i cenzury. Prze≥om 1989 r. ñ poczπtektrudnej wolnoúci.

Realizujπc program podstawowy, przy omawianiu kolejnych epok nauczyciel wpro-wadza do procesu dydaktycznego elementy historii regionu oraz miejscowoúci,z ktÛrych pochodzπ uczniowie, a w odniesieniu do epok nam najbliøszych takøe anali-zÍ dziejÛw rodzinnych uczniÛw. ZajÍcia poúwiÍcone historii regionalnej i rodzinnej po-winny byÊ po≥πczone z analizπ rÛønorodnych ürÛde≥ archeologicznych, historycznychlub etnograficznych, z wykorzystaniem zbiorÛw muzeÛw miejscowych lub regional-nych, archiwÛw i kolekcji rodzinnych, ze zbieraniem relacji uczestnikÛw wydarzeÒ itd.

17

Program rozszerzony

W klasach lub zespo≥ach realizujπcych program rozszerzony nauczyciel powi-nien przewidzieÊ wprowadzenie wπtku ÑWstÍp do metodologii i warsztatu nauko-wego historiiî. W jego ramach naleøy ukazywaÊ rÛøne sposoby analizy i interpreta-cji ürÛde≥ historycznych, zasady rzπdzπce rekonstrukcjπ przesz≥oúci przy wykorzy-staniu wiedzy uzyskanej w wyniku analizy ürÛde≥. RÛwnoczeúnie nauczyciel powi-nien wyjaúniaÊ procedury stosowane podczas analizy, interpretacji i powo≥ywaniusiÍ na ürÛd≥a przy omawianiu problemÛw historycznych i dyskusji naukowych. Pre-zentujπc pracÍ naukowπ, naleøy zwrÛciÊ uwagÍ, w jaki sposÛb wyznawana przez hi-storyka teoria naukowa wp≥ywa na obraz przesz≥oúci zawarty w niej. Wπtek meto-dologiczny moøe byÊ wpleciony do istniejπcych tematÛw nauczania, moøna teø prze-znaczyÊ na jego realizacjÍ odrÍbne lekcje.

STAROŻYTNOŚĆ1. Źródła

Antyczne ürÛd≥a literackie i drogi ich zachowania. èrÛd≥a pisane nieliterackie(napisy, dokumenty zachowane na papirusie). èrÛd≥a pisane powsta≥e w cywiliza-cjach wschodnich: odczytanie pisma egipskiego i pisma klinowego. èrÛd≥a archeolo-giczne: dzieje odkryÊ archeologicznych i powstanie naukowej archeologii. Technikiarcheologiczne naszej generacji. Kaødemu punktowi winny towarzyszyÊ konkretneprzyk≥ady wskazujπce, jak odkrycie nowych ürÛde≥ zmienia≥o nasz obraz cywilizacjistaroøytnych.

2. Języki starożytnego świataWielkie rodziny jÍzykowe: rodzina jÍzykÛw semickich i indoeuropejskich. Spory

o obszar i czas ich kszta≥towania. Mechanizmy zmian jÍzykowych.

3. Osiągnięcia cywilizacji starożytnychKrπg cywilizacji Bliskiego Wschodu: postÍp technologiczny, rolnictwo wykorzy-

stujπce techniki irygacji, pismo, prawo pisane, sztuka. Krπg cywilizacji DalekiegoWschodu: Indie, Chiny.

Krπg cywilizacji antycznej: typy paÒstw, zwyciÍstwo polis, ukszta≥towanie siÍwielkich imperiÛw, kultura wyros≥a na podstawie dorobku GrekÛw, relacje miÍdzykulturπ antycznπ a kulturπ staroøytnego Bliskiego Wschodu.

4. Przemiany ustrojowe w Grecji i RzymieTypy ustrojÛw w úwiecie greckich polis: arystokracja, oligarchia, tyrania, demokracja.Droga rozwoju ateÒskiej demokracji: reformy Solona, Klejstenesa, Peryklesa.Republika rzymska: konflikty spo≥eczne i ich rozwiπzanie w wyniku walk plebe-

juszy z patrycjuszami, grakchaÒska prÛba naprawy republiki. Kryzys i upadekrepubliki w I w. p.n.e.

Cesarstwo rzymskie: ürÛd≥a jego si≥y i stabilnoúci, ürÛd≥a jego s≥aboúci.

5. Religie starożytneReligie politeistyczne ludÛw Bliskiego Wschodu. Monoteizm øydowski. Religie

staroøytnych Indii: braminizm, buddyzm, hinduizm. Przygotowanie úwiata antycz-

18

nego na chrzeúcijaÒstwo. Przemiany chrzeúcijaÒskiej wiary i chrzeúcijaÒskich spo-≥ecznoúci w czasach staroøytnych. Geneza islamu.

ŚREDNIOWIECZE6. Źródła

ZasÛb ürÛde≥ do historii úredniowiecza: rÛønice z zasobem staroøytnym, zmianyw zwiπzku z rozwojem nauk historycznych i nauki w ogÛle. Krytyka ürÛde≥. Roczni-ki i kroniki. PamiÍÊ i jej utrwalanie w spo≥eczeÒstwach przedpiúmiennych i pi-úmiennych. Fa≥szerstwa ürÛde≥.

7. Europa „barbarzyńska”Germanie: spo≥eczeÒstwo, w≥adza, mitologia. Adaptacja najeüdücÛw do úwiata

rzymskiego. S≥owianie: etnogeneza S≥owian, kszta≥towanie siÍ paÒstw s≥owiaÒskich i ich

chrystianizacja. Okcydentalizacja: poúrednictwo germaÒskie. S≥owianie wschodnii po≥udniowi w krÍgu oddzia≥ywaÒ Bizancjum. åwiat celtycki i jego dziedzictwow cywilizacji europejskiej.

8. Powstanie państwa polskiegoèrÛd≥a. RÛøne koncepcje i modele powstania paÒstwa polskiego, najwaøniejsze

kontrowersje. Chrystianizacja Polski. Polska w Europie årodkowo-Wschodnieji w Europie ≥aciÒskiej. Kontakty z Zachodem.

9. Kształtowanie się narodów europejskichJÍzyki narodowe w komunikacji i kulturze. Nazwy paÒstw europejskich. Etnicz-

ne i narodowe podstawy úredniowiecznej mapy politycznej. åwiadomoúÊ narodowa.Stereotypy cech narodowych. åredniowieczne poczπtki narodu polskiego i wielona-rodowej Rzeczypospolitej.

10. Kościelne ramy życia i duchowośćOd chrystianizacji do ewangelizacji. DuchowieÒstwo i úwieccy. Metropolie, bi-

skupstwa, parafie. Klasztor. Nauczanie Koúcio≥a i øycie religijne úwieckich. Hory-zont eschatologiczny, wiara w cuda, obecnoúÊ zaúwiatÛw na ziemi. Czas úwiπtecznyi úwiat kultury ludowej.

11. Regiony gospodarcze EuropyRegiony rolnicze. Urbanizacja. Miasta w≥oskie, Nadrenia, Flandria, Niderlandy.

Region hanzeatycki. Kontakty gospodarcze. Wydobycie kruszcÛw i rozwÛj Europyårodkowej. Poczπtki dualizmu gospodarczego. Miary i ludzie.

12. Społeczeństwo i więzi społeczneRÛøne koncepcje porzπdku spo≥ecznego, spo≥eczeÒstwo trzech stanÛw. PojÍcie

Ñfeudalizmî i modele feudalizmu. Spo≥eczeÒstwo oparte na wiÍziach osobistych.W≥adza publiczna w systemie feudalnym. Lenno i prawo lenne. Majπtek ziemski,s≥uøba wojskowa. D≥ugie trwanie struktur feudalnych. Pluralizm prawny i sπdowy.WiÍzi rodzinne, sπsiedzkie, stanowe. RÛd szlachecki w Polsce. Demografia rodziny,pozycja kobiety w spo≥eczeÒstwie úredniowiecznym. Migracje i mobilnoúÊ spo≥eczna.

19

CZASY NOWOŻYTNE XVI–XVIII w.13. Źródła

Charakterystyka ürÛde≥ do epoki wczesnonowoøytnej. èrÛd≥a pisane: pamiÍtni-ki, teksty legislacyjne, listy, literatura polityczna i dokumenty gospodarcze; jakomateria≥ wspomagajπcy: ikonografia, architektura, plany urbanistyczne, strony in-ternetowe muzeÛw, galerii i bibliotek.

14. Przemiany cywilizacji europejskiej XVI–XVIII w. a) Spo≥eczeÒstwo epoki nowoøytnej. Struktura i zasady klasyfikacji. Klasy,

warstwy, stany, elity ñ masy. Rodzina. Charakterystyka demograficzna. WiÍzi ro-dzinne. Hierarchia wewnÍtrzna rodziny i zasady polityki koligacyjnej. Formy wy-chowania w rodzinie (obyczaje, religia).

b) Øycie codzienne. Mieszkanie. Dom krÛlewski, arystokratyczny, szlachecki,mieszczaÒski, ch≥opski. Ich charakterystyka i specyfika w poszczegÛlnych regio-nach Europy. Wyposaøenie wnÍtrz i sprzÍty domowe. UbiÛr i poøywienie. årodkipodrÛøowania. Horyzont geograficzny: Ñma≥a ojczyznaî a wiedza o úwiecie.

c) Wykszta≥cenie i nauka. Poziomy wykszta≥cenia ñ zrÛønicowanie geograficz-ne, religijne i spo≥eczne. Szkolnictwo rÛønych poziomÛw i kierunki jego ewolucji.Edukacja w szkole i kszta≥cenie przez øycie. Ewolucja pojÍcia Ñcz≥owiek wykszta≥co-nyî. Pozycja cz≥owieka wykszta≥conego w hierarchii spo≥ecznej. Najwaøniejsze wy-nalazki, ich zastosowanie i funkcje w przemianach cywilizacji europejskiej. Przed-stawienie wybranych sylwetek uczonych i twÛrcÛw.

15. Europa poza EuropąEuropejczycy wobec odmiennych religii, kultur i ekonomik. Kolonizacja innych

kontynentÛw. HiszpaÒsko-portugalski, francuski, holenderski i angielski typ kolo-nizacji. PodbÛj cywilizacji po≥udniowoamerykaÒskich i kierunek ich przekszta≥ceÒ.Kolonizacja Ameryki PÛ≥nocnej. Geneza StanÛw Zjednoczonych i w≥aúciwoúci rozwo-ju tego kraju. Europejczycy w Azji, Australii i Afryce.

16. Świadomość ludzi w epoce XVI–XVIII w.Przekszta≥cenia w strukturze religijnej Europy. Stosunek do innych (religia, jÍ-

zyk, obyczaj, kultura, rasa). Relacje katolicyñprotestanciñprawos≥awni. Stosunekdo ØydÛw, Ormian, CyganÛw. Postawy wobec cudzoziemcÛw. Wzajemne relacje miÍ-dzy chrzeúcijaÒskπ Europπ a cywilizacjπ islamu. Tolerancja i nietolerancja: przyk≥a-dy i zmiany w tych postawach w úwiecie nowoøytnym.

17. Państwa i organy reprezentacji w czasach wczesnonowożytnychGeneza instytucji parlamentarnych, ich kompetencje. Zasady funkcjonowania

parlamentÛw. Instytucje sπdowe i zasady ich powo≥ywania. Samorzπd lokalny. Infra-struktura gospodarcza paÒstwa nowoøytnego: pieniπdz, kredyt, banki. MiÍdzynaro-dowe instytucje obrotu pieniÍønego: jarmarki pieniÍøne, gie≥dy, banki i ich ewolucja.Wprowadzenie pieniπdza papierowego. PaÒstwo i jego kontrola nad gospodarkπ.

18. Rzeczpospolita szlachecka na tle innych państw europejskichSamorzπdnoúÊ szlachecka. Spo≥eczeÒstwo polskie, mobilnoúÊ, drogi awansu,

poziomy kultury. Unikatowe i typowe cechy nowoøytnej paÒstwowoúci polskiej.Dyskusja nad przyczynami jej upadku.

20

19. Industrializacja i jej konsekwencjeAnglia i inne kraje europejskie. Horyzont geograficzny Europejczyka. Prze-

kszta≥cenia w sposobach podrÛøowania i przekazywania informacji jako noúnik po-stÍpu. Industrializacja w Europie i poza Europπ.

DZIEJE XIX i XX w.20. Źródła

Charakterystyka i sposoby wykorzystywania nowych typÛw ürÛde≥. èrÛd≥a sta-tystyczne i masowe. Prasa. Fotografia, nagrania düwiÍkowe i filmowe.

21. Europa i świat u progu XIX w. Bilans epoki napoleoÒskiej. Geografia polityczna Europy i úwiata. Specyfika

rozwoju gospodarczego, religijnego i kulturalnego i poszczegÛlnych krajÛw i konty-nentÛw. Miejsce ziem polskich i spo≥eczeÒstwa polskiego.

22. Wiek XIX – stulecie buntu i rewolucjiWalka przeciwko staremu porzπdkowi w pierwszych dziesiÍcioleciach XIX w. Wio-

sna LudÛw. Ruchy narodowe i rewolucyjne ostatnich dziesiÍcioleci XIX i w poczπtkachXX w.

Polacy w walce o niepodleg≥oúÊ i reformy spo≥eczne na tle europejskim.

23. Wiek XIX – przemiany w świecie duchaSpory miÍdzy klasykami a romantykami. Kultura Europy mieszczaÒskiej. Prze-

≥om modernistyczny.Kultura polska w s≥uøbie sprawy narodowej.

24. Świat zmierza ku wielkiej wojnieDziewiÍtnastowieczne przemiany na mapie politycznej Europy. Imperializm i ry-

walizacja kolonialna. Przemiany wewnÍtrzne paÒstw i spo≥eczeÒstw europejskichprze≥omu XIX i XX w. Zbrojenia i narastanie napiÍcia na arenie miÍdzynarodowej.

25. Pierwsza wojna światowa i jej konsekwencje Wybuch pierwszej wojny úwiatowej. Charakter wojny. Jej wp≥yw na przemiany

stosunkÛw miÍdzynarodowych, gospodarki, stosunkÛw spo≥ecznych i mentalnoúci.

26. Demokracja parlamentarna i poszukiwania lepszych rozwiązańDemokracja parlamentarna i jej krytycy. Totalitaryzm. Jego geneza i moøliwe

interpretacje. Model paÒstwa totalitarnego i jego praktyczne wcielenia. Czy PRLby≥a paÒstwem totalitarnym?

27. Druga wojna światowaGeneza i charakter konfliktu. Holocaust. Polityczne, ekonomiczne, spo≥eczne

i kulturowe konsekwencje drugiej wojny úwiatowej.

28. Ład międzynarodowy po drugiej wojnie światowejNajwaøniejsze czynniki kszta≥tujπce uk≥ad stosunkÛw miÍdzynarodowych. Za-

chÛd, blok wschodni, Trzeci åwiat. Zimna wojna. OdprÍøenie i rozmowy rozbrojenio-

21

we. Za≥amanie ZSRR i przezwyciÍøenie ≥adu ja≥taÒskiego. åwiat w ostatniej deka-dzie XX w.

Polska na arenie miÍdzynarodowej po drugiej wojnie úwiatowej.

29. Przemiany technologii i gospodarki Praktyczne zastosowanie dorobku nauki. Atomistyka, techniki obliczeniowe

i komputeryzacja, miniaturyzacja, przemys≥ chemiczny, organizacja i zarzπdzanie.Rywalizacja gospodarcza Wschodu i Zachodu. Pog≥Íbiajπce siÍ zacofanie Trzeciegoåwiata. Globalizacja i utrwalanie podzia≥u na bogatπ PÛ≥noc i biedne Po≥udnie.

Gospodarka polska w okresie powojennym.

30. Społeczeństwo i kultura Przekszta≥cenia spo≥eczeÒstw w krajach rozwiniÍtych. Spo≥eczeÒstwa krajÛw

realnego socjalizmu. Rozkwit kultury masowej w XX w. Rozkwit kina i radia. Telewizja. Internet.

Kryzys modernizmu i postmodernizm.Kultura i spo≥eczeÒstwo polskie.

22

Uwagi o realizacji programu

Strategia edukacyjna

W prezentowanym programie, zarÛwno w jego wersji podstawowej, jak rozsze-rzonej, treúci nauczania podane zosta≥y w sposÛb bardzo ogÛlny, a ich uk≥ad podpo-rzπdkowany zosta≥ logice opisu poszczegÛlnych epok. Jest to wiÍc wykaz podstawo-wych problemÛw, ktÛre muszπ byÊ omÛwione w czasie nauki historii na poziomie po-nadgimnazjalnym, a nie tradycyjna propozycja rozk≥adu materia≥u. Oznacza to, øenauczyciel, przechodzπc do kolejnych tematÛw, musi decydowaÊ, ktÛre wπtki podjπÊna lekcji, w jakiej kolejnoúci oraz w jaki sposÛb je omawiaÊ.

Tym samym, program nie stanowi zbioru konkretnych wskazÛwek wcielanychw øycie w czasie kolejnych lekcji, lecz ma byÊ narzÍdziem s≥uøπcym opracowaniuprzez nauczyciela w≥asnej strategii edukacyjnej. Ma ona umoøliwiÊ realizacjÍ celÛwkszta≥cenia i osiπgniÍcie standardÛw zak≥adanych w Postawie programowej kszta≥-cenia ogÛlnego i w niniejszym programie.

WúrÛd czynnikÛw okreúlajπcych strategiÍ nauczania wymieniÊ naleøy PodstawÍprogramowπ realizowanπ w konkretnej klasie. W przypadku realizowania zakresupodstawowego naleøy przyjπÊ, øe nauczyciel bÍdzie dysponowa≥ stosunkowo mniejszπliczbπ godzin, a uczniowie bÍdπ bardziej zaangaøowani w poznawanie innych dziedzinwiedzy. Dlatego teø powinien dokonaÊ starannej selekcji materia≥u, k≥adπc nacisk nate aspekty procesu dziejowego, ktÛre mogπ szczegÛlnie interesowaÊ uczniÛw.

W klasach realizujπcych PodstawÍ programowπ w zakresie rozszerzonym nauczy-ciel bÍdzie dysponowa≥ wiÍkszym wymiarem godzin dla nauczania historii oraz powi-nien mieÊ moøliwoúci dodatkowej pracy z chÍtnymi w ramach szkolnych kÛ≥ zaintere-sowaÒ i zajÍÊ fakultatywnych. Tworzπc strategie edukacyjne dla tych klas, naleøyuwzglÍdniÊ zwiÍkszone wymagania wobec uczniÛw. Czynnikiem u≥atwiajπcym osiπg-niÍcie zak≥adanych celÛw jest szczegÛlne zainteresowanie uczniÛw historiπ. Waønymelementem pracy nauczyciela historii w tym przypadku powinna byÊ indywidualnapraca z uczniem. Polega ona na stawianiu uczniom indywidualnych zadaÒ (przygoto-wanie recenzji, prac semestralnych i rocznych, referatÛw itd.) oraz systematycznejkonsultacji i pomocy w wykonaniu tych zadaÒ. DobÛr konkretnych treúci programo-wych powinien umoøliwiÊ przygotowanie uczniÛw do egzaminu maturalnego orazewentualnych egzaminÛw wstÍpnych na humanistyczne kierunki studiÛw wyøszych.

Po dokonaniu podstawowych rozstrzygniÍÊ dotyczπcych strategii edukacyjnej,nauczyciel powinien okreúliÊ konkretne formy realizacji programu w ramachtrzyletniego cyklu nauczania. Przede wszystkim musi okreúliÊ wymiar godzin nie-zbÍdny do realizacji programu podstawowego w ramach ca≥ego cyklu. W intencji au-torÛw programu sπ to minimun 4 godziny w trzy- lub dwuletnim cyklu kszta≥cenia.Pozosta≥e godziny mogπ zostaÊ przeznaczone na omÛwienie treúci dodatkowych. Na-uczyciel zainteresowany historiπ wojskowoúci, pieniπdza, architektury czy dziejamistaroøytnego Rzymu moøe zdecydowaÊ siÍ na poúwiÍcenie wiÍkszej iloúci czasu te-mu zagadnieniu lub epoce.

NastÍpnie konieczne jest stworzenie w≥asnego uk≥adu treúci programowych,ktÛry umoøliwi omÛwienie zestawu treúci obligatoryjnych w podziale na jednostkitematyczne i godziny lekcyjne.

IV

23

Program, zarÛwno podstawowy, jak rozszerzony, zosta≥ skonstruowany w takisposÛb, aby umoøliwiÊ nauczycielowi elastyczne porzπdkowanie treúci w uk≥adziechronologicznym lub problemowym. Moøliwe jest realizowanie programu rozszerzo-nego rÛwnoczeúnie z programem podstawowym albo po jego zakoÒczeniu.

Przyk≥adowe warianty zestawienia treúci programowych:

Wariant AKolejne punkty programu w uk≥adzie zawartym w programie podstawowym dla

klasy I i II. W klasie III omawianiu treúci programu rozszerzonego towarzyszy po-wtarzanie ca≥oúci materia≥u i przygotowanie do egzaminu maturalnego.

Wariant BNauczyciel realizuje w uk≥adzie chronologicznym rÛwnoczeúnie treúci programu

podstawowego i rozszerzonego kolejnych epok, wprowadzajπc elementy ÊwiczeÒürÛd≥oznawczych i warsztatowych.

Wariant CTreúci programu podstawowego podawane sπ w uk≥adzie problemowym. Po kolei

mogπ byÊ omawiane np. zagadnienia: charakter stosunkÛw miÍdzynarodowych, efek-tywnoúÊ i organizacja øycia gospodarczego, model paÒstwa, model øycia spo≥ecznego ñod staroøytnoúci po czasy wspÛ≥czesne. Treúci programu rozszerzonego mogπ byÊ po≥π-czone z programem podstawowym lub realizowane w ostatnim okresie nauki (jakw wariancie A).

Tworzπc w≥asny uk≥ad treúci, nauczyciel moøe ponadto zmieniaÊ, w stosunku dopropozycji zawartej w programie, kolejnoúÊ omawiania poszczegÛlnych wπtkÛw pro-cesu dziejowego (np. politykÍ wysunπÊ jako zagadnienie pierwsze i dominujπce dladanej epoki). Nie moøe jednak pominπÊ niczego, co naleøy do zestawu treúci obowiπz-kowych. WszÍdzie tam, gdzie okaøe siÍ to przydatne, moøe wprowadziÊ jako integral-ny element procesu nauczania problematykÍ z zakresu treúci uzupe≥niajπcych.

Od decyzji w zakresie okreúlenia strategii edukacyjnej i konkretnych form rea-lizacji programu zaleøeÊ bÍdzie okreúlenie planu poszczegÛlnych jednostek te-matycznych. Dla zobrazowania postulowanej przez autorÛw programu procedurypostÍpowania nauczyciela pos≥uømy siÍ przyk≥adem konkretnego tematu:

Polska wśród państw nowoczesnej EuropyFormowanie ≥adu paÒstwowego Drugiej Rzeczypospolitej. PrzewrÛt majowy i je-go konsekwencje. Instytucje paÒstwa polskiego w okresie drugiej wojny úwia-towej. Polska Rzeczpospolita Ludowa. Tworzenie siÍ podstaw Trzeciej Rzeczypo-spolitej.

Realizujπc powyøszy temat, nauczyciel powinien przyjπÊ, øe uczniowie w kaø-dym typie szko≥y ponadgimnazjalnej majπ juø pewien zasÛb podstawowej wiedzyo organizacji i ustroju paÒstwa polskiego w XX w. Dlatego teø wúrÛd celÛw, jakie po-winien sobie postawiÊ, znajdπ siÍ:

a) przypomnienie i uporzπdkowanie podstawowych faktÛw zwiπzanych z oma-wianym zagadnieniem, a znanych juø uczniom ñ zw≥aszcza periodyzacjÍ dzie-

24

jÛw paÒstwa polskiego, podstawowe akty prawne okreúlajπce ustrÛj i ich naj-waøniejsze postanowienia, rÛønorodne konteksty wp≥ywajπce na model i prak-tykÍ ustrojowπ,

b) wprowadzenie nowych informacji poszerzajπcych zakres wiedzy uczniÛww odniesieniu do zagadnieÒ zwiπzanych z ustrojem i organizacjπ paÒstwa,

c) przeprowadzenie porÛwnawczej analizy form bytu paÒstwowego Polski w rÛø-nych okresach,

d) wskazanie czynnikÛw majπcych najwiÍkszy wp≥yw na kszta≥towanie ustrojui modelu funkcjonowania paÒstwa oraz okreúlenie wp≥ywu, jaki charakterbytu paÒstwowego wywiera na moøliwoúci realizacji podstawowych dπøeÒspo≥eczeÒstwa i narodu.

Tak ujÍte cele edukacyjne w kszta≥ceniu w zakresie podstawowym sπ moøliwedo osiπgniÍcia w czasie 2 godzin lekcyjnych. NiezbÍdny do tego materia≥ faktogra-ficzny znajduje siÍ w podrÍczniku Historia dla kaødego, przygotowanym na podsta-wie prezentowanego programu. Natomiast wybrane materia≥y ürÛd≥owe do nie-ktÛrych tematÛw zosta≥y zamieszczone w przewodniku metodycznym.

Jeøeli nauczyciel decyduje siÍ przeznaczyÊ na omÛwienie analizowanego tema-tu wiÍcej czasu, moøe go poúwiÍciÊ szczegÛlnie na nastÍpujπce cele:

a) pog≥Íbienie analizy wybranych wπtkÛw tematu (np. omÛwienie genezy i kon-sekwencji przewrotu majowego);

b) analizÍ dodatkowych ürÛde≥ historycznych, co pozwoli zbliøyÊ siÍ uczniom dorealiÛw i atmosfery epoki. Warte polecenia sπ zw≥aszcza materia≥y ilustrujπ-ce bieøπce funkcjonowanie aparatu paÒstwowego i jego wp≥yw na losy indy-widualne, warunki øycia, postawy i nastroje obywateli;

c) podjÍcie tematÛw z zestawu treúci programu rozszerzonego (moøliwe takøew ramach zajÍÊ zespo≥owych, fakultatywnych, kÛ≥ zainteresowaÒ itd.).

Jeøeli nauczyciel zechce rozszerzyÊ zakres analizy tematu programowego, musibyÊ przygotowany na koniecznoúÊ wykorzystania dodatkowej literatury oraz ürÛde≥spoza podrÍcznika. Na omÛwienie analizowanego tematu w szerszym zakresie moø-na przeznaczyÊ nawet 6 godzin lekcyjnych.

Metody nauczania

Kolejnym etapem przygotowaÒ nauczyciela do realizacji programu jest sporzπ-dzenie scenariuszy realizacji jednostek tematycznych i konkretnych lekcji. Nie-zbÍdne jest przy tym przyjÍcie zasady, øe nauczyciel jest organizatorem i koordyna-torem pracy uczniÛw w czasie lekcji i poza szko≥π, a nie jedynym ürÛd≥em wiedzy.Dlatego teø powinien úwiadomie dπøyÊ do ograniczenia metod podajπcych (wyk≥ad,opis, prezentacja) na rzecz metod aktywizujπcych i poszukujπcych. Nauczyciel,decydujπc siÍ na wyk≥ad, powinien przedstawiaÊ w nim materia≥ oraz interpretacje,z ktÛrymi uczniowie nie majπ moøliwoúci zapoznania siÍ w inny sposÛb. Na pozio-mie liceum szczegÛlne znaczenie majπ metody zak≥adajπce samodzielnπ, indywidu-alnπ i zespo≥owπ pracÍ uczniÛw z wykorzystaniem podrÍcznika, tekstÛw ürÛd≥o-wych, mapy, dodatkowej literatury, prasy (np. studium przypadku, metaplan, bar-dziej skomplikowane formy drzewka decyzyjnego). Nak≥adane na uczniÛw zadaniapowinny przyczyniaÊ siÍ do wyrabiania samodzielnoúci intelektualnej, doskonaliÊumiejÍtnoúci analizy krytycznej i porÛwnawczej oraz syntetyzowania informacji po-

25

chodzπcych z rÛønych ürÛde≥. Kaøde z zadaÒ powinno przewidywaÊ koniecznoúÊ pod-sumowania osiπgniÍtych wynikÛw oraz ich prezentacji na forum zespo≥u, klasy lubprzed nauczycielem.

Dla uczniÛw realizujπcych PodstawÍ programowπ historii w zakresie rozszerzo-nym zadania indywidualne powinny byÊ konstruowane w taki sposÛb, aby da≥y moø-liwoúÊ poznania i stosowania w praktyce zasad naukowego poznawania i opisywaniaprzesz≥oúci.

Wartπ polecenia formπ prowadzenia zajÍÊ jest dyskusja nad rÛønymi moøliwy-mi rozstrzygniÍciami problemu historycznego wskazanego przez temat lekcji (np.ÑWp≥yw zaborÛw na tempo i kierunki przemian spo≥ecznych w XIX wiekuî). Wpro-wadzeniem do dyskusji mogπ byÊ referatyñzagajenia opracowane przez uczniÛw.Warunkiem powodzenia tej formy zajÍÊ jest wczeúniejsza analiza przez uczniÛw za-leconych przez nauczyciela lektur i materia≥Ûw.

Praca ze ürÛd≥em historycznym

Doskonalenie umiejÍtnoúci analizy ürÛd≥a historycznego jest jednym z podsta-wowych zadaÒ edukacji historycznej w zakresie rozszerzonym. Jest ono jednocze-únie formπ przygotowania uczniÛw do przysz≥ego egzaminu maturalnego, w ktÛrymzadania wymagajπce analizy i interpretacji ürÛde≥ odgrywajπ istotnπ rolÍ.

Uczniowie, ktÛrzy rozpoczynajπ naukÍ w liceum, majπ za sobπ doúwiadczeniaw pracy ze ürÛd≥ami historycznymi wyniesionymi ze szko≥y podstawowej i gimna-zjum. Powinni samodzielnie okreúlaÊ kategoriÍ ürÛd≥a, znaÊ podstawowe zasady od-czytywania treúci w nim zawartych oraz powiπzaÊ informacje uzyskane w wynikuanalizy ürÛd≥a z wiedzπ pozaürÛd≥owπ (z podrÍcznika, mapy, dodatkowej literatury,audycji popularnonaukowej itd.).

W czasie nauki w liceum uczniowie powinni pog≥ÍbiaÊ wiedzÍ o wp≥ywie rÛøno-rodnych uwarunkowaÒ (cywilizacyjnych, spo≥ecznych, politycznych, kulturowych,indywidualnych itd.) na charakter ürÛd≥a i treúci w nim zawartych. Powinni teø po-znawaÊ bliøej rÛønorodne typy materia≥Ûw ürÛd≥owych i uczyÊ siÍ, w jaki sposÛb typürÛd≥a oddzia≥uje na sposÛb przedstawiania rzeczywistoúci. Zdobywanπ wiedzÍ po-winni wykorzystywaÊ, wykonujπc Êwiczenia polegajπce na interpretacji rÛønorod-nych kategorii ürÛde≥. ∆wiczenia te nie mogπ ograniczaÊ siÍ do prostego odczytaniaürÛd≥a, uczeÒ powinien wskazaÊ takøe rÛønorodne czynniki wp≥ywajπce na kszta≥ti charakter dokumentu oraz oceniÊ przydatnoúÊ danego ürÛd≥a do rekonstrukcji prze-sz≥oúci. Klasycznym przyk≥adem tego typu ÊwiczeÒ moøe byÊ analiza ürÛd≥oznawczapamiÍtnika. Jest on úwiadectwem uczestnika opisywanych wydarzeÒ, ale jednocze-únie osoby zainteresowanej w korzystnym dla siebie przedstawieniu omawianychfaktÛw. RÛwnoczeúnie zaú pamiÍtnik jest formπ dzie≥a literackiego i autor, nawet nie-úwiadomie, stosuje rÛønorodne zabiegi charakterystyczne dla literatury piÍknej. Niepozostaje to bez wp≥ywu na formÍ i treúÊ przekazu. Na kszta≥t pamiÍtnika i sposÛbinterpretacji rzeczywistoúci opisywanej przez autora wp≥ywa teø klimat umys≥owyi kanony estetyczne epoki. Warunkiem powodzenia ÊwiczeÒ o charakterze ürÛd≥o-znawczym jest niezwykle staranne i przemyúlane przygotowanie zadaÒ dla uczniÛw.Fragmenty ürÛde≥ historycznych, ktÛre uczniowie majπ analizowaÊ, muszπ byÊ zao-patrzone w zestawy pytaÒ i poleceÒ wskazujπcych uczniowi kierunek pracy oraz wewskazÛwki u≥atwiajπce dotarcie do odpowiedniej literatury pomocniczej.

26

Innπ formπ pracy ze ürÛd≥em historycznym jest doskonalenie analizy i interpre-tacji konkretnych ürÛde≥. Wykonujπc przygotowane przez nauczyciela Êwiczenia,uczniowie powinni dostrzegaÊ i rozwijaÊ rÛøne, czasem sprzeczne ze sobπ, interpre-tacje konkretnego ürÛd≥a oraz pokazywaÊ konsekwencje odmiennych interpretacjidla analizy zjawisk o szerszym zasiÍgu. Przyk≥adem ürÛd≥a, ktÛre daje szerokiemoøliwoúci interpretacyjne, jest pismo Mieszka I do Stolicy Apostolskiej (Dagomeiudex).

Kolejnπ formπ pracy ucznia ze ürÛd≥em historycznym jest porÛwnawcza analizaürÛde≥ rÛønego typu przy interpretacji konkretnego faktu czy zjawiska historyczne-go. UczeÒ powinien dokonaÊ analizy ürÛd≥oznawczej poszczegÛlnych tekstÛw i prze-prowadziÊ ocenÍ ich wiarygodnoúci. Na tej podstawie ma nastÍpnie dokonaÊ rekon-strukcji problemu oraz skonfrontowaÊ uzyskane wyniki z podrÍcznikiem i literatu-rπ dodatkowπ. Przyk≥adem takiego zadania moøe byÊ przygotowanie przez uczniÛww≥asnego oszacowania struktury narodowoúciowej Drugiej Rzeczypospolitej. Stano-wi≥a ona przedmiot dyskusji zarÛwno w okresie miÍdzywojennym, jak i po drugiejwojnie úwiatowej. DostÍpne sπ rÛønorodne ürÛd≥a, szacunki i interpretacje danychstatystycznych (wyniki spisÛw powszechnych z 1921 i 1931 r., opracowania i anali-zy polskie i autorstwa przedstawicieli mniejszoúci narodowych, interpretacje histo-rykÛw). UczeÒ powinien otrzymaÊ od nauczyciela zbiÛr ürÛde≥ wraz ze wskazÛwka-mi dotyczπcymi moøliwoúci rÛønorodnych procedur interpretacyjnych.

DobÛr materia≥Ûw ürÛd≥owych oraz ich opracowanie metodyczne, ktÛre jest wa-runkiem uzyskania zak≥adanych celÛw, pozostaje w gestii nauczyciela. Powinien siÍon kierowaÊ wskazaniami programu, przyjÍtπ strategiπ edukacyjnπ, zainteresowa-niami i moøliwoúciami intelektualnymi uczniÛw, dostÍpnoúciπ ürÛde≥ historycznychi literatury dodatkowej. W oúrodkach o bogatej tradycji historycznej zalecane jestwykorzystywanie ürÛde≥ z zakresu historii regionalnej. Przygotowujπc plan pracy zeürÛd≥ami, nauczyciel musi przewidzieÊ szeroki zakres indywidualnej pracyz uczniem.

Korelacja z innymi przedmiotami nauczania

Historia naleøy do bloku humanistycznego i jest sytuowana w ramowym pro-gramie nauczania wspÛlnie z przedmiotem wiedza o spo≥eczeÒstwie. Wiele umiejÍt-noúci i treúci programowych niniejszego programu jest zbieønych lub pokrewnychz zakresem jÍzyka polskiego, wiedzy o spo≥eczeÒstwie, wiedzy o kulturze, przedmio-tÛw artystycznych (plastyka, muzyka), oraz úcieøek edukacyjnych: Ñedukacja filozo-ficznaî, Ñedukacja regionalna ñ dziedzictwo kulturowe w regionieî, Ñedukacja euro-pejskaî. CzÍúÊ zagadnieÒ objÍtych programem nauczania historii dotyka poúredniolub bezpoúrednio problematyki podejmowanej w ramach nauczania geografii i na-uk przyrodniczych oraz religii.

W tej sytuacji koordynowanie pracy dydaktycznej nauczycieli wielu przedmio-tÛw pozwala, dziÍki unikniÍciu powtÛrzeÒ w omawianiu tej samej problematyki nalekcjach rÛønych przedmiotÛw, na znaczne oszczÍdnoúci czasu. Ponadto daje moøli-woúÊ interdyscyplinarnego podejúcia do wielu zagadnieÒ z zakresu historii kultury,problematyki spo≥ecznej czy gospodarczej.

Warunkiem wykorzystania wskazanych moøliwoúci jest stworzenie mechani-zmu sta≥ej wspÛ≥pracy nauczycieli przedmiotÛw humanistycznych w ramach zespo-

27

≥u humanistycznego oraz utrzymywania kontaktu z nauczycielami innych przed-miotÛw na forum rady pedagogicznej. Autorzy programu sugerujπ moøliwoúÊ wypra-cowania przez nauczycieli przedmiotÛw humanistycznych wspÛlnej strategii nauczania w odniesieniu do kaødej klasy i ustalenie zasad wspÛ≥pracy przy realizacjitematÛw obejmujπcych swym zakresem problematykÍ wykraczajπcπ poza zakres jed-nego przedmiotu. I tak, przy analizie wielu utworÛw literackich by≥by owocny udzia≥nauczyciela historii, ktÛry pomÛg≥by w precyzyjnej rekonstrukcji historycznegokontekstu powstania dzie≥a (np. literatury rycerskiej, Pana Tadeusza, czy Trylogii).

Przydatna bÍdzie wspÛ≥praca nauczyciela historii z nauczycielami przedmiotÛwartystycznych przy prowadzeniu cyklu zajÍÊ ÑAnaliza wybranych dzie≥ sztukiî w ko-lejnych epokach historycznych. Mogπ oni udzieliÊ pomocy w wyborze reprezenta-tywnego zestawu dzie≥, a nastÍpnie wzbogaciÊ analizÍ historycznπ o aspekty zwiπ-zane z kanonami estetycznymi, technikami pracy artystycznej itp.

Prezentowany program k≥adzie duøy nacisk na ukazanie genezy oraz charakte-ru najwaøniejszych religii, poczynajπc od staroøytnego Wschodu, po przemianychrzeúcijaÒstwa w epoce nowoøytnej. Daje to duøe moøliwoúci koordynacji pracy na-uczyciela historii z wyk≥adowcami religii i etyki.

Niezwykle owocne mogπ byÊ wspÛlne projekty edukacyjne obejmujπce zagadnie-nia z zakresu wielu dziedzin wiedzy, realizowane przez zespÛ≥ nauczycieli, np. ÑFor-my pozyskiwania i przyrzπdzania poøywienia w rÛønych epokach i cywilizacjachî ,ÑOpieka zdrowotna w rÛønych epokach i cywilizacjachî, ÑFormy dostosowywania siÍcywilizacji do úrodowiska naturalnegoî. Realizacja tego typu projektÛw daje szansÍna ukazanie uczniom umownoúci granic miÍdzy rÛønymi dziedzinami wiedzy, po-zwala im na praktyczne zastosowanie wielorakich sposobÛw poznania úwiata i syn-tezy rÛønorodnych wiadomoúci do rozwiπzania konkretnego problemu.

Wartoúciowymi inicjatywami sπ organizowane przez nauczycieli rÛønychprzedmiotÛw muzea szkolne, inscenizacje utworÛw muzycznych i literackich, wy-cieczki po≥πczone ze zwiedzaniem zabytkÛw historycznych, analizπ krajobrazu, úro-dowiska przyrodniczego, interdyscyplinarne kluby i ko≥a dyskusyjne.

28

Przewidywane osiπgniÍcia uczniÛw

Podstawa programowa historii dla szkÛ≥ ponadgimnazjalnych okreúla przewidy-wane osiπgniÍcia uczniÛw w sposÛb nastÍpujπcy:

W zakresie podstawowym:1. UmiejÍtnoúÊ zbierania, przedstawiania i interpretowania wiedzy historycz-

nej z wykorzystaniem rÛønorodnych ürÛde≥ informacji.2. UmiejÍtnoúÊ dokonywania ujÍÊ przekrojowych i problemowych. 3. Rozumienie, øe jednostki i grupy spo≥eczne ñ w przesz≥oúci i obecnie ñ w zrÛø-

nicowany sposÛb objaúniajπ i wykorzystujπ historiÍ.4. Formu≥owanie i uzasadnianie opinii historycznych podczas dyskusji oraz

w krÛtkich wypowiedziach ustnych i pisemnych.5. Wykorzystywanie zdobytej wiedzy i umiejÍtnoúci w øyciu spo≥ecznym.

W zakresie rozszerzonym:1. Wykorzystywanie pog≥Íbionej wiedzy do opisu i oceny problemÛw historycz-

nych z uwzglÍdnieniem zasad naukowego badania przesz≥oúci. 2. Krytyczne analizowanie rÛønych interpretacji historii. 3. Formu≥owanie opinii i wnioskÛw historycznych w formie obszernych wypo-

wiedzi ustnych i pisemnych.4. Prezentowanie wynikÛw pracy na forum publicznym oraz obrona w≥asnych

opinii w polemice/dyskusji.

Rozwijajπc te cele autorzy programu w odniesieniu do poszczegÛlnych epok za-k≥adajπ nastÍpujπce osiπgniÍcia uczniÛw.

Starożytność:Uczniowie powinni posiπúÊ wiedzÍ o:ñ obszarach, na ktÛrych rozwija≥y siÍ krÍgi cywilizacyjne i ich geograficznych

w≥aúciwoúciach;ñ najwaøniejszych cywilizacjach staroøytnego Wschodu i ich specyficznych ce-

chach cywilizacji antycznej i jej specyficznych cechach;ñ sposobie funkcjonowania instytucji ustrojowych w najwaøniejszych dla dzie-

jÛw antyku paÒstwach: Atenach, monarchiach hellenistycznych, republicei cesarstwie rzymskim;

ñ okolicznoúciach i przyczynach kryzysu a nastÍpnie upadku cywilizacji antycznej;ñ losach dorobku cywilizacji antycznej w czasach po jej upadku;ñ systemach pisma bÍdπcych w uøyciu w staroøytnoúci i spo≥ecznych funkcjach

pisma;ñ typach wierzeÒ religijnych, formach kultu i sztuce s≥uøπcej kultowi;ñ w≥aúciwym staroøytnoúci formom niewolnictwa.

Uczniowie powinni umieć:ñ wyt≥umaczyÊ na czym polega≥ wp≥yw warunkÛw naturalnych na gospodarkÍ,

stosunki spo≥eczne i ustrÛj polityczny paÒstw staroøytnych;

V

29

ñ wskazaÊ na podstawowe rÛønice miÍdzy sposobem sprawowania w≥adzy i kul-turπ cywilizacji wschodnich i cywilizacji antycznej;

ñ wyjaúniÊ, dlaczego filozofia i nauka powsta≥y dopiero w paÒstwach greckich,a nie w paÒstwach cywilizacji wschodnich

ñ pokazaÊ zwiπzki miÍdzy religiami, wúrÛd ktÛrych chrzeúcijaÒstwo powsta≥oi rozwinÍ≥o siÍ, a wiarπ Chrystusowπ;

ñ wyjaúniÊ przyczyny sukcesu chrzeúcijaÒstwa i mechanizmy chrystianizacjiúwiata úrÛdziemnomorskiego;

ñ opisaÊ przebieg i wyjaúniÊ przyczyny upadku antycznej cywilizacji, a takøewyt≥umaczyÊ szczegÛlnπ trwa≥oúÊ dorobku kultury antyku;

ñ wyszukaÊ informacje w ürÛd≥ach pisanych i w ürÛd≥ach ikonograficznych,a takøe podjπÊ prÛbÍ oceny ich wartoúci

ñ operowaÊ pojÍciami niezbÍdnymi do analizy faktÛw i zjawisk historycznychepoki.

Średniowiecze:Uczniowie powinni zdobyÊ wiedzÍ o: ñ g≥Ûwnych procesach cywilizacyjnych, gospodarczych, spo≥ecznych i kulturo-

wych g≥Ûwnie w Europie Zachodniej, w mniejszym stopniu w Bizancjumi úwiecie muzu≥maÒskim;

ñ rÛønorodnoúci cywilizacyjnej úredniowiecznego úwiata i jego pozaeuropejskimzasiÍgu;

ñ powstaniu paÒstwa polskiego, przemianach cywilizacyjnych na ziemiach pol-skich i Ñdoganianiu Europy Zachodniejî, co powiod≥o siÍ w II po≥owie XIV w.

Uczniowie powinni umieć: ñ wskazaÊ centra oraz peryferie úredniowiecznego úwiata oraz uzasadniÊ takπ

a nie innπ klasyfikacjÍ; ñ scharakteryzowaÊ g≥Ûwne przemiany gospodarcze, spo≥eczne i kulturowe

w Europie Zachodniej; ñ scharakteryzowaÊ zadane problemy z historii Polski na tle historii powszechnej;

Czasy nowożytne XVI–XVIII w.: Uczniowie powinni dysponowaÊ wiedzπ o:ñ wielkich odkryciach geograficznych oraz o poszerzaniu granic úwiata znanego

(ekumeny); ñ mechanizmach przemian spo≥ecznych i gospodarczych;ñ najwaøniejszych zagadnieniach politycznych epoki i zmianach w uk≥adzie si≥

w Europie (na úwiecie);ñ g≥Ûwnych prπdach umys≥owych, ideologiach i kierunkach rozwoju myúl poli-

tycznej w omawianej epoce;ñ najwaøniejszych dokonaniach w dziedzinie nauki i kultury;

Uczniowie powinni umieć:ñ przeprowadzaÊ analizÍ ürÛde≥ charakterystycznych dla epoki nowoøytnej;ñ pos≥ugiwaÊ siÍ mapami przy analizie zjawisk i procesÛw z dziedziny polityki

oraz gospodarki;ñ operowaÊ pojÍciami niezbÍdnymi do analizy faktÛw i zjawisk historycznych epoki.

30

Dzieje XIX i XX w.:Uczniowie powinni dysponowaÊ wiedzπ o:ñ mechanizmach przemian spo≥ecznych i rozwoju cywilizacyjnego w XIX i w XX w.;ñ genezie i kierunkach zmian na mapie politycznej úwiata;ñ g≥Ûwnych prπdach umys≥owych i ideologiach;ñ rozwoju systemÛw demokratycznych oraz o prÛbach budowy ≥adu odrzucajπ-

cego zasady demokratyczne;ñ genezie i charakterze konfliktÛw miÍdzynarodowych ze szczegÛlnym uwzglÍ-

dnieniem wojen úwiatowych;ñ dorobku kultury polskiej;ñ uwarunkowaniach wewnÍtrznych i miÍdzynarodowych walki PolakÛw o niepod-

leg≥oúÊ i funkcjonowania odrodzonego paÒstwa polskiego oraz bilansie jegodokonaÒ.

Uczniowie powinni umieć:ñ dokonaÊ analizy charakterystycznych dla XIX i XX w. ürÛde≥ historycznych;ñ sporzπdzaÊ zestawienia chronologiczne, synchroniczne i statystyczne, inter-

pretowaÊ zawarte w nich dane;ñ przedstawiÊ mechanizmy i konsekwencje postÍpu cywilizacyjnego;ñ wskazaÊ kierunki przemian sytuacji miÍdzynarodowej;ñ okreúliÊ czynniki i kierunki przemian spo≥eczeÒstwa polskiego w warunkach

braku paÒstwowoúci;ñ ukazaÊ spo≥eczny, kulturowy i cywilizacyjny kontekst øycia politycznego;ñ operowaÊ pojÍciami niezbÍdnymi do analizy faktÛw i zjawisk historycznych

epoki.

Uczniowie klas realizujπcych PodstawÍ programowπ historii w zakresie rozsze-rzonym powinni dysponowaÊ szerszym zakresem wiedzy o epoce, charakterystycz-nych dla niej ürÛd≥ach historycznych dokonaÊ samodzielnej oceny faktu lub procesuhistorycznego na podstawie zrÛønicowanych materia≥Ûw ürÛd≥owych, podrÍcznikai literatury przedmiotu, przedstawiÊ wyniki pracy w formie referatu, artyku≥u po-lemicznego itp., samodzielnie przeprowadziÊ rekonstrukcjÍ konkretnego procesudziejowego (z wykorzystaniem rÛønorodnych samodzielnie odnalezionych materia-≥Ûw) i dokonaÊ jego charakterystyki.

Katalog osiągnięć ucznia według poziomów wymagań:1. Poziom wymagaÒ koniecznych (ocena dopuszczajπca)

ñ dysponuje niepe≥nπ wiedzπ okreúlonπ w programie,ñ potrafi wiπzaÊ fakty historyczne w ≥aÒcuch przyczynowo-skutkowy,ñ potrafi, z pomocπ nauczyciela, przedstawiÊ wyniki w≥asnej pracy w formie ust-

nej i pisemnej ñ potrafi okreúliÊ rodzaj ürÛd≥a historycznego i odnaleüÊ w nim podstawowe in-

formacje.2. Poziom wymagaÒ podstawowych (ocena dostateczna)

ñ dysponuje podstawowπ wiedzπ okreúlonπ w programie,ñ potrafi odnaleüÊ podstawowe informacje zawarte w rÛønego rodzaju ürÛd≥ach

historycznych i dokonaÊ ich wspÛlnej analizy,

31

ñ dokonuje rekonstrukcji: genezy, mechanizmÛw przebiegu oraz konsekwencjiwybranego zjawiska historycznego,

ñ przedstawia wyniki w≥asnej pracy w formie ustnej i pisemnej.3. Poziom wymagaÒ rozszerzajπcych (ocena dobra)

ñ dysponuje wiedzπ historycznπ w zakresie programu szkolnego,ñ dokonuje interpretacji danych zawartych w rÛønorodnych ürÛd≥ach historycz-

nych, potrafi wykorzystaÊ uzyskane tπ drogπ informacje do rozwiπzania pro-blemu,

ñ potrafi przeprowadziÊ porÛwnawczπ analizÍ przebiegu analogicznych proce-sÛw zachodzπcych w odmiennych warunkach historycznych,

ñ przedstawia wyniki samodzielnej pracy z zastosowaniem elementÛw warszta-tu naukowego historii.

4. Poziom wymagaÒ dope≥niajπcych (ocena bardzo dobra)ñ dysponuje pe≥nπ wiedzπ w zakresie programu szkolnego i potrafi wykorzysty-

waÊ jπ w rÛønych sytuacjach,ñ potrafi wskazaÊ czynniki wp≥ywajπce na zrÛønicowany poziom wiarygodnoúci

rÛønych przekazÛw ürÛd≥owych,ñ potrafi dokonaÊ analizy rÛønych interpretacji wydarzeÒ i procesÛw historycz-

nych oraz uzasadniÊ w≥asny sposÛb oceny,ñ podejmuje siÍ wykonania zadaÒ o charakterze dobrowolnym, samodzielnie

przygotowuje materia≥y do zajÍÊ fakultatywnych,ñ wykonujπc zadania indywidualne systematycznie wykorzystuje dodatkowπ li-

teraturÍ, przedstawia wyniki samodzielnej pracy wykorzystujπc elementywarsztatu naukowego historii.

5. Poziom wykraczajπcy poza wymagania podstawy programowej i programu nau-czania (ocena celujπca)

ñ dysponuje wiedzπ i umiejÍtnoúciami wykraczajπcymi poza wymagania progra-mu okreúlone w punktach 1ñ4,

ñ wspÛ≥pracujπc z nauczycielem, rozwija w≥asne zainteresowania historyczne,ñ osiπga sukcesy w konkursach i olimpiadach przedmiotowych.

32

Kontrola i ocena osiπgniÍÊ uczniÛw

Wewnπtrzszkolna kontrola i ocena uzyskiwanych wynikÛw nauczania maistotne znaczenie w procesie dydaktycznym. Nauczycielowi pozwala oceniÊ sku-tecznoúÊ pracy oraz rozpoznaÊ charakter i przyczyny trudnoúci w opanowywaniumateria≥u nauczania przez uczniÛw. Dla ucznia wyniki systematycznej i wielo-stronnej kontroli pomagajπ oceniÊ efektywnoúÊ w≥asnej pracy i zaangaøowaniew proces dydaktyczny, a takøe stymulujπ go do usuwania niedociπgniÍÊ i do sy-stematycznej pracy. Kontrola wewnπtrzszkolna dostarcza teø rodzicom (opieku-nom prawnym) informacji o postÍpach, trudnoúciach i specjalnych uzdolnieniachucznia. Ocenianie wewnπtrzszkolne jest dokonywane na podstawie opracowa-nych przez nauczyciela wymagaÒ edukacyjnych. Nauczyciel na poczπtku rokuszkolnego informuje o nich uczniÛw i rodzicÛw (opiekunÛw prawnych) oraz okre-úla formy i zasady ich zaliczania. Ocenianie realizowane jest przy zaliczaniu nie-ktÛrych zajÍÊ edukacyjnych wed≥ug zasad i kryteriÛw okreúlonych przez nauczy-ciela oraz w czasie egzaminÛw klasyfikacyjnych. Oceny czπstkowe stanowiπ pod-stawÍ do ustalania ocen klasyfikacyjnych na koniec roku szkolnego (semestru).Nauczyciel powinien teø okreúliÊ zasady poprawiania uzyskanych przez uczniÛwwynikÛw.

Wszystkie wystawiane oceny sπ jawne zarÛwno dla ucznia, jak i jego rodzicÛw(opiekunÛw prawnych). Sprawdzone i ocenione pisemne prace kontrolne uczeÒ i je-go rodzice otrzymujπ do wglπdu na zasadach okreúlonych przez nauczycieli. NaproúbÍ ucznia lub jego rodzicÛw nauczyciel ustalajπcy ocenÍ powinien jπ uzasadniÊ.SzczegÛ≥owe zasady oceniania wewnπtrzszkolnego okreúla statut szko≥y.

Kontrola i ocena pracy uczniÛw powinna byÊ prowadzona systematycznie.SzczegÛlne miejsce odgrywa tu kontrola bieøπca zwiπzana z utrwalaniem wiedzyi umiejÍtnoúci po opracowaniu kaødego nowego tematu. Za pomocπ pytaÒ spraw-dzajπcych, zwiπzanych bezpoúrednio z tematem zajÍÊ naleøy sprawdziÊ, czy ucznio-wie przyswoili nowy materia≥ faktograficzny, zrozumieli i potrafiπ wykorzystaÊwprowadzone pojÍcia i terminy oraz czy potrafiπ powiπzaÊ nowy materia≥ z wiedzπzdobytπ wczeúniej. Zastosowanie tej procedury pozwala na udzielenie dodatko-wych wyjaúnieÒ oraz wskazanie treúci szczegÛlnie waønych w zakresie omawianejproblematyki. Dokonujπc rekapitulacji nowego tematu, nauczyciel powinien zwra-caÊ siÍ z pytaniami do tych uczniÛw, ktÛrzy mogπ mieÊ trudnoúci z szybkim opano-waniem nowego materia≥u. Pozwala to uniknπÊ narastania zaleg≥oúci wúrÛd osÛbs≥abszych. Dokonujπc rekapitulacji, nie naleøy wystawiaÊ ocen, zw≥aszcza nega-tywnych.

Formπ kontroli bieøπcej jest sprawdzanie stopnia przygotowania uczniÛw w za-kresie kilku ostatnich tematÛw nauczania. OdbywaÊ siÍ ona moøe w formie krÛtkiejpracy pisemnej, wypowiedzi ustnej lub teø poprzez wykonanie Êwiczenia/zadaniazespo≥owego. Oceny uzyskane tπ drogπ pozwolπ na okreúlenie poziomu systema-tycznoúci pracy ucznia w ciπgu semestru.

Podstawowe znaczenie dla wyznaczania ocen semestralnych majπ testy etapo-we. Powinny byÊ one przeprowadzane po zakoÒczeniu omawiania waønego dzia≥uprogramowego lub epoki historycznej. Test etapowy powinien zawieraÊ zadania

VI

33

zrÛønicowane pod wzglÍdem stopnia trudnoúci i charakteru wymaganej wiedzyi umiejÍtnoúci. Winny siÍ w nim znaleüÊ polecenia sprawdzajπce:

a) poziom wiedzy faktograficznej,b) umiejÍtnoúÊ pracy ze ürÛd≥em historycznym,c) rozumienie pojÍÊ historycznych,d) umiejÍtnoúÊ wykorzystania wiedzy faktograficznej i ürÛd≥owej do analizy

i syntezy problemu historycznego,e) umiejÍtnoúÊ sformu≥owania wypowiedzi pisemnej.Oceny wystawione w wyniku kontroli bieøπcej i testÛw etapowych naleøy uzu-

pe≥niaÊ o ocenÍ innych form aktywnoúci uczniÛw ñ przede wszystkim aktywnoúciw czasie lekcji, udzia≥u w wykonywaniu ÊwiczeÒ zespo≥owych, gotowoúci do wyko-nywania zadaÒ dodatkowych, uczestnictwo w ko≥ach zainteresowaÒ, konkursachi olimpiadach przedmiotowych itd.

Dla uczniÛw realizujπcych PodstawÍ programowπ historii w zakresie rozszerzo-nym istotnym czynnikiem oceny jest indywidualna praca ucznia prowadzonapod kontrolπ nauczyciela. W ciπgu roku szkolnego uczeÒ powinien przygotowaÊ:

a) jednπ recenzjÍ z historycznej ksiπøki popularnonaukowej lub naukowej,b) problemowπ pracÍ pisemnπ (rocznπ lub semestralnπ), ktÛrej napisanie wy-

maga samodzielnego zebrania rÛønorodnych materia≥Ûw dodatkowych i ana-lizy ürÛde≥ historycznych,

c) referat na jeden z tematÛw uzupe≥niajπcych zawartych w programie i przed-stawiÊ go w formie wypowiedzi ustnej na forum klasy lub kÛ≥ka przedmioto-wego.

Kontrola bieøπca, testy etapowe, analiza aktywnoúci uczniÛw oraz ich pracy in-dywidualnej dajπ kryteria systematycznej i wszechstronnej oceny ucznia zgodnez wytycznymi Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu wed≥ug skali ocen od1 do 6. Podstawowπ wskazÛwkπ, jakπ kieruje siÍ nauczyciel przy wyraøaniu ocenw skali ustalonej przez MENiS, jest wewnπtrzszkolny system oceniania ujÍty w sta-tucie kaødej szko≥y.

34

N O T A T K I

35

N O T A T K I

36