Prezentacja z Podstaw profilaktyki opartej na wiedzy
Transcript of Prezentacja z Podstaw profilaktyki opartej na wiedzy
Pozytywna profilaktyka
oparta na wiedzy
Krzysztof Ostaszewski
Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie
Plan wykładu
Miejsce i poziomy profilaktyki
Czynniki ryzyka
Czynniki chroniące
Strategie profilaktyczne
Warunki realizacji programów
profilaktycznych
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
Krzysztof Ostaszewski, IPiN
3
Definicja profilaktyki
Definicja. Profilaktyka to świadome działanie
mające na celu zapobieganie problemom (szkodom,
zaburzeniom, chorobom, dysfunkcjom) zanim one
wystąpią oraz ograniczanie (minimalizowanie)
negatywnych konsekwencji zachowań ryzykownych
Profilaktyka ma przede wszystkim charakter
uprzedzający, a nie naprawczy
Krzysztof Ostaszewski, IPiN
4
Miejsce profilaktyki w ochronie
zdrowia
Promocja
zdrowia Profilaktyka Leczenie
Postępowanie
po leczeniu
Adaptacja z: Mrazek i Haggerty (1994)
Krzysztof Ostaszewski, IPiN
5
Trzy poziomy profilaktyki
Cała populacja
Uniwersalna
Grupy podwyższonego
ryzyka
Selektywna
. .
_ . .
-
. .
-
Osoby z objawami
problemów
Wskazująca
Krzysztof Ostaszewski, IPiN
6
Nowy podział – jasne kryterium
Kryterium
Ocena indywidualnego poziomu ryzyka rozwoju problemu (np. problemu alkoholowego / narkotykowego)
Ryzyko jak w ogólnej populacji – profilaktyka uniwersalna
Ryzyko większe od przeciętnej – profilaktyka selektywna
Wysokie ryzyko – profilaktyka wskazująca
Krzysztof Ostaszewski, IPiN
7
Profilaktyka uniwersalna
Adresowana do
całych populacji np.
młodzieży szkolnej gdzie
stopień ryzyka problemów
zdrowotnych jest przeciętny
Przykłady:
Szkolne programy
opóźniania wieku inicjacji
alkoholowej w populacji
nastolatków na progu okresu
dojrzewania
Cel: redukcja czynników
ryzyka (wczesny wiek
inicjacji alkoholowej) w
danej populacji nastolatków
Krzysztof Ostaszewski, IPiN
8
Profilaktyka selektywna
Adresowana do wybranych grup lub
jednostek, które ze względu
na swoją sytuacje
społeczną/rodzinną są
narażone na większe niż
przeciętnie ryzyko
wystąpienia problemów np.
alkoholowych
Przykłady: działania
edukacyjne, opiekuńcze,
rozwojowe wobec dzieci z
rodzin z problemem
alkoholowym
Działania profilaktycze
wynikają z samego faktu
przynależności dziecka do
grupy a nie z powodu
problemów dziecka
Krzysztof Ostaszewski, IPiN 9
Profilaktyka selektywna, przykłady
grup podwyższonego ryzyka
Rodzinne czynniki
ryzyka
- dzieci w wieku
przedszkolnym/
szkolnym, których
rodzice się rozwiedli
- dzieci z rodzin z
problemem
alkoholowym
Indywidualne czynniki
ryzyka
- dzieci, które mają
wczesnoszkolne
problemy z nauką i
przystosowaniem
- dzieci z zaburzeniami
zachowania,
agresywne,
nadpobudliwe
Krzysztof Ostaszewski, IPiN 10
Profilaktyka selektywna
- jest uprzedzająca
polega na
przeciwdziałaniu
niepożądanym
zjawiskom, które
jeszcze nie wystąpiły,
ale których - na
podstawie dostępnej
wiedzy - można się
spodziewać
- oparta na wiedzy o
czynnikach ryzyka,
czyli na
czynnikach, które
zwiększają
prawdopodobieństwo
wystąpienia problemu,
np. problemu
alkoholowego,
Problemy z profilaktyką selektywną
Ryzyko stygmatyzacji - w jaki sposób wyjaśnić
otoczeniu potrzebę działań w tej grupie
Problemy etyczne – w jaki sposób uzyskiwać
informacje o problemie alkoholowym w rodzinie,
rozwodzie itd.
Problemy z trafną diagnozą – w jaki sposób
diagnozować czynniki ryzyka np. indywidualne
Problem fundamentalny – czy działać
profilaktycznie, kiedy nie ma jeszcze problemów
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
Pozytywny przykład
Good Behavior Game
Dzieci 6-7 lat
Nauczyciel + superwizja
Dwa lata edukacji
Gra w dobre
zachowanie
Zapobieganie
problemom (agresja,
substancje)
Trzy zespoły w każdej
klasie na podstawie
wstępnego rozpoznania:
----------------------
Płeć
Trudności w zachowaniu
Funkcjonowanie w
grupie
Odrzucenie przez
rówieśników K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
Krzysztof Ostaszewski, IPiN
13
Profilaktyka wskazująca
Adresowana do osób (grup osób), które demonstrują wczesne symptomy problemów, np. alkoholowych / narkotykowych, ale jeszcze nie spełniają kryteriów diagnostycznych picia szkodliwego/ brania problemowego lub uzależnienia od alkoholu / narkotyków
Przykłady: interwencje z udziałem pedagoga i psychologa podejmowane wobec uczniów upijających się lub eksperymentujących z narkotykami
Socjoterapia dla młodzieży z problemami zachowania (picie i upijanie się, ćpanie), problemami w nauce, agresją
Krzysztof Ostaszewski, IPiN
14
Co z tradycyjnym podziałem?
Tradycyjny podział na
profilaktykę I°, II°, III°
Nowy podział
Profilaktyka I stopnia
(pierwszorzędowa)
Promocja zdrowia
Profilaktyka uniwersalna
Profilaktyka II stopnia
(drugorzędowa)
Selektywna
Wskazująca
Profilaktyka III stopnia
(trzeciorzędowa)
Leczenie i resocjalizacja
Postępowanie po leczeniu
Podstawy profilaktyki
Czynniki chroniące
Czynniki ryzyka
K. Ostaszewski, Instytut Psychiatrii i Neurologii
Specyfika podejścia populacyjnego
Koncentracja na problemach zdrowia publicznego;
dotyczy zagrożeń o znacznym stopniu
rozpowszechnienia np. problemy alkoholowe,
palenie tytoniu, narkotyki,
Do konstruowania interwencji stosuje się wiedzę o
czynnikach ryzyka i czynnikach chroniących oraz
teorie wyjaśniające mechanizmy ich działania
CZYNNIKI RYZYKA
Właściwości
jednostek środowiska
WIĄŻĄ SIĘ Z DUŻYM RYZYKIEM
wystąpienia chorób lub problemów
dłuższym czasem ich trwania i nasilenia
Czynniki ryzyka/ przyczyny
Kluczowe dla tworzenia skutecznych programów
profilaktycznych
ustalenie związków pomiędzy problemem a jego
przyczynami / czynnikami ryzyka
Określenie przyczyn problemów ułatwia
skuteczniejsze przeciwdziałanie
Nowe media
Np. modelowanie
zachowań
ryzykownych
Które czynniki ryzyka wybieramy?
(epidemiologia)
Krzysztof Ostaszewski, IPiN
Rodzina/rodzice
np. rodzina
dysfunkcyjna
Rówieśnicy
np. znajomi,
którzy piją,
palą itd.
Szkoła
np.
niepowodzenia
w nauce
Cechy
indywidualne
np. silna potrzeba
doznań
Otoczenie
społeczne
np. dostępność
substancji,
przemoc
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
Czynniki ryzyka
ważne dla profilaktyki (uniwersalnej)
Wczesny wiek inicjacji alk, pap. marih.
- posiadanie kolegów, którzy używają
- spostrzeganie aprobaty dla używania
- pozytywne oczekiwania skutków używania
Działania profilaktyczne
Opóźnianie inicjacji alkoholowej, papierosowej,
narkotykowej
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
Dlaczego opóźnianie inicjacji?
Bo wczesny wiek inicjacji jest jednym z silniejszych
predyktorów późniejszych problemów
alkoholowych (Hawkins i wsp. 1997, Grant 1998)
Jakich?
zachowania ryzykowne, nadużywanie,
uzależnienie, problemy ze zdobyciem
wykształcenia
Przykład
Przyzwalające
postawy rodziców
Brak nadzoru
Wczesny wiek
inicjacji
alkoholowej
Rówieśnicy, którzy
piją alkohol
Problemy
alkoholowe
młodzieży
Pozytywne
oczekiwania
Grupa docelowa i cele
Cel: Kształtowanie
postaw i
umiejętności
rodziców
Cel: Opóźnianie
wieku inicjacji
alkoholowej
Cel: Ograniczanie
kontaktów z
rówieśnikami, którzy
piją alkohol
Ograniczanie
problemów
alkoholowych
młodzieży
Grupa docelowa
Rodzice w dzieci w
wieku 10-12 lat
Grupa docelowa
Liderzy grup
rówieśniczych w wieku
10-12 lat
Grupa docelowa
Dzieci w wieku
10-12 lat
Sposoby interwencji profilaktycznej
Programy profilaktyki uniwersalnej dla dzieci w
wieku 10-12 lat i ich rodziców
Domowi Detektywi
Fantastyczne Możliwości
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
TEORIA
Mechanizmy działania
Czynników ryzyka Czynników chroniących
WYJAŚNIA
przyczyny i ich konsekwencje
podpowiada jak zapobiegać problemom
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
Czynniki ryzyka ważne dla profilaktyki
(selektywnej i wskazującej)
Nieprawidłowa realizacja ról
rodzicielskich + trudności rozwojowe
dziecka
kumulacja czynników ryzyka
ścieżki ryzyka
Krzysztof Ostaszewski, IPiN
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
Sposoby interwencji profilaktycznej w
odniesieniu do ścieżek ryzyka
Okres przedszkolny i wczesnoszkolny
Edukacja i terapia rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (np. szkoły dla rodziców, pomoc psychologiczna dla rodziców )
Korygowanie deficytów rozwojowych uwagi, poznawczych, wymowy (np. zajęcia wyrównawcze, pomoc psychologiczna dla dzieci z trudnościami)
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
Sposoby interwencji profilaktycznej w
odniesieniu do ścieżek ryzyka
Okres szkolny
Korygowanie trudności/ zaburzeń w rozwoju społecznym dzieci (np. socjoterapia, Program Nauki Zachowania, Good Behavior Game, programy przeciwdziałania odrzuceniu rówieśniczemu)
Edukacja „trudnej” młodzieży z elementami terapii behevioralno-poznawczej, dialogu motywującego, kontraktu (np. program FreD, program Przeciwdziałania Nieprzystosowaniu Społecznemu Młodzieży, Szkolna Interwencja Profilaktyczna )
Czynniki chroniące (resilience)
Umiejętności, wartości,
więź z innymi ludźmi,
wysoka jakość edukacji,
konstruktywne zajęcia i
inne pozytywne czynniki
mogą kompensować lub
redukować wpływ sił
destrukcyjnych -
czynników ryzyka
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
30
Czynniki chroniące nie usuwają negatywnych
doświadczeń lub niekorzystnych czynników
z życia dorastającego człowieka,
lecz pozwalają mu z lepszym skutkiem się z nimi zmagać
Podatność vs Resilience
Podatność
Wiele dzieci w niekorzystnych warunkach rozwija się nieprawidłowo:
- problemy behawioralne
- zaburzenia psychiczne
- nieprzystosowanie
- itd
Resilience
Znaczna grupa dzieci mimo niekorzystnych warunków rozwija się prawidłowo:
- dobre wyniki w nauce
- cieszy się dobrym zdrowiem
- osiąga sukcesy zawodowe w dorosłym życiu
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
Kauai Longitudinal Study
1955 rok
698 dzieci urodzonych w
1955 roku na wyspie
Kauai na Hawajach
zostało objętych
badaniami
Obserwacja stanu dzieci w
chwili urodzenia
oraz ich losów w 1, 2, 10,
18, 32 i 40 roku ich życia
Cele
Ocena konsekwencji
wychowywania się w
niekorzystnych warunkach
Identyfikacja czynników,
które sprzyjają
pozytywnej adaptacji w
niekorzystnych warunkach
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
Kauai Study - Emmy Werner i wsp.
Ok. 200 dzieci wzrastało w bardzo trudnych warunkach
(chroniczna bieda, alkoholizm i inne problemy rodziców)
Losy 72 dzieci odpowiadały
pozytywnej adaptacji
Dwie trzecie tych dzieci
przejawiało w życiu dorosłym różne
formy nieprzystosowania: chroniczny bark zatrudnienia, używanie
substancji, przedwczesne rodzicielstwo
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
Fenomen resilience
Klasyczne badania (Rutter 1979,
Garmezy 1985, Werner 2000) pokazują, że część dzieci z rodzin dysfunkcyjnych rozwija się prawidłowo mimo niesprzyjających
warunków życia
Cechy indywidualne
Relacje i więzi rodzinne
Wsparcie pozarodzinne
Stan zdrowia
Co sprzyja procesom
pozytywnej adaptacji?
(procesom resilience)
K. Ostaszewski IPiN, Pracownia Pro-M
Obszary Krótka lista czynników chroniących
Wspierające relacje
- monitorowanie zachowań nastolatków przez rodziców - dobre relacje z rodzicami i wsparcie rodziców - utrzymywanie dobrych relacji z innymi niż rodzice troskliwymi osobami dorosłymi np. dziadkami, nauczycielami, mentorami - utrzymywanie kontaktów z prospołecznymi rówieśnikami
Indywidualne cechy i zdolności
- umiejętności wykonawcze np. podejmowania decyzji, planowania
- umiejętności samokontroli nad impulsywnymi zachowaniami
- pozytywny obraz siebie, poczucie własnej wartości, samoakceptacja
- poczucie sensu życia i zaangażowania w codzienne aktywności
Jakość i klimat szkoły
-pozytywny klimat szkoły, wsparcie nauczycieli, więź ze szkołą/nauczycielami
Zasoby środowiska i miejsca zamieszkania
-kluby młodzieżowe, wspólnoty religijne, wolontariat, dostęp do zorganizowanych zajęć pozalekcyjnych lub/i pozaszkolnych -dostęp do ośrodków rekreacji, klubów, poradni, ośrodków interwencji kryzysowej
Znaczenie czynników
chroniących
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
36
Równanie G. Albee’go (1984)
Liczba czynników ryzyka ---------------------------------
Liczba czynników chroniących
Prawdo-
podobieństwo choroby, zaburzeń, problemów
=
Pozytywna profilaktyka
to rozwijanie zasobów odpornościowych ludzi i społeczności, np. :
- umiejętności życiowych,
- wiary w siebie i pozytywnej motywacji
- dobrych relacji z ludźmi
- aktywnej postawy wobec swojego zdrowia
- zaangażowania w sprawy społeczne
- prorozwojowych zasobów społeczności szkolnej, lokalnej, sąsiedzkiej, religijnej itd.
Po to aby
- Redukować siłę czynników ryzyka
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
37
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
Znaczące nurty pozytywnego rozwoju
dzieci i młodzieży
Rozwijanie indywidualnych zasobów odpornościowych (np. kształtowanie umiejętności życiowych, program Przyjaciele Zippiego, program Epsilon, Spójrz inaczej)
Rozwijanie motywacji prospołecznych i konstruktywnych zainteresowań (działalność prospołeczna, wolontariat, działalność artystyczna, turystyczna itd.)
Mechanizmy są związane z rozwojem indywidualnych czynników chroniących (poczucie własnej wartości, poczucie sensu zaangażowania), ale również z obecnością prospołecznych rówieśników oraz dorosłych opiekunów, którzy modelują pożądane zachowania
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
Znaczące nurty pozytywnego rozwoju
dzieci i młodzieży
Rozwijanie kompetencji rodziców i wychowawców (np. rozwój umiejętności wychowawczych rodziców, Szkoła dla Rodziców i Wychowawców, Program Wzmacniania Rodziny, Trzy koła)
Rozwijanie pozarodzinnych źródeł wsparcia (ang. mentoring)
Brak
Tworzenie przyjaznego środowiska (np. kluby młodzieżowe, dobry klimat szkoły, dobre sąsiedztwo)
Wiele przykładów programów środowiskowych
Kompensowanie
czynników ryzyka
Np. rozwijanie umiejętności,
budowanie klimatu szkoły,
oferowanie wsparcia,
rozwijanie kompetencji itd..
Krzysztof Ostaszewski, IPiN
Pozytywna profilaktyka – wybór
ideologiczny / pedagogiczny
Profilaktyka
„pozytywna” Profilaktyka
„negatywna”
Większa kontrola
Np. monitoring wizyjny w
szkołach, pracownicy
ochrony, psy policyjne,
narkotesty itp.
Jakie strategie wybrać?
(wiedza z badań ewaluacyjnych)
Informacyjna Uczenie umiejętności
Kształtowanie norm
Budowanie klimatu szkoły
Mentoring Liderzy młodzieżowi
Praca z rodziną
Konstruktywne zajęcia
Odpowiednia intensywność
Program powinien
składać się przynajmniej
z ok. 10-15 godz. i kilku
zajęć uzupełniających w
kolejnych latach
Szkoła ma niewiele
miejsca (czasu) na
realizację programów
profilaktycznych.
Kompromis między
wymaganiami
profilaktyki i
możliwościami szkoły
Między 5-10 godz.
Metodyka
Stosowanie metod, które
uruchamiają proces
aktywnego zdobywania
przez uczestników
wiedzy i umiejętności
Metodyka dostosowana
do potrzeb grup
docelowych
Na przykład:
metoda projektu
drama
zajęcia warsztatowe
zadania do wykonania
w domu
Warunki realizacji
Staranne przygotowanie programu (pilotaż,
ewaluacja formatywna)
Przygotowanie realizatorów (szkolenie)
Przygotowanie materiałów metodycznych do
prowadzenia zajęć (podręczniki)
Podsumowanie Kluczowe elementy Co sprzyja skuteczności? Co nie sprzyja
skuteczności?
Podstawy Wykorzystywanie wiedzy naukowej z kilku dziedzin: epidemiologia, resilience, itd.
Opieranie programu na indywidualnych przekonaniach autorów/realizatorów
Sprawdzone strategie Wykorzystanie sprawdzonych strategii
Przekaz wiedzy skoncentrowany na odroczonych skutkach np. na uzależnieniu
Odpowiednia intensywność Odpowiednia intensywność oddziaływań
Krótkie i jednorazowe akcje
Metody interaktywne Stosowanie metod interaktywnych
Pogadanki, wykłady, filmy. Bierny udział uczniów /uczestników
Staranne przygotowanie programu
Stosowanie procedur pilotażowego testowania programu
Brak pilotażu, brak diagnozy potrzeb. Nieadekwatne rozwojowo metody pracy
Przygotowanie realizatorów Przeszkolenie i motywowanie realizatorów. Udzielanie wsparcia w trakcie realizacji
Brak szkolenia realizatorów. Nakazowy /administracyjny system rekrutacji realizatorów
Ewaluacja Zaplanowanie i realizowanie procedur ewaluacji programu, w tym jakości jego realizacji
Brak ewaluacji
45
Podsumowanie
Dla uprawiania profilaktyki niezbędna jest wiedza z:
Epidemiologii (czynniki i ścieżki ryzyka)
Psychologii rozwojowej (ekologia rozwoju)
Prakseologia (realistyczne i mierzalne cele)
Resilience (czynniki i mechanizmy chroniące)
Ewaluacji (strategie, metodyka, warunki
skuteczności)
Apel o profesjonalizację profilaktyki!
46
Piśmiennictwo po polsku
Borucka A., Ostaszewski K. (2008): Koncepcja resilience. Kluczowe pojęcia i wybrane zagadnienia. Medycyna Wieku Rozwojowego. XII, 2, część I: 587–597.
Ostaszewski, K. (2008). Czynniki ryzyka i czynniki chroniące w zachowaniach ryzykownych dzieci i
młodzieży. W: Joanna Mazur i wsp. Czynniki chroniące młodzież 15-letnią przed podejmowaniem zachowań
ryzykownych. Instytut Matki i Dziecka. Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży, Warszawa, str.
19-46.
Ostaszewski K. (2014). Zachowania ryzykowne młodzieży w perspektywie mechanizmów resilience. Instytut
Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.
Rogala-Obłękowska J. (1999): Młodzież i narkotyki. Rodzinne czynniki ryzyka nałogu. Uniwersytet
Warszawski. Instytut Stosowanych Nauk Społecznych. Warszawa; 29-70.
Stępień E. (2004) Używanie narkotyków przez młodzież szkolną. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące. Serwis
Informacyjny Narkomania 3(26), 6-16.
Wgrzęcka-Giluń J. (2010) Przewodnik metodyczny po programach promocji zdrowia psychicznego i
profilaktyki. Fundacja ETOH, Warszawa.
Zucker R., Boyd G., Howard J. (red.) (1997): Powstawanie problemów alkoholowych. Biologiczne,
psychospołeczne i socjologiczne czynniki ryzyka uzależnienia od alkoholu. Państwowa Agencja
Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Warszawa.
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie
Piśmiennictwo po angielsku
Fergus, S., Zimmerman, M. (2005). Adolescent resilience: A framework for understanding healthy development in the face of risk. Annual Review of Public Health, 26, 399-419.
Grant B. (1998): The impact of family history of alcoholism on the relationship between age at onset of alcohol use and DSM-IV alcohol Dependence. Alcohol Health & Research World, 22 (2); 144-147.
Hawkins J.D., Catalano R.F., Miller J.Y. (1992): Risk and protective factors for alcohol and other drug problems in adolescence and early adulthood: Implication for substance abuse prevention. Psychological Bulletin, 112, (1), 64-105.
Hawkins D., Graham J., Maguin E., Abbott R., Hill K., Catalano R. (1997): Exploring the effects of age of alcohol use initiation and psychosocial risk factors on subsequent alcohol misuse. Journal of Studies on Alcohol 58; 280-290.
Jessor R., (1998): New perspectives on adolescent risk behaviour. W: Jessor R. (red.) New perspectives on adolescent risk behaviour. Cambridge University Press, 1-10.
Masten A. (2001). Ordinary magic, American Psychologist, 56(3), 227-238.
Masten A., Powell (2003) A resilience framework for research, policy and practice [in:] Resilience and vulnerability. Adaptation in the context of childhood adversities. S. Luthar (ed.), Cambridge, 1-25.
Werner E.: Protective factors and individual resilience (2000) [w:] Shonkoff J. i Meisels S. (red.) Handbook of Early Childhood Intervention. Second edition, wyd. Cambridge University Press, 115-132.
K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie