edukacja - nbp.pl · Podstawa programowa podstaw przedsi´biorczoÊci Narodowy Bank Polski III...

Edukac ja ekonomicznaw po l sk i ch szko ∏achponadg imnaz ja lnych

Warszawa, 2006 r.

Dariusz Danilewicz

Agnieszka Fija∏kowska

Beata Kossakowska

Beata ¸uba-Krolik

Agnieszka Zawartko

N a r o d o w y B a n k P o l s k i

Publikacja prezentuje wyniki badaƒ przeprowadzonych przez CentralnyOÊrodek Doskonalenia Nauczycieli i Narodowy Bank Polski w ramach projek-tu „Badanie Êrodowisk szkolnych w zakresie realizacji edukacji ekonomicznejw polskich szko∏ach ponadgimnazjalnych”.

Redaktor:Dariusz Danilewicz

Projekt graficzny:Oliwka s. c.

Sk∏ad i druk:Drukarnia NBP

Wyda∏:Narodowy Bank PolskiDepartament Komunikacji Spo∏ecznej00-919 Warszawa, ul. Âwi´tokrzyska 11/21Telefon (22) 653 23 35Fax (22) 653 13 21

Spis treÊci

EDUKACJA EKONOMICZNA W POLSKICH SZKO¸ACH PONADGIMNAZJALNYCH

Spis treÊci

I. Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

II. Metodyka projektu „Badanie Êrodowisk szkolnych w zakresie realizacji edukacji ekonomicznej w polskichszko∏ach ponadgimnazjalnych” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

III. Podstawa programowa podstaw przedsi´biorczoÊci . . . 10

IV. Nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . .14

V. Stosowane metody i formy pracy oraz Êrodki dydaktyczne . 24

VI. Problemy i potrzeby nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

VII. Wspó∏praca nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci z dyrektorami, innymi nauczycielami, rodzicami oraz podmiotami zewn´trznymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

VIII. Opinie uczniów o przedmiocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

IX. Wnioski i rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

X. Aneks – zestaw narz´dzi badawczych . . . . . . . . . . . . . . 49

3

Spis wykresów


Spis wykresów

Wykres 1 G∏ówny przedmiot nauczania nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . . 14

Wykres 2 Posiadane kwalifikacje formalne do nauczania podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . . 15

Wykres 3 Ukoƒczony kierunek studiów nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . . 15

Wykres 4 Sta˝ pracy w szkole nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Wykres 5 Stopieƒ awansu zawodowego nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . 16

Wykres 6 Wymiar zatrudnienia w szkole nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . 17

Wykres 7 Wymiar godzinowy nauczania nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . . 18

Wykres 8 WielkoÊç szko∏y, w których pracujà nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . 18

Wykres 9 Nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci w porównaniu z innymi nauczycielami w oczach dyrektorów szkó∏ . . . . . . . . . . . . . . 19

Wykres 10 Tematy szkoleƒ, którymi sà zainteresowani nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . 20

Wykres 11 Satysfakcja nauczycieli z nauczania podstaw przedsi´biorczoÊci w opinii nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . . 22

4

Spis wykresów


Wykres 12 Formy aktywnoÊci najcz´Êciej stosowane na podstawach przedsi´biorczoÊci – zdaniem dyrektorów szkó∏ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Wykres 13 Formy aktywnoÊci podejmowane przez nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . 25

Wykres 14 Dzia∏ania pozalekcyjne z obszaru przedsi´biorczoÊci realizowane w szko∏ach . . . 26

Wykres 15 Metody pracy stosowane na lekcjach przedsi´biorczoÊci – w opinii nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . . 26

Wykres 16 èród∏a informacji, z których korzystajà nauczycielei uczniowie (poza podr´cznikiem) – w opinii na-uczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . 27

Wykres 17 èród∏a informacji na tematy gospodarczo-ekono-miczne wykorzystywane przez uczniów . . . . . . 28

Wykres 18 Preferowane Êrodki dydaktyczne nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . . 28

Wykres 19 Deklarowane przez nauczycieli wartoÊci, które chcà przekazaç uczniom w ramach nauczania podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . 31

Wykres 20 Ranga przedmiotu podstawy przedsi´biorczoÊciw opinii dyrektorów i nauczycieli . . . . . . . . . . 34

Wykres 21 Wspó∏praca nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊciz innymi nauczycielami w opinii nauczycieli pod-staw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

Wykres 22 Podmioty lokalne, z którymi wspó∏pracujà nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . 40

Wykres 23 Ocena stopnia trudnoÊci przedmiotu podstawyprzedsi´biorczoÊci przez uczniów . . . . . . . . . . 44

5

Wst´p


IWst´p

Edukacja ekonomiczna w polskich szko∏ach jest prowadzona od lat dzie-wi´çdziesiàtych XX wieku. Wprowadzono wówczas elementy ekonomiido programów nauczania:

– wiedzy o spo∏eczeƒstwie w szko∏ach podstawowych, a od 1999 r.w gimnazjach (podstawowe tematy: mechanizm rynkowy, funkcjono-wanie przedsi´biorstwa, bud˝et paƒstwa i gminy, rynek pracy, prze-kszta∏cenia w∏asnoÊciowe, jednolity rynek europejski);

– wiedzy o spo∏eczeƒstwie w liceum ogólnokszta∏càcym (tylko najwa˝-niejsze zagadnienia gospodarcze);

– przedmiotów ekonomicznych w liceach ekonomicznych, przygotowu-jàcych uczniów do zawodu technika ekonomisty (w ramach ró˝nychprzedmiotów np. ekonomiki przedsi´biorstw, rachunkowoÊci, finan-sów, bankowoÊci, marketingu).

Powszechna edukacja ekonomiczna zosta∏a wprowadzona w polskimszkolnictwie wraz z reformà programowà szkó∏ ponadgimnazjalnych w rokuszkolnym 2002/2003 przez wprowadzenie obowiàzkowego przedmiotu pod-stawy przedsi´biorczoÊci. TreÊci podstaw przedsi´biorczoÊci obejmujà elemen-tarne zagadnienia mikro- i makroekonomiczne, problematyk´ zwiàzanà z ryn-kiem pracy, integracjà gospodarczà z Unià Europejskà oraz rozwojem umiej´t-noÊci interpersonalnych.

Do chwili obecnej nie przeprowadzono pe∏nych badaƒ diagnozujàcychÊrodowisko szkolne w zakresie edukacji ekonomicznej. Centralny OÊrodek Do-skonalenia Nauczycieli i Narodowy Bank Polski opracowa∏y projekt badawczy,który ma dostarczyç informacji na temat praktyki nauczania podstaw przedsi´-biorczoÊci w wybranych szko∏ach.

W raporcie zebrane zosta∏y opinie nauczycieli podstaw przedsi´biorczo-Êci, dyrektorów szkó∏ ponadgimnazjalnych, doradców metodycznych i nauczy-

6

Wst´p


cieli konsultantów placówek doskonalenia nauczycieli oraz uczniów na tematrealizacji edukacji ekonomicznej w polskich szko∏ach ponadgimnazjalnych.

Nale˝y podkreÊliç, ˝e tak kompleksowe badania nie by∏y dotychczas pro-wadzone, nie ma zatem ˝adnego materia∏u porównawczego. Na podstawiezebranych danych powsta∏ obraz sytuacji z po∏owy 2005 r. Powtórzenie badaƒza pewien czas mo˝e przynieÊç odpowiedê na pytanie, czy i jak zmienia si´edukacja ekonomiczna w polskich szko∏ach ponadgimnazjalnych oraz jakie za-sz∏y zmiany jakoÊciowe w nauczaniu podstaw przedsi´biorczoÊci. Sta∏e moni-torowanie pozwoli oceniç kierunek zmian i uzyskiwane wyniki w zakresieedukacji ekonomicznej.

Przeprowadzone badania i opracowany na ich podstawie raport mogàprzynieÊç ró˝norodne korzyÊci, m.in:

– powsta∏a tzw. stop-klatka, która pozwoli na porównanie rezultatówkolejnych badaƒ w nast´pnych latach,

– wyniki badaƒ mogà byç wa˝nà pomocà w dzia∏aniach podejmowa-nych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, kuratoria, oÊrodki do-skonalenia nauczycieli, Narodowy Bank Polski oraz inne instytucje i or-ganizacje edukacyjne; mogà byç przydatne do konstruowania ofertydydaktyczno-wydawniczej dla nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci,

– wyniki badania mogà byç wykorzystywane przez ró˝ne podmioty dzia-∏ajàce na rzecz nauczania podstaw przedsi´biorczoÊci w szko∏ach.

7

Metodyka projektu


IIMetodyka projektu „Badanie Êrodowisk szkolnych

w zakresie realizacji edukacji ekonomicznej w polskichszko∏ach ponadgimnazjalnych”

Projekt „Badanie Êrodowisk szkolnych w zakresie realizacji edukacjiekonomicznej w polskich szko∏ach ponadgimnazjalnych” mia∏ zasi´g ogólno-polski. Obejmowa∏ wybranych nauczycieli, doradców metodycznych, dyrekto-rów szkó∏ oraz uczniów z ca∏ego kraju. Przeprowadzone badania pozwoli∏yzdiagnozowaç Êrodowisko szkolne w trzech obszarach:

– nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci (kwalifikacje nauczycieli uczà-cych podstaw przedsi´biorczoÊci, stosowane metody pracy, a tak˝e ichpotrzeby),

– sposób prowadzenia zaj´ç z podstaw przedsi´biorczoÊci oraz dzia∏aniapodejmowane przez szko∏´ w zakresie kszta∏towania i wspieraniaprzedsi´biorczoÊci wÊród uczniów,

– poznanie opinii uczniów na temat przedmiotu i jego przydatnoÊci.

W badaniach zastosowano nast´pujàce metody:

– ankiet´ audytoryjnà,

– ankiet´ pocztowà,

– indywidualny wywiad pog∏´biony,

– studium przypadku, w ramach którego przeprowadzono indywidualnewywiady pog∏´bione, przeanalizowano wybrane dokumenty szko∏yoraz przeprowadzono ankiety audytoryjne.

Próba badawcza projektu przedstawia si´ nast´pujàco:

1. Nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci – 1 029 osób zosta∏o podda-nych badaniu przy u˝yciu nast´pujàcych metod badawczych:

8

Metodyka projektu


– ankiety audytoryjnej – 1 007 nauczycieli z terenu ca∏ej Polski,

– wywiadu indywidualnego – 22 nauczycieli dobranych celowo z ró˝nychrodzajów szkó∏ (wywiady by∏y realizowane w ramach studiów przypad-ków),

2. Dyrektorzy szkó∏ – przebadano 414 osób za pomocà nast´pujàcychmetod badawczych:

– ankiety pocztowej – 393 dyrektorów szkó∏ ponadgimnazjalnych dobra-nych celowo z ró˝nych rodzajów szkó∏ z ca∏ej Polski; szko∏y zró˝nico-wano równie˝ ze wzgl´du na miejscowoÊç, w której si´ znajdujà,

– wywiadu indywidualnego z 21 dyrektorami szkó∏ ponadgimnazjalnychdobranych celowo (wywiady by∏y przeprowadzone w ramach studiówprzypadków).

3. Doradcy metodyczni i nauczyciele konsultanci podstaw przedsi´bior-czoÊci pracujàcy w oÊrodkach doskonalenia nauczycieli; przeprowa-dzono z nimi indywidualne wywiady pog∏´bione.

4. Uczniowie z 21 celowo dobranych szkó∏ ponadgimnazjalnych – 1 081uczniów, którzy koƒczà program przedmiotu podstawy przedsi´bior-czoÊci, uczestniczy∏o w ankiecie audytoryjnej (w ramach studiów przy-padków).

5. W 21 szko∏ach ponadgimnazjalnych przeanalizowano dokumentacj´ do-tyczàcà nauczania podstaw przedsi´biorczoÊci (w ramach studiów przy-padków).

9

Podstawa programowa podstaw przedsi´biorczoÊci


IIIPodstawa programowa podstaw przedsi´biorczoÊci

Podstaw´ programowà przedmiotu podstawy przedsi´biorczoÊci dla li-ceów ogólnokszta∏càcych, liceów profilowanych, techników, uzupe∏niajàcychliceów ogólnokszta∏càcych i techników uzupe∏niajàcych zawiera Rozporzàdze-nie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawiepodstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kszta∏cenia ogólne-go w poszczególnych typach szkó∏ (Dz.U. z dnia 9 maja 2002 r.). Zgodnie z nimcele edukacyjne podstaw przedsi´biorczoÊci sà nast´pujàce:

„1. Przygotowanie do aktywnego i Êwiadomego uczestnictwa w ˝yciugospodarczym.

2. Kszta∏cenie postawy rzetelnej pracy i przedsi´biorczoÊci.

3. Kszta∏towanie umiej´tnoÊci pracy w zespole i skutecznego komuni-kowania si´.

4. Kszta∏towanie umiej´tnoÊci aktywnego poszukiwania pracy i Êwiado-mego jej wyboru.

5. Poznanie mechanizmów funkcjonowania gospodarki rynkowej.

6. Rozwijanie zainteresowania podejmowaniem i prowadzeniem dzia-∏alnoÊci gospodarczej. Poznanie podstawowych zasad podejmowa-nia i prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej w ró˝nych formach,w tym zasad etycznych.

7. Poznanie roli paƒstwa i prawa w gospodarce rynkowej. Rola paƒstwaw tworzeniu norm prawnych przeciwdzia∏ajàcych korupcji.

8. Poznanie zasad funkcjonowania gospodarki europejskiej i Êwiatowej.”

Rozporzàdzenie okreÊla treÊci nauczania przedmiotu, ujmuje je w 23punktach o ró˝nej szczegó∏owoÊci:

„1. Postawa przedsi´biorczoÊci. Mocne i s∏abe strony w∏asnej osobowo-Êci, samoakceptacja, asertywnoÊç, inicjatywnoÊç, odpowiedzialnoÊç.

10



2. Organizacja pracy. Zasady pracy zespo∏owej. Kierowanie i podejmo-wanie decyzji, z uwzgl´dnieniem zasad etycznych obowiàzujàcychw dzia∏alnoÊci gospodarczej oraz etyki pracy.

3. Mobbing w miejscu pracy, sposoby przeciwdzia∏ania.

4. Zale˝noÊç mi´dzy zyskiem a ryzykiem.

5. Motywy aktywnoÊci zawodowej i gospodarczej cz∏owieka. Rodzajepotrzeb. ZdolnoÊç do wyznaczania sobie celów i zadaƒ.

6. Funkcjonowanie rynku i gospodarki rynkowej. Rola norm etycznychw funkcjonowaniu rynku („kreatywna ksi´gowoÊç”, korupcja).

7. Funkcjonowanie gie∏dy papierów wartoÊciowych.

8. Gospodarstwa domowe – dochody i wydatki, inwestowanie w∏a-snych pieni´dzy. Ochrona praw konsumentów.

9. System zabezpieczenia emerytalnego. Ubezpieczenie zdrowotnei ubezpieczenia majàtkowe.

10. Przedsi´biorstwo w gospodarce – ró˝norodnoÊç form organizacyjno--prawnych i ich rola w rozwoju gospodarki.

11. Majàtek przedsi´biorstwa. Koszty i przychody oraz zasady rozliczeƒfinansowych przedsi´biorstwa.

12. Formy pozyskiwania kapita∏u i jego inwestowania.

13. Planowanie procedury podj´cia dzia∏alnoÊci gospodarczej.

14. Nawiàzywanie i rozwiàzywanie stosunku pracy. Podstawowe prawai obowiàzki pracownika i pracodawcy.

15. Rola paƒstwa w gospodarce rynkowej. Podstawowe funkcje ekono-miczne paƒstwa.

16. Wzrost gospodarczy i jego mierniki.

17. Pieniàdz i banki – bank centralny, banki komercyjne, bankowe i po-zabankowe us∏ugi finansowe. Inflacja.

18. Bud˝et paƒstwa, bud˝ety jednostek samorzàdu terytorialnego –funkcje, êród∏a wp∏ywów, kierunki wydatków.

19. Rynek pracy i bezrobocie.

11



20. Metody aktywnego poszukiwania pracy. Instytucje wspomagajàceaktywne poszukiwanie pracy.

21. Wspó∏praca gospodarcza Polski z zagranicà. Integracja z Unià Euro-pejskà.

22. Proces globalizacji gospodarki i jego konsekwencje dla Polski.

23. Etyka biznesu.”

Jednym z celów projektu „Badanie Êrodowisk szkolnych w zakresie reali-zacji edukacji ekonomicznej w polskich szko∏ach ponadgimnazjalnych” by∏o ze-branie opinii nauczycieli, uczniów i doradców metodycznych na temat zawar-toÊci podstawy programowej podstaw przedsi´biorczoÊci.

Zarówno doradcy metodyczni, jak i nauczyciele zwracajà uwag´ na prze-∏adowanie treÊciami podstawy programowej. Niektórzy z nich podkreÊlajà, ˝ecz´Êç zagadnieƒ merytorycznych jest trudna i bywa niezrozumia∏a tak˝e dla na-uczycieli (zw∏aszcza tych, którzy nie majà wykszta∏cenia ekonomicznego).

RównoczeÊnie jednak badani zwracajà uwag´ na koniecznoÊç wzboga-cenia wielu treÊci programowych. Bardzo przydatny dla m∏odzie˝y jestw szczególnoÊci dzia∏ dotyczàcy praw i obowiàzków pracownika i pracodaw-cy. Doradcy wskazujà natomiast na koniecznoÊç kszta∏towania komunikacji in-terpersonalnej, jako kluczowej dla realizacji celów edukacyjnych podstawprzedsi´biorczoÊci.

Z badaƒ wynika, ˝e warto wzmocniç przede wszystkim nast´pujàce za-gadnienia obejmujàce podstaw´ programowà:

– planowanie i podejmowanie dzia∏alnoÊci gospodarczej – ze wzgl´duna jeden z istotniejszych celów edukacyjnych przedmiotu, jakim jestrozwijanie zainteresowania podejmowaniem i prowadzeniem dzia∏al-noÊci gospodarczej,

– poszukiwanie pracy – przygotowanie dokumentów, rozmowa kwalifi-kacyjna, techniki negocjacyjne, co ma umo˝liwiç kszta∏towanie umie-j´tnoÊci aktywnego poszukiwania pracy przez absolwentów,

– prawa i obowiàzki pracownika i pracodawcy – istotne, podobnie jak dwapowy˝sze tematy, w momencie wchodzenia m∏odzie˝y na rynek pracy,

– komunikacja interpersonalna – bez tej umiej´tnoÊci niemo˝liwe jest re-alizowanie celów edukacyjnych podstaw przedsi´biorczoÊci.

12



Nauczyciele konsultanci i doradcy niech´tnie wskazywali zagadnienia,które powinny byç zredukowane. Podajàc je kierowali si´ przede wszystkimch´cià ograniczenia treÊci teoretycznych. Ograniczenie liczby godzin jest ichzdaniem mo˝liwe w szczególnoÊci w zakresie:

– planowania bud˝etu gospodarstwa domowego,

– integracji Polski z UE i jej konsekwencji ekonomicznych,

– tematyki bezrobocia.

W badaniu nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci oceniali poszczegól-ne zagadnienia podstawy programowej. I tak:

– najwa˝niejszymi zakresami tematycznymi dla nauczycieli sà: poszuki-wanie pracy, planowanie i podejmowanie dzia∏alnoÊci gospodarczej,rynek pracy i bezrobocie,

– zagadnienia szczególnie przydatne ze wzgl´du na funkcjonowanie m∏o-dzie˝y we wspó∏czesnej gospodarce to zdaniem nauczycieli poszukiwa-nie pracy oraz planowanie i podejmowanie dzia∏alnoÊci gospodarczej,

– jako zagadnienia trudne w realizacji ze wzgl´du na brak pomocy dy-daktycznych nauczyciele wskazywali: etyk´ w biznesie, rol´ bankóww gospodarce i integracj´ Polski z UE,

– zagadnienia sprawiajàce trudnoÊci ze wzgl´du na zbyt rozbudowanàtreÊç w stosunku do limitu godzin to planowanie i podejmowanie dzia-∏alnoÊci gospodarczej oraz poszukiwanie pracy,

– zagadnienia sprawiajàce trudnoÊci ze wzgl´du na ma∏e zainteresowa-nie uczniów to etyka w biznesie, rola banków w gospodarce, integra-cja Polski z UE,

– zagadnieniami sprawiajàcymi trudnoÊci ze wzgl´du na niewystarczajà-ce przygotowanie merytoryczne nauczycieli sà: integracja Polski z UE,etyka w biznesie, rola banków w gospodarce.

13

Nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci


IVNauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci

Jednym z celów badania Êrodowiska szkolnego w zakresie prowadzeniaedukacji ekonomicznej by∏a próba stworzenia charakterystyki nauczyciela pod-staw przedsi´biorczoÊci. Informacji na ten temat dostarczyli sami nauczyciele,dyrektorzy szkó∏ oraz doradcy metodyczni i nauczyciele konsultanci.

Opis sylwetki nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci

Wykres 1 ilustruje, co jest g∏ównym przedmiotem nauczania badanej grupynauczycieli. Dla blisko 50% nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci jest to g∏ównyprzedmiot nauczania (co nie znaczy, ˝e uczà tylko tego). Dla 24% ankietowanychg∏ównymi przedmiotami nauczania sà inne przedmioty ekonomiczne. Pozosta∏acz´Êç respondentów jako g∏ówne przedmioty prowadzone w szkole wskazuje ró˝-ne przedmioty ogólnokszta∏càce i zawodowe (m.in. geografi´ – 6%, inne przedmio-ty nieekonomiczne – 4%, informatyk´ – 2%, matematyk´ – 2%, j´zyki obce – 2%).

14

Wykres 1G∏ówny przedmiot nauczania nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci

49%

24%

4%

23%

podstawy przedsi´biorczoÊci

przedmioty zawodowe

przedmioty ekonomiczne

inne



Zdecydowana wi´kszoÊç nauczycieli (86%) ma formalne kwalifikacjedo nauczania podstaw przedsi´biorczoÊci, a 7% jest w trakcie ich zdobywania.Charakterystyczne jest to, ˝e pewna grupa nauczycieli (oko∏o 6% badanej po-pulacji) nie ma kwalifikacji i nie deklaruje, ˝e jest w trakcie ich zdobywania. In-formacje na ten temat prezentuje wykres 2.

Po∏owa nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci ukoƒczy∏a studia na kie-runkach ekonomicznych (patrz wykres 3). Pozostali ukoƒczyli inne kierunki stu-diów, a wiedz´ z zakresu ekonomii uzupe∏niali na ró˝nego rodzaju kursach,szkoleniach i studiach podyplomowych.

15

Wykres 2Posiadane kwalifikacje formalne do nauczania podstaw przedsi´biorczoÊci

1%6%

7%

86%

tak

nie

w trakcie nabywania

brak danych

Wykres 3Ukoƒczony kierunek studiów nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci

16%

3%

11%

51%

10%

6%

3%

ekonomiczny

matematyczny

humanistyczny

przyrodniczy

techniczny inny

brak danych



Prawie 60% nauczycieli w badanej próbie ma co najmniej 10-letni sta˝pracy w szkole. Najliczniejszà grup´ stanowià nauczyciele o sta˝u pracy od 16do 25 lat. Podstaw przedsi´biorczoÊci uczy te˝ grupa nauczycieli, którzy dopie-ro rozpocz´li prac´ (patrz wykres 4).

DoÊwiadczenie nauczycieli wynikajàce z d∏ugiego okresu pracy w szkolepotwierdzajà tak˝e dane dotyczàce ich awansu zawodowego. Jak pokazujàwyniki badaƒ, zaj´cia z podstaw przedsi´biorczoÊci prowadzà w wi´kszoÊci na-uczyciele o wysokim stopniu awansu zawodowego. Najliczniejszà grupà sà bo-wiem nauczyciele dyplomowani (31% respondentów) i mianowani (42% re-spondentów). Tylko co szesnasty nauczyciel podstaw przedsi´biorczoÊci to sta-˝ysta. Szczegó∏y prezentuje wykres 5.

16

Wykres 4Sta˝ pracy w szkole nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci

1%4%

16%

24%

23%

32%

0-3 lata

10-15 lat

4-9 lat

16-25 lat

>26 lat brak danych

Wykres 5Stopieƒ awansu zawodowego nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci

1%

31%

42%

20%

6%

sta˝ysta

mianowany

kontraktowy

dyplomowany

brak danych



Najliczniejsza grupa nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci (86%) toosoby pracujàce 18 i wi´cej godzin w tygodniu (patrz wykres 6). Od 11 do 17godzin pracuje 7% nauczycieli. Pozostali uczà 10 godzin i mniej.

Istotna jest analiza, ile czasu w ramach swojego wymiaru zatrudnienianauczyciele przeznaczajà na podstawy przedsi´biorczoÊci. Jak pokazuje wykres7 jest to niedu˝o: najcz´Êciej mniej ni˝ 6 godzin lekcyjnych (38%) lub od 6 do 10godzin (35%). Dane te nieco k∏ócà si´ z analizà odpowiedzi nauczycieli na te-mat g∏ównego przedmiotu nauczania. Zdaniem autorów, ró˝nica ta wynikaz tego, ˝e deklarujàc, co jest g∏ównym przedmiotem nauczania, nauczyciele niebrali pod uwag´ liczby godzin zaj´ç, lecz przywiàzanie do danego przedmiotu.

Najliczniejszà grup´ badanych stanowià uczàcy w technikach i liceachogólnokszta∏càcych, co pokrywa si´ z danymi dotyczàcymi rodzajów szkó∏ po-nadgimnazjalnych w Polsce. Poniewa˝ cz´Êç respondentów pracuje w dwóchlub nawet trzech typach szkó∏ jednoczeÊnie, nie mo˝na okreÊliç z du˝à dok∏ad-noÊcià, w jakiego typu szko∏ach pracujà nauczyciele obj´ci badaniem.

Wi´kszoÊç respondentów pracuje w szko∏ach du˝ych i bardzo du˝ych.Mo˝na przypuszczaç, ˝e cz´Êç z nich to zespo∏y szkó∏. Dane dotyczàce wielko-Êci szkó∏, w których uczà nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci, prezentujewykres 8.

17

Wykres 6Wymiar zatrudnienia w szkole nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci

2%

86%

7% 4%1%

>17 godz.

1-5 godz.

brak danych

6-10 godz.

11-17 godz.



W badaniu dyrektorzy szkó∏ mogli oceniç nauczycieli podstaw przedsi´-biorczoÊci w odniesieniu do innych nauczycieli pracujàcych w ich szkolepod wzgl´dem: doskonalenia w∏asnego, cz´stotliwoÊci uczestniczenia w szko-leniach oraz aktywnoÊci w szkole. Zdaniem dyrektorów sà oni równie aktywni,jak inni nauczyciele, albo wykazujà si´ wi´kszà aktywnoÊcià. Tylko nieliczni dy-rektorzy (poni˝ej 5%) oceniali nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci gorzejni˝ pozosta∏ych nauczycieli. Szczegó∏y pokazuje wykres 9.

18

Wykres 7Wymiar godzinowy nauczania nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci

38%

35%

19%

6%2%

>17 godz.

6-10 godz.

11-17 godz.

1-5 godz.

brak danych

Wykres 8WielkoÊç szko∏y, w której pracujà nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci

7%29%

44%

18%

2%

<200 uczniów

501-1000 uczniów

201-500 uczniów

>1000 uczniów

brak danych


EDUKACJA EKONOMICZNA W POLSKICH SZKO¸ACH PONADGIMNAZJALNYCH 19

Doskonalenie kompetencji nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci

Zdecydowana wi´kszoÊç nauczycieli potwierdzi∏a, ˝e w ciàgu ostatnichdwóch lat bra∏a udzia∏ w szkoleniach dotyczàcych przedsi´biorczoÊci. SpoÊródnich 28% deklarowa∏o, ˝e uczestniczy∏o w 3 lub 4 szkoleniach, 14% zaÊ – w 5lub wi´kszej liczbie szkoleƒ. Jedynie nieca∏e 20% respondentów nie wzi´∏oudzia∏u w szkoleniach.

Zdaniem dyrektorów szkó∏, w ciàgu ostatnich dwóch lat 89% nauczycie-li podstaw przedsi´biorczoÊci wzi´∏o udzia∏ w szkoleniach dotyczàcych tegoprzedmiotu.

Zarówno dyrektorzy, jak i nauczyciele sà zgodni, ˝e nauczyciele podstawprzedsi´biorczoÊci najbardziej potrzebujà szkoleƒ dotyczàcych:

– integracji Polski z Unià Europejskà,

– planowania i podejmowania dzia∏alnoÊci gospodarczej,

– praw i obowiàzków pracownika i pracodawcy,

– etyki w biznesie,

– roli banków w gospodarce.

Nauczyciele wskazywali, ˝e oprócz uzupe∏niania wiedzy merytorycznejszczególnie wa˝ne dla nich sà takie szkolenia, które zwi´kszà ich umiej´tnoÊci

0 10 20 30 40 50 60

brak danych

trudnopowiedzieç

poni˝ejÊredniej

Êrednio

powy˝ejÊredniej

doskonalenie w∏asnecz´stotliwoÊç uczestnictwa w szkoleniachaktywnoÊç w szkole

%

Wykres 9Nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci w porównaniu z innyminauczycielami w oczach dyrektorów szkó∏



dydaktyczne. Szczegó∏y dotyczàce potrzeb szkoleniowych z uwzgl´dnieniempodzia∏u na szkolenia pog∏´biajàce wiedz´ i kszta∏tujàce umiej´tnoÊci dydak-tyczne nauczycieli prezentuje wykres 10.

Nauczyciele oraz dyrektorzy szkó∏ bioràcy udzia∏ w badaniu mieli ró˝nezdanie na temat finansowania szkoleƒ. Wed∏ug nauczycieli to oni ponosiliwi´ksze wydatki na szkolenia, natomiast zdaniem dyrektorów szko∏y mia∏ywi´kszy udzia∏ w finansowaniu ró˝nych szkoleƒ dla nauczycieli podstaw przed-si´biorczoÊci. Warto równie˝ zwróciç uwag´, ˝e dyrektorzy nie akcentowalimocno potrzeb szkoleniowych nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci uwa˝a-jàc, ˝e nie zawsze sà one niezb´dne. Dyrektorzy widzà w szczególnoÊci potrze-b´ wymiany doÊwiadczeƒ mi´dzy nauczycielami podstaw przedsi´biorczoÊciz danego terenu (bez koniecznoÊci udzia∏u w szkoleniach).

Doradcy metodyczni i nauczyciele konsultanci uwa˝ajà, ˝e czynnikami,które sk∏aniajà nauczycieli do uczestniczenia w doskonaleniu sà:

– potrzeba i koniecznoÊç awansu,

– zrozumienie, ˝e nowe metody u∏atwiajà im prac´ z uczniami,

– koniecznoÊç szybkiego poznania treÊci i metod nauczania przedmiotunauczycieli, którzy zaczynajà uczyç podstaw przedsi´biorczoÊci,

– nieodp∏atnoÊç szkoleƒ oferowanych przez konsultantów,

20

Wykres 10Tematy szkoleƒ, którymi sà zainteresowani nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45

planowanie bud˝etu gospodarstwa domowego

rynek pracy i bezrobocie

integracja Polski z UE

rola banków w gospodarce

planowanie i podejmowanie dzia∏alnoÊci gospodarczej

poszukiwanie pracy

etyka w biznesie

prawa i obowiàzki pracownika i pracodawcy

%wiedza

umiej´tnoÊci



– mo˝liwoÊç pozyskania gotowych materia∏ów szkoleniowych, podrćz-ników i pomocy dydaktycznych,

– wymiana doÊwiadczeƒ i wiedzy.

Udzia∏ w doskonaleniu utrudniajà natomiast:

– brak wsparcia dyrektorów szkó∏ – dyrektorzy niech´tnie zwalniajà na-uczycieli na szkolenia i konferencje,

– wieloletnie doÊwiadczenie zawodowe nauczycieli – nauczyciele z wie-loletnim sta˝em uwa˝ajà, ˝e poniewa˝ znajà ju˝ metodyk´ nauczania,nie muszà poszukiwaç nowych metod pracy do wykorzystania na pod-stawach przedsi´biorczoÊci,

– brak czasu na doskonalenie,

– niska ranga przedmiotu w szko∏ach i brak wspó∏pracy z innymi nauczy-cielami,

– wysoki poziom trudnoÊci treÊci merytorycznych podstaw przedsi´bior-czoÊci zniechćajàcy tych nauczycieli, którzy dokonali z∏ego wyboruspecjalizacji.

Niekiedy nauczyciele decydowali o specjalizacji w przekonaniu, ˝e b´dàuczyç wy∏àcznie umiej´tnoÊci „mi´kkich”, tj. kreatywnoÊci, komunikatywnoÊci,negocjacji itd. Nie zdawali sobie sprawy, ˝e podstawy przedsi´biorczoÊci to tak-˝e zagadnienia ekonomiczne. Obecnie, zdaniem doradców metodycznych i na-uczycieli konsultantów, sà zniechćeni do swojej pracy i – paradoksalnie – uni-kajà kontaktów z konsultantami.

Stosunek nauczycieli do przedmiotu podstawy przedsi´biorczoÊci

Satysfakcj´ nauczycieli z nauczania podstaw przedsi´biorczoÊci podobnieoceniajà zarówno nauczyciele, jak i dyrektorzy szkó∏ (61% badanych nauczycieliodczuwa satysfakcj´ w stopniu du˝ym i bardzo du˝ym, natomiast zdaniem dyrek-torów – 55%). Grup´ nauczycieli majàcych Êrednià satysfakcj´ z nauczania przed-miotu nauczyciele i dyrektorzy okreÊlili na tym samym poziomie – 32%. Szczegó-∏y prezentuje wykres 11. Najwy˝szy poziom satysfakcji z nauczania przedmiotu de-klarujà nauczyciele z najkrótszym (do 9 lat) i najd∏u˝szym (ponad 26 lat) sta˝empracy. Oko∏o 4% badanych nie odczuwa satysfakcji z prowadzonych zaj´ç.

21



Nauczyciele wskazujà przede wszystkim dwa êród∏a satysfakcji z naucza-nia podstaw przedsi´biorczoÊci. Sà to korzyÊci, jakie odnoszà uczniowiez uczestniczenia w zaj´ciach oraz pasja nauczycieli zwiàzana z nauczaniempodstaw ekonomii i dziedzin pokrewnych.

Powodem mniejszej satysfakcji z nauczania podstaw przedsi´biorczoÊcipodawanym przez nauczycieli jest przede wszystkim ma∏e zainteresowaniei zaanga˝owanie uczniów (wskazuje na nie oko∏o 10% respondentów). Ponad-to oko∏o 5% respondentów wskazuje na problem z rozplanowaniem liczby go-dzin przedmiotu oraz na niedostatki materia∏ów dydaktycznych i niskà rang´przedmiotu w szkole (po oko∏o 2%).

Analizujàc odpowiedzi na pytanie o poziom satysfakcji nauczycieli z na-uczania podstaw przedsi´biorczoÊci oraz inne pytania mo˝emy stworzyç mo-del nauczyciela, który odczuwa najwy˝szy poziom satysfakcji. By∏by to nauczy-ciel, który mia∏ wp∏yw na rozplanowanie godzin realizacji przedmiotu w ciàguroku szkolnego, ma sta˝ pracy w szkole do 10 lat lub powy˝ej 26 lat i uczypodstaw przedsi´biorczoÊci przez 11 – 17 godzin w tygodniu. Nie ma znacze-nia typ szko∏y, w której pracuje.

Stosunek nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci do przedmiotu okreÊla-li równie˝ doradcy metodyczni i nauczyciele konsultanci. Podzielili oni nauczy-

22

Wykres 11Satysfakcja nauczycieli z nauczania podstaw przedsi´biorczoÊci w opiniinauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci

2%1% 1%

3%

32%

45%

16%

bardzo du˝a

Êrednia

du˝a

ma∏a

bardzo ma∏a trudno powiedzieç

brak danych



cieli podstaw przedsi´biorczoÊci, z którymi majà kontakt, na dwie grupy o zbli-˝onej liczebnoÊci:

– pierwszych okreÊlili jako nauczycieli aktywnych, kreatywnych i zaanga-˝owanych, identyfikujàcych si´ z nauczanymi treÊciami, stale rozwijajà-cych swoje kompetencje, wspó∏pracujàcych z innymi nauczycielamii lokalnym Êrodowiskiem,

– drugà grup´ okreÊlili jako ma∏o zaanga˝owanà w nauczanie przedmio-tu, nawiàzujàcà kontakt z doradcà metodycznym w minimalnym za-kresie i jedynie po to, by uzyskaç awans zawodowy.

Stosowane metody i formy pracy oraz Êrodki dydaktyczne


VStosowane metody i formy pracy

oraz Êrodki dydaktyczne

Metody i formy pracy na lekcjach

Na wst´pie zaprezentowane zostanà opinie dyrektorów szkó∏ na tematform aktywnoÊci stosowanych na zaj´ciach z podstaw przedsi´biorczoÊci. Jak po-kazuje wykres 12 nauczyciele organizujà najcz´Êciej spotkania z przedstawiciela-mi urz´dów oraz instytucji finansowych. Co trzeci dyrektor wskazuje, ˝e ucznio-wie biorà udzia∏ w konkursach (g∏ównie szkolnych, a tak˝e mi´dzyszkolnych orazogólnopolskich). Charakterystyczne jest to, ˝e niewiele wskazaƒ dotyczy spotkaƒuczniów z przedstawicielami firm. Mo˝e to dziwiç, gdy˝ najwa˝niejszà korzyÊcià,jakà zdaniem dyrektorów, uczniowie wynoszà z lekcji podstaw przedsi´biorczo-Êci, jest przygotowanie do uczestniczenia w ˝yciu gospodarczym.

24

Wykres 12Formy aktywnoÊci najcz´Êciej stosowane na podstawachprzedsi´biorczoÊci – zdaniem dyrektorów szkó∏

0 5 10 15 20

trudno powiedzieç

inne

ko∏o zainteresowaƒ o tematyce ekonomicznej udzia∏ uczniów w konkursach ogólnopolskich

spotkania z przedstawicielami firm

udzia∏ uczniów w olimpiadzie ekonomicznej

udzia∏ uczniów w konkursach mi´dzyszkolnych

realizacja projektów edukacyjnych

udzia∏ uczniów w konkursach szkolnych

spotkania z przedstawicielami instytucji finansowych

spotkania z przedstawicielami urz´dów

%



Inaczej t´ sytuacj´ przedstawiajà nauczyciele. Dodatkowe formy aktyw-noÊci na podstawach przedsi´biorczoÊci stosuje jedynie nieco ponad po∏owabadanych. Najcz´Êciej wymieniajà wyjÊcia do instytucji i przedsi´biorstw (g∏ów-nie urz´dów pracy oraz banków). Szczegó∏y prezentuje wykres 13.

Wszyscy uczestniczàcy w badaniu nauczyciele, dyrektorzy, uczniowiei doradcy metodyczni doceniajà rol´ metod aktywizujàcych w edukacji. Ze sto-sowaniem tych metod wià˝à si´ natomiast pewne utrudnienia, które wskazujàzarówno nauczyciele, jak i doradcy. Poniewa˝ sà to czasoch∏onne formy pracy,nauczyciele cz´sto z nich rezygnujà na rzecz realizacji obszernego programupodstaw przedsi´biorczoÊci. Wymaga to od nich tak˝e zabiegów organizacyj-nych – przejÊcia do pracowni komputerowej, wyjÊcia poza szko∏´ itp.

Ponad 63% nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci deklaruje, ˝e w szko-le odbywajà si´ zajćia pozalekcyjne z obszaru przedsi´biorczoÊci. Jednakna pytanie o stosowane formy pracy na tych zajćiach nie umie odpowiedzieçponad 56% nauczycieli (co mo˝e oznaczaç, ˝e podejmowanie aktywnoÊci po-zalekcyjnej to tylko deklaracje badanych). Nauczyciele, którzy odpowiedzielina to pytanie, informujà, ˝e najcz´stszymi zajćiami pozalekcyjnymi sà: konkur-sy (41%), olimpiady ekonomiczne (29%), ko∏a zainteresowaƒ (25%) i realizacjaprojektów (22%). Szczegó∏y prezentuje wykres 14.

Nauczyciele deklarujà, ˝e najcz´Êciej stosowanymi metodami pracyna podstawach przedsi´biorczoÊci sà: burza mózgów (65%), dyskusja (65%),wyk∏ad (50%), gry dydaktyczne (48%) i symulacja (44%). Ilustruje to wykres 15.

25

Wykres 13Formy aktywnoÊci podejmowane przez nauczycieli podstaw przedsi´-biorczoÊci

0 10 20 30 40 50 60

brak odpowiedzi

inne

udzia∏ uczniów w projektach mi´dzynarodowych

udzia∏ uczniów w projektach ogólnopolskich

udzia∏ uczniów w projektach lokalnych/regionalnych

spotkania z przedstawicielami biznesu

wspó∏praca z instytucjami/przedsi´biorstwami/organizacjami

wizyty w instytucjach/przedsi´biorstwach

%



Opinie nauczycieli dotyczàce stosowanych metod pracy nie pokrywajàsi´ z opiniami uczniów, którzy oceniajà, ˝e najcz´Êciej stosowane metody pra-cy sà inne, a dominujàcà formà zaj´ç jest wyk∏ad. Szczegó∏owe wyniki sà na-st´pujàce:

– wyk∏ad – 70%,

– dyskusja – 67%,

– praca w grupach – 48%,

26

Wykres 14Dzia∏ania pozalekcyjne z obszaru przedsi´biorczoÊci realizowane w szko∏ach

0

10

20

30

40

50

60

konk

ursy

olim

piad

a w

iedz

yek

onom

iczne

j

ko∏a

proj

ekty

film

yed

ukac

yjne

Dzie

ƒPr

zeds

i´bi

orcz

oÊci

inne

brak

odp

owie

dzi

%

Wykres 15Metody pracy stosowane na lekcjach przedsi´biorczoÊci – w opinii nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci

0

10

20

30

40

50

60

70

burz

a m

ózgó

w

dysk

usja

wyk

∏ad

gra

dyda

ktyc

zna

sym

ulac

ja

met

oda

proj

ektu

prac

a z

teks

tem

êr

ód∏o

wym

met

apla

n

drze

wo

decy

zyjn

e

map

a m

enta

lna

inne

brak

odp

owie

dzi

%



– praca z tekstem êród∏owym – 17%,

– projekty edukacyjne – 8%,

– gry dydaktyczne – 4%.

Uczniowie potwierdzajàcy wykorzystanie metod aktywnych podkreÊlajà,˝e sà one stosowane stosunkowo rzadko.

Wyniki badania wskazujà, ˝e uczniowie cenià sobie zajćia, na którychnauczyciele stosujà metody aktywizujàce oraz inne nowoczesne metody na-uczania, np. odgrywanie scenek, praca z testem, prezentacje uczniowskie, fil-my dydaktyczne.

Stosowane Êrodki dydaktyczne

Podstawowym Êrodkiem dydaktycznym wykorzystywanym w przekazy-waniu wiedzy na tematy ekonomiczne i kszta∏towaniu postaw przedsi´bior-czych m∏odzie˝y, wskazywanym przez nauczycieli, jest podrćznik. Ponad 80%nauczycieli deklaruje korzystanie z dodatkowych materia∏ów edukacyjnych.Zdaniem nauczycieli, zarówno nauczyciele, jak i uczniowie powszechnie korzy-stajà z materia∏ów opracowywanych przez Narodowy Bank Polski. W nast´pnejkolejnoÊci popularnoÊcià cieszà si´ materia∏y wydawnictw i organizacji poza-rzàdowych (patrz wykres 16).

27

Wykres 16èród∏a informacji, z których korzystajà nauczyciele i uczniowie (pozapodrćznikiem) – w opinii nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci

0

10

20

30

40

50

60

mat

eria

∏y N

BP

mat

eria

∏y s

tow

arzy

szeƒ

i org

aniza

cjipr

zeds

i´bi

orcó

w

mat

eria

∏y o

rgan

izacji

po

zarz

àdow

ych

mat

eria

∏yw

ydaw

nict

w

inne

mat

eria

∏y

nauczyciele uczniowie

%



Wed∏ug uczniów podstawowymi pozapodrćznikowymi êród∏ami infor-macji sà dla nich Internet i telewizja. Ilustruje to wykres 17. Istnieje wić du˝arozbie˝noÊç mi´dzy g∏osami nauczycieli i uczniów co do êróde∏ informacjio gospodarce i ekonomii wÊród uczniów. Nauczyciele powinni raczej w wi´k-szym stopniu wykorzystywaç w swojej dzia∏alnoÊci edukacyjnej te êród∏a infor-macji, które preferujà uczniowie.

WÊród dost´pnych Êrodków dydaktycznych nauczyciele wymieniajà(szczegó∏y prezentuje wykres 18): foliogramy i literatur´ fachowà.

28

Wykres 18Preferowane Êrodki dydaktyczne nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci

0

10

20

30

40

50

60

70

80

film

y dy

dakt

yczn

e

gry

dyda

ktyc

zne

prog

ram

yko

mpu

tero

we

folio

gram

y

prez

enta

cjem

ultim

edia

lne

liter

atur

a

mam

fach

owa

dost

´p d

oIn

tern

etu

%

chcia∏bym mieç

Wykres 17èród∏a informacji na tematy gospodarczo-ekonomiczne wykorzystywaneprzez uczniów

32%

28%

6%3%

13%

18%

podrćznik do podstaw przedsi´biorczoÊci

inne êród∏a

inne ksià˝ki i publikacje

gazety, czasopism

telewizja Internet



Nauczyciele (ale tak˝e dyrektorzy szkó∏) deklarujà zapotrzebowanie na:

– prezentacje multimedialne,

– programy komputerowe,

– filmy dydaktyczne,

– gry dydaktyczne.

Blisko 60% nauczycieli ma dost´p do Internetu, a blisko 20% chcia∏obymóc wykorzystywaç go w pracy dydaktycznej. Z kolei ponad 20% badanych niekorzysta z Internetu w pracy dydaktycznej i nie uwa˝a, by by∏ niezb´dny.

Wszyscy uczestniczàcy w badaniu doradcy metodyczni i nauczyciele kon-sultanci zalecajà nauczycielom przedsi´biorczoÊci wykorzystywanie na lekcjachmetod aktywizujàcych. Zdecydowana wi´kszoÊç doradców odradza, by meto-dy podawcze dominowa∏y na zaj´ciach. Nawet ci, którzy zalecajà wyk∏ad jakoskutecznà metod´ nauczania wybranych treÊci programowych, doradzajàwzbogacanie wyk∏adów dyskusjà, prezentacjà foliogramów lub prezentacjàmultimedialnà. Doradcy i konsultanci stwierdzajà, ˝e wspó∏pracujàcy z nimi na-uczyciele coraz cz´Êciej korzystajà z metod aktywizujàcych. Stosowanie tychmetod jest jednak utrudnione ze wzgl´dów organizacyjnych (np. wymagajàznacznie wi´cej czasu ni˝ metody standardowe). Doradcy wskazujà tak˝e, ˝eciàgle liczna jest grupa nauczycieli, którzy – z ró˝nych powodów – preferujànauczanie metodami podawczymi.

Równie˝ nauczyciele podkreÊlajà znaczenie metod aktywizujàcych w na-uczaniu podstaw przedsi´biorczoÊci. Taki sposób pracy ma, w ich opinii, przy-gotowaç uczniów do bycia przedsi´biorczym w ˝yciu codziennym. Cz´Êç na-uczycieli przyznaje jednak, ˝e rezygnuje z prowadzenia lekcji aktywnymi meto-dami nauczania, poniewa˝ sà bardzo czasoch∏onne, a program podstawprzedsi´biorczoÊci jest obszerny.

Na uwag´ zas∏uguje fakt, ˝e w badaniach jakoÊciowych w 21 szko∏achponadgimnazjalnych tylko jeden z dyrektorów podkreÊla∏ znaczenie metod ak-tywnych.

Uczniowie tak˝e oczekujà szerszego stosowania aktywnych form pracy i no-woczesnych Êrodków dydaktycznych. Zainteresowani sà cz´stszym wykorzystaniemtechnologii informatycznych na lekcjach podstaw przedsi´biorczoÊci (Internet, pre-zentacje multimedialne, programy komputerowe). Potwierdzajà cz´ste stosowaniedla swoich potrzeb komputera (ponad 75% wskazaƒ na odpowiedê kilka razy w ty-

29



godniu) i Internetu (70%). Technologie informatyczne obecnie sà jednak stosowa-ne w szko∏ach rzadko, choç w komputery wyposa˝ona jest niemal ka˝da uczestni-czàca w badaniu szko∏a.

Programy nauczania i podrćzniki

W ramach badania zebrano bogatà dokumentacj´ dotyczàcà stosowa-nych w szko∏ach programów nauczania i podrćzników podstaw przedsi´bior-czoÊci. WÊród analizowanych zagadnieƒ znalaz∏y si´: kryteria wyboru progra-mów nauczania oraz najcz´Êciej stosowane programy nauczania i ich atuty.

Wed∏ug konsultantów i doradców metodycznych nauczyciele, decydujàco wyborze programu nauczania, faktycznie wybierajà podrćznik jako g∏ównenarz´dzie pracy z uczniami. Analiza zawartoÊci programu nauczania jest zatemtylko jednym z kryteriów jego wyboru. G∏ównymi czynnikami wp∏ywajàcymina wykorzystanie danego programu nauczania sà:

– aktywnoÊç wydawnictw rozumiana jako dostarczanie szkoleƒ, materia-∏ów pomocniczych zwiàzanych z programem,

– jakoÊç materia∏ów dydaktycznych i ca∏ej obudowy programu (materia-∏y dodatkowe, Êrodki pracy, proponowane dodatkowe rodzaje aktyw-noÊci uczniów itp.),

– przyzwyczajenia, wiernoÊç raz wybranym programom,

– profil m∏odzie˝y, z jakà pracuje nauczyciel.

WÊród najpopularniejszych programów, z których korzystajà nauczycielepodstaw przedsi´biorczoÊci, dominujà (w kolejnoÊci wskazaƒ):

– „Przedsi´biorczoÊç bez tajemnic”, WSiP – zaletami programu sà: od-wo∏ywanie si´ do bliskich uczniom przyk∏adów z ˝ycia, przyjazna for-ma przekazu, liczne propozycje praktycznych çwiczeƒ w materia∏achdla nauczyciela,

– „Podstawy przedsi´biorczoÊci”, Nowa Era – atutem tego programu jest bo-gata i atrakcyjna obudowa dydaktyczna z przyk∏adami scenariuszy zaj´ç,

– „Podstawy przedsi´biorczoÊci”, OPERON – program ma udanà obudo-w´, zw∏aszcza çwiczenia dla ucznia,

30



– „Ekonomia stosowana”, Fundacja M∏odzie˝owej Przedsi´biorczoÊci –spoÊród innych wyró˝nia go kompletna obudowa programu, tak˝emultimedialna; umo˝liwia równie˝ anga˝owanie uczniów w liczneprzedsi´wzi´cia inicjowane przez FMP.

WartoÊci przekazywane w ramach nauczania podstaw przed-si´biorczoÊci

Nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci chcà u swoich uczniów kszta∏to-waç przede wszystkim postawy, które umo˝liwià im lepsze funkcjonowaniew doros∏ym ˝yciu. Najcz´Êciej wymienianymi wartoÊciami, które zamierzajàprzekazaç na podstawach przedsi´biorczoÊci, sà: uczciwoÊç i zachowaniaetyczne, kreatywnoÊç i inicjatywa, aktywnoÊç i dzia∏anie, wiara w siebie. Niepo-kojàce jest, ˝e blisko 30% nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci nie potrafiwskazaç ˝adnej wartoÊci, którà chcieliby przekazaç, zajmujàc si´ edukacjà eko-nomicznà. Szczegó∏y prezentuje wykres 19.

31

Wykres 19Deklarowane przez nauczycieli wartoÊci, które chcà przekazaç uczniomw ramach nauczania podstaw przedsi´biorczoÊci

0 5 10 15 20 25 30

brak odpowiedzii

docenianie wartoÊci edukacji

umiej´tnoÊç radzenia sobie z problemami

umiej´tnoÊç wspó∏pracy z ludêmi

umiej´tnoÊç podejmowania decyzji

wiara w siebie

aktywnoÊç, dzia∏anie

kreatywnoÊç, inicjatywa

uczciwoÊç, zachowania etyczne

jak odnaleêç si´ na rynku pracy

postawa przedsi´biorcza

zaradnoÊç

odpowiedzialnoÊç

sumiennoÊç, obowiàzkowoÊç

komunikatywnoÊç

asertywnoÊç

inne

%

Problemy i potrzeby nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci


VIProblemy i potrzeby nauczycieli podstaw

przedsi´biorczoÊci

Na podstawie badaƒ jakoÊciowych prowadzonych wÊród doradców meto-dycznych i nauczycieli konsultantów podstaw przedsi´biorczoÊci mo˝na wyod-r´bniç cztery grupy problemów i potrzeb nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci.

Pierwsza grupa dotyczy elementów metodyczno-programowych:

– nieumiej´tnoÊç konstruowania planu wynikowego,

– k∏opoty z wyborem treÊci programowych przedmiotu (tj. wyelimino-waniem treÊci najmniej istotnych, poniewa˝ nauczyciele uwa˝ajà pro-gram podstaw przedsi´biorczoÊci za prze∏adowany treÊciami dydak-tycznymi i obawiajà si´, ˝e nie b´dà w stanie go zrealizowaç),

– nieumiej´tnoÊç wyboru programu nauczania (przede wszystkim wÊródnauczycieli o ma∏ym doÊwiadczeniu zawodowym),

– rzadkie stosowanie aktywizujàcych metod nauczania,

– brak umiej´tnoÊci stworzenia korelacji mi´dzyprzedmiotowej, w szcze-gólnoÊci w szko∏ach o profilu ekonomicznym.

Druga grupa problemów ma charakter organizacyjny:

– brak materia∏ów dydaktycznych i pomocy dydaktycznych. Zbyt niskiewydatki na edukacj´ uniemo˝liwiajà wyposa˝enie pracowni przedsi´-biorczoÊci, zakup niezb´dnych materia∏ów dydaktycznych itp. Wielunauczycieli nie dysponuje materia∏ami, szko∏y nie sà w stanie im ich za-pewniç. Bolàczkà nauczycieli jest brak pracowni przedmiotowych, wy-posa˝onych w stanowisko komputerowe z dost´pem do internetu. Po-trzebne jest tak˝e wyposa˝enie warsztatu pracy nauczycieli w odpo-wiedni sprz´t typu: rzutnik pisma, rzutnik multimedialny, telewizorz magnetowidem;

32



– problem z kopiowaniem materia∏ów na lekcje;

– brak mo˝liwoÊci korzystania z pracowni komputerowych (lub mo˝li-woÊç sporadycznego korzystania);

– problemy z ∏àczeniem lekcji w cykle 2 x 45 minut, aby uatrakcyjniaç pro-ces nauczania metodami aktywizujàcymi. Ponadto stosowanie aktyw-nych metod nauczania nie zawsze jest mo˝liwe w zbyt licznych klasach;

– niech´ç decydentów do wprowadzenia dodatkowej godziny lekcyjnejpodstaw przedsi´biorczoÊci, co umo˝liwi∏oby pe∏niejszà realizacj´ pro-gramu nauczania.

Doradcy metodyczni, nauczyciele i cz´Êç dyrektorów dostrzegajà ko-niecznoÊç zwi´kszenia wymiaru godzin nauczania podstaw przedsi´biorczoÊci,co umo˝liwi realizacj´ programu.

Kolejna kategoria problemów zg∏aszanych przez nauczycieli podstawprzedsi´biorczoÊci dotyczy mo˝liwoÊci doskonalenia zawodowego. Nauczycie-le chcieliby mieç wi´kszà mo˝liwoÊç korzystania z kursów i szkoleƒ, zw∏aszcza˝e wielu z nich to humaniÊci majàcy niepe∏nà wiedz´ ekonomicznà. Szkoleniana ogó∏ sà odp∏atne, wi´c szko∏y niech´tnie na nie kierujà, a samych nauczy-cieli nie staç na tak powa˝ne wydatki.

Ostatnia grupa trudnoÊci, na które uskar˝ajà si´ nauczyciele, dotyczyrangi przedmiotu. Osoby uczestniczàce w badaniu jednoznacznie wskazujàna potrzeb´ wi´kszego wsparcia ze strony kierownictwa szkó∏ i innych nauczy-cieli. Niska ranga przedmiotu w szkole powoduje, ˝e dyrektorzy sà ma∏o otwar-ci na potrzeby nauczycieli oraz brakuje (lub w ogóle nie ma) wsparcia ze stro-ny nauczycieli przedmiotów ogólnokszta∏càcych, które umo˝liwia∏oby korelacj´treÊci nauczania. Równie˝ uczniowie, dostrzegajàc tà sytuacj´, nie przywiàzujàwi´kszej wagi do przedmiotu.

Ranga przedmiotu podstawy przedsi´biorczoÊci w szkole

Zarówno nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci, jak i dyrektorzy szkó∏oraz doradcy metodyczni i nauczyciele konsultanci uwa˝ajà, ˝e ranga przed-miotu podstawy przedsi´biorczoÊci w szkole nie jest wysoka (patrz wykres 20).

Nauczyciele i dyrektorzy, którzy wysoko oceniajà rang´ przedmiotu pod-kreÊlajà, ˝e pomaga on uczniom w funkcjonowaniu we wspó∏czesnej gospo-

33



darce i Êwiecie. W przypadku oceny na poziomie Êrednim respondenci rozu-miejà rol´ przedmiotu, ale wi´ksze znaczenie przypisujà przedmiotom matural-nym i na nich si´ koncentrujà. Niska ranga przedmiotu wià˝e si´ z tym, ˝e –zdaniem respondentów – zabiera on czas, który móg∏by byç przeznaczonyna przedmioty maturalne. Warto zwróciç uwag´, ˝e ranga przedmiotu jestoceniana wy˝ej przez dyrektorów, ni˝ przez samych nauczycieli podstaw przed-si´biorczoÊci.

34

Wykres 20Ranga przedmiotu podstawy przedsi´biorczoÊci w opinii dyrektorówi nauczycieli

0

10

20

30

40

50

60

70w

ysok

a

nisk

a

trudn

opo

wie

dzie

ç

brak

odpo

wie

dzi

dyrektorzy nauczyciele

%

Êred

nia

Wspó∏praca nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci z dyrektorami, innymi nauczycielami, rodzicami ...


VIIWspó∏praca nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊciz dyrektorami, innymi nauczycielami, rodzicami oraz

podmiotami zewn´trznymi

Rozporzàdzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego orazkszta∏cenia ogólnego w poszczególnych typach szkó∏ (Dz.U. z dnia 9 maja2002 r.) okreÊla zadania, które szko∏a powinna realizowaç na zaj´ciach z pod-staw przedsi´biorczoÊci. Sà to:

„1. Zapewnienie uczniom mo˝liwoÊci uzyskania wiedzy, umiej´tnoÊcii kszta∏towania postaw przedsi´biorczych, warunkujàcych aktywneuczestnictwo w ˝yciu gospodarczym, z uwzgl´dnieniem zasad etycz-nych.

2. Pomoc w rozwijaniu u uczniów umiej´tnoÊci samokszta∏cenia i sa-modoskonalenia oraz indywidualnych zainteresowaƒ prowadzeniemdzia∏alnoÊci gospodarczej.

3. Tworzenie sprzyjajàcej atmosfery dla wspó∏pracy szko∏y z przedstawi-cielami ˝ycia gospodarczego w regionie.

4. Wspomaganie uczniów w wyborze kierunku dalszego kszta∏cenia.

5. Umo˝liwienie poznania specyfiki lokalnego rynku pracy”.

Uczeƒ koƒczàcy kurs podstaw przedsi´biorczoÊci powinien posiadaç we-d∏ug ww. rozporzàdzenia nast´pujàce umiej´tnoÊci:

„1. Dokonanie trafnej samooceny oraz umiej´tnoÊç autoprezentacji.

2. Umiej´tnoÊç stosowania podstawowych zasad pracy w zespole i pro-wadzenia negocjacji.

3. Planowanie bud˝etu gospodarstwa domowego.

35



4. Rozró˝nianie form inwestowania.

5. Umiej´tnoÊç przewidywania op∏acalnoÊci przedsi´wzi´cia gospodar-czego w kontekÊcie wydatków i przychodów, zysku i ryzyka. Oblicza-nie wyniku finansowego przedsi´biorstwa na prostych przyk∏adach.

6. Identyfikowanie podstawowych form w∏asnoÊci oraz form organiza-cyjno-prawnych przedsi´biorstw.

7. Przygotowanie dokumentów do za∏o˝enia i prowadzenia przedsi´-biorstwa oraz stosowanie wymaganych procedur w celu podj´ciadzia∏alnoÊci gospodarczej przez osob´ fizycznà.

8. Obliczanie prostych przyk∏adów dotyczàcych wyniku finansowegoprzedsi´biorstwa.

9. Przygotowanie podstawowych dokumentów niezb´dnych w ubiega-niu si´ o prac´ oraz prowadzenie rozmowy kwalifikacyjnej z praco-dawcà w warunkach symulowanych.

10. ZnajomoÊç podstawowych przepisów prawa dotyczàcych zatrudnie-nia oraz praw i obowiàzków pracowników i pracodawców.

11. Odró˝nianie zachowaƒ etycznych i nieetycznych pracodawcy i pra-cownika.

12. ZnajomoÊç podstawowych wskaêników makroekonomicznych (PKB,PNB – nominalny i realny oraz w przeliczeniu na jednego mieszkaƒ-ca, inflacja, bezrobocie).

13. Rozumienie wp∏ywu polityki fiskalnej i monetarnej na ˝ycie gospo-darcze kraju.

14. Wskazywanie korzyÊci i zagro˝eƒ wynikajàcych ze wspó∏pracy mi´-dzynarodowej, w tym z integracji Polski z Unià Europejskà oraz glo-balizacji gospodarki.

Aby realizowaç powy˝sze zadania szko∏y oraz by uczniowie mogli osià-gaç zaplanowane cele, konieczna jest szeroka wspó∏praca. Powinna ona obej-mowaç nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci, nauczycieli innych przedmio-tów, dyrektorów szkó∏, rodziców, w∏adze lokalne oraz przedstawicieli lokalne-go biznesu.

36



Dzia∏ania wspierajàce nauczanie podstaw przedsi´biorczoÊciprzez dyrektora szko∏y

Nauczyciele i doradcy metodyczni podkreÊlajà, ˝e wsparcie dyrektoraszko∏y jest bardzo wa˝ne dla realizacji przedmiotu. Ponad po∏owa nauczycielistwierdza, ˝e dyrektor wspiera ich dzia∏ania w du˝ym lub Êrednim zakresie, na-tomiast tylko co piàty – w ma∏ym. Przeczy temu du˝a liczba problemów, któresà zg∏aszane przez nauczycieli. Ró˝nica mo˝e wynikaç z tego, ˝e nauczycieleoceniajà wsparcie dyrektorów wysoko w stosunku do tego, co jest mo˝liwew sytuacji ograniczonych Êrodków. Takiej wspó∏pracy nie potwierdzajà opiniedoradców i konsultantów wspó∏pracujàcych z nauczycielami. Ich zdaniem, ko-nieczna jest wi´ksza aktywnoÊç dyrekcji szkó∏ w tym zakresie.

Najcz´stszà formà wsparcia wskazywanà przez dyrektorów i nauczycielijest uaktualnianie materia∏ów i pomocy dydaktycznych potrzebnych w naucza-niu przedmiotu.

Cz´Êç aktywnych nauczycieli dostrzega dobry klimat do podejmowaniaprzez nich dodatkowych inicjatyw, przedsi´wzi´ç, projektów na terenie szko∏y.Wed∏ug dyrektorów szkó∏ jest to istotne wsparcie dla nauczycieli. Doradcy pod-kreÊlajà równie˝, ˝e jakoÊç wspó∏pracy z dyrekcjà niejednokrotnie zale˝y od po-stawy samego nauczyciela: im wi´ksze zaanga˝owanie nauczyciela, tym lepszawspó∏praca.

Wspó∏praca z innymi nauczycielami

Danych na temat wspó∏pracy nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊciz innymi nauczycielami dostarczyli ankietowani nauczyciele, dyrektorzy szkó∏oraz doradcy metodyczni.

Zarówno nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci (77%), jak i dyrekto-rzy (75%) deklarujà podczas badaƒ iloÊciowych istnienie wspó∏pracy z inny-mi nauczycielami. Zdecydowanie najliczniejszà grupà sà tu nauczyciele wie-dzy o spo∏eczeƒstwie, rzadziej innych przedmiotów ekonomicznych, geogra-fii i historii. Profil grupy nauczycieli przedsi´biorczoÊci wspó∏pracujàcych z innymi nauczycielami ilustruje wykres 21. Niepokojà liczne braki odpowiedzina pytanie, z jakimi nauczycielami wspó∏pracujà nauczyciele podstaw przedsi´-biorczoÊci (oko∏o 45% ankietowanych nauczycieli i 30% dyrektorów). Âwiadczy

37



to o powierzchownym charakterze wspó∏pracy i zdecydowanie zani˝a rzeczy-wiste dane o wspó∏pracy miedzy nauczycielami zajmujàcymi si´ edukacjà eko-nomicznà a pozosta∏ymi nauczycielami. Tak˝e w wywiadach prowadzonychpodczas badaƒ jakoÊciowych z nauczycielami i dyrektorami szkó∏ nie pojawi∏ysi´ przyk∏ady wspó∏pracy w szkole.

Stosowane formy wspó∏pracy nauczycieli postaw przedsi´biorczoÊciz nauczycielami innych przedmiotów to g∏ównie:

– powiàzanie treÊci nauczania,

– wymiana wiedzy i doÊwiadczeƒ,

– wspólne realizowanie projektów, konkursów, olimpiad,

– wzajemne rozwijanie tematów, cz´sto w ramach Êcie˝ek mi´dzyprzed-miotowych.

Analiza poziomu wspó∏pracy z innymi nauczycielami nie jest satysfakcjo-nujàca, bowiem du˝à satysfakcj´ deklaruje tylko 5% nauczycieli, Êrednià – 38%,a ma∏à 34%. Najwi´ksze wsparcie odczuwajà pedagodzy uczàcy w liceachogólnokszta∏càcych.

Nieco lepiej wspieranie nauczycieli przedsi´biorczoÊci przez grono peda-gogiczne oceniajà dyrektorzy. Co dziesiàty uzna∏ je za du˝e, a prawie po∏owatwierdzi, ˝e jest Êrednie.

38

Wykres 21Wspó∏praca nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci z innymi nauczycie-lami w opinii nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci

0 10 20 30 40 50 60

brak odpowiedziinni

fizykachemia

biologiaprzedmioty zawodowe

informatyka

matematyka

historiaprzedmioty ekonomiczne

geografiawiedza o spo∏eczeƒstwie

j´zyki obce

j´zyk polski

rachunkowoÊç

%



WÊród sposobów wsparcia dyrektorzy wymieniajà najcz´Êciej: podkreÊla-nie znaczenia zagadnieƒ ekonomicznych dla innych przedmiotów, zach´canieuczniów do udzia∏u w inicjatywach zwiàzanych z przedsi´biorczoÊcià, powià-zanie podstaw przedsi´biorczoÊci z innymi przedmiotami zawodowymi. Cotrzeci dyrektor nie poda∏ ˝adnego sposobu wsparcia.

Dyrektorzy wymienili trzy przyczyny braku wsparcia podstaw przedsi´-biorczoÊci przez nauczycieli innych przedmiotów:

– ma∏e zainteresowanie zagadnieniami ekonomicznymi, – skupianie si´ na w∏asnym przedmiocie, – niskà znajomoÊç problematyki podstaw przedsi´biorczoÊci.

Wspó∏praca z rodzicami

A˝ 84% badanych nauczycieli stwierdzi∏o, ˝e nie majà wsparcia zestrony rodziców uczniów. WÊród nauczycieli, którzy potwierdzajà takiewsparcie, wymienia si´ jedynie nast´pujàce jego formy: umo˝liwienie od-wiedzania miejsc pracy, udzia∏ w lekcjach podstaw przedsi´biorczoÊci orazzaopatrzenie w pomoce dydaktyczne. Nasuwa si´ zatem wniosek, ˝e rodzi-ce w niewielkim stopniu interesujà si´ przedmiotem, bo nie jest on zdawa-ny na maturze. Szko∏a natomiast, poza wsparciem finansowym, nie mawi´kszych oczekiwaƒ wobec rodziców i brakuje jej pomys∏ów dotyczàcychcharakteru ich zaanga˝owania.

Wspó∏praca z instytucjami zewn´trznymi

Grupa doradców metodycznych i nauczycieli podkreÊla, ˝e nauczycielepodstaw przedsi´biorczoÊci mogà liczyç na wspó∏prac´ z wieloma organizacja-mi edukacyjnymi i instytucjami ró˝nego typu. Podobnie widzà to dyrektorzy.Mo˝na sàdziç, ˝e w wielu obszarach wsparcie to jest wi´ksze ni˝ oferowanenauczycielom innych przedmiotów. Z wypowiedzi respondentów wynika, ˝ewykorzystywane sà nast´pujàce formy wsparcia:

– pozyskiwanie materia∏ów dydaktycznych,– uczestniczenie w szkoleniach,– uczestnictwo w ogólnopolskich projektach edukacyjnych i konkursach,– korzystanie z portali internetowych wyposa˝onych w aktualne i atrak-

cyjne materia∏y edukacyjne.

39



Nauczyciele, dyrektorzy i doradcy metodyczni wymieniali wiele instytucjii organizacji wspó∏pracujàcych z nauczycielami przedsi´biorczoÊci. By∏y to:

• organizacje: Fundacja M∏odzie˝owej Przedsi´biorczoÊci, Centrum Edu-kacji Obywatelskiej, Fundacja Stefana Batorego, Centrum Edukacji Europejskiej,Fundacja Komandor,

• Narodowy Bank Polski,

• urz´dy paƒstwowe – g∏ównie wojewódzkie i miejskie urz´dy pracy,

• wydawnictwa oferujàce podr´czniki i materia∏y do nauczania podstawprzedsi´biorczoÊci,

• wy˝sze uczelnie,

• przedstawiciele lokalnego biznesu,

• kuratoria oÊwiaty, Krajowy OÊrodek Wspierania Edukacji Zawodoweji Ustawicznej, Centralny OÊrodek Doskonalenia Nauczycieli.

Nauczyciele podstaw przedsi´biorczoÊci z w∏asnej inicjatywy najcz´Êciejpodejmujà wspó∏prac´ z urz´dami pracy (ponad 60%), bankami (40%) oraz or-ganizacjami pozarzàdowymi (34%). Nieco ponad 10% respondentów stwier-dza, ˝e nie wspó∏pracuje z ˝adnymi instytucjami. Symptomatyczny jest w tympytaniu brak odpowiedzi ze strony oko∏o 37% ankietowanych. Mo˝na przy-puszczaç, ˝e sà to nauczyciele, którzy w rzeczywistoÊci nie wspó∏pracujà z pod-miotami zewn´trznymi (co oznacza∏oby, ˝e ich liczba zbli˝a si´ do 50%). Szcze-gó∏y na ten temat prezentuje wykres 22.

40

Wykres 22Podmioty lokalne, z którymi wspó∏pracujà nauczyciele podstaw przed-si´biorczoÊci

0

10

20

30

40

50

60

70

orga

niza

cjepo

zarz

àdow

e

inku

bato

rypr

zeds

i´bi

orcz

oÊci

brak

odp

owie

dzi

%

urz´

dy p

racy

bank

i

orga

niza

cjepr

zeds

i´bi

orcó

w

nie

wsp

ó∏pr

acuj

ez

˝adn

àor

gani

zacjà



Wp∏yw wprowadzenia przedmiotu podstawy przedsi´biorczo-Êci na Êrodowisko szkolne

Wszyscy respondenci dostrzegajà zmiany, które zasz∏y po wprowadzeniuprzedmiotu podstawy przedsi´biorczoÊci w szko∏ach. Nie sà to zmiany rewolu-cyjne, lecz raczej ewolucyjne i majà pozytywny charakter. W szczególnoÊci po-legajà one na:

– systemowym kszta∏towaniu u uczniów umiej´tnoÊci funkcjonowaniaw obecnych warunkach gospodarczo-ekonomicznych,

– poszerzeniu wiedzy i kultury ekonomicznej w ca∏ym Êrodowisku szkolnym,

– wi´kszym zaanga˝owaniu szkó∏ w projekty o szerokim zasi´gu.

41

Opinie uczniów o przedmiocie


VIIIOpinie uczniów o przedmiocie

Jednym z zasadniczych celów projektu badawczego by∏o ustalenie opiniiuczniów na temat przedmiotu podstawy przedsi´biorczoÊci. SpoÊród wieluopinii uczniów o tym przedmiocie wybrano i poddano analizie:

– ogólnà akceptacj´ przedmiotu,

– ocen´ praktycznej przydatnoÊci przedmiotu,

– ocen´ poziomu trudnoÊci przekazywanych treÊci.

Ogólny stosunek do przedmiotu

Wyniki badania wskazujà, ˝e uczniowie sà nieco bardziej zainteresowa-ni przedmiotem podstawy przedsi´biorczoÊci ni˝ ogólnie problematykà ekono-micznà.

Najbardziej interesujà ich tematy zwiàzane z poszukiwaniem pracy.Za ciekawe uznali te˝ takie zagadnienia jak: rynek pracy i bezrobocie, planowa-nie i podejmowanie dzia∏alnoÊci gospodarczej oraz prawa i obowiàzki pracow-nika i pracodawcy. Dla wi´kszoÊci stosunkowo mniej interesujàce sà: planowa-nie bud˝etu gospodarstwa domowego oraz ekonomiczne konsekwencje inte-gracji Polski z UE. Zagadnienia dotyczàce roli banków w gospodarce i etykiw biznesie postrzegane sà jako szczególnie nieinteresujàce.

Wypowiedzi dyrektorów szkó∏ wskazujà, ˝e – ich zdaniem – przedmiotjest doÊç lubiany przez uczniów, poniewa˝ porusza bardzo aktualne zagadnienia,ale nie uznajà go za wa˝ny, gdy˝ nie jest przedmiotem maturalnym.

Wed∏ug doradców metodycznych i nauczycieli konsultantów opinie,jakie – ich zdaniem – wyra˝ajà uczniowie sà bardziej pozytywne ni˝ rzeczywisteopinie samych uczniów. Analizujàc te – nieznaczne – rozbie˝noÊci, nale˝y jed-

42



nak uwzgl´dniç fakt, ˝e doradcy i konsultanci oceniajà sytuacj´ z perspektywyszkó∏, w których nauczajà wspó∏pracujàcy z nimi nauczyciele tego przedmiotu.Doradcy kszta∏tujà zatem swoje opinie o preferencjach uczniów na podstawiesytuacji w szko∏ach, w których pracujà nauczyciele, stosunkowo silnie zaanga-˝owani w nauczanie podstaw przedsi´biorczoÊci. Zaanga˝owanie nauczycielina ogó∏ pozytywnie wp∏ywa na opinie uczniów o danym przedmiocie.

Sami doradcy zauwa˝ajà t´ zale˝noÊç, wskazujàc, ˝e na stosunekuczniów do podstaw przedsi´biorczoÊci zasadniczy wp∏yw ma postawa nauczy-cieli. Przedmiot jest lubiany i akceptowany tylko w tych szko∏ach, gdzie nauczy-ciele stosujà nowoczesne (aktywizujàce) metody nauczania i proponujàuczniom zró˝nicowane formy edukacji. Natomiast tam, gdzie nauczyciele wyko-rzystujà przede wszystkim metody podawcze, przedmiot postrzegany jest jakojeden z wielu innych i nie cieszy si´ popularnoÊcià. Przy tym treÊci ekonomicznenie nale˝à do prostych, zatem prezentowanie ich uczniom w standardowy spo-sób nie mo˝e pozytywnie wp∏ywaç na stosunek m∏odzie˝y do przedmiotu.

PrzydatnoÊç nauczanych treÊci

Wyniki badania wskazujà, ˝e uczniowie postrzegajà przedmiot podstawyprzedsi´biorczoÊci jako doÊç przydatny w ˝yciu. Opinie na ten temat nie sà en-tuzjastyczne, ale sà pozytywne (ocen pozytywnych jest wyraênie wi´cej ni˝ jed-noznacznie negatywnych). Liczba negatywnych ocen tego przedmiotupod wzgl´dem jego przydatnoÊci jest niewielka. Najwi´kszà u˝ytecznoÊç przed-miotu dostrzegajà uczniowie liceum profilowanego – 63%. Przedmiot wydajesi´ najmniej przydatny uczniom liceów ogólnokszta∏càcych (17% z nich jedno-znacznie ocenia podstawy przedsi´biorczoÊci jako przedmiot nieprzydatny).

Uczniowie – ogólnie postrzegajàc przedmiot jako doÊç przydatny – niesà w pe∏ni przekonani, ˝e dobrze przygotowuje ich do wejÊcia na rynek pracy.Mniej ni˝ po∏owa uczniów da∏a odpowiedê twierdzàcà. Stosunkowo najbar-dziej przekonani o u˝ytecznoÊci przedmiotu sà uczniowie techników – ponadpo∏owa stwierdza, ˝e podstawy przedsi´biorczoÊci przygotowujà ich do wej-Êcia na rynek pracy. Najmniej zadowoleni z tej funkcji przedmiotu sà uczniowieliceów ogólnokszta∏càcych (ponad 20% odpowiedzia∏o „nie przygotowuje”).

Zdaniem uczniów podstawy przedsi´biorczoÊci mogà byç najbardziejprzydatne w poszukiwaniu pracy. U˝ytecznie jest – ich zdaniem – uczenie si´o prawach i obowiàzkach pracownika i pracodawcy. Wysoko oceniajà nast´pu-

43



jàce zagadnienia: rynek pracy i bezrobocie oraz planowanie i podejmowaniedzia∏alnoÊci gospodarczej. Stosunkowo przydatny jest wed∏ug nich dzia∏dotyczàcy planowania bud˝etu gospodarstwa domowego, za ma∏o przydatneuznali zaÊ zagadnienia: rola banków w gospodarce oraz etyka w biznesie.

Doradcy i konsultanci – odwo∏ujàc si´ do swoich doÊwiadczeƒ z pracyz nauczycielami przedsi´biorczoÊci i uczniami – oceniajà, ˝e na ogó∏ uczniowiemajà pozytywny stosunek do przedmiotu. Wynika to przede wszystkim z fak-tu, ˝e doceniajà, i˝ uczà si´ tam umiej´tnoÊci przydatnych w ˝yciu, zw∏aszczana rynku pracy, przy prowadzeniu dzia∏alnoÊci gospodarczej lub w innej pracyzawodowej.

Ocena poziomu trudnoÊci przedmiotu

Doradcy metodyczni i nauczyciele konsultanci wielokrotnie wskazywalina ogólnie doÊç wysoki poziom trudnoÊci niektórych treÊci programowychpodstaw przedsi´biorczoÊci. Zarówno uczniom, jak i wielu nauczycielom,niemajàcym wykszta∏cenia ekonomicznego, trudnoÊci sprawiajà zw∏aszcza teo-rie ekonomiczne.

Uczniowie natomiast postrzegajà ten przedmiot jako stosunkowo ∏atwy– prawie 90% odpowiedzi nie przekracza poziomu „Êredni” (patrz wykres 23).

PrzeÊwiadczenie uczniów, ˝e przedmiot nie jest trudny, potwierdzajàtak˝e ich opinie, ˝e lekcje przedsi´biorczoÊci na ogó∏ sà dla nich zrozumia∏e.

44

Wykres 23Ocena stopnia trudnoÊci przedmiotu podstawy przedsi´biorczoÊci przezuczniów

0

10

20

30

40

zdec

ydow

anie

∏atw

y

racz

ej ∏a

twy

Êred

ni

racz

ej tr

udny

trudn

y

%



Zdania na ten temat nie ma 1/3 m∏odych respondentów, ale tylko oko∏o 2%uczniów z badanej grupy przyznaje, ˝e lekcje sà niezrozumia∏e.

Liczne badania, prowadzone zarówno przez Narodowy Bank Polski, jaki inne podmioty, pokazujà jednoznacznie, ˝e poziom wiedzy ekonomicznejuczniów szkó∏ ponadgimnazjalnych jest niski. Twierdzenie przez uczniów, ˝ejest to ∏atwy przedmiot Êwiadczy wi´c o malej ÊwiadomoÊci w∏asnego pozio-mu wiedzy oraz – prawdopodobnie – o niskich wymaganiach nauczycieliw stosunku do uczniów (przede wszystkim dlatego, ˝e nie jest to przedmiotmaturalny).

Sugestie uczniów na temat zmian w przedmiocie podstawyprzedsi´biorczoÊci

Uczestniczàcy w badaniu uczniowie zaproponowali kilka zmian, którezwi´kszy∏yby ich satysfakcj´ z uczestniczenia w lekcjach podstaw przedsi´bior-czoÊci. Warto zaznaczyç, ˝e z mo˝liwoÊci wypowiedzenia si´ na ten temat sko-rzysta∏a przesz∏o po∏owa ankietowanych. Uczniowie proponowali nast´pujàcezmiany:

– szersze wykorzystywanie pomocy dydaktycznych,

– stosowanie ró˝norodnych, atrakcyjnych, anga˝ujàcych metod pracy,

– wzmocnienie praktycznego aspektu nauczania tego przedmiotu,

– wzmocnienie kontaktów z instytucjami, firmami i przedsi´biorstwami.

45

Wnioski i rekomendacje


IXWnioski i rekomendacje

Nale˝y podkreÊliç, ˝e obj´te badaniem Êrodowisko szkolne podkreÊla po-zytywny charakter zmian wynikajàcych z wprowadzenia przedmiotu podstawyprzedsi´biorczoÊci do programów nauczania. Respondenci (szczególnieuczniowie) sà jednak mniej przekonani, ˝e przedmiot podstawy przedsi´bior-czoÊci dobrze przygotowuje ich do wejÊcia na rynek pracy. Z analizy czynnikówkszta∏tujàcych stosunek uczniów do przedmiotu wynika, ˝e wskazywanieuczniom u˝ytecznoÊci nauczanych treÊci wydatnie wp∏ynie na ich zaintereso-wanie danym zagadnieniem.

W trakcie badaƒ respondenci zwracali uwag´, ˝e ranga przedmiotunie jest zbyt du˝a, m.in. ze wzgl´du na niewielki wymiar godzin nauczaniaoraz pomini´cie go na liÊcie przedmiotów, które mo˝na zdawaç na egza-minie maturalnym. Na wzrost rangi podstaw przedsi´biorczoÊci w szkolewp∏yn´∏oby, zdaniem wszystkich, uznanie go za przedmiot maturalny. Byçmo˝e do zwi´kszenia rangi przedmiotu przyczyni si´ Olimpiada Przedsi´-biorczoÊci organizowana przez Fundacj´ Promocji i Akredytacji KierunkówEkonomicznych.

Respondenci uwa˝ajà, ˝e warto zach´caç dyrektorów szkó∏ do planowa-nia realizacji przedmiotu podstawy przedsi´biorczoÊci w jednym roku szkolnym(przez 2 godziny w tygodniu). Mo˝e to u∏atwiç nauczycielom uatrakcyjnienielekcji efektywnymi metodami aktywizujàcymi, które sà jednak czasoch∏onne.Wa˝ne jest te˝, aby przedmiot nie by∏ realizowany w klasie maturalnej.

Wszyscy respondenci nawo∏ujà do ograniczenia treÊci edukacyjnych pod-staw przedsi´biorczoÊci na rzecz praktycznych zastosowaƒ. PodkreÊlajà, i˝ pod-stawa programowa jest zbyt obszerna w stosunku do liczby godzin przezna-czonych na realizacj´ podstaw przedsi´biorczoÊci. Zdaniem ca∏ego Êrodowiskaszkolnego warto wzmocniç zagadnienia praktyczne przygotowujàce m∏odzie˝do poruszania si´ po rynku pracy: poszukiwanie pracy, planowanie i podejmo-wanie dzia∏alnoÊci gospodarczej, rynek pracy i bezrobocie, prawa i obowiàzkipracownika i pracodawcy.

46

Wnioski i rekomendacje


Jako trudne do realizacji ze wzgl´du na ma∏e zainteresowanie ucznióworaz brak obudowy metodyczno-merytorycznej wskazywano zagadnienia doty-czàce: integracji Polski z UE, roli banków w gospodarce oraz etyki w biznesie.

Celowe jest wzbogacenie oferty szkoleƒ i materia∏ów dydaktycznych dlanauczycieli przedsi´biorczoÊci o problematyk´ nowoczesnych metod pracy.Uczniowie oczekujà przede wszystkim szerszego wykorzystania technologii kom-puterowej: prezentacji multimedialnych, programów komputerowych, Internetu.

Badania pokazujà, ˝e zdecydowana wi´kszoÊç nauczycieli podstawprzedsi´biorczoÊci ma formalne kwalifikacje do nauczania tego przedmiotu.Dla ponad po∏owy nauczycieli nie jest to jednak przedmiot wiodàcy, z czegowynika ich ograniczone zaanga˝owanie w jego nauczanie.

Dla nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci nale˝a∏oby organizowaçszkolenia nastawione przede wszystkim na zdobywanie przez nich wiedzy, nie-zale˝nie jakiego tematu z podstawy programowej b´dà dotyczyç. Zakresem te-matycznym, w ramach którego pomoc jest szczególnie potrzebna, jest integra-cja Polski z Unià Europejskà.

Wysoko oceniono niektóre programy nauczania i podr´czniki – za ich re-alizm, bliskie ˝yciu rozwiàzania metodyczne, praktyczne çwiczenia zawartew materia∏ach dydaktycznych, modelowe scenariusze zaj´ç i çwiczenia dlauczniów, multimedialne narz´dzia dydaktyczne, rozwiàzania umo˝liwiajàcepozalekcyjne aktywizowanie uczniów.

Wysoko ceniona jest wspó∏praca szkó∏ ze Êrodowiskiem pozaszkolnym(choç nie jest ona powszechna), g∏ównie z organizacjami pozarzàdowymi,urz´dami pracy i bankami. Ogólnopolskie projekty oraz konkursy, inicjowaneprzez organizacje pozarzàdowe i instytucje centralne, skutecznie aktywizujà Êro-dowisko szkolne do rozwoju edukacji ekonomicznej. Niepokojàca jest natomiastznikoma wspó∏praca szkó∏ z lokalnym biznesem. Brakuje kontaktu z przedsi´bior-cami, obserwacji pracy firm i instytucji, przyk∏adów dobrej praktyki.

Wspó∏praca nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci z nauczycielami in-nych przedmiotów w zakresie edukacji ekonomicznej jest ograniczona. Ko-nieczne jest przygotowanie materia∏ów dydaktycznych do nauczania zagad-nieƒ ekonomicznych na innych przedmiotach szkolnych, aby powiàzaç zakresytematyczne przedmiotów i zwi´kszyç efektywnoÊç edukacji ekonomicznej. Po-˝àdane sà propozycje konkretnych dzia∏aƒ nastawionych na takà wspó∏prac´oraz dba∏oÊç o edukacj´ ekonomicznà ca∏ego Êrodowiska nauczycielskiego.

47

Aneks


XAneks – zestaw narz´dzi badawczych

Ankieta dla nauczycieli podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . 49

Ankieta dla dyrektorów szkó∏ dotyczàca nauczania podstawprzedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Ankieta dla ucznia dotyczàca podstaw przedsi´biorczoÊci . 64

Scenariusz wywiadu z doradcà metodycznym lubkonsultantem podstaw przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . 70

Scenariusz wywiadu z nauczycielem podstawprzedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Scenariusz wywiadu z dyrektorem szko∏y . . . . . . . . . . . . . 82

48

Aneks


��

��

��

�� !��"��#�� !�� !��$�� !��%��&�� "�� !�� !�� !��"�'��"(��

�� !��

"�� #�� #�� $� ��

%�� #�� #�� !��

&�� #�� #��

'�� #�� #��

(�� #�� #��

��

Aneks

N a r o d o w y B a n k P o l s k i50

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

�

��

��

�

��

��

��

��

�

�

��

�

��

�

��

��

��

� �

#��

�

��

� �

��

� �

�$�

�

��

�

��

�

��

��

��

��

��

�

��

�

��

��

�

��

��

�

�

��

��

��

��

��

��

��

��

� ��

��

��

��

��

��

��

�

��

��

��

��

��

�

��

��

�

��

!�

�

��

��

��

��

��

��

��

��

� ��

��

��

��

��

��

��

�

��

��

��

��

��

��

� �

��

��

�

��

�

��

��

� ��

��

��

��

��

�

�

��

��

��

��

��

��

��

��

� ��

��

��

��

��

��

��

�

��

��

��

� �

�

��

�

��

��

�

��

��

��

��

�

��

��

��

��

��

��

��

��

� ��

��

��

��

��

��

��

�

� �

��

��

��

��

�

��

��

��

��

�

��

�

��

��

�

�

)��

� �

�

��

�

��

��

��

��

�

��

��

��

��

��

��

�

��

��

��

��

��

��

��

*��

��

�

��

��

��

�

��

��

��

��

��

��

��

��

��

�

+��

� �

��

��

��

�

��

�,

-�.

��

��

��

�

��

�

�

��

�

�

�

��

��

��

��

��

��

��

/��

��

��

�

��

��

��

�

��

��

�

��

��

��

��

��

��

-��

� �

�

��

�

��

��

�

��

��

�

��

��

��

��

�

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

0��

��

�

��

��

�

��

��

�.

��

��

��

��

�

��

��

��

��

#��

��

��

��

��

� �$

��

��

� �

#��

�!

��

��

�

��

��

��

�

��

��

��

��

��

��

1��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

�

2��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

�

��

�

#�

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

Aneks


3-45/6��7)+6��8�� !��#�� "��

�� )�� 0��

�� *�� 1��

�� +�� 2��

�� /�� 9��

�� -��:�� $��;�

��

�� <�� #��

��=��$��

�� )��

�� /�� !� �� !�� !�

�� *�� -�� !�� !��

�� +��

�� 0�� !�� !��

�� 1�� #��

��+��

��

��

�� #�� #��>�

��

��

��

��

��

�� #��

��

Aneks


�535+-�/6/)<46+�?-��#�� !��#��!��

��!��

��

)��$� �� *�� +�� /��$� �� -�� 0�� $��!�� 1��$��!�� 2��9 �� 9�� #��

��

��

��

�

��"��+�� :�;�� !�� $��

��

��

�� #�� &��%�� #��>��

�� $�� ?*�#��

�� $�� #��!��

�� $�� !�:�$� ��#��;��!�� #��!��

�� $�� #��!��

�� #��

��&��+�� !�� $��

��

��

�� #�� (��

Aneks


�'�� #��>��

�� $�� ?*�#��

�� $�� #��!��

�� $�� !�:�$� ��#��;��!�� #��!��

�� $�� #��!��

�� #��

��547�-*6�@�<5A-?95B-��(�� #�� #��

��

��

)�� *�� +�� ,-�.�� /�� -�� 0�� .�� #�� $�� #��! ��

��

1�� 2�� 9�� #��CCCCCCCCCCCCCCCCCCC�CCCCCCCCCCCCCCCCCCCC��

�

��

�

��

�<A93)4�/A)��7�-/@9*957+�5+9�B�@�<5A-��8��

��

��

��

��

��

Aneks


�=�� =="�%�� !�� 9�� 99�� 999��

��+��

��

��

��+�� !��!��

��

��

�� %��

�� #�� !��

��

��

��$��

��

��

��

��!��

��$��

��!��

�� #��"��B�� !��!��

�%��B�� !��

��

�

��

��

�

��

��

��

�

�&��B�� !�� !��

��

�

��

��

�

��

��

��

�

Aneks


�'��+��

��

��

�� #�� 8��(�� #��>��

��

�� #�� #��

��

�

�� #��

��

�8��+�� !��!� �� !�� !��

��

��D��

��D"��

��%��

��=��<�� $� � �� !��

��

��

��

��

��+�� #�� >�

��

��

��

��

��$� ��

�� #��CCCCCCCCCCCC�

�� +��

��

��

�

Aneks


��B�� $��

��

��

��

��

��

��

��

�� >��

�

��"��!�� !��CCCCCCCCCCCCC��

�

3-476+�<)��3�� 3��

��=�.��

��"�.�8� ��

��=�.�%� ��

��&�.��%� ��

��&� ��

��3��B��

��D�%��

��&�.��=��

��.��'��

��(��

��3"��B��

��D�%��

��&�.��=��

��.��'��

��(��

��3%��+�� $�� $��

��

��

��

�� $��

��3&��

��

��

��

��

�

Aneks


3'�� #�� >�

��=��

��=D%=��

��%=D�==��

��==D%==��

��%==��

��3(��#�� >�

��

�� $� ��

��! ��

��38�� #�� >�

��==��

��=�D%==��

��%=�D�===��

��===�

��

��

3�=��#�� #�� >��

��

��

��

��!��

��D��

��

�� D��

��

��3��

��

��

��

Aneks


��

�� )�� *�� !��"��#�� !�� !��$�� !��

%��9?@47,<+�)�B6�-�?9)?9)�)?<9-46�� !#�� !�E�� !F��$��

�� )�� $� � ��!�:$�� #�� #�?*�;��

�� 0�� !�� !�

�� *�� !��#��

�� 1�� !�� !��

�� +�� $�� !�� !�� !�

�� 2�� !�� !��

��/�� 9��

�� -�� !��

�� #��

�� <��

��535+-�/6/)<46+�?-��+��

��

��

��

��

��

��

�� #�� "��

Aneks


��<��!�� !�� !��

��$� �� !� �� $��!��

�� !� ��$��!��

��!� ��9 ��

��$� �� !�

��547�-*6�@�<5A-?95B-��#�� #��

�

��

� � ��

� ��

��

)�� *�� +�� ,-�.�� /�� -�� 0�� .�� #�� $�� #��! ��

��

1�� 2�� 9�� #��

�

��

��

�

��

��

��<A93)4�/A)��7�-/@9*957+�5+9�B�@�<5A-��

��

��

��

��

�� =="�%�� !�� 9�� 99�� 999��

�

��+��

��

��

Aneks


��+��#�� #� �� !��#��!�� +�

�

��

��

��

�� =��!�� #�� !�� +��"��B�� #�� #�� !��

��

�

��

��

�

��

��

��

�� B�� !�� !��

�

��

�

��

��

�

��

��

��

�

�� #�� #��

�

��+�� !��!� �� !� �� !��

�

��

��

��

�� %��

Aneks


��<�� $� � �� !��

��

�

��

��

��

��

��

��

�� #�� #�� !�� >�

� � ��

)��

��

*�� !�

��

+��

��

��B�� #�� #� �� $��

��

��

��

��

��

��

��

��

��+�� #� ��

�CCCCCCCCCCCCC��+�� #� �� CCCCCCCCCCCCC��#$%&'()*��#��

��=D%� ��&D�=� ��D�%� ��&D�%� ��&� ��#�� #�� >��

��=��

��=D%=��

��%=D�==��

��==D%==��

��%==��

��

Aneks


#��#�� >��

��

��

�� $� ��

��! ��

�#�� #�� >��

��==��

��=�D%==��

��%=�D�===��

��===�

��

�

#��#�� #�� >��

��

��

��

��!��

��

��

��

��

�#��

��

��

�

Aneks


��

�,�� )�� *�� !�� -� �� !��"��) �� #�� #�� $��#��

��!�� %��

�9 �� B� �� +��,-� �� !#� �� !� �� 4�� B� ��!� �� !#�� #� � �� E�� F� D� � ��

��?��#� �� #�� +��B��!�� #�� E�F�:�� ;�D�E%F�:�� ;��

��

��

��B�� #�$� ��

�� #� ��"�� .��

��

��!�� $�� D��

��#�� 9 �� "�� %�� !��#�� &�� !��#��!>�

��

�

��

Aneks


��+�� !�� !�� !#�� !��

�� "�� .��

��

��5��#�� +��B��!�� #�� E�F�:�� ;��E%F�:�� ;��

��

��

��5��#�� +�� B��!�� #�� >��E�F�:�� ;��E%F�:�� ;�

��

��

��<�� !�� !� �� !��#�� +��

��

��

��

�� ,-�.��

��

"��

%��

��

&�� .�� #�� $�� #��! ��

��

'��

(��

8�� #��>��

��

�

Aneks


��)��#�� !� �� !�� #��

�� #� �� #� ��

��

��

��

��

�� ,-�.��

��

"��

%��

��

&�� .�� #�� $�� #��! ��

��

'��

(��

8�� #��>��

��

��

!��5��#�� +�� B��!�� +�� #�� E�F�:�� ;��E%F�:�� ;��

��

��

��"��+��4�� >� ��9 ��

��

�� 4�� 9 ��

�� 9 ��

��

��

��

��

��

�

Aneks


��!��

��$� �� $��!��

�� $��!��

�� 9 ��

��$� �� !�� !��

��

��

�� #��!��!�� !��>��

��$� �� $��!��

�� $��!��

�� 9 ��

��$� �� !�� !�� !��

��

��

��+�� !��4�� >��/�� !�!�� "��

��#�� !�� !�� D� ��#��

�CCCCCCCCCCCCCCCCCCCC��

��

��)�� !�� 4�� !��/��0�!��

��#�� !�� D� ��#��CCCCCCCCCCCCCCCCCCCC��

�

�

Aneks


��+��!�� >��

�� !�� $� � ��!�:$�� #�� #�?*�;�� !�� !��#�� !�� $�� !�� !��B�� !�� !�� !�� !�� !�� !�� !�� !��"�� #��

��

��+�� 4�� +��

�� #��

��

��#�� #��#��!�� B�� >�

��

�

Aneks


)�� !�� $��4�� >��

��+��

�� !��

�

.��B��

��%� ��&� ��'� ��(� ��

�

(��B��

��

�

/��B��

�� $� �� ! ��

�

$��B��

�� !��

��D�� "��

��

��

��

�� D��

��

�� !��

�

Aneks


��

��

�� !�� "��#$��%&��'�$��' "�� (�'��!�)(��)��(��

$��$�� *��"�$��+),��"(��,��")("�,�-�$�+).�

�

��

��

��

��

�� !� ��

��

�

��!�!��&��"!�)(�!��'&��"#$%&��%��)� *��"��%(�/(�� "�� (.�

'�� (��)��

�� *��

0��(��)(��(��)��(��"��(��'�%��(�!�� "��1�

��'�%��)�,� ��&��,�"� "�!�%�%" "��+��$��2�

+�� *��

��

0��(��)(��(��)��(��"��(��'�%��(�!�� "��1�

D� "�%��()��%��$�,��'�$(!� *��$��"�1�$��%&�� '��"�%��)�,�(��)(�&��,�

)��%"��,�%��$��(��"��&��!(�!��(��+),�)%�+��'�$��"(��

D� 0�$��!��$��'�%��' "�� (�'��&%"��2�� "��$�2�

,�� -��

.��

0��(��)(��(��)��(��"��(��'�%��(�!�� "��1�

D� �$��)�(,��)+� "�,�)��+��(�' ��%(��%��+��(�� *� "��(��+��(�%(��

��& "� (��(�(�� *��"��!(��+)2�

D� "��%��& "� (��!(��"��!(��&�"��)��(�,��"��$&,�$��(� "�� (2�

/�� (�� )�� !��

��)��

0�� (�� !��

�� )��

Aneks


�1��2��)��3��3��

��

��%"��%��)(�� -,��%�!�!&�

"�"�� "��)(��"(��$�� (��/�� "��-.�

��%��(��%"�� "��)(��)%"�% ��& "� (��)�/(��'��%�!��!�,� "��

'�%��"�+��( �)��(��"��)�/��"��!+)2�0�$��3��)�/(��(��!��(�� "�($(2�

��%�3��

��

��%"��"�+)�%$��"�%��"�� -,��%�!�!&�"�"�� "��

��)(��"(��$�� (��/�� "��-.�

��+)��)��,�(%�� *�� *��!+).�

��(��)��3�!��)�

��*��

0��(��)(��(��)��(��"��(��'�%��(�!�� "��1�

D� 0�$(��"�'&,� "��%�%�!��"(��(,� "��&/(�)��!�"�$��%(��)%�+�� )��2�

D� "��& "� (��%��)��"��%(�/(�� "�� (�$��"�%��'�"�� &��)�/��&�

��!+),�'�$(��%�� &��2�

� ��%�3��

��!��3�� 3��

��%"��%��)(�� --,��%�!�!&�

"�"�� "��)(��"(��$�� (��/�� "��--��

�� "��"��(��(��)�!��'�)"!� �(��(��&/��&$ '(.�

�'��%�3�� )��

��

��%"��%��)(�� --,��%�!�!&�

"�"�� "��)(��"(��$�� (��/�� "��--�4��

�� "��"��(��(��%��("�)�� *��(��/��(� *��(�.�

�+��*�� 3��

0��(��)(��(��)��(��"��(��'�%��(�!�� "��1�

D� 0�$(��!� �,�!��(��"(�%��%�)��2�0��(��("&'��'�$��,�� "��%��

��+��%"$��&/�)� *��" ��"��%"$��.�

Aneks


�,��(�� !��

��

0��(��)(��(��)��(��"��(��'�%��(�!�� "��1�

D� ��+��!��%��%&',�$�+�� *��(�,�� "��2��)��($��"��%��%�)��(��&/��(��

%��%�)��(�� *�!��2�

�.��2��

�/��2��

��("� '(�"�'��)�%"$��,�/��$&�"��"&!(��(��$ '(� ��)��(��"��!(��&,�$��+)�

!�� "�� *,�/��$+)�!�� "�� *2�

�0��&��)��)��)��)��

�1��

�� !��

��

�"$��(�,�!��(��,�$��$��)"�'�!��,�$��$��"��&��!(.��%"��(%��

%" "��+��)�.�

��%�� 3��

"��"��#(�(�%��& '��)%��!��' ��& "� (��(��"��%(�/(�� "�� (2�

� ��(�� )��

�'��(�� 3��

��

0�$�%(��&'�)�(�2�"��)� "�'�%(��)%�+�� ,�)(�"�%"��%"��$��"�� (2�

�+��(��

0�$(�,�$��'�� "&)�2�

�,��(��!��

��)��"(,�'�$��&'�& "�(�)(�,� "��& "� (��%�"��)��(�"��)��"��(��

��"��!(��&2�

�

Aneks


�� -�

5��3��)��678�9��

��

��

��

��

��

��

��

��

��!�"�#� ��

��

$��

��%��#&��

��

'�� !��"�� #��

��

(��

��#��

)��

$��#� ��*+*�,��

��

-��

%��#��.��

��

/�� 0��

��&#��

��

1��

��%��#��&��%2��#� ��3�+��2��

��

�4�� #��

'��%��(�� '��5 ��!��

��

�� !��!��0��

)��'��5 ��!��

��

� �� 6�

��!��%2��#��!��

��

�$�� 7�� *��!��!��!�� %��!��"�� #� ��%��

��

�'�� *��+��8*9#%,&�5�#9:+�";�

��

�(�� 9�� )�� ,#��'��5 ��!��

��

�)�� <�� '��#��5 ��!��

��

�-��

%��)��#��!��!��

��%�#&%��

�/��

�� +��#� ��72��9��

��

�1�� 7��5�� '��#��5 ��!��

��

4��

%��)��#��!��!��%�#&%��

��

Aneks


�� -�

5��3��)��678�9��

��

��

�� !�"�#� ��

$�� %��#&��

'�� !��"�� #��

(�� #��)�� $��

��#� ��*+*�,��-�� %��

#��.��/�� 0��

� �� &#��

1�� %��#��&��%2��#� ��3�+��2��

�4�� #�� '��%��(�� '��5 ��!��

�� !��!��

)��'��5 ��!��

� �� 6� ��!��%2��#��!��

�$�� 7�� *��!��!��!�� %��!��"�� #� ��%��

�'�� *��+��8*9#%,&�5�#9:+�";�

�(�� 9�� )�� ,#��'��5 ��!��

�)�� <�� '��#��5 ��!��

�-�� %��)��#��!��!��%�#&%�

�/��

�� +��#� ��72��9��

�1�� 7��5�� '��#��5 ��!��

4�� %��)��#��!��!��%�#&%��

Aneks


�� --��

��

��

��

��

"�� =��

��

��

��

��

��

��

.��

��

(�� ,-�.��

��

/��

��

$��

��

0�� .�� #�� $�� #��! ��

��

1��

��

2��

��

*��&��

��

;��&��

��

+��&��

�

��

��&��

�

��

!��&��

�

��

��&��

��

�

�

Aneks


�� --�4�

��

��

��

�

"�� 6��6�� =��

�� 6��

�6�� 6��

��6��

��6��

��6��

��

��

.��

��

(�� ,-�.��

��

/��

��

$��

��

0�� .�� #�� $�� #��! ��

��

1��

��

2��

��

*��&��

��

;��&��

��

+��&��

��

��&��

�

��

!��&��

�

��

��&��

�

��

�

�

�

�

Aneks


�� --�

5��)��

��

�

��)��

�

*��

+�� ,-�.��

/��

-��

0�� .�� #�� $�� #��! ��

1��

2��

�

Aneks


��

��

��

��%(��& "� (��,��/��)�)(��"��)��)��&��$�� "��(��!,��)��&��$�+��& "�.�

��

�� )��3��

��

'��

+�� (� ��

0�$(�/��')��(�'%"��)+�2��'�$(��'�%" "�2�

,�� (�� *��

�� "��2��%(��&#(��/��)�%" "��+��%��%+/2��%(��(��/�2�� "��2�

.�� (��

�� "��2�

/�� (��!��

��*�� 3��)��3��

��

0��(�!��%)�'�%�� -($�,��,�� "�!��2�� "�!�'�%" "�2�

0�� (��!��

��3�� )��

��

��

�.� 3�"��& "� (��"��!(��&��)(�(��%(��'�$��%" "��+��)(��"�2�

/.� 3�"��& "� (��"��!(��&��)(�(��%(��'�$(��3�(��(��

%��)��3�)��%"��!�� "��#&!(�'�� (2�� "��$#�(�2�

�1.� (��

��)��

��

0�$(��"!(��2��'�� "&)�2�0�$��%��"(,�'�$(��%��)��2�

0��(�"!(��%�)�'�$(!��%��(&��)��4��& "� (��'��"��"&!(��(�,��

��"��%(�/(�� "��)"/&�"��/��!��3��&'�!�1�

�.�� "��$�%(��"(�'�2��'�%��"� "��2��

/.� "��!��!&�'�$��"��"(�2�"��!��5(6�$�� '�,�'�$��!&�

��"� ()�"(��#�'�$�"!(��(��%��&� '�2�

Aneks


��

� ��

�.� ��"�"�(�� *��& "� (��(.�� "��2�

/.� ��"�"��$��.�� "��2�

0��(��)(��"(�)%$�"&',��"��!(��'�%��%��"��)�(�,��)�%��&'��

�(� *��"��!(��&#��& "� (��3�� 1��

�.� 0��(��"��!(��'�%��%��"��)�(�,�� "��!��!&�'�$��"��"(�2�

"��!��#(�$�� '�,�'�$��!&��"� ()�"(��2�0�$�"!(��(��%��&� '�2�

�� (��

��

�.� 0��(��$,��,�$��)%�(��5(��(��& "� (��,��$��,��"( �6�(�)�'�$(�'�-��!(�2��

/.� 0��(��(�1�� "��(��)%�(��2�0�$��#(�%�"(1�'�$(��%��"� "��2�

� �� (�� :��!�� !� �� ;��

��

��'�$(�%��%+/2�

�.� 0�$(��("� '�#(�%��& '��5)�!(��(��"��")�6�

/.� "��& "� (��$��"�%��"�!��(��+),�%"$��,��&/�($� '(,��$+)�

��$�� "�� *,�)(��(��)� *2�0��(��$,��"�'�$( *,�)�!(��(�.�

�'��

�� <�� !�

��*��!��!�� 3��!��

�+�� (�� !��

�� "��#(��$�&)��2�

�,�� (��)�� !��)�

��

"��!�'�'�$(��%(��(� (�2�0��(�!�'��%(��(� (�,��%"��'��(%��.�

�.�� 8��

�/�� )��)��

�� !��)��

��3��

�0�� (��

��

Aneks


0��(��)(��(��'�%��(�!�� "��"� '��"!(��)1�

�.� ��'� (&��& "� (��& "��(��"��!(��&�5��/��%&��%�(��"!(��

")("��"��%)�'��%�/#� ��/��"!(��(�,��/��/��(�'#%$&�� "�(�'#�

/��"(�'��"�'��(��)�%��%&�$&��& "�(+)�(��.6�

/.� ��'� (&��$ '(�%"$��.�

.� ��!(��& "��(��5 ��%"��"��,� ��)��"& (�,� ��'�%��' (�$�)%"��

& "�(+)#� ��'!�(�'� (�$�)�#�'�$(��!��)"/&�"�'��'��)%"��$ '��&�

!��"(��(��.6.�

�

��

��

�� !"#��$!%!�&!��

�� !"��'�

$!%!�&!��

�

Aneks


<)

74

)�/

A)

�*)

/)

+�

)�333�

*�

��

��

��

��

��

��

�

��

��

��

4��

,�

��

� ��

��

� �

,��

��

��

��

�

��

� �

�4

��

��

� ��

��

� � ��

��

�,

��

� �

��

5��

�

��4

�

��

��

� �

�

��

�

��

6��

��

��

��

�4

�

��

��

��4

��

��

��

�4

��

��4

��,

��

��

� ��

��

5��

�

��4

�

��

��

� �

�

��

�

��

6�

��

� ��

7�

��

��

��

�4

�

��

��

�

8�

,�

��

��

��

��

�

� �

,�

��

��

��

�

��

��

��

9��

��

��

��

� ��

7�

��

�

��

�4

��

�4

�

��

��

�� 8

��

��

��

��

��

��

��

��

�

��

��

��

��,

��

��

)��

�

��

�

��

��

��

�

��

��

��

��

��

��

�

��

��

��

�

*��

��

�

��

��

��

�

��

��

��

� �

��

�

+��

� �

��

��

��

�

��

�,-

�.��

��

�

�

��

��

��

�

�

�

��

��

�

� /��

��

��

�

��

��

�

��

��

��

��

��

�

-��

� �

�

��

�

��

��

��

��

�

��

��

��

��

��

�

��

��

��

��

�

��

�

0��

��

�

��

��

�

��

��

�.�

��

��

��

��

�

��

��

�

��

�#�

��

��

��

��

� �$

��

��

� �

#��

�!

��

��

�

��

��

��

�

��

�

1��

��

��

��

��

��

��

��

� 2��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

� � �

#�

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

�

�

Aneks


��

��

��

��(��

)*��+*��

��

��<�

�.� ��("� '(�"�'��2�"��!��(��'�)(��%(��'�$(��&�� (2�0�$(�2��

"��)��($��2�

/.� ��"�%$()��(��& "� (��(1�)�'�$(�%��%+/�( *��"�%$��2�0�$( *�$)��(-($� '(�

� "�$()��2��$�� *��"(�(�(��& "� (��5"��'�%"$��,� "��"�"�)��"62�

"��!��(��'�)(��%(��'�$(��&�� (2�0�$(�2�� "��)��($��2�

.� "��& "� (��#��& "� (��%��)��"��%(�/(�� "�� (��/��(�� "�$&�

5)�-�"(��$�&�� '(��%��)(%$�6,�'�$(��%"$��(�2��$(��)��

%"$��(��5�� "�'�)�(�%�$��%"$��(��%(��/��1��& "� (�� "��26�

"��"��)��(��& "� (��& "��(��%��)��"��%(�/(�� "�� (�

5"��/� (��$)��(-($� '(��& "��(��"��!(��&6�)("��%(��"�'�$(!(��

��&�� (�!(��("� �'��!(�5$�%"��!(262�0��(��$��,�� "��#�'�$��/��

��"� "�� *��&�� (2�

�

�� (��

�� )��

��

0�$(��"!(��2��'�� "&)�2�0�$��#(�%�"(,�'�$(��%��)��2�

0��(�"!(��%�)�'�$(!��%��(&��)��,��$��'��"��"&!(��(�,��

��"��%(�/(�� "��)"/&�"��/��!��3��&'�!�1�

�.� �� "��$�%(��"(�'�2��'�%��"� "��2��

/.� "��!��!&�'�$��"��"(�2�"��!��5(6�$�� '�,�'�$��!&�

��"� ()�"(��#�'�$�"!(��(��%��&� '�2�

�

Aneks


�� (�� !��

��!� ��3��

��

0��(��$,��,�� "��2�"�!&��"��!(��%�&��,�'�$��'�%��'��#(�"��(�!2��

0��(��(��'�%��"�/��,�� "��2�

'�� (��!��

��3�� )��

��

0��(��$1�� "��2�� "��%�� '��)�!��(��)��($�'2�

0��(��(�1�� "��2��

0��(��)(��$��(��)��(��"��(��'�%��(�!�� "��1�

3� "��%�/��& " ��"��!(��&��)(��%(��'�$��%" "��+��)(��"�2�

3� "��%�/��& " ��"��!(��&��)(��%(��'�$(��3�(��(��%��)��3�

&!(�'�� (�!�� "��2�� "��2�

�

+��

�.� ��"�"�& "�(+).�� "��$2�

/.� ��"�"��& "� (��(.�� "��$2�

�

,�� (��!��!��

��

�.�0��(��$,��$��)%�(��5(��(��& "� (��,��$��,��"( �6�(�)�'�$(�'�-��!(�2�

/.�0��(��(�� "��2��

.�0�$(��)(�"(��"� "��%��&��"� "�2�

�

.�� (��

��

5!��(��,��&/�($� '�,�%"$��(�,��$(��$�� "��,�(��6.�

�

/�� !��

�

0�� !��5!��(��,��&/�($� '�,�%"$��(�,��$(��$�� "��,�(��6.��

Aneks


�1��(��

�� "��2�0�$��'�%��"� "��2�

�

��(�� :��+=��;� ��

��

�.� ��%(��$��)%$�"��(�� *�"��(%+)�)��!(��")�'&�%"$��

57�(�83��(!6.�

,�� )��+*��

�

�

�

�

edukacja - nbp.pl · Podstawa programowa podstaw przedsi´biorczoÊci Narodowy Bank Polski III...

Documents

Transcript of edukacja - nbp.pl · Podstawa programowa podstaw przedsi´biorczoÊci Narodowy Bank Polski III...