Poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach · Wydawnictwo Naukowe PWN SA tel. 22 69...

Poziom życia ludności wiejskiej

o niepewnych dochodach

Sławomir Kalinowski

Poziom życia ludności wiejskiej

o niepewnych dochodach

RecenzenciProf. dr hab. Józef OrczykProf. dr hab. Maria Alina Sikorska

WydawcaMagdalena Ścibor

Koordynator produkcjiMariola Iwona Keppel

Projekt okładki i stron tytułowychPrzemysław Spiechowski

Zdjęcie na okładceDariush M/Shutterstock

SkładPoligrafia Komputerowa i ProgramowanieKrzysztof Świstak

Książkę wydano ze środków grantu Narodowego Centrum Nauki o numerze UMO-2011/01/B/HS5/01034.

Copyright © by Sławomir Kalinowski, Warszawa 2015.

ISBN 978-83-01-18220-5

Wydawnictwo Naukowe PWN SAtel. 22 69 54 321; faks 22 69 54 288infolinia 801 33 33 88e-mail: [email protected] i oprawa: OSDW Azymut Sp. z o.o.

Spis treści

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

ROZDZIAŁ I. Poziom życia oraz niepewność dochodów w perspektywie teoretycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1. Problemy definicyjne poziomu życia ludności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132. Powiązanie poziomu życia z kategoriami pokrewnymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203. Znaczenie dochodów w badaniach poziomu życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344. Niepewność w koncepcjach badań naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385. Niepewność dochodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416. Niepewność w kontekście formy zatrudnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

ROZDZIAŁ II. Charakterystyka ludności wiejskiej o niepewnych dochodach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

1. Dobór próby i metodologia badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532. Źródła dochodów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563. Wybrane informacje badawcze w kontekście niepewności dochodów . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

ROZDZIAŁ III. Zróżnicowanie dochodów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

1. Poziom i struktura dochodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 832. Czynniki kształtujące strukturę dochodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 893. Podobieństwo struktury dochodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 924. Zróżnicowanie dochodów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach . . . . . . . . . . . . . . . 1025. Koncentracja dochodów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach . . . . . . . . . . . . . . . . . 1176. Ocena własnej sytuacji dochodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

ROZDZIAŁ IV. Wydatki i zaspokojenie potrzeb gospodarstw domowych o niepewnych dochodach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

1. Konsumpcja żywności jako czynnik determinujący poziom życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1252. Hierarchizacja potrzeb konsumpcyjnych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach . . . 1353. Ocena stopnia zaspokojenia potrzeb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1404. Wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1525. Warunki mieszkaniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

6 Spis treści

ROZDZIAŁ V. Indeksy ubóstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1691. Zasięg ubóstwa wśród ludności wiejskiej o niepewnych dochodach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1692. Miary głębokości ubóstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1803. Dotkliwość ubóstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1874. Podatność na ubóstwo – analiza regresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1945. Analiza ubóstwa i nierówności na podstawie krzywych TIP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1996. Subiektywne odczucie ekskluzji społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

ROZDZIAŁ VI. Syntetyczny wskaźnik zaspokojenia potrzeb ludności wiejskiej o niepewnych dochodach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

1. Syntetyczny wskaźnik zaspokojenia potrzeb – algorytm agregacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2102. Rozkład wartości SWZP w wybranych grupach społeczno-ekonomicznych . . . . . . . . . . . . 2163. Stopień zaspokojenia potrzeb badanej ludności wiejskiej o niepewnych dochodach . . . . . 2224. Zaspokojenie potrzeb w koncepcji sytuacji dochodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2365. Postawy życiowe badanej ludności – strategie zachowań. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2406. Syntetyczny wskaźnik zaspokojenia potrzeb w kontekście „paradoksu satysfakcji”

i „dysonansu niezadowolenia” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

Zakończenie i wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

Bibliografi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

Wprowadzenie

Niski poziom życia i nierówności społeczne stały się w ostatnich latach trwałym przedmiotem zarówno analiz ekonomicznych i badań naukowych, jak również oży-wionej debaty publicznej. Toczące się dyskusje są efektem coraz większej liczby osób pozbawionych szans realizacji potrzeb na oczekiwanym poziomie, ekonomicz-nej bezsilności i marginalizacji niektórych grup społecznych, zachodzących nega-tywnych zjawisk społeczno-gospodarczych, w tym bezrobocia i pauperyzacji społe-czeństwa. Pojawianie się nowych grup defaworyzowanych, które nie mogą w pełni korzystać z dobrodziejstw związanych z poprawą kondycji i unowocześnianiem się gospodarki, a także w niewielkim stopniu partycypują we wzroście gospodarczym, stanowi przesłankę do podjęcia badań wyjaśniających niski poziom życia ludności.

Jedną z grup defaworyzowanych jest ludność wiejska o niepewnych dochodach. Pozbawiona jest ona stabilności ekonomicznej, przejawiającej się w wymiarze do-chodowym, a w rezultacie deprywacją potrzeb i niskim poziomem życia, jak i w wy-miarze zatrudnienia, będącego konsekwencją przemian zachodzących na rynku pra-cy. Brak stabilnych dochodów, długie okresy bezczynności zatrudnieniowej, a także przemiany zachodzące w sferze zatrudnienia, które prowadzą do coraz większej nie-pewności wynikającej z uelastycznienia czasu i form pracy bez jednoczesnego utrwa-lenia bezpieczeństwa, przyczyniają się do obniżania poziomu życia tej grupy. Są jed-nocześnie inspiracją do dyskusji na temat dochodów, ich alokacji oraz kierunków i sposobów wydatkowania, a także stopnia realizacji potrzeb w wymiarze obiektyw-nym i subiektywnym.

Ludność o niepewnych dochodach zamieszkująca obszary wiejskie nie była do-tychczas przedmiotem pogłębionych badań. Tymczasem rosnące znaczenie zjawi-ska niepewnych dochodów, wynikającego z przechodzenia w ostatnich latach do ela-stycznych form zatrudnienia, a w rezultacie do dysparytetu dochodów i wydatków, innej struktury konsumpcji, a także słabego przygotowania zarówno badanej grupy do funkcjonowania w społeczeństwie po utracie dochodów, jak i instytucji pomoco-wych oraz organów administracji państwowej do efektywnej pomocy, stało się pod-stawowym czynnikiem uzasadniającym badania. Wybór grupy wynikał z ich trudnej sytuacji na rynku skorelowanej z niższą konkurencyjnością, a tym samym większym prawdopodobieństwem wykluczenia społecznego. Do grupy badawczej zaliczono

8 Wprowadzenie

m.in. osoby bezrobotne, mieszkańców wsi podejmujących pracę nierejestrowaną, osoby pracujące w ramach elastycznych form zatrudnienia, tj. w czasie krótszym niż pełen etat, na zastępstwo, pracy zadaniowej, na czas określony oraz utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, a także pracujących na własny rachunek (samozatrud-nienie wymuszone). Warto podkreślić, że z prowadzonych analiz wyłączono ludność pracującą w rodzinnych gospodarstwach rolnych, co było konsekwencją rozumienia niepewności dochodów, w aspektach nieprzewidywalności, nieciągłości i nieokreślo-ności, a także powiązania niepewności z atypową formą zatrudnienia.

Obszarem badań były tereny wiejskie, rozumiane zgodnie z nomenklaturą Kra-jowego Rejestru Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju (TERYT), a więc tereny znajdujące się poza granicami administracyjnymi miast, obejmujące gminy wiejskie i miejsko-wiejskie (leżące poza miastem), które mają wyraźne cechy peryferyjne1. Według Powszechnego Spisu Rolnego stanowią one 93,2% całkowitej powierzchni kraju (312,7 tys. km2) i są zamieszkiwane przez 38,5% ogółu ludności. Pomimo du-żego potencjału rozwojowego obszary te są zagrożone występowaniem niskiego po-ziomu życia, co w powiązaniu z utrwalaniem się podziału społeczno-ekonomicznego na linii wieś-miasto jest podstawowym czynnikiem osłabiającym procesy rozwojo-we kraju.

Przeprowadzone badania zmierzały do rozpoznania poziomu życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach oraz podstawowych determinantów kształtują-cych ich sytuację ekonomiczną i społeczną. Głównym celem była odpowiedź na py-tanie: jak niepewność dochodowa kształtuje poziom życia ludności wiejskiej o nie-pewnych dochodach oraz w jakim stopniu znajduje ona odzwierciedlenie w hierarchii i strukturze potrzeb materialnych i niematerialnych. Badania pozwoliły również zdia-gnozować sytuację materialną gospodarstw domowych ludności wiejskiej o niepew-nych dochodach oraz jej zmian, a także dokonać rozpoznania sposobów radzenia sobie z niekorzystną sytuacją. Zatem oprócz szczegółowych informacji dotyczących samej ludności wiejskiej o niepewnych dochodach, ważnym aspektem badań było przedstawienie sytuacji respondentów na tle warunków funkcjonowania ich gospo-darstw domowych.

Kluczową kwestią wpływającą na przedmiot badań było rozpoznanie sytuacji materialnej gospodarstw domowych z osobami o niepewnych dochodach oraz jej zmian (m.in. sytuacji dochodowej, podobieństwa i zróżnicowania dochodów, ich koncentracji oraz oceny własnej sytuacji materialnej, poziomu i struktury wydat-ków, a w konsekwencji wielkości konsumpcji, realizacji potrzeb materialnych i nie-materialnych, ubóstwa oraz szeroko rozumianego poziomu życia), a także identyfi-kacja sposobów radzenia sobie z aktualną sytuacją wynikającą z kumulacji różnych

1 Por. Stanny 2014, 123–138; Zawalińska 2009, 26–30.

Wprowadzenie 9

wymiarów ekskluzji społecznej. Ważnym założeniem była identyfikacja działań bada-nych respondentów, zmierzających do poprawy własnej pozycji materialnej, a w kon-sekwencji analiza zachowań, której celem było określenie hierarchii potrzeb oraz ryn-kowych i pozarynkowych sposobów ich zaspokojenia.

Metodologia i koncepcja badań powstały w toku projektu badawczego nr UMO--2011/01/B/HS5/01034 finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki pt. Poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach w Polsce i stanowią jego istotną część.

Pomimo istnienia opracowań dotyczących problematyki poziomu życia, zagad-nienie to nie zostało szczegółowo zbadane na obszarach wiejskich w Polsce, a ist-niejące opracowania nie obejmują grupy będącej podmiotem monografii. W celu wypełnienia luki badawczej rozpoznano zależności między poziomem życia na ob-szarach wiejskich a źródłem dochodów i formą pracy oraz wynikającą z tego gwaran-cją otrzymywania stałych dochodów. Za podjęciem badań przemawiały:

• pogłębiające się zjawisko niepewności związane z odchodzeniem od tradycyj-nych do elastycznych form zatrudnienia,

• duże zróżnicowanie poziomu życia w Polsce, a tym samym konieczność roz-poznania obszarów najbardziej zagrożonych ekskluzją społeczną,

• duże znaczenie społeczne badanego problemu,• nierozpoznany obszar badawczy problemu społecznego,• konieczność przeprojektowania dotychczasowej polityki socjalnej państwa,• znaczenie aplikacyjne wyników badań dla kształtowania polityki społecznej.Przeprowadzone badania pozwoliły zidentyfikować populację ludności wiej-

skiej o niepewnych dochodach i zdiagnozować poziom ich życia oraz sporządzić mapę obszarów wiejskich szczególnie narażonych na niski poziom życia. W szcze-gólności pozwoliły określić megaregiony, w których badana grupa w większym stop-niu narażona jest na marginalizację społeczną oraz deprywację potrzeb. To z kolei stworzyło podstawę do wskazania obszarów, które potrzebują największej pomocy bezpośredniej i pośredniej, zmierzającej do ograniczenia zjawiska wykluczenia spo-łecznego i poprawy warunków życia. Rezultaty badań pozwoliły określić, jak duży wpływ na poziom życia mają czynniki endo- i egzogeniczne, a także zweryfikować wiedzę odnośnie tych determinant i ich wpływu na rzeczywistą sytuację materialną badanej grupy.

Podjęty problem badawczy nie był dotychczas realizowany w polskich bada-niach dotyczących poziomu życia. Problematyka konsumpcji, poziomu życia, w tym ubóstwa, jest przedmiotem badań prowadzonych m.in. przez Instytut Badań Ryn-ku, Konsumpcji i Koniunktur, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodar-ki Żywnościowej, Zakład Gospodarki Rynkowej Uniwersytetu Warszawskiego czy Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego, ale nie koncentruje się ona na ludności

10 Wprowadzenie

o niepewnych dochodach zamieszkujących obszary wiejskie2. Z uwagi na to, że bada-na problematyka nie była podejmowana przez inne ośrodki, istnieje luka poznawcza, której wypełnienie pozwoli na wyciągnięcie wniosków o charakterze aplikacyjnym.

Podstawowa hipoteza badawcza zawiera się w stwierdzeniu, że ludność wiejska o niepewnych dochodach jest zróżnicowana wewnętrznie. W celu weryfikacji hipo-tezy dokonano oceny sytuacji dochodowej, wielkości wydatków oraz struktury kon-sumpcji, a także określenia cech deskryptywnych frakcji zagrożonych niewystar-czającym poziomem zaspokojenia potrzeb wyznaczanych za pomocą linii ubóstwa. Wskaźniki zasięgu ubóstwa zostały uzupełnione o jego głębokość, podatność oraz dotkliwość, a także wybrane monetarne i niemonetarne wskaźniki spójności spo-łecznej, takie jak: kwintylowe zróżnicowania dochodów, wskaźnik Giniego i Theila, zagrożenie ubóstwem i inne. Dokonano również analizy kształtowania się poszcze-gólnych wskaźników ekonomicznych związanych z poziomem życia. Ze względu na wieloaspektowość poziomu życia wprowadzono syntetyczny wskaźnik zaspoko-jenia potrzeb (SWZP), skonstruowany na podstawie mierników cząstkowych repre-zentujących różne aspekty życia.

W badaniach postawiono następujące hipotezy cząstkowe:H1. Poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach jest zróżnicowa-

ny w zależności od cech społeczno-ekonomicznych;H2. Brak stabilnych dochodów głowy gospodarstwa domowego powiązany jest

z niepewnością dochodów pozostałych członków tegoż gospodarstwa;H3. Wśród członków badanej grupy brakuje predylekcji do aktywnych działań

na rynku pracy;H4. Dotkliwość ubóstwa oraz podatność na nie ma inny wymiar dla ludności

wiejskiej o niepewnych dochodach w różnych typach gospodarstw domowych;

H5. Obiektywne i subiektywne poczucie niskiego poziomu życia nie są tożsame, a ich konsekwencją jest dysonans poznawczy wśród respondentów.

Praca składa się ze wstępu, sześciu rozdziałów i zakończenia z wnioskami. W pierwszym rozdziale zdefiniowano poziom życia oraz wyjaśniono podejścia sto-sowane w kluczowych koncepcjach tego zagadnienia. Definicję poziomu życia po-wiązano z kategoriami opisującymi sytuację ludności. Przedstawiono również zależności zachodzące pomiędzy poziomem życia, a konsumpcją i dochodami. Omó-wiono znaczenie dochodów w badaniach poziomu życia zaznaczając, że chociaż nie są one wystarczającym czynnikiem pozwalającym określić sytuację ekonomiczną

2 Badania ludności wiejskiej, w tym tzw. osób luźnych były prowadzone również w okresie międzywojennym między innymi przez F. Znanieckiego, z kolei sytuacja dzieci na wsi była przed-miotem badań M. Librachowej, czy S. Bujak-Boguskiej. W okresie PRL zagadnienia te były przed-miotem wycinkowych analiz opartych na danych ankietowych albo badaniach GUS. Opracowania te charakteryzowały się ograniczonym wykorzystaniem literatury przedmiotu.

Wprowadzenie 11

ludności, to stanowią jego główną determinantę. Dokonano próby wyjaśnienia nie-pewności w koncepcjach badań naukowych, a następnie odniesiono pojęcie niepew-ności do dochodów i zatrudnienia. Wyodrębnienie tego rozdziału wynika z operacyj-nego celu pracy, a także próby uporządkowania definicyjnego wybranych zagadnień oraz stworzenia ram prowadzonych analiz.

Rozdział drugi ma charakter metodologiczny, wyjaśnia sposób doboru próby badawczej i metodologię badań. Charakteryzuje ludność wiejską o niepewnych do-chodach według cech socjodemograficznych, a także podstawowego i dodatkowe-go źródła dochodów. Rozdział ten zawiera również wybrane dane dotyczące sytuacji na rynku pracy.

W rozdziale trzecim omówiono poziom i strukturę dochodów ludności wiej-skiej o niepewnych dochodach. Przedstawiono podstawowe przekroje statystyk opi-sowych charakteryzujących dochody. Zwrócono uwagę na czynniki kształtujące do-chody, a także podobieństwo ich struktury, wykorzystując test rang Spearmana i tau Kendalla. Przedstawiono zróżnicowanie dochodów, wykorzystując krzywe Lorenza oraz wskaźniki Giniego i Theila. W rozdziale tym omówiono również współczynni-ki zróżnicowania decylowego i kwartylowego dochodów oraz dokonano oceny ade-kwatności dochodów w stosunku do oczekiwań respondentów. Szczegółowa anali-za dochodów ma na celu wskazanie ich znaczenia w analizie poziomu życia, a także istotnego wpływu na odczuwane wykluczenie ekonomiczne i społeczne.

Przedmiotem rozważań zawartych w rozdziale czwartym są wydatki oraz zaspo-kojenie podstawowych potrzeb gospodarstw domowych o niepewnych dochodach. Omówiono w nim uwarunkowania konsumpcji żywności, jako jeden z ważniejszych czynników determinujących poziom życia, hierarchizację potrzeb oraz stopień ich zaspokojenia. Naświetlono również sytuację w zakresie zaspokojenia potrzeb zwią-zanych z mieszkaniem, w tym wyposażenia w dobra trwałego użytku. Przedstawie-nie zagadnień związanych z konsumpcją było logiczną konsekwencją omówionych we wcześniejszym rozdziale dochodów i ich zróżnicowania. Miało na celu konfronta-cję faktycznego zaspokojenia potrzeb z potencjałem konsumpcyjnym będącym kon-sekwencją wielkości uzyskiwanych dochodów.

W rozdziale piątym przedstawiono indeksy ubóstwa. Omówiono zasięg ubóstwa według miar obiektywnych, subiektywnych i relatywnych oraz relacje pomiędzy po-dejściami obiektywnym i subiektywnym. Do analizy sytuacji ludności wiejskiej o nie-pewnych dochodach wykorzystano miary głębokości ubóstwa i jego dotkliwość we-dług wybranych miar, a także podatność na ubóstwo (wykorzystując analizę regresji). Uzupełnieniem badań była analiza ubóstwa w oparciu o krzywe Three I’s of Poverty oraz próba uchwycenia subiektywnego poczucia wykluczenia badanej grupy. Szeroka analiza wskaźników ubóstwa wynika z konieczności wskazania determinant w naj-większym stopniu wpływających na poziom życia badanej grupy.

12 Wprowadzenie

Ostatni rozdział zawiera omówienie syntetycznego wskaźnika zaspokojenia po-trzeb ludności wiejskiej o niepewnych dochodach. Określono w nim również stopień deprywacji potrzeb, głębokość danego upośledzenia oraz aspekt czasowy – stopień utrwalenia. Celem rozdziału było wskazanie na zróżnicowanie sytuacji ekonomicz-nej badanej grupy, a także przedstawienie przyjmowanych strategii życiowych i po-staw w zależności od poziomu zaspokojenia potrzeb. Rozdział zamyka analiza para-doksu satysfakcji i dysonansu niezadowolenia. Rozdział ten ma szczególne znaczenie społeczne, pozwala bowiem skonfrontować obiektywne i subiektywne aspekty po-ziomu życia.

ROZDZIAŁ I

Poziom życia oraz niepewność dochodów w perspektywie teoretycznej

1. Problemy definicyjne poziomu życia ludności

Głównym elementem analizy sytuacji życiowej, w tym kondycji ekonomicznej, fi-nansowej i społecznej gospodarstw domowych, jest zdefiniowanie pojęcia poziom życia. W bogatej literaturze przedmiotu brakuje jednoznacznej definicji akceptowa-nej przez wszystkich badaczy. Stosowane różne podejścia uniemożliwiają stworze-nie spójnego terminu. Pojawiające się definicje mają zarówno wąski charakter, który sprowadza się do mierzalnych elementów, jak i szeroki, włączający zjawiska trud-no mierzalne lub niepoddające się kwantyfikacji związane ze świadomością ludzką (Kubicka 2001, 10–14). Dodatkowym problemem powstającym w próbach zdefinio-wania poziomu życia jest interdyscyplinarność badań, co nie pozwala definityw-nie określić jego istoty i zakresu rzeczowego. Czym innym jest on dla ekonomistów, a czym innym dla socjologów, psychologów, czy też statystyków.

Kategoria poziomu życia ma charakter historyczny, jest używana od wielu lat, a jej zakres operacjonalizacyjny zmienia się w zależności od badań i przyjętych zało-żeń metodologicznych. Myśl ekonomiczna jest bogata w rozmaite definicje poziomu życia. Można zauważyć, że dzisiejsi autorzy powracają do już istniejących ujęć, od-krywając je na nowo i adaptując do aktualnych warunków. Jedną z nich jest definicja sformułowana w 1954 roku przez ekspertów Organizacji Narodów Zjednoczonych, nazywana metodą genewską. Zwrócono w niej uwagę zarówno na wymierne, jak i niewymierne elementy poziomu życia, do których zaliczono warunki demograficz-ne, wykształcenie, zatrudnienie, sposób i strukturę wydatkowania zasobów pienięż-nych, warunki mieszkaniowe, infrastrukturę społeczną i inne okoliczności wpływa-jące na warunki życia (Luszniewicz 1972, 17–18). Według ekspertów ONZ kategoria ta miała obejmować „całokształt rzeczywistych warunków życia ludności oraz stopień zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych, poprzez strumień dóbr i usług od-płatnych, a także pochodzących z funduszów społecznych” (Piasny 1993, 73–92). W tak formułowanej definicji poziomu życia określane są rzeczywiste warunki życia lud-ności związane zarówno ze sferą materialną, jak i niematerialną wynikającą ze stanu umysłu, sposobów myślenia i partycypacji w kulturze.

14 I. Poziom życia oraz niepewność dochodów w perspektywie teoretycznej

Definicję komisji ONZ dzieli się na trzy wzajemnie uzupełniające się aspekty, które opisują:

1. rzeczywiste warunki życia (poziom życia sensu stricte) – level of living,2. minimum życiowe (norma życiowa) – norm of living,3. standard życiowy (stopa życiowa) – standard of living (Noll 2002, 4–11; Ołdak

1967, 12–14; Winiewski 1969, 25).Mimo że omawiana definicja została sformułowana w 1954 roku (United Nations Publication 1954)1, to w światowej literaturze przedmiotu pod pojęciem poziom ży-cia funkcjonuje dopiero od 1966 roku, a wprowadzili ją J. Drewnowski i W. Scott (1966) w pracy The Level of Living Index. Koncepcja ekspertów ONZ, mimo różnic formalnych, zbliżona była pojęciowo do stopy życiowej podawanej przez J. Wojtynia-ka (1961), B. Szulca (1959), Z. Robótkę (1959), S. Bartczaka (1969), czy też J. Popie-la (1961, 14), a na świecie przez J. Fourastié (1947, 20)2. Nie znaczy to jednak, że ba-dań nad warunkami życia nie prowadzono wcześniej. Za pierwsze tego typu badania uznaje się badania budżetów rodzinnych w Belgii przeprowadzone w 1852 roku i ba-dania warunków życia rodzin robotniczych w Stanach Zjednoczonych w stanie Mas-sachusetts przeprowadzone w 1875 roku. Badaniami poziomu życia na świecie zaj-mowali się wcześniej M.B. Hexter (1916, 212–225), L.L. Bernard (1928, 190–202), F.M. Williams, C.C. Zimmerman (1935), J. Masuoka (1936, 262–267), M.K. Bennett (1937), A.A. Konus (1939), H.R. Cottam, A.R. Mangus (1942), J.S. Davis (1945, 1–15), później zaś również J. Fourastié (1962), A. Keck (1967), F.J. Bayliss (1969), H. Brous-se (1969), B. Cazes (1972), A. Campbel, P. Converse, W. Rodgers (1976), E. Aalardt (1976, 227–240) i inni. Współcześnie tę problematykę poruszają między innymi A. Sen (1984), C.L. Pope (1993, 331–336), A.B. Atkinson (1983; 1987; 1998), P.P.L. Mc Gregor, V.K. Borooah (1992, 53–69), E.B. Goldsmith (1996), G. Gilder (2001), D.T. Slesnick (2001), R. Lister (2005), J. Sachs (2005), P. Collier (2007).

W początkowym okresie badań nad poziomem życia zwracano uwagę na trud-ności kwantyfikacyjne, co sprzyjało ograniczaniu badań do wielkości mierzalnych. Już w 1937 roku M.K. Bennett (1937, 317–336) uznał, że kategoria ta musi brać pod uwagę zarówno bezwzględne, jak i względne różnice w poziomie życia, zauważając, że miary absolutne nie są wystarczające do określenia faktycznej sytuacji życiowej ludności. Jednak przez wiele lat dominowało podejście kwantyfikowalne – repre-zentowali je między innymi J. Fourastié (1962, 15)3, F.M. Williams i C.C. Zimmer-man (1935), A.A. Konus (1939, 10–29), H.R. Cottam i A.R. Mangus (1942, 177–179), A. Keck (1967, 13)4, F.J. Bayliss (1969)5, H. Brousse (1969, 1–2)6, B. Cezes (1972, 31),

1 Za: ONZ 1961, 1–18.2 Za: Strzelecka 1979, 19.3 Ibidem4 Za: Bywalec 1986, 24.5 Za: Wiszniewski 1983, 31.6 Za: Strzelecka 1979, 20.

1. Problemy defi nicyjne poziomu życia ludności 15

czy też A. Campbel, P. Converse, W. Rodgers (1976). Definiowali oni poziom życia poprzez ilościowe i jakościowe posiadanie określonej ilości dóbr i usług, posługu-jąc się tezą, że wszystkie dobra, za które można zapłacić, są możliwe do zmierzenia. Trudności wartościowej kwantyfikacji warunków pracy, sytuacji mieszkaniowej, cza-su wolnego, swobody wyboru, czy też wolności zachowań, spowodowały pominięcie ich w analizach.

Przeciwne, szerokie rozumienie poziomu życia prezentował z kolei J. Drewnow-ski (1970; 1974)7. Współautor definicji ONZ uważał, że powinno się tę kategorię de-finiować zarówno przez elementy mierzalne, jak i niemierzalne związane z szeroko rozumianym dobrobytem. Poziom życia zdefiniował jako „stan zaspokojenia potrzeb w jednostce czasu następujący jako rezultat dóbr, usług i warunków życia, którymi cie-szy się ludność w tej jednostce czasu”. Z czasem definicja ta była wzbogacana o nowe elementy. Jednak na nowe tory skierował ją dopiero A. Sen (1984, 74–90), który zwró-cił uwagę na użyteczność konsumpcji (capability)8.

W Polsce po raz pierwszy pojęcie poziom życia zdefiniował A. Luszniewicz (1971; 1972, 9–12, 18) w pracy Teoria i praktyka mierników poziomu życia ludności, adaptując do polskich warunków definicję ONZ. Rozpatrując poziom życia, postulo-wał on uwzględnienie potrzeb związanych z wyżywieniem, osłoną socjalną (obejmu-jącą zapotrzebowanie na mieszkania, odzież, obuwie), ochroną zdrowia, wykształce-niem, rekreacją, zabezpieczeniem społecznym i zagospodarowaniem materialnym. Na podstawie adaptowanej do polskich warunków definicji opracowanej w Insty-tucie Badania Rozwoju Społecznego ONZ stwierdził, że poziom życia jest to „sto-pień zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych społeczeństwa poprzez strumień dóbr i usług odpłatnych oraz poprzez fundusz konsumpcji zbiorowej w danej jedno-stce czasu i przestrzeni” (Luszniewicz 1990, 13). Zwracał uwagę na wskaźniki pro-gowe wyznaczające punkty krytyczne realizacji potrzeb – punkt progowy związany z przeżyciem biologicznym i ignorancją kulturalną oraz punkt optimum, w którym jednostka zaspokaja wszystkie potrzeby biologiczne i kulturalne. Warto jednak pod-kreślić, że nie ma możliwości odgórnego ustalenia ilości dóbr koniecznych do prze-życia bez kontekstu oceny zjawiska i zapotrzebowania jednostkowego, czego autor nie uwzględnił w swoich badaniach.

W badaniach naukowych kategoria poziom życiowy jest traktowana synonimicz-nie z takimi określeniami, jak stopa życiowa, dobrobyt, czy też warunki bytu. J. Pia-sny (1971, 94–95) uważał, że pojęcie to ma znacznie szerszy zakres niż samo spo-życie i musi uwzględniać zasoby majątku trwałego, zapasów i rezerw oraz ogólne warunki mieszkaniowe ludności, a także różnego rodzaju urządzenia gospodarki ko-munalnej. Przez poziom życia rozumiał „osiągnięty stopień rozwoju i zaspokojenia fizjologicznych, socjalno-bytowych i duchowych potrzeb człowieka”. Zwracał uwagę,

7 Za: Heikkinen, Waters, Brzeziński 1983, 60.8 Szerzej koncepcja A. Sena omówiona została przy kategorii dobrobyt.


że w kategorii tej należy uwzględnić stratę czasu oraz poniesione nakłady niezbęd-ne do zaspokojenia potrzeb, czego w swoich rozważaniach nie uwzględniał Lusz-niewicz. W późniejszych pracach Piasny (1993, 73–92) kładł nacisk na bezpośrednio mierzalne elementy poziomu życia, postulował jednocześnie, aby we wskaźnikach zastępować symptomy niemierzalne czynnikami jednoznacznie porównywalnymi. W aspekcie społeczno-ekonomicznym poziomu życia za kluczowe uznał okoliczno-ści charakteryzujące materialne, kulturalne oraz społeczne warunki życia społeczeń-stwa związane z warunkami pracy, poziomem płacy, dochodami, spożyciem, sytuacją mieszkaniową, stanem posiadania trwałych dóbr konsumpcyjnych, stanem opieki zdrowotnej i socjalnej, stanem oświaty i kultury, wyposażaniem gospodarstw w me-dia i inne. Takie podejście jest zbieżne z definicją J. Drewnowskiego i W. Scotta.

Zdefiniowanie poziomu życia miało swoich przeciwników. Jednym z kwestio-nujących celowość wprowadzania nowej kategorii był A. Hodoly (1973b, 9), w które-go opinii nie było wystarczającego uzasadnienia dla tego pojęcia ze względu na jego równoznaczność z warunkami bytowymi. Uważał, że rozważania nad warunkami by-towymi wymagają uwzględnienia:

• warunków życia społecznego,• warunków ekologicznych i środowiska naturalnego,• warunków życia osobistego,• warunków pracy.

Dla Hodoly’ego poszczególne terminy warunków bytu stanowiły pochodną kon-sumpcji i w dużym stopniu były od niej zależne. Wynikało to z założenia, że z jednej strony warunki bytowe wpływają na konsumpcję, z drugiej zaś strony konsumpcja określa warunki bytowe ludności. W opinii autora, mimo przenikania się tych pojęć, termin warunki bytowe powinien być traktowany nieco szerzej niż sam poziom ży-cia, może bowiem być elementem wynikającym ze struktury w układzie regionalnym i społeczno-zawodowym, a także środowiska, struktury demograficznej oraz infra-struktury społecznej.

W nieco późniejszej definicji poziomu życia Z. Żekoński (1974, 357–362) uwzględnił czynniki przedstawiane przed Hodoly’ego dodając piątą płaszczyznę oce-ny – warunki, w jakich przebiegają zachowania konsumpcyjne. Stworzona przez nie-go definicja obejmowała „całokształt warunków, w jakich żyje społeczeństwo, wyraża-jący się w udogodnieniach dotyczących procesu zaspokojenia potrzeb indywidualnych i zbiorowych w warunkach wyborów konsumpcyjnych”.

Zasadniczym problemem z definiowaniem poziomu życia w sposób całościo-wy były trudności w jego mierzeniu. Nie dziwi zatem powstawanie z upływem cza-su definicji opartych na podejściu ilościowym – między innymi M. Rakowski (1976), L. Zienkowski (1979), M. Strzelecka (1979), J. Regulski (1981), J. Rutkowski (1984a), T. Słaby (1990) i inni.


M. Rakowski (1976, 481–508) zaproponował, by poziom życia traktować jako „zbiór różnorodnych, pożytecznych efektów użytkowych, z których korzysta się w da-nym okresie i którego syntetyczną charakterystykę można uzyskać sumując odpo-wiednio wycenione efekty użytkowe, z uwzględnieniem zróżnicowań jakościowych i społecznych różnego rodzaju”. L. Zienkowski (1979, 13), mimo że sam w systemie wskaźników przez siebie zaproponowanych uwzględniał głównie dochody oraz spo-życie dóbr materialnych i usług, zauważał, że kategoria ta powinna być traktowana szerzej. Podobne podejście prezentowała M. Strzelecka (1979, 29–31, 58), która cho-ciaż uważała, że podstawowym czynnikiem doboru powinna być mierzalność, zwra-cała uwagę, by kategoria ta obejmowała elementy jakościowe, jednak związane z po-trzebami, których zaspokojenie możliwe jest poprzez konsumpcję dóbr materialnych i usług. Jej zdaniem sprowadzenie tej kategorii do wielkości obiektywnych mierzo-nych określonym zestawem wskaźników nie przesądza o jej ilościowym charakterze, a jedynie o trudnościach kwantyfikacyjnych części elementów przy ówczesnym sta-nie wiedzy. W opinii Strzeleckiej kategoria poziom życia jest narzędziem ekonomicz-nym używanym do oceny warunków życia ludności, będących odzwierciedleniem stopnia rozwoju kraju i wynika z konieczności znalezienia punktów odniesienia (po-przednie lata, inne kraje, województwa, regiony, wieś-miasto, inne grupy społeczne). Również J. Regulski (1981) poziom życia sprowadzał do czynnika ilościowego, okre-ślając go jako „wymierne możliwości i uwarunkowania budżetu danej jednostki lub go-spodarstwa domowego w celu uzyskania określonej ilości dóbr i usług”.

Do doświadczeń i badań A. Luszniewicza nawiązywali między innymi: J. Rut-kowski (1984b), T. Słaby (1990), T. Śmiłowska (1995, 5), M. Haponiuk (1997, 20–28) i B. Pawełek (2004, 19–20). Rutkowski (1984b, 12) traktował poziom życia jako kate-gorię obrazującą stopień zaspokojenia materialnych potrzeb ludności. Z kolei Słaby (1990, 8–10) zwracała uwagę na to, że na poziom życia powinny się składać wyłącznie mierniki obiektywne rejestrujące istniejący stan rzeczy, odzwierciedlające stopień za-spokojenia potrzeb materialnych w odniesieniu do podstawowych potrzeb material-nych. Wszelkie elementy niemierzalne proponowała uznać za jakość życia. Jest to po-dejście zbliżone do stanowiska M. Pohorillego (1972, 245; 1977, 1027; 1985, 62–63), który powołując się na doświadczenia japońskich socjologów i ekonomistów, dzielił czynniki na charakteryzujące spożycie indywidualne, traktując je jako poziom życia, oraz na ogólnospołeczne – dotyczące warunków życia.

Z ilościowym podejściem nie zgadzali się E. Wiszniewski (1983, 30) oraz S. Bart-czak (1969). Rozumieli oni poziom życia jako całokształt politycznych, społecznych i ekonomicznych dokonań ludzkości, wyrażony w rozwoju politycznym, kulturalnym, socjalnym i gospodarczym danego społeczeństwa. Zwracali uwagę na wielopłaszczy-znowość zjawiska, przestrzegając przed utożsamianiem go wyłącznie z aspektami na-tury materialnej, bez zagłębienia się w sferę społeczną. Tak pojmowana definicja jest zbliżona do charakterystyki warunków życia przedstawionej przez Hodoly’ego.


Definicja Drewnowskiego i Scotta przygotowana dla ONZ stała się podstawą rozważań nad poziomem życia również dla B. Gulbickiej (1990a, 1–2), która uzna-ła, że w ten sposób rozumiany problem ma szerszy sens niż sam poziom dochodów, czy też spożycia. Stwierdziła, że nie powinien obejmować takich wielkości, jak po-trzeby społeczne czy duchowe związane z zadowoleniem z pracy, poczuciem pięk-na czy temu podobne, a sama kategoria nie powinna być pojmowana tak szeroko jak dobrobyt. Autorka zwróciła uwagę na złożoność pojęcia, przejawiającą się w koniecz-ności uwzględnienia sytuacji dochodowej gospodarstw domowych, poziomu i struk-tury ich konsumpcji, poziomu i jakości wyżywienia, wyposażenia gospodarstw do-mowych w konsumpcyjne dobra trwałego użytku, warunków mieszkaniowych oraz dostępu do infrastruktury socjalnej.

Na wieloelementowość i wieloaspektowość kategorii poziom życia zwracali uwagę Cz. Bywalec, L. Rudnicki, S. Wydymus (1992, 669–687; 2002, 39–40; 2007, 33). W swoich badaniach uwzględniali potrzeby żywnościowe, mieszkaniowe, bezpie-czeństwa, komunikacyjne, zdrowotne, edukacyjne i kulturowe, a także potrzeby śro-dowiskowe w wymiarze społecznym i przyrodniczym9. Bywalec (1991, 25; 2010, 38) zwracał uwagę nie tylko na bezwzględny poziom konsumpcji, lecz także na stopień zaspokojenia potrzeby. Zauważył, że jest to kategoria abstrakcyjna, co wynika z po-równania potrzeb człowieka oraz ilości i wartości dóbr niezbędnych do ich zaspo-kojenia. Również J. Berbeka (2006, 13) zdefiniowała szeroko kategorię poziom życia. Uznała, że jest to „stan i dostępność dóbr i usług oraz uwarunkowań, za pomocą któ-rych jednostka (społeczeństwo) może zaspokajać swoje potrzeby materialne i duchowe, a także zakres korzystania za nich”.

Poziom życia utożsamiany jest często z dobrobytem materialnym. B. Szopa (1994, 35–36), podobnie jak Luszniewicz, Zienkowski, czy też Bywalec, uważa, że dobrobyt ten może być osiągnięty za pośrednictwem strumieni towarów i usług odpłatnych i nieodpłatnych funduszy konsumpcji społecznej i spożycia naturalnego. Poziom ży-cia traktuje jako element i jeden z przekrojów sposobu życia. Według autorki po-ziom życia jest kategorią pokrewną pojęciom warunki życia, warunki bytu, standard życia i poziom zamożności ze względu na to, że charakteryzują go takie elementy, jak dochody i koszty utrzymania, warunki mieszkaniowe, wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku, możliwości korzystania z usług zdrowotnych, opieki społecznej, oświaty i kultury.

Można zauważyć ścieranie się dwóch wyobrażeń o poziomie życia – jakościo-wego i ilościowego. Pierwszy jest połączeniem wskaźników obiektywnych z subiek-tywnymi, drugi zaś traktuje wąsko poziom życia – jako strumień dóbr i usług w jed-nostce czasu. W niniejszej pracy za definicję poziomu życia przyjęto stwierdzenie, że jest to zespół wskaźników syntetycznych, będących konsekwencją poziomu bo-gactwa, przejawiającego się w zaspokojeniu potrzeb materialnych i niematerialnych,

9 Por. Kędzior 1997, 18–19.


a w rezultacie możliwości ekonomicznych, dążeń i aspiracji jednostek. Sam poziom bogactwa powiązany jest z wielkością dochodów, ich trwałością (pewnością otrzy-mania) oraz możliwością nabywania dóbr zgodnie z potrzebami, a także zdolno-ścią do uwalniania ze zobowiązań. Poziom bogactwa dialektycznie współwystępuje ze wskaźnikiem ubóstwa (obiektywnym, subiektywnym i relatywnym) oraz dyspary-tetem dochodów. Z kolei zaspokojenie potrzeb, mimo że jest konsekwencją wielkości dochodów, wynika również z behawioralnych aspektów zachowań ludzkich, faktycz-nego i postrzeganego statusu społecznego oraz ról pełnionych przez jednostki. Sta-nowi wypadkową celów możliwych do osiągnięcia oraz celów satysfakcjonujących wyznaczanych przez poszczególne jednostki.

Warto wydzielić dwa wzajemnie na siebie wpływające wymiary poziomu życia – środowiskowy (skala makro) i indywidualny (skala mikro) (wykres 1.1).

WYKRES 1.1. Schemat zależności poziomu życia w wymiarach makro i indywidualnym

Poziom życiaw kraju

• Poziom dochodunarodowego

• Poziom wydajności• Wielkość populacji• Podział dochodu

narodowego• Poziom

wykształceniaspołeczeństwa

• Ogólny poziom cen• Warunki wymiany• Wskaźniki

makroekonomiczne• Warunki polityczne• Warunki

środowiskowo--przyrodnicze

• System opiekimedycznej

• Bezpieczeństwo

Jednostkowypoziom życia

(wymiarindywidualny)

• Wielkość dochodów• Sytuacja społeczno-

-demograficzna• Poziom wykształcenia• Miejsce na rynku

pracy• Uczestnictwo w życiu

społecznym• Sytuacja zdrowotna• Sytuacja w zakresie

konsumpcji dóbr• Miejsce zamieszkania•

• Aspiracje• Bezpieczeństwo

Poziom życiaotoczenia

Obowiązki społecznei rodzinne

Źródło: opracowanie własne.

Definicja poziomu życia jest niezwykle szeroka i złożona, co wynika z łączenia ze sobą zarówno cech mierzalnych, jak i niemierzalnych, obiektywnych, jak i subiek-tywnych, ilościowych, jak i jakościowych. Szeroki jej zakres pozwala przyjąć, że po-ziom życia powinien być określony za pomocą kilku komplementarnych wskaźników. Określenie go wyłącznie za pomocą jednego miernika powodowałoby uproszczenie


obrazu jednostek i ich gospodarstw domowych. Każdy aspekt może być odzwiercie-dlony za pomocą innego indykatora, który uwzględnia część czynników składających się na wymiar materialny i niematerialny poziomu życia. Można przyjąć za J. Kordo-sem (1991a, 10), że mamy do czynienia nie z jednym poziomem życia, ale bardziej z poziomami życia definiowanymi przez wskaźniki syntetyczne (dysparytet docho-dów, wielkość oraz struktura dochodów i wydatków, stopa, głębokość i dotkliwość ubóstwa, mierniki zaspokojenia potrzeb).

2. Powiązanie poziomu życia z kategoriami pokrewnymi

Studia nad literaturą przedmiotu poziomu życia pozwalają zauważyć istotne zna-czenie innej kategorii opisującej ekonomiczne aspekty życia ludności, a mianowicie konsumpcji. W koncepcji niniejszych badań konsumpcja staje się w sposób pośredni wyznacznikiem zaspokojenia potrzeb, a tym samym poziomu życia. T. Słaby i K. Ma-liszewski (2009, 26) zwracają uwagę, że jest ona siłą napędową zachowań jednostek i całego społeczeństwa, jednocześnie jest też sposobem tworzenia własnej tożsamo-ści. Według E. Fromma jest ona wartością sama w sobie, gdyż cały świat w swoim bo-gactwie zostaje przekształcony w przedmiot konsumpcji.

Badania nad konsumpcją pozwalają zauważyć złożoność kategorii w perspek-tywie zachowań ludzkich10. Chociaż sens konsumpcji jest niemal intuicyjny, to ła-twość definicji jest pozorna i może prowadzić do nieprecyzyjności. Najogólniejsze stwierdzenie, że jest ona procesem zaspokajania potrzeb ludzkich nie jest wyczerpu-jące. Część badaczy zwraca uwagę na duży stopień skomplikowania całego procesu konsumpcyjnego – tworzy on bowiem pewne zachowania jednostek i gospodarstw domowych, będących pochodną światopoglądu i filozofii życia oraz poszukiwania własnej tożsamości. Chociaż kategoria ta nie ma jednolitego wymiaru, a jej interdy-scyplinarność sprzyja trudnościom interpretacyjnym, uniwersalny charakter zjawisk zachodzących w sferze spożycia pozwala według T. Zalegi (2012c, 15–18) ułożyć lo-giczny łańcuch przyczynowo-skutkowy, a w wyniku pewnych uogólnień sformuło-wać prawidłowości.

Definicja konsumpcji zawiera dwa aspekty – społeczny i fizyczny. Pierwszy jest powiązany z aktem zaspokojenia potrzeby i jako taki może być utożsamiany z po-ziomem życia, drugi natomiast wynika z zużywania dóbr i wyrażony jest w fizycz-nej stronie konsumowania11. Społeczny aspekt konsumpcji jest pochodną interakcji społecznych i wpływów kulturowych12. Ujmowanie jej w tym kontekście pozwa-

10 Por. Danielak 2013, 11–22.11 Por. Janoś-Kresło 2013, 11.12 Por. Lambkin, Foxall, van Raaij, Heilbrunn (red.) 2001, 271; Bylok 2006, 209-218; Mazurek-

Łopacińska 2008; Cowan, Cowan, Swann 2004; Evans, Moutinho, Van Raaij 1996, 74.

2. Powiązanie poziomu życia z kategoriami pokrewnymi 21

la zdefiniować przyczyny realizacji potrzeb na takim a nie innym poziomie, zakres i charakter spożywanych dóbr, a w efekcie określić miejsce badanych grup w społe-czeństwie w zależności od stopnia zaspokojenia lub deprywacji potrzeb. Podkreślenie wymiaru społecznego konsumpcji wynika z powiązania jej z potrzebami, aspiracjami jednostek, a także wzorcami spożycia i zachowaniami konsumpcyjnymi przekazywa-nymi zarówno wewnątrz grup, jak i między nimi (Burgiel 2010, 61-62).

Nierówności konsumpcji sprowadzają się do trzech wymiarów – materialnego, społecznego i kulturowego (Zachorowska-Mazurkiewicz 2011, 15–16). Pierwsze wy-nikają z dysproporcji zaspokajania potrzeb pomiędzy poszczególnymi jednostkami lub gospodarstwami domowymi. Są między innymi efektem zróżnicowania docho-dów, lub jak wskazuje T. Pliszka (2005, 449–458), odnoszą się do wyników podzia-łu zasobu społecznego (nierówności alokacji zasobów). Drugie wynikają ze stosun-ków opartych na nierównym podziale dóbr, praw i obowiązków w społeczeństwie. Wymiar kulturowy można zaś określić w strukturze społecznej i zachowaniach jed-nostek wynikających z tradycji, czy też miejsca jednostek w społeczeństwie, a tak-że przemian w systemach wartości. Wymienione wymiary konsumpcji odzwiercie-dlają istnienie człowieka, stanowią jednocześnie istotę sfer jej analiz – zaspokojenia potrzeb, przedmiotów konsumpcji, zachowań konsumpcyjnych oraz skutków zaspo-kojenia potrzeb. Ich znaczenie jest konsekwencją wpływu na obiektywne i subiek-tywne poczucie poziomu życia. Zdaniem A. Dąbrowskiej i M. Janoś-Kresło (2009, 48) stanowią one próbę przedefiniowania tożsamości człowieka, która jest określana nie w cechach indywidualnych, ale w pozyskiwaniu i posiadaniu dóbr.

Konsumpcja jest niezwykle ważną sferą życia, co ma odzwierciedlenie zarów-no w wymiarze indywidualnym, jak i ogólnospołecznym. W wymiarze indywidual-nym przejawia się w efektach oraz skutkach zarówno zaspokojenia, jak i deprywa-cji potrzeb, a także w innych następstwach o charakterze biologicznym (zapewnienie zdrowia i harmonijnego rozwoju człowieka), psychicznym (zrównoważony rozwój psychiczny w perspektywie oddziaływania otoczenia na jednostkę), społecznym (pra-widłowości życia zbiorowego oraz oddziaływań i stosunków międzyludzkich), kultu-rowym (powiązanie z systemem wartości, kryteriami etycznymi i moralnymi, a także reakcjami po zaspokojeniu potrzeb), czy też gospodarczym (stanu posiadania) (By-walec, Rudnicki 1999, 63; Szczepański 1981, 198; Bylok 2006, 209–218). Konsumpcja w ujęciu bezpośrednim pozwala na dokonanie analizy struktury i rozkładów spoży-cia dóbr, z kolei w wymiarze pośrednim jest traktowana jako wskaźnik zmian spo-łecznych (np. poziomu życia) (Słaby 2006, 81).

Znaczenie konsumpcji wynika z jej symbolizmu. Stała się ona aktywnym pro-cesem, w ramach którego nabywca staje się kreatorem własnej tożsamości i pozycji w społeczeństwie. Jednocześnie odbiór konsumpcji zarówno otoczenia, jak i przez otoczenie staje się czynnikiem, który definiuje zaspokojenie potrzeb. Proces ten przejawia się w formie dwubiegunowej – zarówno wzmacniając poczucie realizacji


potrzeb, jak i je osłabiając. Rynek dostarcza możliwość nabywania dóbr i zwiększania poziomu konsumpcji, jednak naturalnym ich ogranicznikiem stają się dochody. Re-lacja pomiędzy dochodami a konsumpcją powoduje auto definiowanie własnej sytu-acji ekonomicznej i społecznej, a w konsekwencji poziomu życia. Według M. Janoś--Kresło (2011, 68) dochody nie tylko określają możliwości nabywcze dóbr i usług, ale przede wszystkim wpływają na złożoność konsumpcji.

WYKRES 1.2. Zależności pomiędzy dochodami, konsumpcją a poziomem życia

(–) oszczędności

(–) zobowiązaniarodzinne

(+) inneprzychody

(+) spożycienaturalne

(+) wydatkiprzesunięte

w czasie (pożyczki)

(–) podatkii opłaty

dochóddo dyspozycji

pozorne zadowolenie

fragmentarycznakonsumpcja

poziom życiakonsumpcja

konsumpcjaniepełna

akceptowanypoziom życia

nieakceptowanypoziom życia

niezadowolenie

czynnikipolityczne

świadomośći oczekiwania

poczuciebezpieczeństwa

satysfakcjaz konsumpcji

zadowoleniez życia

czynnikipozadochodowe

transferyrzeczowe

(+/–) transferynieformalne

jednorazowe

(–) nieuświadomione potrzeby

(–) uświadomione potrzeby

(–) inne wydatkiniekonsumpcyjne interakcje

społeczne


Warto zwrócić uwagę na zależności zachodzące pomiędzy wielkością uzyskiwa-nych dochodów, konsumpcją a poziomem życia. Przenikanie się tych kategorii po-zwala zauważyć pewne interakcje (wykres 1.2):

• uzależnienie konsumpcji od wielkości dochodów – mimo że nie jest ona dokład-nym odzwierciedleniem ilości środków pieniężnych będących w dyspozycji gospodarstw domowych, to w istotny sposób jest przez dochody kreowana13;

13 Według R.G. Rajana (2010) dochody stanowią ramy zaspokojenia potrzeb, określają możli-wości konsumpcji oraz poziom życia (za: Zalega T. 2012d, 113–126).


z jednej strony dochody do dyspozycji są uszczuplane w wyniku zobowią-zań w stosunku do instytucji państwowych i osób prywatnych, z drugiej zaś strony gospodarstwa domowe otrzymują dodatkowe środki w postaci trans-ferów nieformalnych; ilość środków do dyspozycji zmieniają się w wyniku przyśpieszenia części wydatków w czasie przez zakupy z odroczoną płatno-ścią, w wyniku zaciągniętych pożyczek, lub też ich opóźnienia, w wyniku gro-madzenia oszczędności; mimo że w długim okresie zarówno pożyczki, jak i oszczędności bilansują dochody i konsumpcję, w krótkim okresie powodu-ją nierównowagę pomiędzy posiadanymi środkami a faktycznym spożyciem; wyznacznikiem poziomu życia oraz statusu społecznego są nie dochody same w sobie, ale dochody rozumiane jako potencjał konsumpcyjny;

• reakcje zwrotne w konsekwencji braku realizacji potrzeb – posiadane środ-ki pieniężne warunkują zakres konsumpcji realnej; niewystarczający popyt indywidualny oraz stan posiadania (konsumpcja fragmentaryczna), zwykle sprzyja niezadowoleniu, w wyniku nieakceptowanego poziomu życia i depry-wacji potrzeb;

• reakcje zwrotne w konsekwencji pełnego zaspokojenia potrzeb – są rezultatem zaspokojenia potrzeb na oczekiwanym poziomie; zwykle taki stan nie jest osiągany, co wynika z nienasyconości potrzeb ludzkich;

• reakcje neutralne w konsekwencji braku realizacji potrzeb – są zwykle wyni-kiem braku poczucia niezrealizowania części potrzeb14; konsumenci mogą wówczas czuć pozorne zadowolenie z konsumpcji, będąc przekonanym, że ich realizacja jest związana z akceptowanym poziomem życia;

• wpływ czynników zakłócających odbiór konsumpcji – poziom życia nie musi być prostym odzwierciedleniem realizowanej konsumpcji; na odczuwany poziom życia wpływa wiele czynników o charakterze społecznym i ekono-micznym, w tym oczekiwania konsumentów oraz poziom ich świadomo-ści; zakłócenia wynikają również z subiektywnego poczucia bezpieczeństwa w wymiarze sensu stricto oraz socjalnym; poziom życia jest również efek-tem stosowanych strategii przystosowawczych do warunków rynkowych oraz odbioru otoczenia;

• dwustronne oddziaływanie poziomu życia i zadowolenia z konsumpcji – poziom życia jest zarówno efektem ogólnego zadowolenia z życia, jak i jego wyznacznikiem;

• dążenia do optymalizacji konsumpcji – poziom życia może przybierać zarów-no formę akceptowaną przez jednostki, jak i nieakceptowaną; jest to efekt zło-żonych procesów i działań jednostek dążących do optymalnej konsumpcji i zaspokojenia potrzeb.

14 Por. Parnell 1984 (za: McGregor, Goldsmith 1998, 2–6).


Terminami pochodnymi od poziomu życia są: dobrobyt (well-being), jakość ży-cia (quality of life), warunki życia (living conditions), stopa życiowa (standard of li-ving), standard życia (standard of living), sposób życia (way of life), styl życia (style of life), ubóstwo (poverty)15, które stanowią relacje pomiędzy potrzebami a konsump-cją. Można zauważyć, że terminologia sfery konsumpcji jest mało precyzyjna. Po-szczególne terminy są traktowane synonimicznie, a ich zakres rzeczowy bardzo czę-sto jest mało konkretny. Poszczególne zjawiska mają wiele definicji, często wzajemnie wykluczających się lub opisujących podobnie różne zjawiska. Funkcjonują terminy, które oznaczają to samo co poziom życia lub ich znaczenie jest zbliżone, a faktyczne różnice są trudno zauważalne. Chaos definicyjny dodatkowo pogłębia bezpośrednie tłumaczenie anglojęzycznych zwrotów, które w języku polskim nie mają odpowied-ników, często też wynika z tłumaczenia pochodzącego z języka potocznego.

Terminem utożsamianym z poziomem życia jest stopa życiowa. Dokładna ana-liza definicji nie pozwala rozróżnić tych dwóch pojęć, dlatego też w pracy stosowane są jako synonimy. Również tłumaczenie angielskie jest równoznaczne z poziomem życia. Słownik języka polskiego PWN (2007, 191) określa stopę życiową jako stopień zaspokojenia potrzeb ludności w sferze materialnej, traktując ją jako potoczne okre-ślenie dobrobytu. Podobnie do stopy życiowej może być definiowany standard życia. Analiza pojęcia pozwala przyjąć, że stanowi ono synonim dla kategorii poziom życia.

Kategorią pokrewną do poziomu i standardu życia oraz stopy życiowej są wa-runki życia (bytu, bytowe). W literaturze przedmiotu traktowane są jako obiektywne elementy życia zabezpieczające materialną stronę ludzkiej egzystencji (Allardt 1993, 88–94). Część badaczy – między innymi A. Luszniewicz (1969, 8) i J. Kordos (1991b, 9–10) traktuje warunki bytu i poziom życia synonimicznie. Inni – np. U. Grzega (2008, 14), czy też T. Pałaszewska-Reindl (1990, 23) – zwracają uwagę, że poziom ży-cia zawiera się w pojęciu warunki życia i stanowi ich efekt, zaznaczając jednocześnie, że poziom życia jest określany przez warunki bytu, które determinują możliwość i sposób zaspokajania potrzeb. A. Hodoly (1975, 12) i Z. Misiaszek (1975, 37) pod-kreślają cechy różnicujące warunki i poziom życia. Pierwszy zwraca uwagę na szerszy zakres definicyjny obejmujący wymiar osobisty, ekologiczny, społeczny i związany z pracą. Drugi zaś sprowadza je do wymiaru społecznego, ekonomicznego, biologicz-nego i duchowego człowieka.

15 Jako że terminy te, z wyjątkiem ubóstwa, nie są przedmiotem analizy, pominięto szcze-gółową dyskusję na ich temat. Ograniczono się wyłącznie do zasygnalizowania pewnych defi-nicji. Istnieje bogata literatura przedmiotu, w której pojęcia te są szczegółowo omawiane, m.in.: Strzelecka 1979, 13–48; Wiszniewski 1983, 26–36; Krasiński, Piasny, Szulce 1984, 37–43; Bywalec 1991, 22–30; Brown 1993; Parmenter 1994, 9–46; Śmiłowska 1997, 17–26; Zaliaś 2000, 12–23; Kwasek 2002, 10–24; Zeliaś 2004, 11–20; Słaby 2007, 99–130; Kalinowski, Łuczka-Bakuła 2007, 24–30; Grzega 2012, 15–24.


Kategoriami zbliżonymi pojęciowo do poziomu życia są także sposób i styl ży-cia. Zwykle traktuje się je jako jedną kategorię, nie dokonując rozróżnienia16. Nie-wielkie różnice w obu pojęciach z punktu widzenia ekonomii można traktować jako bezprzedmiotowe, a w świetle niniejszych rozważań ich rozróżnianie można uznać za bezcelowe. Sposób (styl) życia obejmuje całokształt form i przejawów egzysten-cji człowieka i społeczeństwa w określonych warunkach materialnych i społecznych. Jest konsekwencją braku możliwości wytłumaczenia wszystkich wielkości i zjawisk za pomocą poziomu życia, zwłaszcza zjawisk trudno lub w ogóle niekwantyfikowal-nych, zależnych od środowiska i jego cech, a w niewielkim stopniu wynikających z wyborów jednostki (Strzelecka 1979, 31–33). B. Gałęski (1977, 38) próbuje wyja-śnić sposób życia jako „sferę zachowań podejmowanych przez jednostkę w zwykłych dla niej sytuacjach według porządku stosowanego przez nią trwale, tj. powtarzanych w stosunkowo długim okresie”.

Według B. Szopy (1994, 36–37), syntetyczny charakter sposobu życia definiują-cego formy indywidualnego i grupowego bytu ludzi sprawia, że kategoria ta powinna być rozumiana szerzej niż poziom życia, nie mniej jednak poziom powinien być trak-towany jako część składowa sposobu życia. Cz. Bywalec (2007, 34–35) dodaje, że spo-sób życia wynika ze struktury i form zaspokojenia potrzeb, czyli struktury i sposobu konsumpcji, dlatego też jest bliskoznaczny poziomowi życia, przy zwróceniu uwagi, że pierwszy ma charakter jakościowy, drugi zaś głównie ilościowy.

Kolejną kategorią opisującą sytuację ludności jest dobrobyt17. Chociaż w bada-niach często utożsamiany jest z poziomem życia, wielu badaczy widzi konieczność zróżnicowania pojęć (np. Cz. Bywalec, M. Pohorille). Według leksykalnego znaczenia terminu, dobrobyt jest definiowany jako stan szczęśliwego życia w zdrowiu i dostatku (Webster’s Dictionary 1969)18. V. Marshall i inni (1995, 1) utożsamiają go z niezależ-

16 Rozróżnień dokonują m.in. M. Weber (2000), A. Siciński (2002), H. Palska (1999).17 W publikacjach następuje niekiedy rozróżnienie na dobrobyt jednostkowy i społeczny. Nie

jest to jednak podstawowy przedmiot badań, dlatego w pracy przyjmuje się te pojęcia za jedna-kowo wytłumaczalne. Dobrobyt (dobrobyt społeczny) jest niezwykle złożoną kategorią, ma wie-le aspektów i jest przedmiotem zainteresowań ekonomii dobrobytu (Marshall, Pigou, Lerner). Zakłada wytwarzanie jak największego produktu społecznego, a następnie jego sprawiedliwy po-dział. Kategoria ta rozszerza egzystencję człowieka o poza dochodowe wymiary. Obejmuje nie tyl-ko poziom dochodów, stopień zamożności materialnej, czy też poziom konsumpcji, ale również dobrostan ogólny. Według E. Aksman (2010, 139) dotyczy pozamaterialnych czynników egzysten-cji człowieka, które powodują, że życie staje się lepsze. Pojęcie dobrobytu jest szerokie, ponieważ łączy ze sobą zarówno ekonomiczny, jak i społeczny wymiar życia jednostki. W tym też wymiarze jest kategorią określającą z jednej strony poziom i jakość życia, z drugiej zaś poczucie bezpieczeń-stwa ekonomicznego i społecznego, pewność zatrudnienia i otrzymywanych dochodów, stan zdro-wia oraz poczucie własnej wartości. Według M. Pohorillego (1985, 61-66) dobrobyt wiąże się z trze-ma aspektami – ilościowym, który jest równoznaczny z poziomem życia, społecznym, wyrażanym przez stosunki międzyludzkie, oraz jakościowym, który odzwierciedla sposób życia.

18 Za: McGregor, Goldsmith 1998, 2–6; por. Tinbergen 1958, 270–273.


nością i kontrolą własnego życia (wynikającą z bezpieczeństwa ekonomicznego, po-czucia własnej wartości, bezpośredniego udziału w życiu społecznym, a także świa-domości zabezpieczenia materialnego). Szerokie rozumienie tego terminu proponują również inni autorzy – H. Fleck (1980), M.M. Brown (1993), czy też S.L.T. McGre-gor (1996, 3–7).

We współczesnej teorii ekonomii dobrobyt jest definiowany jako użyteczność czerpana z konsumpcji dóbr i usług, zgodnie z pojmowaniem teorii preferencji ujaw-nionych (Mongin 2000, 21). Nie zgadza się z nią A. Sen (1985, 11), który uważa, że jed-nostki dokonujące wyboru nie zawsze kierują się troską o własny dobrobyt, ale rów-nież innymi motywami. Według autora również dochód oraz konsumpcja nie stanowią dobrych miar poziomu dobrobytu, ponieważ nie uwzględniają takich elementów, jak tempo metabolizmu, stan zdrowia, pozycja w społeczeństwie, warunki kulturalne itp. Sen (1993, 30–53) zwraca uwagę, że nie można mówić również o poczuciu szczęścia, czy też zaspokajaniu pragnień, jako jednostce dobrobytu ze względu na wysoką subiek-tywność tych odczuć oraz inne oczekiwania osoby zamożnej i ubogiej. Według Sena najlepszą metodą określania dobrobytu jest zdolność do funkcjonowania (capability), mogąca przybierać różne formy i dotyczyć różnych kwestii (odpowiednie odżywia-nie, unikanie chorób i przedwczesnej śmierci, uczestnictwo w życiu społecznym, god-ność osobista itp.), która w pewnym zakresie jest kontrpropozycją dla równości szans19. Wykazuje, że w rezultacie równych szans, zacierają się różnice międzyludzkie, a także różne środki, jakie jednostki mają do dyspozycji. Wobec tego zdolność do funkcjono-wania to realna szansa, jaką dysponuje człowiek zmierzający do poprawy dobrobytu. Sen (2002, 127; 2000, 23) zauważa również, że nawet jeśli jednostka nie chce skorzy-stać z tych szans, to sama możliwość ich wyboru podnosi jej dobrobyt. Zwraca uwagę, że nie można dobrobytu sprowadzić wyłącznie do poziomu bogactwa i nie należy go rozumieć tylko w kategoriach pieniężnych. Konieczne jest zatem rozdzielenie nierów-ności dochodowych od nierówności ekonomicznych, ponieważ znajomość tych relacji pozwoli zrozumieć i znaleźć rozwiązanie kwestii ubóstwa i jego trwałości.

Dobrobyt według Cz. Bywalca (1991, 26) oznacza „zasób dóbr konsumpcyjnych oraz środków finansowych pozostających do dyspozycji człowieka (społeczeństwa)”. W ten sposób rozumiany dobrobyt jest zbliżony do kategorii zamożności, czy też bo-gactwa20. Bywalec za Senem wychodzi z założenia, że dobrobyt nie musi oznaczać konsumpcji i zaspokojenia potrzeb, a jedynie zasób środków możliwych do konsump-cji21. Można przyjąć, że zarówno poziom życia, jak i konsumpcja są wyznacznikami

19 Por. Doyal, Gough 1991; Cummins 1996, 303–328; Sen 2000, 18–21; Osberg, Sharpe 2002, 291–316; Gasper 2004; McGillivray, Shorrocks 2005, 193–199.

20 Por. Pohorille 1985, 61-62; Calzoni 1992, 7–11; Brzeziński 2002, 41.21 Łatwo sobie wyobrazić sytuację, w której konsument posiada pewne dobra, ale z nich nie

korzysta, a więc przy relatywnie dużym dobrobycie konsument nie musi osiągać wysokiego pozio-mu życia. Wynika to z ograniczonych możliwości konsumpcyjnych i nieograniczonych możliwo-ści posiadania.


funkcji dobrobytu. Warto jednak zwrócić uwagę, że dobrobyt nie musi odnosić się wyłącznie do pieniężnych wartości dóbr będących do dyspozycji człowieka, ale jest również postrzegany jako poziom zysku, realnego dochodu, lub też majątku, poziom łącznych wydatków, poziom konsumpcji, ogólny dostatek ekonomiczny, poczucie bezpieczeństwa ekonomiczno-społecznego, w tym pewność zatrudnienia na rynku pracy, poziom wiedzy i wykształcenia, czas wolny, zakres korzystania z dóbr publicz-nych, stan zdrowia oraz ogólna pozycja-społeczno-zawodowa.

Jak można zauważyć, część z czynników określających dobrobyt społeczny ła-two jest zmierzyć, inne w zasadzie nie są możliwe do zbadania. Stąd też istnieje wiele mierników pozwalających ocenić dobrobyt, a każdy z nich daje inne wyniki i kładzie nacisk na inny aspekt dobrobytu. Najbardziej popularnymi miernikami są: Indeks Rozwoju Społecznego (The Human Development Index), Indeks Ubóstwa Społecz-nego (The Human Poverty Index), Miernik Dobrobytu Ekonomicznego (Measure od Economic Welfare22), Miernik Dobrobytu Narodowego Netto (Net National We-lfare), Miernik Zrównoważonego Dobrobytu Ekonomicznego (Index of Sustaina-ble Economic Welfare) i Miernik Ekonomicznych Aspektów Dobrobytu (Index of the Economic Aspects of Welfare).

Trudności z określeniem odpowiedniego miernika dobrobytu wynikają z faktu, że część czynników wpływających na dobrobyt wzajemnie się znosi, wyższe dochody, wydatki czy konsumpcja jednocześnie mogą sprzyjać ograniczeniu czasu wolnego, po-gorszeniu zdrowia psychicznego lub podporządkowaniu pracy życiu, a rozwój społecz-ny może być konsekwencją gorszej sytuacji ekologicznej, dlatego analiza poszczegól-nych wskaźników musi być poprzedzona dokładną interpretacją zastosowanego wzoru.

Kolejną kategorią istotną w badaniach nad sytuacją życiową ludności jest ja-kość życia, która ze względu na swą interdyscyplinarność ma trudny do określenia zakres przedmiotowy23. Chociaż problematyka jakości życia w badaniach widoczna była od zawsze, to nabrała znaczenia po 1939 roku, za sprawą prac E.L. Thorndike’a (1939)24. Mimo istnienia wielu definicji jakości życia nie udało się dotąd opracować jednej powszechnie stosowanej. W dyskusjach jakość życia przez jednych utożsamia-na jest z poziomem życia, inni zaś zwracają uwagę na jej subiektywny charakter i jako

22 Warto się zastanowić, czy odpowiednim wytłumaczeniem pojęcia welfare nie byłby termin dobrostan. Przyjęcie jednego z określeń wymaga innego zakresu pomiaru, formy działań państwa itp. Ze względu na ograniczoną objętość pracy szeroka dyskusja nad celowością i trafnością przyję-cia określonego odpowiednika została pominięta.

23 Można wymienić wielu badaczy zajmujących się problematyką jakości życia. Nie sposób w opracowaniu uwzględnić wszystkich, niezbędne jednak wydaje się zwrócenie uwagi na nastę-pujące publikacje: Jacoby, Olson 1986; Melson 1980, 2; Wallace 1974, 6–9; McKie 1993, 107–134, Nussbaum, Sen 1993; Raphael i in. 1996, 65-88; Brown 1994, i–iv; Furuseth, Walcott 1990, 75–93; Moller, Schlemmer 1983, 225–279; Borys 2001, 81; Wolańska 2011, 131–147; Rutkowski 1991; Ostasiewicz 2000; Skrzypek 2007; Borys 2001; Słaby 2012; Słaby, Maliszewski 2008, 13–25.

24 Za: Raphael i in. 1996, 65–88.


taką przeciwstawiają obiektywnie rozumianej kategorii poziomu życia25. Znaczna ska-la podobieństwa i duża komplementarność obu definicji utrudnia ich rozróżnienie.

Trudności definicyjne wynikają z wieloznaczności i wieloaspektowości jako-ści życia. Mimo niemal intuicyjnego znaczenia, brakuje porozumienia co do jej cha-rakteru – subiektywnego, czy też quasi-obiektywnego. Można zauważyć, że dyskusja sprowadza się głównie do definicji operacyjnej jakości życia, a nie samej koncep-cji i podstaw. M. Bubolz i inni (1979, 28–31) sugerują, że istnieją cztery uniwersalne wartości jakości życia – wartości przetrwania gatunku, posiadane zasoby, sprawiedli-wość i równość oraz wolność i spokój. A. Hodoly (1973a) zwraca uwagę, że na jakość życia składa się zespół odczuć jednostki, zależnych od zmiennych ekonomicznych (dochody, stan posiadania dóbr, ceny, formy i jakość podaży), zmiennych interwen-cyjnych (nawyki, postawy, przewidywania, wzorce społeczne, opinie), cech demo-graficznych, wykształcenia oraz czasu. Każdy z tych aspektów ma zarówno obiek-tywny, jak i subiektywny wymiar, ale ich ocena należy przede wszystkim do systemu wartości i odczuć, wynikającego ze stopnia zaspokojenia potrzeb i aspiracji26. Można przyjąć, że jakość życia jest stanem satysfakcji, szczęścia, zadowolenia płynącym z ca-łokształtu egzystencji (korzystania ze środowiska naturalnego, dobrego stanu zdro-wia, pomyślności w życiu, pozycji społecznej, dobrobytu i konsumpcji), chociaż takie podejście implikuje subiektywizm rozumienia. Można jednak uznać za uzasadnio-ną próbę quasi-obiektywnej oceny jakości życia w efekcie pomiaru wartości cech

25 Niejednokrotnie jakość życia jest przeciwstawieniem pojęcia poziom życia, jako ele-ment poszukiwania korzystniejszych warunków społeczno-ekonomicznych dla jednostek. K. Włodarczyk-Śpiewak (2006, 513-526) zwraca uwagę, że kategoria ta jest tożsama z dobrostanem, czy wręcz dobrobytem. A. Siciński (1976, 15), łącząc aspekt subiektywny z obiektywnym, uznał, że jakość życia wynika z poziomu i powiązań między możliwościami pełnego rozwoju jednostki oraz zadowolenia życiowego. Podobnie H. Sęk (1993, 110–117) przyjęła, że jakość życia może być trak-towana zarówno obiektywnie, jak i subiektywnie. W pierwszym przypadku stanowią ją „warunki życia człowieka, obiektywne atrybuty świata przyrody, przedmiotów i kultury oraz obiektywnie oce-niane atrybuty człowieka związane z poziomem życia o pozycją społeczną”. W drugim natomiast są to „wewnętrzne procesy wartościowania różnych sfer życia i życia jako całości”. J. Rutkowski (1987, 162), łącząc powyższe aspekty, określił jakość życia jako zbiór potrzeb, których zaspokojenie czyni ludzi szczęśliwymi. M. Adamiec i K. Popiołek (1993, 93–102) próbowali określić jakość życia za po-mocą wartości generatywnych, a więc związanych ze „zbiorem cech osobistych, właściwości i umie-jętności, które pozwalają jednostce na działania autonomiczne, motywowane wewnętrznie, zindywi-dualizowane i o charakterze personalistycznym”. Cechy te wynikają z faktu, że człowiek sam tworzy pewne okoliczności i decyduje o ich przebiegu, a nie są one tylko efektem pewnych zewnętrznych sytuacji. Takie myślenie generatywne przejawia się w zdobywaniu informacji o sytuacji społecz-nej oraz uczeniu się na własnych błędach w wyniku zdobywania doświadczenia. Zatem w ten spo-sób rozumiana jakość życia nie jest cechą życia ludzkiego, ale zbiorem warunków umożliwiających sposób życia.

26 Z. Kędzior (2003, 15–16) zwraca uwagę, że w ramach jakości życia można wyróżnić czyn-niki obiektywne odzwierciedlające dobrobyt materialny, czynniki społeczne określone dostępem do usług społecznych i infrastruktury oraz czynniki subiektywne charakteryzujące satysfakcję, za-dowolenie i szczęście.


(budowy wskaźników syntetycznych – np. metoda genewska). Należy jednak pamię-tać, że ocena jakości życia zawierać będzie zawsze element subiektywizmu27.

Warto zwrócić uwagę, że coraz większy nacisk na aspekty jakościowe poziomu życia sprawia, że kategorie te podlegają coraz większej unifikacji. Kwerenda literatu-ry pozwala zauważyć, że poziom życia odzwierciedla rzeczywistość i aktualną sytu-ację jednostek, jakość życia jest koncepcją wskazującą na zadowolenie z rzeczywisto-ści, a dobrobyt to system wskaźników określających tę rzeczywistość.

Jednym z ważniejszych pojęć związanych z sytuacją życiową ludności jest ubó-stwo28. Jest ono definiowane na różne sposoby, w zależności od przyjętego kontekstu społecznego, kulturowego, czy też historycznego. W badaniach ścierają się dwie jego koncepcje: pierwsza – oparta na zasobach materialnych, oraz druga – związana z fak-tycznymi rezultatami działań jednostek. W rzeczywistości trudno jest dokonać sepa-racji tych koncepcji, co wynika z komplementarności podejść – połączenie ich umoż-liwia uzyskanie pełniejszego obrazu życia ludności. Potraktowanie ich łącznie pozwala przyjąć, że ubóstwo to „brak wystarczających środków materialnych umożliwiających utrzymanie minimalnego poziomu życia” (Radziukiewicz 2006, 11)29. Jak można za-uważyć, stwierdzenie to mieści zarówno podejście dochodowe (brak środków pienięż-nych), jak i faktyczne rezultaty warunków życia (utrzymanie minimalnego poziomu życia).

Można przyjąć, że w szerokim znaczeniu ubóstwo jest określane jako niedosta-tek lub krytyczna sytuacja życiowa, która jest skutkiem niezaspokojenia pewnych po-trzeb na pożądanym poziomie (Firlit-Fesnak, Szylko-Skoczny 2007, 240; Sałustowicz 2014, 47–64). Podejście to przeciwstawia się wąskiemu znaczeniu, w którym ubó-stwo oznacza brak środków pieniężnych na zaspokojenie potrzeb jednostek i ich gospodarstw domowych30.

27 Por. Kryk, Włodarczyk-Śpiewak 2006, 99.28 W Polsce szczególny wkład w problematykę ubóstwa mają m.in. S. Golinowska, I. Topińska,

E. Tarkowska , W. Warzywoda-Kruszyńska, J. Grotowska-Leder, A. Szulc, T. Panek, M. Radziukiewicz (Golinowska 1997; Golinowska, Tarkowska, Topińska (red.) 2005; Tarkowska (red.) 2013; Szulc 1993; Warzywoda-Kruszyńska 2009, 142–161; Warzywoda-Kruszyńska, Grotowska-Leder 2002; Panek 2011; Radziukiewicz 2006). Na świecie problematyką ubóstwa zajmują (zajmowali) się m.in. S. Rowntree, A. Sen, A.B. Atkinson, R. Lister, P. Townsend, G. Carbonaro, J. Veit-Wilson, D. Slesnick, G. White, G. Gilder.

Rowntree 1901; Sen 1981; Atkinson 1987, 749–764; Atkinson 1989; Lister 2007; Townsend 1970; Townsend 1999; Townsend, Gordon 2002; Carbonaro 1992; Veit-Wilson 1987, 83–211; Veit-Wilson 1992, 69–99; Slesnick 1993, 1–38; White 1997; Gilder 2001.

29 Por. Gordon, Pantazis, Townsend 2000, 91; Kordos, Ochocki 1993, 3.30 Warto zwrócić uwagę na koncepcję rozumienia ubóstwa przedstawioną przez A. Sena.

Proponuje on dokonać reinterpretacji tej kategorii, traktując ją w wymiarze „możliwości osiągnięcia funkcjonowania uznawanego za wartościowe”. Jednak część naukowców podważa takie podejście, obawiając się przeniesienia akcentu z niwelowania różnic dochodowych, na rzecz zmniejszania nie-równości pod względem możliwości (Reveaud, Salais 2001, 61). R. Lister (2007, 34) dodaje, że cho-ciaż koncepcja biedy oparta o możliwości jest cenna, to powinna raczej uzupełniać niż zastępować


W niniejszej pracy ubóstwo, jako że stanowi część szeroko rozumianego poziomu życia, traktowane jest wąsko, w wymiarze dochodowym, niemniej jednak uwzględ-nia oprócz zasięgu, również jego głębokość, dotkliwość oraz podatność na ubóstwo. Tak rozumiane ubóstwo zawiera wyłącznie czynniki materialne. Wszelkie czynniki o charakterze społecznym, ekonomicznym, politycznym i inne uwzględniane są dla poziomu życia. Jakkolwiek rozszerzanie definicji ubóstwa o czynniki pozadochodo-we wzbogaca ją, jednocześnie nadmiernie upodabnia do poziomu życia, zaciemniając obraz definicyjny obydwu kategorii. Ubóstwo należy zatem rozumieć jako brak środ-ków pieniężnych do realizacji potrzeb, natomiast poziom życia jako materialne i nie-materialne aspekty stopnia zaspokojenia potrzeb, przejawiające się w działaniach jed-nostki wykorzystującej posiadane zasoby do kształtowania własnej sytuacji życiowej.

W badaniach nad ubóstwem podstawowe znacznie metodologiczne mają li-nie ubóstwa oddzielające osoby zamożne (nieubogie) od osób ubogich (Golinow-ska 1997, 20; Broda-Wysocki 2012, 39). Mimo wielu krytycznych uwag dotyczących dychotomicznego podziału społeczeństwa w tym zakresie są one przydatnym na-rzędziem w pomiarze ubóstwa (Golinowska, Broda-Wysocki 2005, 21; Watts 1968; Walker 1987, 213–226). Można wyróżnić dwa podejścia wyznaczania linii ubóstwa – ekonomiczne i wielowymiarowe (wykres 1.3). Pierwsze podejście opiera się na do-chodach, drugie uwzględnia również czynniki pozaekonomiczne. Wyznaczanie li-nii ubóstwa za pomocą dochodów wynika z ich symbolicznego charakteru. Chociaż są one środkiem nie celem, pozwalają dokonać pewnej gradacji możliwości zaspo-kojenia potrzeb. Warto jednak zauważyć, że wysokie dochody wcale nie muszą mieć odzwierciedlenia w wysokiej konsumpcji, i na odwrót, jednak są one skorelowane ze sobą. Środki pieniężne będące do dyspozycji ludności są głównym elementem składowym czynnika materialnego i warunkują prawidłową egzystencję gospodar-stwa domowego oraz poczucie bezpieczeństwa w wymiarach ekonomicznym i so-cjalnym (Kalinowski 2014, 391). Nie mogą być jednoznacznie utożsamiane z pozio-mem życia, jednak liczne badania potwierdzające zbieżność obu kategorii pozwalają stwierdzić, że zależności zachodzące między dochodami a stopniem deprywacji po-trzeb są tak znaczne, że miernik ten można uznać za odpowiedni do opisu warunków życia (Golinowska 1997, 19–21).

Podejście obiektywne wyznacza się zarówno na podstawie linii normatywnych, jak i parametrycznych. Pierwsze mają charakter bezwzględny, drugie zaś relatywny31. Wyznaczanie linii normatywnych polega na określeniu wartości dochodów niezbęd-nych do zaspokojenia pewnej grupy potrzeb (Booth 1889, 37–44; Rowntree 1901; Or-

koncepcję ubóstwa opartego na posiadaniu zasobów i dysponowaniu nimi.31 R.W. Kilpatrick (1973, 327–332) zwraca uwagę, że wszystkie podejścia obiektywne umiesz-

czone są na skali względnej, a ich położenie znajduje się pomiędzy wielkościami skrajnymi wyzna-czonymi przez podejście czysto absolutne oraz czysto względne.


shansky 1969, 37–41). Ich podstawą są wszelkiego rodzaju normy dotyczące realizacji potrzeb (eksperckie lub polityczne). Podstawowymi progami określającymi ubóstwo bezwzględne jest minimum egzystencji, określające dolny próg zaspokojenia potrzeb, oraz minimum socjalne, określające potencjalne zagrożenie ubóstwem. Za trzecią li-nię bezwzględną można uznać próg ubóstwa ustawowego, oparty na kwocie docho-dów uprawniającej do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego z pomocy społecznej. Oprócz wymienionych linii ubóstwo można wyznaczać za pomocą do-chodu minimalnego, czy też określonej kwoty przeznaczanej dziennie na konsump-cję. W koncepcji sytuacji życiowej ludności najważniejsze znaczenie ma minimum egzystencji (subsistence minimum). Kategoria ta określa wielkość dochodów pozwala-jących zaspokoić wyłącznie egzystencjalne potrzeby jednostek. Zaspokojenie potrzeb poniżej tego progu może skutkować zagrożeniem życia lub stanu psychofizycznego

WYKRES 1.3. Metody wyznaczania linii ubóstwa

Ubóstwo

Ubóstwoekonomiczne

podejścieobiektywne

podejścienormatywne

(bezwzględne)

eksperckie

minimumsocjalne

minimumegzystencji

polityczne

ubóstwoustawowe

dochódminimalny

kwotaokreślona

dniowo (np.1, 2, 3$ na

dzień)

podejścieparametryczne

(względne,relatywne)

40, 50, 60, 70%mediany(średniej)

dochodówekwiwalentnych

kwantyle(kwartyle,

decyle,percentyle)dochodowe

podejściesubiektywne

SPL

LPL

CSP

ubóstwowielowymiarowe

HPI

HDI

SPL – Subjective Poverty Line; LPL – Leyden Poverty Line; HPI – The Human Poverty Index, HDI – The Human Development Index.



człowieka32. Od minimum egzystencji należy odróżnić minimum socjalne (social mi-nimum), które nie informuje o faktycznej biedzie, ale o pewnych jej symptomach. Mi-nimum socjalne jest ustalone na poziomie pozwalającym bez większych przeszkód funkcjonować w życiu społecznym, jest ostrzeżeniem przed ubóstwem w przypad-ku obniżenia dochodów poniżej tego progu. P. Kurowski (2002, 20) zauważa, że po-ziom minimum egzystencji określa wielkość biologicznego minimum koniecznego do przeżycia, a poziom minimum socjalnego jest standardem minimalnie godziwe-go poziomu życia.

Stosunkowo najmniej istotnym w pomiarach warunków życia jest próg ubó-stwa oparty na liniach urzędowych33. Jego mniejsze znaczenie wynika z jednej strony z pewnego niedoszacowania, zaś z drugiej z przeszacowania. Określanie zasięgu ubó-stwa z wykorzystaniem tej metody może być obarczone pewnym ryzykiem. Wpływa na to kilka elementów występujących równocześnie:

• po pierwsze – dążenie do zaniżania statystyk może prowadzić do braku walo-ryzacji kwoty upoważniającej do pobierania zasiłków, co sprzyja pozornemu obniżaniu progu ubóstwa bez jego faktycznej likwidacji,

• po drugie – część osób w obawie przed stygmatyzacją świadomie nie pobiera zasiłków z pomocy społecznej, tym samym nie figuruje w systemach pomo-cowych, w rezultacie też nie są traktowani jako ubodzy, mimo że nie realizują potrzeb,

• po trzecie – część osób pobiera zasiłki, mimo że formalnie im nie przysługują (np. w skutek zatajania części dochodów, pracy „na czarno”),

• po czwarte – brak porównywalności w skali międzynarodowej.Powstaje pytanie o odsetek osób zarejestrowanych jako ubogie, które nie powinny korzystać z tego uprawnienia, i w odwrotnej sytuacji, ile osób nie korzysta z pomocy, mimo że ich dochody uprawniają do otrzymania świadczeń?

Ubóstwo w ujęciu parametrycznym (względnym, relatywnym) opiera się na od-niesieniu poziomu zaspokojenia potrzeb w stosunku do pozostałych osób w społe-czeństwie34. Jako że linie te pozwalają wyznaczyć osoby, których poziom życia jest gorszy niż pozostałych członków społeczeństwa, w większym stopniu stanowią od-zwierciedlenie nierówności społecznych, niż faktyczne ubóstwo. Podstawowym za-łożeniem relatywnych linii ubóstwa jest stwierdzenie, że w każdym społeczeństwie istnieje pewna liczba ubogich. Nietrudno jednak zauważyć, że poniżej parametrycz-nej linii ubóstwa mogą znajdować się osoby zamożne, realizujące w wystarczającym

32 Minimum egzystencji traktowane jest jako poziom ubóstwa skrajnego. Przy jego ustalaniu określa się zawartość koszyka dóbr, uwzględniając potrzeby egzystencjalne – wyżywienie, ubra-nie, mieszkanie oraz potrzeby oświatowe osób niepełnoletnich. Koszyk ten rokrocznie ustalany jest przez IPiSS.

33 Por. Rajkiewicz 1997.34 Por. Roche 1984, 130 i dalej; Teekens, Zaidi 1990, 213–250; Deleeck, van den Bosch 1990,

153–186; Atkinson 1970, 186.


stopniu własne potrzeby, a także na odwrót – powyżej tej linii mogą znaleźć się oso-by, których potrzeby nie są realizowane w wystarczającym stopniu. Podejście to ma dodatkowe wady:

• arbitralność wyboru odsetka dochodu świadczącego o nierealizowaniu potrzeb – sprzyja manipulacji wielkości frakcji zagrożonej niezrealizowaniem potrzeb, w zależności od postawionej tezy,

• brak wrażliwości ubóstwa na zmiany dochodów – zmiany dochodów nie muszą prowadzić do zmian w poziomie ubóstwa.

Ważne znaczenie mają również subiektywne miary ubóstwa35. Są one uważa-ne za najbardziej demokratyczne metody definiowania biedy, co wynika z indywi-dualnego ustalania granicy deprywacji potrzeb. Najbardziej popularnymi metoda-mi wyznaczania ubóstwa subiektywnego są metoda lejdejska (LPL – Leyden Poverty Line) oraz subiektywna (SPL – Subjective Poverty Line). Pierwsza opiera się na sza-cunku indywidualnej funkcji dobrobytu określającej poziom dochodów niezbędnych do utrzymania gospodarstwa domowego, druga zaś na deklaracji jednostek odnośnie minimalnego dochodu niezbędnego do realizacji potrzeb. Inną znaną metodą wy-znaczania subiektywnych linii ubóstwa są pytania opracowane przez H. Deleecka, określane jako metoda ubóstwa dla polityki społecznej (CSP – Centre for Social Poli-cy Poverty Line). Odzwierciedla ona rzeczywiste dochody gospodarstwa domowego pozwalające „wiązać koniec z końcem” (Ghiatis 1990, 117–138).

Ważne znaczenie w określaniu poziomu życia ma również ubóstwo wielowy-miarowe, które jest połączeniem metod eksperckich oraz empirycznych badań real-nego poziomu życia. Linie te nie mają jednolitej postaci, a ich charakter jest bliższy wskaźnikom poziomu życia, czy też dobrobytu, niż miernikom ubóstwa. Wśród nich za najważniejsze można uznać miarę zrównoważonego rozwoju ludzkiego (HDI – Human Development Index) i wskaźnik ubóstwa społecznego (HPI – Human Pover-ty Index)36.

Każda z wybranych metod ma swoje zalety i wady, a wybór jednej z nich może prowadzić do niepełnego obrazu badanej grupy. W celu uniknięcia błędów badaw-czych konieczne jest zastosowanie jednocześnie kilku miar. Warto zauważyć, że samo określenie zasięgu ubóstwa wyznaczonego za pomocą stopy ubóstwa jest niewystar-czające. Nie pozwala bowiem określić ani oddalenia poszczególnych ubogich od li-nii zaspokojenia potrzeb, ani też dotkliwości braku odpowiedniej ilości środków

35 Por. Hagenaars, van Praag 1985, 139–154; Kapteyn, Van Praag, van Herwaarden 1978, 173–178; Goedhart i in. 1977, 503–520.

36 Na trudności w szacowaniu ubóstwa wielowymiarowego zwraca uwagę między innymi I. Topińska (2010, 17–20), która zauważa siedem problemów badawczych związanych z: wymiara-mi ubóstwa i wskaźnikami stosowanymi dla każdego z wymiarów, przyjęciem kryteriów oddziele-nia ubogich od nieubogich, rozróżnieniem ważności wymiarów ubóstwa, powiązaniem wymiarów, konkretyzacją identyfikacji ubogich, stworzeniem wskaźnika wielowymiarowego oraz postępowa-niem z niektórymi danymi.


pieniężnych. Wobec tego niezbędne wydaje się uzupełnienie tych metod miarami do-tyczącymi luki ubóstwa, jego głębokości, czy też podatności. Dopiero tak szeroko za-rysowany problem ubóstwa pozwala określić faktyczny poziom życia ludności.

Pomimo pewnego chaosu w definiowaniu pojęć związanych ze sferą konsump-cji, ich przedstawienie, przyjęcie jednego podejścia i powiązanie z poziomem życia wydaje się celowe. Pozwala bowiem zwrócić uwagę na złożoność procesów dotyczą-cych warunków życia ludności, a także dokonać pewnej syntetyzacji wybranych po-jęć. Arbitralne granice między obszarem zainteresowań poszczególnych dziedzin nauki utrudniają badania interdyscyplinarne poszczególnych zjawisk dotyczących poziomu życia. Można przyjąć, że kompleksowe wyjaśnienie zjawiska poziomu ży-cia wymaga odwołania się do wielu jego aspektów. Wytłumaczenie zależności eko-nomicznych zachodzących w sferze konsumpcji jest możliwe tylko w wyniku odwo-łania się do teorii zachowania ludzkiego połączonych z prawami ekonomicznymi. Dzisiejsza ekonomia powinna zatem w większej mierze zwracać uwagę na społecz-ny aspekt życia jednostek oraz całych zbiorowości i badać go pod różnymi kątami, tak by poznać zachodzące zależności możliwie najszerzej i na ich podstawie wycią-gać wnioski aplikacyjne.

Zaprezentowane definicje kategorii pokrewnych do poziomu życia charaktery-zują się dużą dozą subiektywizmu i indywidualnej interpretacji poszczególnych ba-daczy zajmujących się wymienionymi zjawiskami społeczno-ekonomicznymi. Dlate-go część z nich ma szeroki zakres, inne zaś wąski. Ze względu na to w przypadku wielu zjawisk trudno jest dokonać porównań, ponieważ przyjęcie innego rozumienia defi-nicji powoduje niejednokrotnie, że badacz miał do dyspozycji odmienną pod wzglę-dem jakościowym próbę badawczą. Niemniej jednak w wielu przypadkach można zauważyć, że mimo różnic w podejściu do poszczególnych definicji sam rdzeń jest podobny, a wiele elementów pozostaje wspólnych.

3. Znaczenie dochodów w badaniach poziomu życia

W koncepcji badań nad sytuacją ludności dochody są jednym z ważniejszych kry-teriów oceny procesów zachodzących w życiu społecznym i gospodarczym37. Cho-ciaż nie pozwalają jednoznacznie określić warunków i poziomu życia, to w pew-nym uproszczeniu obrazują zaspokojenie potrzeb materialnych i niematerialnych. Sam poziom dochodów wywiera wpływ na kształtowanie się wielkości i struktury popytu oraz jest kluczowym elementem szeroko rozumianego czynnika materialne-go współkonstytuującego istnienie gospodarstwa domowego38. Chociaż dochody są

37 Por. Zegar 1999, 7–27, Chmielewska 2013, 48–57.38 Por. Gutkowska 1997, 136; Bełdowski 2011, 31–36; Smyczek 2005, 9-10; Chmielewska 2004,

58; Becker 1965, 493–517; Dąbrowska 2013, 47–82; Carroll 1997, 1–55.

3. Znaczenie dochodów w badaniach poziomu życia 35

bardziej narażone na wahania niż wydatki, to wyniki badań wskazują, że trendy ob-razujące wielkość ubóstwa (niskiego poziomu życia) oraz wykluczenia społecznego na ogół są podobne39.

Dochody determinują poziom i strukturę konsumpcji, zmuszając do dokony-wania nieustannych wyborów, a w efekcie selekcji potrzeb i rezygnacji z tych dóbr i usług, które w najmniejszy sposób przyczyniają się do wzrostu subiektywnej uży-teczności marginalnej. Dochód można zatem uznać za czynnik pierwotny, co wynika z jego oddziaływania już w sferze podziału. Według Z. Krasińskiego i in. (1984, 171–172) oddziałuje on szybciej niż cena, a jego istota „predysponuje go do roli głównego, wymiernego, ilościowego czynnika określającego popyt i spożycie, gdyż odpowiada on zmiennej objaśniającej te wielkości”40.

Według A. Szulca (2007, 131–163) współczesne rozumienie dochodów jako miernika zamożności gospodarstw wykracza poza klasyczne ich pojmowanie jako przychodów finansowych netto ze źródeł stałych oraz nieregularnych. Istotne jest uzupełnienie ich o produkcję własną gospodarstw, świadczenia uzyskiwane od pra-codawcy, a także wszelkie świadczenia transferowe (w tym bezgotówkowe). Należy przy tym zwrócić uwagę, że tak szeroko pojmowany dochód jest trudny do oszaco-wania i wychodzi poza standardowe badania gospodarstw domowych. W kontekście pomiaru zamożności i poziomu życia ludności należałoby przyjąć definicję docho-du bieżącego stosowaną przez Eurostat (1995). W myśl tej definicji dochód bieżący stanowi maksymalna kwota, jaką gospodarstwo domowe jest skłonne przeznaczyć na konsumpcję w ciągu jednego okresu rozliczeniowego, bez konieczności narusza-nia oszczędności, wyprzedaży majątku, czy też zaciągania długów. Po uwzględnie-niu podatków, uzyskany wynik określa dochód do dyspozycji, a więc pulę pienięż-ną, którą gospodarstwa domowe są skłonne przeznaczyć na bieżące funkcjonowanie, w tym również oszczędności, spłatę zobowiązań, pomoc innym jednostkom i inwe-stycje (zarówno w siebie, jak i w środki trwałe). Jest to zgodne z klasycznym okre-śleniem dochodów indywidualnych sformułowanych przez J.R. Hicksa (1975, 275).

W badaniach nad poziomem życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach dochód obejmuje transfery pieniężne ze źródeł formalnych (zasiłki, świadczenia społeczne, stypendia) i nieformalnych (transfery prywatne), wynagrodzenie za pra-cę (w tym świadczenia stażowe), dochody z własnej działalności (w tym z dział-ki rolnej), a także przychody z własności i renty imputowanej (renty przypisanej). Za dochód w pracy uznawane są również środki pochodzące z nielegalnych źródeł (praca „na czarno”, kradzież), a także wygrane (w tym pochodzące z hazardu). Można

39 Badania D.T. Slesnicka (1993, 1–38) wskazują, że różnice frakcji nierealizującej potrzeby według kryterium dochodowego i wydatkowego są znaczne, jednak S. Golinowska (1997, 19-29) zwraca uwagę, że mimo licznych słabości przyjętego miernika, w warunkach gospodarki rynkowej, zależności zachodzące między dochodami a stopniem deprywacji są na tyle istotne, że można przy-jąć, że miernik ten jest adekwatnym wskaźnikiem dla opisu warunków życia ludności.

40 Por. Ravallion 1994, 15; Jankins, Micklewright 2007, 8–9.


zauważyć, że część źródeł nie stanowi dochodów sensu stricto. Jako dochody trakto-wane są wszelkie pożytki ujęte wartościowo, które jednostki uzyskują w określonym czasie, zarówno zgodnie, jak i niezgodnie z prawem. Tak szerokie pojmowanie do-chodów wynika z pierwszeństwa uprawnień jednostek do swobodnego dysponowa-nia własnymi zasobami rzeczowymi i pieniężnymi oraz swobodą ich pozyskiwania. Wątpliwość mogą budzić dochody z działań, które polegają na zawłaszczaniu dóbr, a więc dysponowaniu majątkiem osób trzecich. Jednak abstrahując od moralnych aspektów pozyskiwania tych środków, są one czynnikiem zwiększającym zasobność jednostek i jako takie zostały uznane za element dochodów sensu largo. Zastrzeże-nia wywołują również wszelkie świadczenia w postaci niepieniężnej. W obu przy-padkach przyczyną problemów są między innymi trudności ich wyceny. Nie sposób jednak pominąć powyższych składników, ponieważ każdy z nich jest czynnikiem po-prawy zamożności. Nieuwzględnienie wartości nierynkowych w określaniu docho-dów mogłoby zafałszować sytuację respondentów.

Wadą pomiaru sytuacji ekonomicznej ludności za pomocą dochodów jest ich skłonność do wahań sezonowych, zwłaszcza w przypadku mieszkańców wsi. Jednak cechą charakterystyczną ludności wiejskiej o niepewnych dochodach są zarówno wa-hania wielkości dochodów, jak i nieregularność ich otrzymywania. W celu większej dokładności pomiarów oraz ich kompletności w pracy wzięto pod uwagę nie tylko same dochody, lecz także wydatki. Między innymi A.B. Atkinson (1970, 244–263), D.T. Slesnick (1993, 1–38) i A. Szulc (2006, 423–448) zauważają, że wnioski wycią-gnięte na tej podstawie mogą się istotnie różnić, co wynika z rozbieżności w definio-waniu i niejednorodności obu kategorii. Dodatkowo na badania ankietowe wpływa-ją aktualne odczucia oraz poziom i struktura otrzymywanych środków pieniężnych w okresie badań. W tym wypadku efekt świeżości41 może sprzyjać odpowiedziom niekompletnym i częściowo zniekształconym. Można jednak przyjąć, że w przypad-ku dużych zbiorowości efekt ten jest zneutralizowany przez wzajemnie nakładające się przeszacowania dochodów zarówno in plus, jak i in minus.

Według I. Topińskiej (2005, 126–147) wybór dochodów dla określenia poziomu życia jest uzasadniony, co wynika z silnego skorelowania z różnymi jego składowy-mi. Mają one bowiem dużą pojemność informacyjną, dzięki czemu w dobry sposób odzwierciedlają różnorakie aspekty sytuacji materialnej gospodarstw domowych. Jak zauważa T. Daras (2006, 27–45), badania oparte na dochodzie powinny być analizo-wane z dużą ostrożnością, co wynika ze skłonności do ukrywania przez responden-tów części dochodów. Odmienne zdanie ma C.V. Fiorio (2009), który uważa, że dane ankietowe kierowane do respondentów lepiej odzwierciedlają poziom dochodów,

41 W koncepcji efektu świeżości ostatnie uzyskane informacje w większym stopniu wpływają na ocenę obecnej sytuacji, niż informacje, które konsument posiadał dotychczas. W przypadku do-chodów, ostatnie otrzymywane dochody mają wpływ na ocenę własnej sytuacji materialnej w stop-niu przewyższającym ocenę własnego dobrobytu w poprzednich okresach.

3. Znaczenie dochodów w badaniach poziomu życia 37

ponieważ uwzględniają dane nieoficjalne i pochodzące z pracy nierejestrowanej lub szarej strefy.

Niezmiernie ważne przy analizie sytuacji życiowej na podstawie dochodów jest zwrócenie uwagi na to, że są one elementem decydującym o nierównościach ekono-micznych, jednak nie są tożsame ze stopą życiową wynikającą z konsumpcji dóbr. Konieczne są zatem równoległe badania dotyczące innych aspektów poziomu życia, tak aby wyciągnięte wnioski miały większą wartość analityczną.

Dochody będące elementem uwarunkowań poziomu życia można zaliczyć do czynników mikroekonomicznych mieszczących się w tzw. bliższym otoczeniu konsumentów, determinujących sposób żywienia i stan odżywiania ludzi (Gutkow-ska, Murawska 2013, 47–60).

Analiza dochodów w wartościach absolutnych może być myląca, ze względu na różny skład i wielkość gospodarstw domowych. Aby dochód prawidłowo pełnił funkcję miernika możliwości zaspokojenia potrzeb, należy zwrócić uwagę na jego wielkość ekwiwalentną, obejmującą wszystkie bieżące pieniężne i niepieniężne do-chody pomniejszone o podatki z uwzględnieniem składu demograficznego gospo-darstwa domowego. W ten sposób liczony dochód umożliwia większą porówny-walność gospodarstw domowych, a w konsekwencji pozwala w większym stopniu określić poziom deprywacji potrzeb.

Konieczność uwzględnienia wielkości ekwiwalentnych jest konsekwencją zja-wiska ekonomii skali, wynikającego ze zmniejszania się kosztów stałych w prze-liczeniu na osobę wraz ze zwiększaniem się gospodarstwa domowego. Same skale ekwiwalentności42 „są parametrami pozwalającymi na pomiar wielkości i charaktery-styk demograficznych gospodarstw domowych na poziom ich potrzeb, a tym samym na różnice w wielkości dochodów niezbędnych do osiągnięcia tego samego poziomu za-spokojenia potrzeb przez gospodarstwa domowe” (Panek 2011, 44). Przez skale ekwi-walentności można określić, o ile należy zwiększyć lub zmniejszyć dochód badanego

42 W Polsce badaniami skali potrzeb poszczególnych członków gospodarstw domowych zaj-mowali się A. Szulc (1995, 37–42), J Podgórski (1994, 12–19), B. Kasprzyk (2000, 5–8), czy też S.M. Kot (1995; 2003, 161–179). A. Szulc zaproponował quasi-dokładne skale ekwiwalentne, stworzo-ne na podstawie systemu równań zawierających wydatki gospodarstw domowych ze względu na różny skład demograficzny oraz miejsce zamieszkania. Z kolei J. Podgórski, B. Kasprzyk i S.M. Kot w swoich analizach wykorzystują skale subiektywne, w których podstawą ekwiwalentności są oce-ny poziomu dobrobytu uzyskane na podstawie badań ankietowych. Oprócz tych skali w Polsce sto-suje się również skale normatywne (ustalane przez ekspertów), które wykorzystuje między inny-mi GUS, czy też M. Wiśniewski (1996, 232–268). Uwzględniają one inne niż liczba osób dorosłych i dzieci charakterystyki demograficzne, które wpływają na potrzeby konsumpcyjne gospodarstw domowych (wiek, miejsce zamieszkania i inne). W praktyce najczęściej stosuje się oryginalną ska-lę OECD, w której wagę 1 przypisuje się pierwszej osobie w gospodarstwie domowym, wagę 0,7 każdej następnej osobie dorosłej oraz wagę 0,5 każdemu dziecku. W zmodyfikowanej skali drugiej i każdej następnej osobie przypisuje się wagę 0,5, a dziecku 0,3 (jako dziecko traktuje się każdą oso-bę poniżej 14 roku życia).


gospodarstwa, aby osiągnęło taki sam poziom zaspokojenia potrzeb co pracowni-cze gospodarstwo jednoosobowe osoby w wieku 30–59 lat, które stanowi punkt od-niesienia. Wartość skali ekwiwalentności jest interpretowana jako liczba zawartych standardowych gospodarstw, mieszczących się w ramach badanego gospodarstwa domowego. „Prowadzi to do podzielenia dochodu ogółem przez liczbę osób skorygowa-ną wartością elastyczności względem skali” (Radziukiewicz 2006, 18). Nie istnieją jed-nak powszechnie stosowane skale ekwiwalentności, a sam ich wybór istotnie wpływa na ocenę ubóstwa i nierówności społecznych (Deaton 1997; Lanjouw i in. 2009). Brak powszechnie akceptowanych miar powoduje, że również Bank Światowy podchodzi w sposób liberalny do skali przyjętych przez poszczególne kraje.

Należy zaznaczyć, że analiza poziomu życia za pomocą dochodów wymaga zwró-cenia uwagi na statystyki pozwalające określić, czy dochody są bardziej zróżnicowa-ne w dolnej, czy też w górnej części. Zmiany mogą zostać niezauważone, biorąc pod uwagę wyłącznie średnie statystyczne czy medianę. Dla poziomu życia istotne są nie tylko średnie dochody, ale również różnice pomiędzy badanymi jednostkami. Roz-stęp kwartylowy oraz rozstęp między wartościami skrajnymi pozwalają ocenić sto-pień polaryzacji społeczeństwa. Ich pogłębianie może świadczyć o wzroście poziomu ubóstwa relatywnego. Z badań F.H. Ferreira (2013) wynika, że najmniejsze różnice są w krajach, gdzie odsetek osób ulegających marginalizacji ekonomicznej jest również najniższy. Całkowita likwidacja tych różnic nie jest jednak celem władz. Po pierwsze byłoby to niemożliwe do zrealizowania. Po drugie brak jakiegokolwiek zróżnicowa-nia nie jest efektywny ekonomicznie, ponieważ mógłby demotywować do jakichkol-wiek działań prorozwojowych.

4. Niepewność w koncepcjach badań naukowych

Niepewność jest zjawiskiem, które wyraża się w każdym wymiarze działalności ludz-kiej. Dotyczy przede wszystkim takich stanów rzeczy, w których nie można określić potencjalnego wyniku działań, a decydent nie ma na nie bezpośredniego wpływu. Trudność w określeniu prawdopodobnego rezultatu wynika z braku odpowiednich parametrów statystycznych, problemów z uzyskaniem odpowiednich informacji, a także z niemożności określenia aktualnej sytuacji. W powszechnym użyciu wyra-żenie niepewność odnosi się do koncepcji ogólnej wątpliwości. Dotyczy ono zarów-no parametrów trudnych do oszacowania, jak i ograniczonej wiedzy związanej z wy-stępowaniem określonych wartości. Zatem niepewność najprościej jest definiować jako możliwość wystąpienia zjawiska, któremu w żaden sposób nie można przypisać prawdopodobieństwa jego wystąpienia.

4. Niepewność w koncepcjach badań naukowych 39

Chociaż – jak wskazuje część naukowców – ryzyko idzie w parze z niepew-nością43, nie należy tych dwóch pojęć utożsamiać ze sobą. Ryzyko jest zjawiskiem, w którym rezultat nie jest do końca znany, ale możliwe jest jego zidentyfikowanie przez wykorzystanie rachunku prawdopodobieństwa, niepewność zaś należy trak-tować jako sytuację, w której istnieje więcej niż jeden wynik decyzji, a dla samego wystąpienia zjawiska, ze względu na brak statystycznych parametrów niezbędnych do oszacowania jego wystąpienia, nie można określić prawdopodobieństwa zajścia ex ante44. Niepewność zatem w przeciwieństwie do ryzyka jest niemierzalna, co utrud-nia jej przewidywanie.

W pierwszych próbach określenia ryzyka i niepewności F.H. Knight (1921, 19–20) zwrócił uwagę, że ryzyko różni się od niepewności, bo tej nie można zmierzyć, a samo ryzyko, skoro jest policzalne, nie może być traktowane jako niepewne. Przed niepewnością zatem, skoro nie jest możliwa do estymacji, nie można się zabezpieczyć. I. Pfeffer (1956, 11–12) uznał, że mierzalność niepewności ogranicza się wyłącznie do wiary. Stany ryzyka i niepewności występują łącznie i niekiedy są ze sobą utożsa-miane45. Knight twierdził, ze pojęć tych nie można od siebie odseparować, i w rze-czywistych sytuacjach są one nierozerwalne46. Ryzyko w jego ujęciu jest mierzal-ną niepewnością. Z podejściem tym zgadza się A.H. Willet47, który traktuje ryzyko jako zobiektywizowaną niepewność wystąpienia niepożądanego zdarzenia. Podob-ne podejście można zauważyć w badaniach M. Jerzaka (2006, 104), według które-go niepewność jest stanem, w którym przyszłe możliwości i szanse ich wystąpienia nie są znane, a więc obejmuje okoliczności, w których brakuje wiedzy na temat istot-nych zjawisk dotyczących przyszłości48, oraz D. Hubbarda (2010), który określa nie-pewność jako sytuację, w której jednostka posiada ograniczoną wiedzę i faktycznie nie jest możliwe opisanie istniejącego stanu lub przyszłych efektów, ponieważ istnieje więcej niż jeden możliwy wynik. W innych badaniach, np. K. Bolesty-Kukułki (2003,

43 Por. Beck 2012, 15; Arnoldi 2011, 64.44 Por. Knight 1921, 19-20; Langlois, Gosgel 1993, 456–466; Zalega 2008a, 17; Arrow 1979, 19–

57; Arrow 1951, 404–437; Lange 1964, 197; Hofstede 2000, 184; Kaczyński 1988, 14.45 Por. Maciejewski 2010, 38; Szumlicz 2013, 46; Bettis 1982, 22–25.46 Por. Samuelson, Marks 1998, 323; Willet 1951, 6.47 Warto zauważyć, że A.H. Willet już w 1901 roku wyłożył własną teorię ryzyka. Uznał ryzy-

ko za stan świata zewnętrznego, zwracając uwagę na konieczność odniesienia go do stopnia nie-pewności jednostek co do skutku, a nie prawdopodobieństwa jego wystąpienia (Kowalewski 2013, 20–21).

M. Bochenek (2012, 46–63) dokonał szczegółowego przeglądu prac dotyczących ryzyka i nie-pewności. Zwrócił uwagę na pewne trudności w przypisaniu pierwszeństwa rozróżnienia omawia-nych pojęć. Przedstawia literaturę ekonomiczną, a wśród niej wymienia m.in. R. Cantillona, J.H. von Thűnena, A.H. Willeta, F.H. Knighta, J.M. Keynesa.

48 Jest to podejście zgodne z próbami kwantyfikacji ryzyka stosowanymi zarówno przez F.H. Knighta, jak i przez R.D. Luce i H. Raiffy (1964, 13), którzy zwrócili uwagę, że niepewność to sy-tuacja, w której nie można określić rozkładu prawdopodobieństwa, będąca skrajną formą ryzyka.


190), zauważalne jest odróżnienie niepewności jako elementu uwarunkowań realiza-cji decyzji od ryzyka jako skutku, który stanowi wybór określonej decyzji.

Samej niepewności nie można określać wyłącznie jako trudności oszacowania częstotliwości wystąpienia zjawiska. Stanowi o niej przede wszystkim ciąg komple-mentarnych zdarzeń wpływających na turbulentność otoczenia, które utrudniają określenie wagi poszczególnych bodźców i ich faktycznego źródła. Za L. von Mise-sem (2007) i szkołą austriacką można przyjąć, że istotą niepewności jest nie sama lo-sowość zdarzeń, ale fakt, że o wystąpieniu zdarzeń jednostkowych decyduje wiele czynników, z których tylko część jest znana i możliwa do uwzględnienia przy podej-mowaniu decyzji49. Tak więc można przyjąć, że główną cechą niepewności jest jej zło-żoność oraz nieprzewidywalność relacji, a nie tylko wymiar ilościowy.

Analiza niepewności nasuwa wiele wątpliwości. Sprzyja pojawianiu się kwestii spornych, na co wpływa nieostrość rozpatrywanej kategorii. Jej złożoność i wielowy-miarowość powodują, że powinna być postrzegana z wielu perspektyw50, jako efekt opisu: parametrycznego (wynika z własności ludności wiejskiej o niepewnych do-chodach), morfologicznego (wiąże się z ustaleniem składników strukturalnych nie-pewności), strukturalno-funkcjonalnego (odzwierciedla zależności pomiędzy po-szczególnymi składnikami) i strukturalno-behawioralnego (jest efektem zachowań badanego podmiotu)51. Na samą niepewność wpływa wiele czynników będących mieszaniną zarówno działań celowych, jak i niezależnych od jednostek (wykres 1.4).

Brak jednolitej definicji niepewności w literaturze przedmiotu wynika z wielo-ści form jej przedstawiania (Wawiernia 2013, 445–454). Jednocześnie istnienie wie-lu kryteriów zmierzających do poznania rzeczywistości i natury niepewności utrud-nia stworzenie jednolitej definicji pozwalającej opisać zjawisko w sposób całościowy. Można przyjąć, że niepewność jest zjawiskiem endemicznym w każdym aspekcie działań zarówno dla pojedynczych konsumentów, jak i całych gospodarstw domo-wych, przejawiającym się w braku możliwości określenia prawdopodobieństwa zaj-ścia określonego zjawiska. Jest także jedną z zasadniczych cech życia społecznego i ekonomicznego i nieodzownym elementem aktywności ludzi. Jest istotą wielu ob-szarów działań jednostek, bez względu na to, czy dotyczy grup zamożnych, czy też zmarginalizowanych. Przy tym dla każdej z nich ma inny wymiar i nieporównywal-ny charakter, różne są również jej konsekwencje. W. Sadowski (1977, 7) zauważa, że wszelkie celowe działania są podejmowane w warunkach niepewności, ponieważ na wynik podjętej decyzji wpływają czynniki, których jednostka nie może kontrolo-wać, tym samym są one niesterowalne. Dodatkowo niepewność jest związana z po-dejmowaniem decyzji dotyczących przyszłości, która z natury rzeczy nie jest znana.

49 Por. Dowgiałło 1992, 7.50 Por. Masłyk 1985, 154–155.51 Por. Jędralska 1992, 16.

5. Niepewność dochodów 41

WYKRES 1.4. Niepewność jako rezultat działań celowych i przypadkowych

niepewność

ograniczone/niepełne

informacje

wieloznacznesytuacje

nieokreśloneproblemy

nieprzewidywalnezachowaniajednostek

otoczeniebliższei dalsze

niesterowalnośćwystępujących

zmiennych

celowedziałania

barieryrynku pracy


5. Niepewność dochodów

Analiza niepewności dochodów wymaga określenia trzech jej aspektów: nieprzewi-dywalności, nieokreśloności i nieciągłości. Cechy te powodują, że nie istnieją obiek-tywne warunki do określenia prawdopodobieństw otrzymania wynagrodzenia lub innych dochodów. Nieprzewidywalność wynika z niemożliwości określenia, czy kon-sument w badanym okresie będzie miał jakąkolwiek pracę, a także jaki będzie jej wymiar. Wynika ze złożoności kategorii niepewne dochody oraz z niepełnej wie-dzy o jednostce i jej otoczeniu (Haveman, Wolfe 1985, 293–322; Lippman, McCall 1981, 213). Nieokreśloność z kolei jest wynikiem atypowości formy zatrudnienia i źródła uzyskiwanych dochodów oraz wpływu wielu zmiennych, które są częściowo lub całkowicie niedefiniowalne. Trudności prześledzenia czynników wpływających na nieokreśloność wynikają z braku możliwości ich zbadania i określenia wpływu


na niepewność52. Nieciągłość zaś wynika z zatrudnienia (uzyskiwania dochodów) w krótkich okresach i sporadyczności samego wynagrodzenia. Elementy te powodu-ją, że nie można z całą pewnością określić wielkości prawdopodobieństwa otrzyma-nia jakichkolwiek dochodów w ciągu najbliższej możliwej do zaplanowania przyszło-ści, co wzmaga poczucie zagrożenia sytuacji zarówno ekonomicznej, jak i społecznej. Cechy te pozwalają zdefiniować ludność wiejską o niepewnych dochodach jako oso-by utrzymujące się ze źródeł charakteryzujących się nieciągłością i nieregularnością otrzymywanych wypłat, krótkoterminowością zatrudnienia, lub też atypowym cha-rakterem pracy. W tym sensie można utożsamiać niepewność dochodów z pewną przypadkowością i używać jako synonimu wątpliwości.

Na niepewność dochodów wpływają zarówno czynniki egzogeniczne, jak i en-dogeniczne. Pierwsze są związane z charakterem wykonywanej pracy oraz czynni-kami obiektywnymi niezależnymi od konsumenta. Wynikają głównie z podejścia pracodawców dążących do osiągnięcia maksymalnych zysków, a tym samym zatrud-niania pracowników w formie, która pozwala zmniejszać potencjalne obciążenia. Pracownik ma wyłącznie pozorną możliwość wyboru formy zatrudnienia53. Drugie zaś są rezultatem indywidualnego podejścia pracowników i stanowią kwestię świa-domego wyboru pomiędzy kilkoma możliwościami działania. Niepewność docho-dów jest zatem efektem wzajemnie przenikających się czynników zachodzących za-równo wewnątrz każdej jednostki, jak i poza nią. Według G. Maciejewskiego (2010, 37–40), większy wpływ mają czynniki egzogeniczne, co wynika z niestabilności i co-raz trudniejszej przewidywalności środowiska gospodarczego.

Oddziaływanie czynników zewnętrznych i wewnętrznych powoduje, że niepew-ność dochodów jest ściśle skorelowana z brakiem bezpieczeństwa, rozumianym jako brak jakiegokolwiek zagrożenia (Nye 1988, 629) oraz element porządkujący rzeczy-wistość społeczną i ekonomiczną, tworzący spokój egzystencjalny. Szczególne zna-czenie w kontekście niepewności dochodów ludności wiejskiej ma bezpieczeństwo socjalne, stanowiące gwarancje zaspokojenia realizacji potrzeb, zabezpieczenie przed ich deprywacją, bądź takim obniżeniem się poziomu życia, które prowadziłoby do wy-kluczenia i wiązało się z utratą możliwości zarobkowania, bezradnością lub innymi zdarzeniami losowymi. Bezpieczeństwo socjalne łączy zarówno aspekt materialny, jak i społeczny. Pierwszy wiążący się z zapewnieniem niezbędnych środków pozwala-jących realizować potrzeby na minimalnym poziomie (gwarancja dochodów), drugi

52 Por. Beck, Giddens, Lash 2009, 23.53 W sytuacji wysokiej stopy bezrobocia na obszarach wiejskich, połączonej z bezrobociem

ukrytym oraz strukturalnym deficytem miejsc pracy, rosnącej konkurencyjności wśród ludno-ści wiejskiej, a także coraz większego znaczenia niestabilnych form zatrudnienia wybór ograni-cza się do podjęcia pracy w formie atypicznej lub pozostaniu bez jakiegokolwiek zatrudnienia. Zagrożenie to powoduje, że respondenci decydują się na pracę daleką od ich aspiracji i oczekiwań, w formie jednorazowej, w krótkim okresie, nielegalnej, czy też w innych formach odbiegających od standardowych.


zaś wynikający z systemu prawnego państwa zapewniającego ład w stosunkach spo-łecznych, związany z procedurami prawnymi uruchamianymi w warunkach trudnej sytuacji życiowej jednostek (gwarancja pracy lub świadczenia w razie jej utraty, po-czucie bezpieczeństwa zabezpieczenia przyszłości). Dlatego też brak bezpieczeństwa jest ściśle powiązany z niepewnością zaspokojenia potrzeb na poziomie adekwatnym do oczekiwań respondentów. Według D. M. Piekut-Brodzkiej (2003, 62) poszukiwa-nie bezpieczeństwa socjalnego przez ludzi wynika z dążeń do usunięcia niepokojów egzystencjalnych.

Z jednej strony niepewność dochodów należy traktować jako stan związany z brakiem lub niepełnym zaspokojeniem potrzeb egzystencjalnych, z drugiej zaś jako niemożność zaspokojenia potrzeb istnienia i rozwoju, przejawiających się brakiem zdolności do kreatywnej aktywności podmiotu oraz obiektywnym stanem zagroże-nia, odczuwanym przez jednostki lub grupy. W ogólnym ujęciu niepewność docho-dów należałoby zatem traktować całościowo, łącząc wymiar istnienia, przetrwania, tożsamości, niezależności, spokoju i pewności rozwoju. Istotą tak rozumianej nie-pewności dochodów jest dysonans stanu, wyrażający się w nieadekwatności obecnej sytuacji w stosunku do oczekiwań (Standing 2011; Williams i in. 2002, 34).

W koncepcji niniejszych badań szczególne znaczenie w kształtowaniu się po-staw ma wykonywana praca oraz jej forma. Miejsce na rynku pracy, w sytuacji wyso-kiego bezrobocia, jest czynnikiem konstytuującym wielkość dochodów i stanowi ele-ment wewnętrznego nacisku poszukiwania pracy gwarantującej poprawę własnego poziomu życia. Sprzyja to zarysowaniu się dwubiegunowego efektu posiadania pra-cy. Z jednej strony jej posiadanie sprzyja awansowi w hierarchii społecznej, z drugiej zaś strony jej brak zwykle prowadzi do degradacji ekonomicznej i społecznej. Dodat-kowo nieadekwatna forma pracy w stosunku do oczekiwań jest elementem sprzyjają-cym powstawaniu roszczeń i gorszej ocenie subiektywnych warunków życia.

Sytuacja na rynku pracy, wynikająca z coraz większej popularności elastycznych form zatrudnienia, zmusza do poszukiwania rozwiązań zapobiegających wyklucze-niu grup osób pracujących, pozbawionych szans realizacji potrzeb na wystarczającym poziomie. Rosnące znaczenie form elastycznych w połączeniu z niższą konkurencyj-nością jednostek wykonujących pracę tego rodzaju oraz z wysokim prawdopodo-bieństwem wykluczenia społecznego sprzyja coraz większemu dysparytetowi docho-dów i wydatków, a także innej strukturze konsumpcji. Relatywnie gorsza sytuacja na rynku pracy łączy się dodatkowo z niestabilnością zatrudnienia i wypychaniem na margines rynku pracy. Długookresowe funkcjonowanie w takiej formie według P. Poławskiego (2012, 16–23) powoduje, że ludność nie tylko charakteryzuje się nie-zatrudnialnością, ale przede wszystkim jest pozbawiana stosownych postaw, norm i wartości koniecznych do funkcjonowania na pierwotnym rynku pracy.

Warto zwrócić uwagę na niepewność dochodu w kategoriach teorii gier. Wy-bór poszczególnych opcji (zarówno przez pracodawcę, jak i pracobiorcę) zależny


od możliwego do uzyskania wyniku, jest konsekwencją uzyskiwanych dochodów oraz relacji dochodów do warunków ich uzyskania. Jest to forma gry o sumie nie-zerowej, zwykle z jednostronnym podporządkowaniem, w której preferencje wybo-ru zależą z jednej strony od możliwej do uzyskania satysfakcji jednostek, z drugiej zaś od obiektywnych możliwości zatrudnienia na określonych zasadach. Utrzymując metaforę gry, można zauważyć, że zepchnięcie do sfery dochodów niepewnych jest efektem nieznajomości jej reguł przez część społeczeństwa, a także braku odpowied-nich zasobów pozwalających w tej grze uczestniczyć (niewystarczające zasoby kapi-tału ludzkiego).

Rozpatrywanie niepewności dochodów w kontekście gry społecznej wymaga uświadomienia sobie jej źródeł, a następnie dokonania taksonomii. Za C. Tannertem, H.D. Elversem i B. Jandrigiem (2007, 892–896) można dokonać podziału na niepew-ność obiektywną i subiektywną, a w ich ramach na epistemologiczną i ontologiczną oraz etyczną i regulacyjną. I tak niepewność epistemologiczna wiąże się z:

• brakiem wiedzy odnośnie możliwości podjęcia pracy legalnej54,• brakiem świadomości występowania możliwych alternatyw,• nierozpoznaniem lokalnego rynku pracy55,• brakiem ofert pracy w formie nieelastycznej,• luką informacyjną potrzebną do podjęcia pracy56,• niedopasowaniem do lokalnych wymagań rynku pracy.Z kolei niepewność ontologiczna dochodów spowodowana jest komplikacją sys-

temów społecznych oraz złożonością interakcji wewnętrznych i relacji zewnętrznych. Powoduje quasi-racjonalne decyzje jednostek odnośnie podejmowania pracy nie-zgodnej z aspiracjami i oczekiwaniami. W tym też kontekście można mówić o nie-pewności moralnej wynikającej z istnienia sytuacji mniejszego zła i podejmowania się jakiejkolwiek pracy, głównie o charakterze nielegalnym, lub częściowo nielegal-nym, pozwalającej w krótkim okresie poprawić własną sytuacją materialną. Konse-kwencją niepewności ontologicznej jest niepewność uregulowań, wynikająca z trud-ności interpretacyjnych i prób obchodzenia przepisów w ten sposób, aby osiągnąć oczekiwany efekt dochodowy, nawet wbrew zdrowemu rozsądkowi. W konsekwencji niepewność dochodów prowadzi do:

• nieoznaczoności sytuacji i problemów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach,

54 Warto jednak zaznaczyć, że brak wiedzy nie jest równoznaczny z zasadą ignorancji i wyni-ka przede wszystkim z ograniczeń poznawczych jednostek. Pełna wiedza i pełna niewiedza są sta-nami krańcowymi i występują niezmiernie rzadko.

55 Niepewność dochodów w sytuacji generalnego braku pracy na obszarach wiejskich powo-duje, że coraz częściej nie liczy się tylko wiedza, czy też umiejętności, ale też intuicja, przypadko-wość i szczęście.

56 Wydaje się, że niepewność jest przeciwną stroną informacji. Zawiera z natury rzeczy wiedzę nieostrą i rozmytą (por. Noworol 1989).


• ograniczenia możliwości konsumpcyjnych i realizacji potrzeb,• ograniczenia możliwości zaradczych,• ograniczonej entropijności badanych jednostek,• trudności adaptacyjnych do otoczenia,• zagrożenia interesów grupy,• braku antycypacji skutków podjętych decyzji.Chociaż niepewność dochodów, pracy i przyszłości należą do najpoważniej-

szych przyczyn obaw ludności (Sowińska 2003, 106), to zjawisko niepewności jest powszechne również w innych wymiarach działań zarówno jednostek, jak i całe-go społeczeństwa. Niemniej jednak w kontekście opracowania wymienione obsza-ry można potraktować jako najważniejsze, co wynika z ich bezpośredniego wpływu na inne sfery aktywności ludzkiej. Mimo że niepewność dotyczy różnych grup spo-łecznych – zamożnych i ubogich, w każdym przypadku ma inny wymiar i nieporów-nywalny charakter, ma także różne konsekwencje. Przyjmowane postawy są uzależ-nione od wielu czynników zarówno o charakterze obiektywnym (dochody, poziom i struktura wydatków), jak i obiektywnym (poczucie niesprawiedliwości, wyklucze-nia). W przypadku ubogiej ludności pojawia się dodatkowo problem oszacowania siły, częstotliwości i wpływu poszczególnych zdarzeń na sytuację, w której znajdują się jednostki. Utrudnia to określenie wagi poszczególnych czynników i faktycznego ich źródła, a w konsekwencji jest przyczyną braku odpowiednich rozwiązań o cha-rakterze długofalowym.

Niepewność dochodów jest kategorią quasi-dynamiczną. Chociaż nie ulega zmniejszaniu pod wpływem uzyskiwania dodatkowych informacji (o miejscach pra-cy adekwatnych do oczekiwań), to wraz z przechodzeniem z elastycznych do trady-cyjnych form zatrudnienia jej stopień się zmniejsza. Można zatem przyjąć, że nie-pewność zmienia się skokowo. Zmiany te w ostatnich latach następują głównie w kierunku malejącego poziomu pewności, co jest konsekwencją między innymi od-chodzenia od tradycyjnych form pracy i coraz większej popularności elastycznego zatrudnienia.

W sytuacji niepewności dochód (zarówno jego uzyskanie, jak i wysokość) zale-ży zarówno od prowadzącego działania oraz od otoczenia, na które podmiot nie ma wpływu, jednak ono wpływa na wynik (Kaczmarek 2008, 91). Dodatkowo brak per-spektyw zmiany dotychczasowej sytuacji pogłębia sytuację niepewności jednostek. Tym samym niepewność dzisiejszej sytuacji wpływa na niepewność w przyszłości. Świadomość niepewności jest pogłębiana przez ograniczoną możliwość redukcji po-czucia dysonansu stanu w przyszłości.

Sama konstrukcja myślowa „jednostki o niepewnych dochodach” służy ukazaniu pewnej pejoratywności tego znaczenia. Niepewność bowiem jest odzwierciedleniem zagrożenia odczuwanego przez jednostki w obliczu braku pracy, środków do życia, czy też sytuacji nowej i nieznanej. Konstrukcja ta jest antonimem przewidywalności


dochodów, wyrażonej w stałości ich otrzymywania. Niepewność w tym kontekście stanowi zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania zarówno jednostki, jak i ca-łej zbiorowości.

Niepewność dochodów ma uświadamiać uzewnętrzenienie przyczyn. Próbuje wskazać, że przyczyna niepewności nie leży bezpośrednio w jednostce, chociaż jed-nostka częściowo za nie odpowiada. Niepewność zatem jest konsekwencją czynni-ków mających swe źródło w społecznej przestrzeni, a wpływ jednostek na nie jest niewielki. Zdaniem K.W. Frieske (2012, 31), jeśli praca na nietypowych warunkach jest niepewna i łączy się z utratą podmiotowości i świadomością nieprzewidywalno-ści własnej sytuacji, to jednocześnie nie może stanowić swoistej gry z rynkiem pracy czy pracodawcą, w której możliwy jest awans, podwyżka lub umowa na czas nieokre-ślony. Według autora są to dwie przeciwstawne strony zjawiska underemployment. Jednocześnie, jeśli umowy „produkują” niepewność i sprzęgniętą z nią nieprzewidy-walność, to prowadzą do obniżenia bezpieczeństwa, zarówno w wymiarze jednost-kowym, jak i społecznym. Zatem kojarzenie pracy z kalkulującym się ryzykiem nie jest niebezpieczne, dopiero jeśli praca nabiera niepewności, prowadzi do procesów marginalizacji.

Można przyjąć, że niepewność dochodów to sytuacja, w której nie można za-stosować postępowania probabilistycznego, a przewidywanie możliwości ich uzyska-nia jest co najwyżej aktem kreatywnej wyobraźni57. Istotnym elementem niepewno-ści dochodów jest zatem element zaskoczenia – rozumiany jako nieoczywisty akt ich uzyskania.

6. Niepewność w kontekście formy zatrudnienia

Niepewność dochodów jest powiązana z niestabilnością pracy, ta zaś wynika z jej nietypowości i form odbiegających od tradycyjnego modelu wykonywania stosunku pracy na podstawie umowy bezterminowej na pełen etat. Należy zaznaczyć, że poję-cie „nietypowe zatrudnienie”58 nie ma jednolitego charakteru59, a poszczególne for-my organizacyjne często krzyżują się zakresami semantycznymi. Czynnikiem, któ-ry je łączy, jest ich substandardowość, sprzyjająca gorszej pozycji jednostek na rynku

57 Por. Samecki 1967, 30.58 Pojęcie nietypowych form zatrudniania jest przez badaczy i teoretyków życia gospodar-

czego określane niejednoznacznie. Wynika to między innymi z bogatej terminologii. W literatu-rze niemieckiej spotyka się określenie atypische Beschäftigung, w anglosaskiej atypical employment. Obydwa określenia w dosłownym tłumaczeniu oznaczają zatrudnienie atypowe. Sporą popularno-ścią w literaturze cieszą się też pojęcia nowe formy zatrudnienia – neue Beschäftigungsformen, new forms of employment (Patulski 2007, 5).

59 Por. Auriga 2003, 8–13; Szylko-Skoczny 2014, 174–183; Kryńska 2001, 32–35; Meager 1996, 489–518.

5. Niepewność w kontekście formy zatrudnienia 47

(Martens i in. 2007, 637–666; Kalleberg i in. 2000, 256–278; Shen 2014, 32–49). War-to jednak zwrócić uwagę, że obszar niepewności wynikający z poszczególnych form zatrudnienia jest zróżnicowany. Próby gradacji pewności uzyskiwania dochodów bez dokładnego przyjrzenia się charakterowi wykonywanej pracy są wątpliwe, jednak dokonując pewnych uogólnień, można przyjąć, że stosunkowo największym pozio-mem pewności w ramach umów pracowniczych charakteryzują się osoby pracują-ce w niepełnym wymiarze czasu, najmniejszym zaś pracujący na wezwanie. Spośród wszystkich możliwych form zatrudnienia najmniejszą pewnością dochodów charak-teryzuje się praca „na czarno”, traktowana jako szczególny przypadek pracy substan-dardowej, pozbawiającej pracownika jakichkolwiek praw. Biorąc pod uwagę specyfi-kę wiejskiego rynku pracy przyjęto, że zatrudnienie w ramach umów pracowniczych charakteryzuje się większą pewnością dochodów niż w ramach umów niepracowni-czych (wykres 1.5).

WYKRES 1.5. Gradacja stosunków pracy w kontekście niepewności dochodów

Zatrudnienie typowe w ramach umowy o pracę na pełen etat

Zatrudnienie w ramach umów pracowniczych

Praca w niepełnymwymiarze czasu /dzielenie pracy

Praca na czasokreślony

Praca na zastępstwo

Praca tymczasowa

Praca sezonowa

Praca na wezwanie

Zatrudnienie w ramach umówniepracowniczych

Praca na podstawieumowy zlecenia

Praca na podstawieumowy o dzieło

Praca na podstawieumowy agencyjnej

Praca nakładcza

Inne

Praca rotacyjna

Samozatrudnienie

Telepraca / pracawykonywana w domu

Praca "na czarno"


Niepełny wymiar czasu jest najczęstszą formę elastycznego zatrudnienia (Roll-nik-Sadowska 2013, 37–46). Mimo że w tym wypadku regularność otrzymywanych dochodów jest zachowana, to skrócenie pracownikowi czasu pracy jest niemal za-wsze równoznaczne z obniżeniem wysokości zarobków (Kalleberg 2000, 341–365). Niepewność przejawia się wówczas nie w braku możliwości określenia, czy dochód zostanie osiągnięty, ale bardziej w niepewności sytuacji ankietowanego, którego do-chody są na tyle niskie, że nie gwarantują zaspokojenia potrzeb. J. Oczki (2012, 217) wskazuje, że negatywnym aspektem tej formy zatrudnienia oprócz niższych zarob-ków są relatywnie gorsze możliwości rozwoju pracowników, słabszy dostęp do szko-leń, większe narażenie na ubóstwo oraz niższe oczekiwane uprawnienia emerytal-ne. Według M. DiNatalle (2001, 28–49) niepełny wymiar czasu pracy częściej jest


domeną kobiet, które w ten sposób próbują połączyć życie zawodowe z opieką nad dziećmi, czy też zajmowaniem się gospodarstwem domowym. Szczególnym przykła-dem pracy w niepełnym wymiarze czasu jest praca dzielona (job sharing). Jest to sytuacja, w której pracodawca, nie chcąc dokonywać zwolnień w pracy, zatrudnia na jednym stanowisku więcej niż jednego pracownika, dzieląc pomiędzy nimi za-równo czas pracy, jak i obowiązki, jednocześnie obniżając wynagrodzenie propor-cjonalnie do wykonywanych zadań. Warto jednak zauważyć, że te dwie formy pracy na obszarach wiejskich mogą nieść zarówno nadzieję, jak i zagrożenie. Nadzieja wią-że się z poszerzeniem grupy osób, które mają szanse na zatrudnienie, zagrożenie zaś może wynikać z marginalizacji zatrudnionych w efekcie mniejszego wynagrodzenia, co sprzyja niepewności.

Istotnym czynnikiem wpływającym na niepewność dochodów jest praca na czas określony, zwłaszcza gdy okres zatrudnienia jest krótki. Analiza literatury pozwala zauważyć, że zatrudnienie to wiąże się z pracą „drugiej kategorii” (Kiersztyn, Dzierz-gowski 2012, 69; DiNatale 2001, 28–49), a zatrudnienie w tej formie sprzyja osłabie-niu pozycji jednostki na rynku pracy (Bergström 2005, 365–389; Bergström 2003, 14–51). Określony czas pracy chociaż w okresie zatrudnienia daje pozorną pewność, utrudnia jednak poszukiwanie pracy na korzystniejszych warunkach, nie daje rów-nież stabilności zatrudnienia, co jest ważnym czynnikiem temporalnej niepewności. Popularność tej formy pracy wśród pracodawców wynika z mniej stabilnych warun-ków gospodarowania (Bednarski 2012a, 163). Mimo że w myśl przepisów prawnych, trzecie przedłużenie umowy na czas określony skutkuje przekształceniem jej na czas nieokreślony, znane są przypadki, gdy pracodawca po zakończeniu stosunku pracy nie przedłuża jej od razu, zatrudniając ponownie pracownika po pewnym okresie60.

Ważną formą pracy elastycznej jest praca tymczasowa (leasingowa). Polega na zatrudnianiu przez agencję pracy tymczasowej pracowników świadczących pra-cę w siedzibie firmy pracodawcy. Firma zlecająca oraz agencja pracy są związane umową o świadczenie pracy tymczasowej, natomiast pracownik tymczasowy jest za-trudniany przez agencję pracy tymczasowej na podstawie umowy o pracę na czas określony lub umowę na czas wykonywania określonej pracy, bądź też na podstawie umów cywilnoprawnych. Pracownik tymczasowy wykonuje swoje zadania wyłącznie na rzecz i pod nadzorem „wynajmującego go” pracodawcy. Pracodawca nie jest tu-taj stroną umowy z pracownikiem tymczasowym, lecz jest zatrudniony przez agen-cję pracy tymczasowej (Kalinowska i in. 2011, 19; Bulik 2001, 130; Kryńska i in. 2001, 128). Zbliżoną formą do pracy tymczasowej jest praca na zastępstwo, z tą jednak róż-nicą, że pierwsza nie może być dłuższa niż 12 miesięcy, druga zaś jest nie dłuższa niż

60 Jak wskazuje J. Konieczna-Sałamatin i in. (2011, 97) część pracodawców wymusza na pra-cownikach podpisanie umów długoterminowych z klauzulą dwutygodniowego wypowiedzenia. M. Pańków (2014, 30–35) wskazuje na bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego pozostawiające furtkę dla ewentualnych nadużyć ze strony pracodawców.


36 miesięcy. Warto zwrócić uwagę, że niepewność tej formy pracy wynika ze zwy-kle krótkiego zatrudnienia, które nie daje gwarancji stałego dopływu środków pie-niężnych pracownikom. Z pracą tymczasową powiązane jest zatrudnienie sezono-we. Podobieństwo pomiędzy tymi formami wynika głównie z krótkotrwałego okresu wykonywania działań. W przypadku pracy sezonowej jest to rezultat okresowego za-potrzebowania na pracowników.

Stosunkowo rzadko wykorzystywaną formą na obszarach wiejskich jest praca na wezwanie. Jest to forma zatrudnienia, w której pracodawca określa zakres i wa-runki, a także czas i wymiar pracy dostosowując ją do własnych potrzeb produk-cyjnych. Jej istotą jest konieczność pozostawania do dyspozycji pracodawcy (Cho-bot 1997, 150). Brak szczegółowych rozwiązań w polskim prawodawstwie tej formy pracy pogłębia niepewność uzyskiwania dochodów. Mimo względnie dużej niepew-ności dochodów, pozostawanie w tej formie zależności jest dla wielu mieszkańców wsi jedyną możliwością uzyskiwania wynagrodzenia. Praca na wezwanie, ze wzglę-du na konieczność dyspozycyjności, utrudnia pracobiorcy osiąganie dochodów z in-nych źródeł.

Oprócz omówionych form zatrudnienia w ramach umów pracowniczych, moż-na wymienić cztery formy pracy w ramach umów niepracowniczych – umowę zle-cenia, umowę o dzieło, umowę agencyjną oraz umowę w ramach pracy nakładczej. Umowa zlecenia zgodnie z kodeksem cywilnym dotyczy zobowiązania przyjmują-cego zlecenie do wykonania określonej czynności prawnej na rzecz dającego zlece-nie61. Przepisy o zleceniu odnoszą się do umów, które nie podlegają uregulowaniu przez ustawy szczególne, co sprzyja szerokiej praktyce ich stosowania. Umowa ta, mimo wielu podobieństw do umowy o pracę, nie podlega szczególnej ochronie wy-nikającej z kodeksu pracy, w tym zwłaszcza co do gwarantowanego minimalnego wy-nagrodzenia, a także wielu uprawnień dotyczących urlopu, wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, prawa do odpraw, czy też ekwiwalentu za pracę w godzinach nadliczbowych. Z kolei umowa o dzieło jest typową umową rezultatu, w której jed-na strona zobowiązuje się do wykonania dzieła, druga zaś do zapłaty umówionego wynagrodzenia. Umowa o dzieło nie stanowi tytułu ubezpieczeniowego, z wyjątkiem sytuacji, gdy wykonawca wykonuje usługę dla swojego pracodawcy. Jest ona korzyst-na dla pracodawcy ze względów podatkowych, gdyż przedmiotem umowy jest dzie-ło w rozumieniu prawa autorskiego. Kolejną umową cywilno-prawną jest umowa agencyjna. Stanowi ona uregulowanie świadczenia usług pośrednictwa między stro-nami. Zgodnie z art. 758 § 1 KC, przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do pośredni-czenia przy zawieraniu umów z klientami na rzecz dającego zlecenie. Umowa ta prze-nosi część opłat na wykonawcę umowy, w tym składki na ubezpieczenia społeczne, co upodabnia ją do samozatrudnienia. Ostatnią formą zatrudnienia poza stosunkiem pracy jest praca nakładcza, zwana również chałupniczą. Wykonawca ma ubezpiecze-

61 Art. 734 § 1. Kodeksu Cywilnego, Dz. U. z 1964, nr 16 r. poz. 93 z późn. zm.


nia zdrowotne i społeczne, ma prawo do zasiłku chorobowego, wypoczynkowego i macierzyńskiego, jednak wysokość jego wynagrodzenia zależy od faktycznie wy-konanej pracy, co sprzyja niepewności, zwłaszcza w okresach, w których wykonaw-ca nie wykonuje powierzonych zadań. Przedstawione umowy cywilnoprawne nie są objęte kodeksem pracy, dlatego są czynnikiem zwiększającym niepewność. Ich zaletą z punktu widzenia pracodawcy są niższe koszty, jednocześnie wadą dla pracobiorcy jest tymczasowość, czy wręcz jednorazowość otrzymywanych dochodów.

Kolejną nietypową formą pracy jest praca rotacyjna (job-rotation). Forma ta po-zwala na utrzymanie produkcji w sytuacji podnoszenia kwalifikacji pracowników (Piotrowski 2001, 97–124), przy jednoczesnym ograniczaniu bezrobocia i zatrudnia-niu osób dotychczas niepracujących, a mających umiejętności niezbędne na danym stanowisku pracy. Znane są przypadki, w których pracodawca zatrudnia pracowni-ków na okres pozwalający uzyskać świadczenia z tytułu bezrobocia, a następnie za-trudnia kolejne osoby, na podobnych zasadach. Niejednokrotnie same związki zawo-dowe postulują taką formę rotacji, co pozwala na zmniejszenie poziomu niepewności i wzrost bezpieczeństwa ekonomicznego, chociażby w pewnym okresie. Warto zwró-cić uwagę, że część pracowników nadal pozostaje zależna od pracodawcy, jednak już nie w ramach umowy o pracę, a w formie pracy „na czarno”.

Praca w formach nietypowych może być świadczona przez osoby w ramach pro-wadzonej przez nie działalności gospodarczej, czyli tzw. samozatrudnienia na rzecz jednego lub głównie jednego przedsiębiorcy. W polskim ustawodawstwie brak jest odrębnych regulacji prawnych dotyczących tej formy świadczenia pracy. Zwy-kle świadczenie takiej pracy odbywa się na podstawie umowy o świadczenie usług na warunkach zlecenia62. Chociaż w teorii samozatrudniony może samodzielnie zarządzać własnymi godzinami i dniami pracy, to w praktyce forma ta ma służyć głównie przeniesieniu kosztów z pracodawcy na pracownika, sam zaś zakres pra-cy niewiele się różni od zadań wykonywanych przez pozostałych pracowników za-trudnionych w przedsiębiorstwie, przy czym zadania te mają charakter zatrudnienia zależnego. Pracodawca, podpisując umowę z jednoosobowym przedsiębiorcą, może obniżać koszty pracy, które poniósłby, gdyby te same czynności wykonywała osoba zatrudniona na etacie. Przedsiębiorca nie ponosi wydatków związanych z zatrudnie-niem pracownika – opłacaniem za niego podatku, składek na ubezpieczenie społecz-ne oraz innych świadczeń pracowniczych przewidzianych przepisami prawa pracy, a także związanych z obsługą pracownika. Jak wykazują badania, samozatrudnienie zwykle wiąże się z obniżeniem poziomu dochodów i ich mniejszą pewnością (Kryń-ska 2001b, 32–34, Jaroszewska-Ignatowska 2010, 47).

62 Trudno jest podczas badań ankietowych dokonać rozróżnienia samozatrudnienia od zatrudnienia w ramach umowy zlecenia lub też od osób prowadzących własną działalność (por. Albarran, Carrasco, Martinez-Granado 2009, 491–518; Parker 1999, 263–274; Hajn 2003, 175, Wiśniewski 2010, 238–245).


Rzadko obserwowaną na obszarach wiejskich formą zatrudnienia nietypowe-go jest również telepraca. Polega ona na wykonywaniu regularnych działań na rzecz pracodawcy z wykorzystaniem środków komunikacji elektronicznej. Według B. Kali-nowskiej (2007, 198–199) telepraca, poza pracą wykonywaną w domu, stanowi ważną formę stwarzającą możliwość zatrudnienia osób korzystających z urlopu wychowaw-czego, niepełnosprawnych, czy też zamieszkujących obszary peryferyjne.

Brak pracy na obszarach wiejskich ma głębokie konsekwencje dla warunków ży-cia. Rozmaite problemy wynikające z dysfunkcjonalności, brak doświadczenia i inne cechy jednostek sprzyjające niższej pozycji na rynku pracy powodują, że część osób zmuszona jest do podjęcia pracy „na czarno”. W związku z brakiem jakiejkolwiek umowy wykonujący pracę są pozbawieni ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego, a tym samym nie mogą korzystać z niektórych świadczeń. Należy jednak zauważyć, że praca „na czarno”, zwłaszcza dla pracobiorców o niskich kwalifikacjach, jest szansą na podjęcie jakiejkolwiek pracy, a przez to uzyskania chociażby minimalnych środ-ków niezbędnych do przeżycia (Kalinowski 2013, 198-209). Z jednej strony może to sprzyjać neutralizacji społecznych i ekonomicznych skutków bezrobocia, z dru-giej zaś strony grupa ta w kolejnych latach może zasilić grono osób bezrobotnych, a ze względu na brak składek ubezpieczenia społecznego, w przyszłości nie będzie otrzymywać świadczeń emerytalnych. Część bezrobotnych podejmuje tę formę pra-cy w obawie przed utratą umiejętności w okresie pozostawania bez pracy oficjalnej, a także ze względu na chęć zdobycia nowych umiejętności, które mogą okazać się niezbędne w nowym, przyszłym miejscu pracy (Kryńska 2009, 42). Taką formę do-datkowego zatrudnienia wykorzystują osoby, które uzyskują z pracy na tyle niskie dochody, że jej legalizacja byłaby dla nich nieopłacalna, jednocześnie wiązałaby się z utratą prawa do pomocy społecznej.

Pomimo wielu zalet nietypowych form wykonywania pracy63: zwiększenie kon-kurencyjności przedsiębiorstw, dostosowanie produkcji firm do zmieniającego się popytu, kształtowanie kosztów sprzyjających zatrudnieniu, lepsze dostosowanie do potrzeb rynku pracy – po stronie pracodawców oraz możliwość aktywizacji osób długotrwale bezrobotnych i dysfunkcyjnych, możliwość wyboru własnej ścieżki za-wodowej na początku kariery, zdobywanie doświadczenia zawodowego oraz kompe-tencji i nawiązywanie kontaktów dzięki pracy w wielu przedsiębiorstwach, ułatwie-nie łączenia pracy z życiem prywatnym (w tym wychowywanie dzieci), możliwość dostosowania czasu pracy i miejsca jej wykonywania – po stronie pracowników, for-my elastyczne są zwykle czynnikiem niepewności dochodów oraz sprzyjają obniża-niu poziomu wynagrodzenia. Nie bez przyczyny w dysputach zwykło się je nazywać „śmieciowymi”64. Sprzyjają one między innymi zmniejszonej ochronie prawnej pracy

63 Por. Garsten 2008, 38; Reilly 1998, 7–22; Jonsson 2007, 197–217; Hill i in. 2008, 149–163; Kwiatkowski 2003, 17–27; Gawrycka 2006, 242.

64 Por. Bednarski 2012b, 36; Szylko-Skoczny 2014, 174–183.

i krótszym terminom wypowiedzenia, skutkują też mniejszymi odprawami dla pra-cowników (Borkowska 2000, 43), a także podporządkowaniu i zależnością ekono-miczną od pracodawcy (Wiśniewski 2000, 55–70). Niepewność omówionych form wynika również z nietrwałości zatrudnienia i braku poczucia stabilności zawodo-wej. Pracownicy są narażeni na zwiększony stres wynikający z nastawienia na zwięk-szoną rywalizację pomiędzy współpracownikami, ale również będący konsekwencją trudności sprostania wymaganiom i oczekiwaniom zarówno pracodawcy, jak i ryn-ku pracy. Formy elastyczne częściej też pozbawiają szans podnoszenia poziomu wła-snego kapitału, przez dokształcanie, czy też awans zawodowy, tym samym obniżają szanse jednostek na rynku pracy. Można zatem formy te potraktować jako poślednie. E. Kryńska (2001, 104) uważa, że elastyczne formy pracy mogą tworzyć subpopulację osób pokrzywdzonych, w większym stopniu niż pozostałe grupy narażonych na ne-gatywne konsekwencje wynikające z miejsca na rynku pracy65. Według J. Orczyka (2005, 94), wraz z rozwojem usług coraz więcej prac będzie miało charakter okresowy i zadaniowy. Można zatem skonstatować, że praca w nietypowych formach w kolej-nych latach będzie coraz powszechniejsza, a tym samym pewność wynikająca ze sto-sunku pracy będzie podlegać dalszej degradacji.

65 Por. Forde, MacKenzie., Robinson 2008, 370–391; Smoder 2012, 14–19.


ROZDZIAŁ II

Charakterystyka ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

1. Dobór próby i metodologia badań

Materiały empiryczne zawarte w pracy pochodzą z badań przeprowadzonych w ra-mach projektu badawczego finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. Na wstępnym etapie realizacji projektu przeprowadzono badania pilotażowe, których celem była obserwacja i weryfikacja pytań postawionych w ankiecie pod kątem ich trafności i istotności dla ostatecznych wyników badań. Badania właściwe przeprowa-dzono w okresie od czerwca do pierwszej połowy lipca 2012 roku. Wielkość próby badawczej wyniosła 1067 dorosłych respondentów, mieszkańców obszarów wiejskich w Polsce. Informacje na temat badanej zbiorowości uzyskano dzięki zastosowaniu standaryzowanego kwestionariusza badawczego, który stał się zarazem scenariuszem podczas realizacji badania za pomocą bezpośredniej metody przeprowadzenia wy-wiadów PAPI (Paper and Pencil Interview).

Wywiady zostały przeprowadzone przez wyspecjalizowanych ankieterów we-dług scenariusza wywiadu. Sam scenariusz miał charakter ustrukturyzowany, uzu-pełniony o pytania otwarte, w których respondent decydował o odpowiedziach oraz najważniejszych zagadnieniach w kontekście poruszanych problemów. W narzędziu badawczym zastosowano wiele zróżnicowanych sposobów zadawania pytań. Ana-liza materiału uzyskanego w procesie realizacji wywiadów polegała na prezentacji rozkładu częstości otrzymanych odpowiedzi. W przypadku pytań otwartych stara-no się zredukować liczbę odpowiedzi, odpowiednio dokonując ich grupowania, tak by nie zatracić walorów analitycznych. Po opisaniu rozkładów odpowiedzi ustalo-no stan poszczególnych zmiennych wykorzystując odpowiedzi respondentów. Wy-znaczone wskaźniki miały charakter dychotomiczny, nominalny, porządkowy oraz przedziałowy. Podstawę w analizie statystycznej stanowiła baza zakodowanych wy-ników wywiadów, obejmująca odpowiedzi na 115 pytań zawartych w kwestionariu-szu ankietowym.

Próba badawcza miała charakter doboru reprezentatywnego według wzoru dla nieznanej frakcji, przy założeniu poziomu istotności 0,05, z zachowaniem liczeb-ności. Ze względu na badanie „nieznanej” populacji (dla ludności o niepewnych

54 II. Charakterystyka ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

dochodach nie istnieją badania pozwalające ocenić rozkłady demograficzne) jedyną możliwością było zastosowanie próby kwotowej, równomiernie podzielonej według województw i cech demograficznych (płeć, wiek). Struktura płci została wyznaczo-na zgodnie z Bankiem Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego, jednak stanowiła wielkość orientacyjną ze względu na brak możliwości określenia na eta-pie przygotowania badań stosunku liczby kobiet i mężczyzn spełniających kryterium wejścia. Z kolei wielkość próby w poszczególnych województwach była uzależniona od liczebności mieszkańców gmin wiejskich w badanych województwach i kształto-wała się na poziomie od 26 w województwie lubuskim do 133 w województwie ma-zowieckim. Założono, że błąd statystyczny dla całego kraju wynosi 3%. Można zatem przyjąć, że próba ta ma charakter reprezentatywny, co wynika z zachowania proporcji najważniejszych cech głównych, a więc odsetek w próbie jest równy odsetkowi w po-pulacji. Dobór próby miał charakter losowy.

Dobór próby w badaniu polegał na wylosowaniu 1067 mieszkańców wsi w Pol-sce spełniających warunek wejścia. W pierwszej kolejności został wyliczony rozkład próby mieszkańców obszarów wiejskich z podziałem na województwa (tabela 2.1).

TABELA 2.1. Wielkość próby badawczej z podziałem na województwa i megaregiony

Megaregion WojewództwoWielkość próby

badawczejUdział próby

badawczej w całości

Łączna wielkość

próby

Łączny udział

w całości

CentralnyŁódzkie 65 6,1

198 18,6Mazowieckie 133 12,5

PołudniowyMałopolskie 120 11,3

193 18,1Śląskie 73 6,8

Południowo-zachodni

Dolnośląskie 62 5,897 9,1

Opolskie 35 3,3

PółnocnyKujawsko-pomorskie 58 5,4

153 14,3Pomorskie 54 5,1Warmińsko-mazurskie 41 3,8

Północno-zachodni

Lubuskie 26 2,4172 16,1Wielkopolskie 108 10,1

Zachodniopomorskie 38 3,6

Wschodni

Lubelskie 82 7,7

254 23,8Podkarpackie 88 8,2Podlaskie 34 3,2Świętokrzyskie 50 4,7

Źródło: badania własne, UMO-2011/01/B/HS5/01034, n=1067.

1. Dobór próby i metodologia badań 55

Warunkiem wejściowym do próby było:1. zamieszkiwanie obszarów wiejskich;2. posiadanie pracy w nietypowej formie lub/i pobieranie zasiłków (formalnych)

lub/i posiadanie dochodów z tytułu zawłaszczania;3. zamieszkiwanie odpowiedniego województwa (megaregionu).Niespełnienie warunków wejściowych wylosowanej jednostki, rezygnacja z ba-

dania lub brak możliwości skontaktowania się z respondentem powodowały, że na-stępowało losowanie kolejnych osób w ramach badanego województwa. Procedura ta trwała aż do uzyskania odpowiedniej liczby wywiadów. Doświadczenia, które zdo-byto po badaniach pilotażowych, świadczą o trudnościach związanych z dużą licz-bą odmów lub brakiem spełnienia warunku wejścia. Przeprowadzenie jednego wy-wiadu wymagało nawiązania kontaktu z około 10–12 potencjalnymi respondentami. W konsekwencji uzyskano reprezentatywną próbę liczącą 1067 osób. Na tej podsta-wie można dokonać przybliżonej ekstrapolacji ilości ludności wiejskiej o niepew-nych dochodach w stosunku do ogółu ludności wiejskiej w wieku 18 lat i więcej. Według prognoz ludność ta stanowi od 8–10% ogółu mieszkańców wsi, warto zazna-czyć, że odsetek ten jest zróżnicowany w zależności od regionu.

W badaniach kobiety stanowiły 52,1%, mężczyźni zaś 47,9%. Najliczniejszą gru-pą respondentów byli ankietowani w wieku 25–34 lat. Drugą pod kątem liczebności grupę stanowiły osoby między 35 a 44 rokiem życia, a najmniej liczną – osoby powy-żej 65. roku życia, co było konsekwencją warunków wejściowych (tabela 2.2).

TABELA 2.2. Rozkład próby badawczej ze względu na grupy wiekowe

Wyszczególnienie Wielkość próby badawczej Udział próby badawczej w całości18-24 lata 178 16,725-35 lata 331 31,035-45 lata 240 22,545-55 lata 178 16,755-64 lata 109 10,265 lat i więcej 31 2,9


Blisko co czwarty respondent miał wykształcenie zasadnicze zawodowe (24,3%), a co piąty średnie zawodowe (21,3%). Najmniej liczne grupy tworzyły osoby z wy-kształceniem gimnazjalnym, podstawowym i bez wykształcenia (odpowiednio 1,4%, 7,6% i 0,7%), dlatego w rozważaniach grupa ta jest traktowana łącznie (tabela 2.3).

Rozkład populacji ze względu na liczebność gospodarstwa domowego pozwa-la zauważyć, że najliczniejszą kohortę stanowiły gospodarstwa 3-osobowe (27,8%), a najmniej liczną – gospodarstwa osób samotnych (6,3%) (tabela 2.4)


TABELA 2.3. Rozkład próby badawczej według grup wykształcenia

Wyszczególnienie Wielkość próby badawczej Udział próby badawczej w całościWyższe 192 18,0Policealne 82 7,7Średnie zawodowe 227 21,3Średnie ogólnokształcące 204 19,1Zasadnicze zawodowe 259 24,3Gimnazjalne 15 1,4Podstawowe 81 7,6Bez wykształcenia 7 0,7


TABELA 2.4. Rozkład próby badawczej według liczebności gospodarstwa domowego

Wyszczególnienie Wielkość próby badawczej Udział próby badawczej w całości1-osobowe 67 6,32-osobowe 221 20,73-osobowe 297 27,84-osobowe 264 24,85-osobowe i większe 218 20,4


2. Źródła dochodów

Szczególne znaczenie źródeł dochodów wynika z ich silnego oddziaływania na za-chowania nabywcze konsumentów. Można zatem uznać, że źródło dochodów kształ-tuje zakres swobody działań jednostek oraz gospodarstw domowych, określa krańco-wą skłonność do konsumpcji i oszczędzania, wpływa na zachowania aktywizacyjne oraz możliwość podnoszenia kwalifikacji. Tym samym źródło dochodów jest nie tyl-ko elementem kształtującym wielkość uzyskiwanego uposażenia, lecz także czynni-kiem wpływającym na decyzje konsumentów i ich zachowania rynkowe. Determinu-je również sposób gospodarowania dochodem.

W praktyce nawiązywania stosunków pracy w coraz większym stopniu dominu-ją różnorakie rozwiązania organizacyjno-prawne, dalekie od klasycznego wzorca tra-dycyjnie rozumianego stosunku pracy (Kucharski 2012, 7). Najczęstszym źródłem do-chodów badanej ludności o niepewnych dochodach jest umowa zlecenie lub umowa o dzieło (24,27% ogółu ankietowanych). Można jednak zaobserwować, że duże zna-czenie mają elastyczne formy zatrudnienia, a wśród nich praca w niepełnym wymia-rze czasu (12,46%), na czas określony (4,8%), tymczasowa (3,28%), nieco rzadziej pra-ca na zastępstwo (0,66%) oraz w domu przez Internet i chałupnicza (0,66%) (tabela

2. Źródła dochodów 57

2.5). Istotne znaczenie dla badanych gospodarstw domowych ma pomoc rodziny, dla co siódmego stanowi ona główne źródło utrzymania. Chociaż transfery finansowe w tego typu gospodarstwach mają głównie charakter przepływów międzypokolenio-wych – od pokoleń starszych do młodszych (Styrc 2007, 306–344; Szukalski 2002), to w ostatnich latach pomoc ta ma również charakter odwrotny lub przyjmuje postać przepływów poziomych, na co wpływa migracja zarobkowa Polaków. Transfer środ-ków pieniężnych z zagranicy jest ważnym źródłem budżetów gospodarstw domowych. Pomoc nieformalna łączona jest z korzystaniem z komercyjnych i publicznych form opieki, co potwierdzają wyniki badań S.M. Bianchi, J.P. Robinsona i M.A. Milkie (2007).

Cechą różnicującą formy wykonywanej pracy i charakteru utrzymania jest płeć. Test zgodności χ2 Pearsona kształtuje się na poziomie 81,9454, przy poziomie istotno-ści p<0,05, zatem różnice te są istotne. Mężczyźni znacznie częściej niż kobiety dekla-rują pracę „na czarno” (odpowiednio 11,35% i 1,80%) i utrzymywanie się z własnej działalności (9,78% wśród mężczyzn i 4,68% wśród kobiet), z kolei kobiety częściej wykazują jako źródło dochodów pomoc od rodziny (19,96%, w przypadku mężczyzn 9,78%) (tabela 2.5). Taki rozkład potwierdza stereotypowe podejście do płci na obsza-rach wiejskich. Mężczyźni czują się zobowiązani do utrzymania rodziny i podejmują się pracy bez względu na jej formę i charakter. Kobiety zaś, znacznie częściej zobowią-zane do wykonywania zadań rodzinnych, zmuszone są do rezygnacji z pracy zawo-dowej. Z badań wynika, że kobiety w większym stopniu są uzależnione ekonomicz-nie zarówno od sieci nieformalnych (rodzina), jak i formalnych (urzędy pomocowe). Źródła te stanowią blisko dla co trzeciej z nich podstawową strategię utrzymania.

TABELA 2.5. Główne źródła dochodów badanej grupy według płci

WyszczególnienieOgółem Kobiety Mężczyźni

(N) (%) (N) (%) (N) (%)Umowa zlecenie lub umowa o dzieło 259 24,27 138 24,82 121 23,68Pomoc rodziny 161 15,09 111 19,96 50 9,78Umowa w niepełnym wymiarze czasu 133 12,47 75 13,49 58 11,35Własna działalność 76 7,12 26 4,68 50 9,78Praca nierejestrowana („na czarno”) 68 6,37 10 1,80 58 11,35Umowa na czas określony 51 4,78 21 3,78 30 5,87Zasiłek dla bezrobotnych 36 3,37 28 5,04 8 1,57Praca tymczasowa 35 3,28 14 2,52 21 4,11Praca sezonowa 27 2,53 14 2,52 13 2,54Zasiłek z pomocy społecznej 24 2,25 22 3,96 2 0,39Sprzątanie, drobne naprawy 10 0,94 6 1,08 4 0,78Zatrudnienie leasingowe/na zastępstwo 7 0,66 3 0,54 4 0,78Praca w domu przez Internet 7 0,66 1 0,18 6 1,17Inne 173 16,21 87 15,65 86 16,83



Uwagę zwraca liczebność kategorii „inne”. Co szósty ankietowany miał trudno-ści z przyporządkowaniem swojej działalności do jakiejkolwiek grupy. Ta nieumiejęt-ność wynika nie tylko z nietypowości prowadzonych działań, ale również z poczucia gorszej pozycji na rynku pracy, tym samym próbie rekompensacji. Kategoria „inne” wpisuje się w grupy, których działania nie są traktowane przez społeczeństwo jako standardowe, w szerokim rozumieniu wykonywanej pracy. Grupa ta jest niezwykle pojemna i obejmuje osoby, które pracują dorywczo, świadczą usługi w ramach samo-zatrudnienia, wykonują pracę nakładczą, otrzymują stypendium, są w trakcie stażu lub praktyk, dzierżawią grunty, wynajmują pokój, część mieszkania, bądź też budynki gospodarstwa rolnego, posiadają własną działkę rolną1, uzyskują alimenty, udzielają korepetycji, zbierają złom lub runo leśne, zawłaszczają dobra, otrzymują środki z ha-zardu lub innych nielegalnych źródeł. Jednocześnie ponad połowa osób nie potrafi-ła jasno zdefiniować głównych źródeł dochodów. Powstaje zatem pytanie, co jest tego przyczyną? Z jednej strony poczucie degradacji własnej pozycji zawodowej może sprzyjać unikaniu jasnej deklaracji prowadzonych działań, z drugiej zaś strony brak identyfikacji z wymienionymi grupami może wynikać z działań na pograniczu pra-cy legalnej i nielegalnej.

Na główne źródło utrzymania wpływa wykształcenie. Test zgodności χ2 Pearsona kształtuje się na poziomie 169,5063, przy poziomie istotności p<0,001, co potwierdza silne powiązanie. Umowa o pracę i własna działalność to formy pracy najczęściej po-dejmowane przez ankietowanych z wyższym wykształceniem, z kolei praca „na czar-no” i sezonowa są domeną osób o niższych kwalifikacjach (z wykształceniem zasad-niczym zawodowym i niższym). Z badań wynika, że im wyższe wykształcenie, tym większa szansa na zdobycie jakiejkolwiek pracy. Nie jest to równoznaczne z pracą sa-tysfakcjonującą, jednak w kontekście pracy elastycznej, gdyby podjąć się gradacji sto-sunków pracy, sprzyja uzyskiwaniu pracy relatywnie pewniejszej. Sama deprecjacja bezpieczeństwa stosunku pracy dotyczy głównie tych grup zawodowych, które wyko-nują zajęcia niewymagające szczególnie wysokiego wykształcenia i kwalifikacji. Moż-na zauważyć, że największe trudności z określeniem prowadzonych działań mają oso-by z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym. Dwóch na pięciu ankietowanych nie potrafiło dokładnie określić źródeł dochodów (tabela 2.6). Na niższą pozycję tych osób wpływa ograniczona chłonność rynków pracy na osoby słabo wykształcone (Pretty, Ward 2001, 209–227). Warto zwrócić uwagę na znaczenie pomocy w budżecie kon-sumentów poszczególnych grup. Mniejsze znaczenie ma ona wśród osób z wyższym wykształceniem, co potwierdzają wyniki badań P. Teisseyre (2012, 39–46). Zwrócił on

1 W badanej grupie były osoby, które można zaliczyć do wiejskiej ludności bezrolnej, a więc niezwiązanej z posiadaniem indywidualnego gospodarstwa rolnego, a jedynie ewentualnie działki rolnej. Zatem ludność ta nie utrzymuje się z dochodów rolniczych, nie korzysta z efektów polityki rolnej i nie jest związana z rynkiem rolnym w bezpośredni sposób.

Por. Wilkin 2000, 34-52.


uwagę, że osoby te świadczą przeciętnie dwukrotnie wyższą pomoc niż osoby z wy-kształceniem podstawowym, tym samym częściej są dawcami niż biorcami wsparcia.

TABELA 2.6. Główne źródła dochodów badanej grupy według wykształcenia (w %)

Wyszczególnienie Wyższe PolicealneŚrednie

zawodoweŚrednie

ogólnokszt.Zasadnicze zawodowe

Gimnazjalne i niższe

Umowa zlecenie lub umowa o dzieło

31,77 39,02 33,92 20,59 14,67 8,74

Pomoc rodziny 13,54 14,63 14,10 21,08 12,74 14,56Umowa w niepełnym wymiarze czasu

15,63 6,10 10,13 22,55 10,81 0,97

Własna działalność 12,50 4,88 7,49 5,39 6,18 3,88Praca nierejestrowana („na czarno”)

3,13 6,10 4,85 3,92 11,58 7,77

Umowa na czas określony 4,17 3,66 3,52 4,90 4,63 9,71Praca tymczasowa 2,60 2,44 1,76 4,41 5,02 1,94Zasiłek dla bezrobotnych jednego z członków rodziny

2,60 3,66 3,96 2,94 5,02 0,00

Praca sezonowa 3,65 1,22 1,76 2,45 2,70 2,91Zasiłek z pomocy społecznej 0,52 6,10 1,32 2,94 1,54 4,85Sprzątanie, drobne naprawy 0,52 1,22 0,88 0,00 1,93 0,97Zatrudnienie leasingowe/na zastępstwo

0,52 1,22 0,44 0,00 1,16 0,97

Praca w domu przez Internet 0,52 0,00 1,32 0,49 0,00 1,94Inne 8,33 9,76 14,54 8,33 22,01 40,78


Na główne źródło utrzymania wpływa wiek respondenta. Im młodsze osoby, tym większe znaczenie ma pomoc rodziny. Test zgodności χ2 Pearsona wynosi 709,3992, przy p<0,001, co potwierdza przepływ środków pieniężnych od pokoleń starszych do młodszych. Jednocześnie im starszy respondent, tym większe znaczenie ma wła-sna działalność. Można zauważyć, że praca nierejestrowana jest domeną osób naj-młodszych na rynku (18–24) oraz osób w średnim wieku (45–54). W pierwszej z tych grup ilość osób pracujących „na czarno” kształtuje się na poziomie 11,24%, w drugiej zaś wynosi 9,29% (tabela 2.7). Wysoki udział osób młodych utrzymujących się z pra-cy nierejestrowanej jest szczególnie niebezpieczny w kontekście wchodzenia na ry-nek pracy i zdobywania na nim doświadczenia zawodowego. Relatywnie niski po-ziom wykształcenia oraz kwalifikacji zawodowych młodzieży wiejskiej utrudniają znalezienie jakiejkolwiek pracy rejestrowanej i są głównym czynnikiem decydują-cym o formie i źródłach dochodów. Chociaż czynniki te nie stanowią warunku sine qua non, to brak odpowiednich umiejętności, a także niedostosowanie do aktualnych potrzeb rynkowych, połączone z trudnościami spełnienia oczekiwań gospodarki opartej na wiedzy, przekłada się na formę i jakość wykonywanej pracy, a w rezultacie


powoduje zepchnięcie tej grupy do podwartościowych rynków pracy. Jak zauważa M. Bednarski (2013, 45–56), funkcjonowanie w szarej strefie jest nieco kłopotliwe. Nie dysponuje się między innymi uprawnieniami socjalnymi, dostępem do usług medycznych, jednocześnie ponosząc znaczne ryzyko na wypadek nieprzewidzianych zdarzeń lub utraty pracy. Jednak dla części respondentów praca nierejestrowana jest szansą uzyskania jakichkolwiek dochodów. Zwykle osoby te nie mają szans funkcjo-nowania na oficjalnym rynku pracy, ze względu na niskie kwalifikacje, lub świadomie z tego rynku rezygnują w obawie przed zajęciem wynagrodzenia przez komornika.

TABELA 2.7. Główne źródła dochodów badanej ludności wiejskiej według wieku (w %)

Wyszczególnienie 18–24 lata 25–34 lata 35–44 lata 45–54 lata 55–64 lataUmowa zlecenie lub umowa o dzieło 18,54 36,48 24,08 19,13 16,26Pomoc rodziny 39,33 13,68 9,39 7,65 7,32Umowa w niepełnym wymiarze czasu 7,87 15,96 17,55 11,48 4,88Własna działalność 0,56 5,54 12,65 12,02 4,07Praca nierejestrowana („na czarno”) 11,24 4,56 6,53 9,29 0,81Umowa na czas określony 1,12 3,91 6,12 7,10 7,32Zasiłek dla bezrobotnych jednego z członków rodziny

1,12 4,89 4,90 1,64 3,25

Praca tymczasowa 5,62 2,28 1,63 4,37 4,88Praca sezonowa 3,93 2,28 2,04 2,19 3,25Zasiłek z pomocy społecznej 2,25 3,26 2,86 0,55 1,63Sprzątanie, drobne naprawy 2,25 0,33 1,22 1,09 0,00Zatrudnienie leasingowe/na zastępstwo 0,00 1,30 0,41 0,00 1,63Praca w domu przez Internet 1,69 0,33 0,41 1,09 0,00Inne 4,49 5,21 10,20 22,40 44,72


Kolejnym czynnikiem wpływającym na główne źródło dochodów jest liczeb-ność rodziny. Współczynnik zgodności χ2 Pearsona wynosi 128,6079, przy poziomie istotności p<0,001. Mimo że w potocznej percepcji liczniejsza rodzina to jednocze-śnie większa szansa na zdobycie pracy przez którąkolwiek z osób, to z przeprowa-dzonych badań wynika, że im liczniejsze gospodarstwo domowe respondenta, tym większe znaczenie pomocy. Wśród ankietowanych, których gospodarstwo domowe składa się z co najmniej pięciu osób źródło to stanowi najważniejszą strategię utrzy-mania. Duża grupa osób korzystających z pomocy wśród gospodarstw o liczniejszej strukturze to również efekt wykorzystania nabytych praw do świadczeń. Większa liczba osób w gospodarstwie domowym respondenta sprzyja obniżaniu przecięt-nych dochodów na osobę, dzięki czemu relatywnie częściej takiemu gospodarstwu przysługuje pomoc formalna. Zauważono, że w licznych gospodarstwach domowych wzrasta poziom osób utrzymujących się z nierejestrowanych źródeł (tabela 2.8). Warto zauważyć, że na sytuację gospodarstw domowych wpływa ilość osób w wieku


nieprodukcyjnym, co niezależnie od formy zatrudnienia skutkuje znaczącą rolą po-mocy zarówno formalnej, jak i nieformalnej.

TABELA 2.8. Główne źródła dochodów badanej ludności wiejskiej według liczebności gospodarstwa domowego (w %)

Wyszczególnienie 1 osoba 2 osoby 3 osoby 4 osoby 5 osóbpowyżej 5 osób

Umowa zlecenie lub umowa o dzieło 23,88 28,96 28,28 20,45 19,13 18,45Pomoc rodziny 10,45 7,69 13,47 17,80 21,74 24,27Umowa w niepełnym wymiarze czasu 4,48 14,93 14,14 15,91 7,83 3,88Własna działalność 10,45 7,24 4,71 9,85 3,48 8,74Praca nierejestrowana („na czarno”) 7,46 4,98 4,71 6,82 6,09 12,62Umowa na czas określony 5,97 1,36 7,07 6,06 3,48 2,91Zasiłek dla bezrobotnych jednego z członków rodziny

1,49 1,36 5,05 3,79 5,22 0,97

Praca tymczasowa 8,96 1,36 4,38 1,52 6,09 1,94Praca sezonowa 2,99 1,81 2,02 3,79 2,61 1,94Zasiłek z pomocy społecznej 2,99 1,81 2,36 2,27 0,87 3,88Sprzątanie, drobne naprawy 0,00 0,45 1,01 0,76 3,48 0,00Zatrudnienie leasingowe/na zastępstwo 1,49 0,45 0,34 0,38 0,87 1,94Praca w domu przez Internet 0,00 0,45 0,34 1,14 0,00 1,94Inne 19,40 27,15 12,12 9,47 19,13 16,50


Warto zwrócić uwagę, że trudności ze zdobyciem pracy rejestrowanej są skore-lowane z niższym poziomem wykształcenia. Członkowie liczniejszych gospodarstw mają z reguły niższe wykształcenie. W gospodarstwach jednoosobowych dominuje wykształcenie wyższe (26,9%), w dwuosobowych średnie zawodowe (24,4%), z kolei w gospodarstwach co najmniej pięcioosobowych zasadnicze zawodowe (odpowied-nio 27,1%). Jednak jeśli zbadamy współczynnik wykształcenia2, wnioski nie są już tak oczywiste. Poziom wskaźnika dla gospodarstw jednoosobowych wynosi 1269, dwu-osobowych 1265, trzyosobowych 1309, czteroosobowych 1253 oraz co najmniej pię-cioosobowych 1260, a więc różnice te nie są tak znaczne.

Czynnikiem konstytuującym główne źródło dochodów jest również megaregion. W tym przypadku test zgodności χ2 Pearsona kształtuje się na poziomie 193,6072, przy poziomie istotności p<0,05. Wobec wartości krytycznej wynoszącej 55,7585 można potwierdzić istnienie zależności. W regionach centralnym, południowym, po-łudniowo-zachodnim, centralnym i północno-zachodnim dominującym głównym źródłem utrzymania jest praca w formie umowy zlecenia lub o dzieło, w regionie

2 Współczynnik ten obliczono, przyjmując liczbę niezbędnych lat do uzyskania określonego poziomu wykształcenia oraz sumę udziałów osób o danym poziomie wykształcenia jako czynni-ki równania.


wschodnim dominuje pomoc rodziny, z kolei w północnym umowa w niepełnym wymiarze czasu. Bez względu na region istotne znaczenie ma pomoc rodziny, jedy-nie w województwach regionu północno-zachodniego przyznaje się do niej zaledwie co pięćdziesiąty respondent (2,33%). Największy odsetek prowadzących własną dzia-łalność jest w regionie centralnym, z kolei pracujących „na czarno” w południowo--zachodnim. Mimo że trzy główne źródła dochodów w większości regionów są po-dobne, zauważalna jest znaczna różnica w rozkładzie odpowiedzi (tabela 2.9).

TABELA 2.9. Główne źródła dochodów badanej grupy według megaregionów (w %)

Wyszczególnienie Centralny PołudniowyPołudniowo-

zachodniPółnocny

Północno-zachodni

Wschodni

Umowa zlecenie lub umowa o dzieło

23,23 25,39 26,80 15,69 41,86 16,54

Pomoc rodziny 17,17 17,10 13,40 18,95 2,33 18,90Umowa w niepełnym wymiarze czasu

8,08 6,74 5,15 21,57 25,58 8,66

Własna działalność 12,12 3,11 3,09 7,19 6,40 8,27Praca nierejestrowana („na czarno”)

5,05 9,33 13,40 8,50 2,91 3,54

Umowa na czas określony 7,07 6,22 12,37 1,31 4,07 1,57Zasiłek dla bezrobotnych jednego z członków rodziny

2,53 1,55 0,00 6,54 5,81 3,15

Praca tymczasowa 4,04 3,11 3,09 2,61 2,91 3,54Praca sezonowa 4,04 3,63 1,03 0,65 0,00 3,94Zasiłek z pomocy społecznej

1,01 1,55 4,12 1,31 1,74 3,94

Sprzątanie, drobne naprawy

1,52 1,55 0,00 0,65 0,58 0,79

Zatrudnienie leasingowe/na zastępstwo

1,52 0,52 0,00 0,65 0,00 0,79

Praca w domu przez Internet

0,51 1,04 0,00 0,65 0,58 0,79

Inne 12,12 19,17 17,53 13,73 5,23 25,59


Wśród ludności wiejskiej o niepewnych dochodach powszechny jest model jed-nego żywiciela rodziny3. W dwóch na trzy gospodarstwach domowych pracę ma wy-łącznie jeden z jego członków. Zwykle głównym żywicielem rodziny jest mężczyzna –70,5% z nich posiada pracę, podczas gdy wśród kobiet odsetek ten wynosi 47,7%. Test zgodności χ2 Pearsona wynosi 56,0521, przy df=1 i p<0,001, co potwierdza istotność różnic. W co trzecim gospodarstwie środki te są uzupełniane o dodatkową pracę in-nego członka gospodarstwa domowego, jednak zwykle również ta praca ma charakter

3 Por. Kotowska, Sztanderska 2007, 13–46.


atypowy. Brak pracy i wysokie bezrobocie na wsi powoduje, że rzadko można mówić o modelu rodziny, w którym zarówno kobieta, jak i mężczyzna wykonują pracę zarob-kową, jednocześnie dzieląc się obowiązkami rodzinnymi. Jest to sprzeczne z obserwa-cjami P. Kingstona i S. Nocka (1984, 391–400), którzy zwracają uwagę, że zmiany ról społecznych powodują dylemat alokacji czasu między pracę zawodową a obowiązki rodzinne. Można stwierdzić, że role społeczne wśród ludności wiejskiej o niepewnych dochodach pozostają niezmienione, a ewentualne zmiany zachodzą wolno.

Utrzymywanie się z niepewnych źródeł rzadko bywa gwarancją samodzielno-ści ekonomicznej4. Przyjmując wobec tego, że prekaryjne źródła dochodów sprzyjają gorszej sytuacji bytowej, powstaje pytanie, jakie są dodatkowe źródła utrzymania, któ-re pozwalają funkcjonować poszczególnym jednostkom oraz gospodarstwom domo-wym. Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęściej jest to pomoc rodziny (25,9%), co przy ponad 15-procentowym udziale respondentów, dla których jest to podstawowe źródło utrzymania daje niepokojący obraz sytuacji życiowej badanej ludności. Uważa się, że tego typu transferami cechują się społeczeństwa na niższym poziomie rozwo-ju gospodarczego5. Można zatem przyjąć, że ludność wiejska o niepewnych dochodach stanowi grupę poślednią. Istotne znaczenie w procesie zaspokajania potrzeb i uzupeł-niania dochodów ma praca nierejestrowana, umowy o dzieło, czy też umowy zlece-nie, sprzątanie i drobne naprawy, praca sezonowa, zatrudnienie na zastępstwo (tabela 2.10). Warto jednocześnie zwrócić uwagę, że zaledwie 27,84% ankietowanych wskaza-ło, że ma i wykorzystuje dodatkową możliwość zdobycia środków pieniężnych.

Struktura głównych źródeł dochodów ludności wiejskiej o niepewnych docho-dach zmienia się w zależności od grupy kwartylowej (Q). W miarę przechodzenia do wyższych grup dochodowych zwiększa się liczba osób, dla których głównym źró-dłem utrzymania jest umowa zlecenie lub umowa o dzieło (z 27,1% w Q1 do 29,0% w Q4), spada zaś znaczenie pomocy rodziny (z 18,1% do 8,1%). Jednocześnie wśród najuboższej ludności można zaobserwować duże znaczenie zasiłków (11,1%), które spada w ostatnim kwartylu (Q4) do poziomu 1,4%. Należy jednak pamiętać, że zasił-ki są przyznawane na podstawie testu dochodowego, a ich otrzymanie zależy od wiel-kości uzyskiwanych dochodów6. Spadek znaczenia zasiłków w trzecim i czwartym kwartylu wynika głównie z utraty uprawnień do świadczeń. Rozkład odpowiedzi może świadczyć o prawidłowym ukierunkowaniu pomocy formalnej. Warto rów-nież zwrócić uwagę na znaczenie własnej działalności gospodarczej w poszczegól-nych grupach kwartylowych – jest ona charakterystyczna dla osób relatywnie najza-możniejszych (wykres 2.1).

4 Por. Mueller, Wyss 2003, 14–24.5 Por. Aksman 2010, 49.6 Nawet jeśli jest to zasiłek pielęgnacyjny niezwiązany z żadną formalną weryfikacją docho-

dów beneficjentów, to z reguły trafia on do osób o trudnej sytuacji ekonomicznej (matki z niepeł-nosprawnym dzieckiem, rodziny z osobą w podeszłym wieku, itp.).


TABELA 2.10. Dodatkowe źródła dochodów badanej ludności wiejskiej według różnych cech diagnostycznych (w %)

WyszczególnieniePomoc rodziny

Praca niere-jestrowana

(„na czarno”)

Umowa zlecenie

lub umowa o dzieło

Sprzątanie, drobne

naprawy

Praca sezo-nowa

Zatrudnienie na zastępstwo/

zatrudnienie leasingowe

Praca tymcza-

sowa

Ogółem 25,9 12,5 10,4 9,4 9,1 8,4 4,7Kobiety 30,2 6,7 12,8 8,7 8,7 8,1 4,0Mężczyźni 21,6 18,2 8,1 10,1 9,5 8,8 5,4Wyższe 15,8 12,3 24,6 7,0 5,3 7,0 10,5Policealne 61,5 7,7 0,0 11,5 3,8 7,6 3,8Śr. zawodowe 20,0 13,3 13,3 8,3 10,0 5,0 6,7Śr. ogólnokształcące 27,5 7,8 3,9 9,8 11,8 15,7 2,0Zasadnicze zawodowe

28,6 16,9 6,5 10,4 7,8 10,4 1,3

Gimnazjalne i niższe 15,4 11,5 7,7 11,5 19,2 0,0 3,818–24 lata 37,5 4,2 9,7 15,3 18,1 5,6 1,425–34 lata 26,2 16,9 15,4 4,6 4,6 4,6 6,235–44 lata 25,7 8,1 8,1 13,5 4,1 8,1 4,145–54 lata 16,0 20,0 10,0 6,0 10,0 14,0 8,055–64 lata 15,2 21,2 6,1 3,0 9,1 15,2 6,165 lat i więcej 33,3 0,0 33,3 0,0 0,0 0,0 0,0Centralny 18,4 20,7 6,9 9,2 3,4 16,1 10,3Południowy 44,3 4,9 6,6 11,5 21,3 1,6 0,0Płd.-zachodni 31,3 6,3 18,8 6,3 6,3 0,0 0,0Północny 54,3 11,4 2,9 11,4 2,9 5,7 0,0Płn.-zachodni 0,0 21,4 28,6 7,1 0,0 0,0 14,3Wschodni 15,6 12,5 20,3 10,9 14,1 10,9 4,71 osoba 29,4 23,5 11,8 5,9 0,0 0,0 0,02 osoby 13,3 13,3 13,3 2,2 8,9 8,9 8,93 osoby 30,8 19,2 10,3 14,1 7,7 2,6 10,34 osoby 28,8 12,5 10,0 10,0 5,0 11,3 2,55 osób 21,1 5,3 7,9 15,8 15,8 7,9 0,0Powyżej 5 osób 28,2 0,0 10,3 2,6 17,9 17,9 0,0


WyszczególnienieZasiłek

z pomocy społecznej

Własna działalność

Zasiłek dla bezrobotnych

jednego z członków rodziny

Praca w domu przez Internet

Telepraca Inne

Ogółem 4,0 3,4 3,4 1,7 0,3 6,7Kobiety 6,0 2,7 3,4 2,0 0,7 6,0Mężczyźni 2,0 4,1 3,4 1,4 0,0 7,4Wyższe 1,8 5,3 0,0 1,8 0,0 8,8Policealne 0,0 0,0 3,8 0,0 0,0 0,0Śr. zawodowe 1,7 5,0 3,3 0,0 1,7 11,7Śr. ogólnokształcące 9,8 0,0 2,0 3,9 0,0 5,9Zasadnicze zawodowe

5,2 2,6 5,2 1,3 0,0 3,9

Gimnazjalne i niższe 3,8 7,7 7,7 3,8 0,0 7,718–24 lata 0,0 1,4 0,0 4,2 0,0 2,825–34 lata 7,7 1,5 1,5 1,5 0,0 9,235–44 lata 4,1 5,4 9,5 1,4 1,4 6,845–54 lata 4,0 2,0 2,0 0,0 0,0 8,055–64 lata 3,0 9,1 3,0 0,0 0,0 9,165 lat i więcej 33,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0Centralny 2,3 3,4 5,7 1,1 1,1 0,0Południowy 1,6 1,6 0,0 6,6 0,0 0,0Płd.-zachodni 12,5 6,3 12,5 0,0 0,0 0,0Północny 2,9 2,9 5,7 0,0 0,0 0,0Płn.-zachodni 21,4 0,0 7,1 0,0 0,0 0,0Wschodni 4,7 6,3 0,0 0,0 0,0 0,01 osoba 11,8 0,0 17,6 0,0 0,0 0,02 osoby 4,4 6,7 2,2 0,0 0,0 17,83 osoby 1,3 0,0 2,6 0,0 0,0 1,34 osoby 5,0 5,0 1,3 5,0 0,0 3,85 osób 5,3 5,3 2,6 0,0 2,6 10,5Powyżej 5 osób 2,6 2,6 5,1 2,6 0,0 10,3



WYKRES 2.1. Najważniejsze źródła dochodów według grup kwartylowych

Q(1)

umowazlecenie/

o dzieło 27,1%

pomoc rodziny18,1%

umowaw niepełnym

wymiarze czasu12,5%

zasiłek 11,1%

umowa na czasokreślony 5,6%

Q(2)

umowazlecenie/

o dzieło 27,4%

umowaw niepełnym

wymiarze czasu16,3%

pomoc rodziny10,1%

pracanierejestrowana

9,3%

zasiłek 7,0%

Q(3)

umowazlecenie/

o dzieło 28,5%

umowaw niepełnym

wymiarze czasu22,2%

pomoc rodziny8,9%


6,3%

umowa na czasokreślony 5,1%

Q(4)

umowazlecenie/

o dzieło 29,0%

umowaw niepełnym

wymiarze czasu20,9%

własnadziałalność

gospodarcza12,4%

pomoc rodziny8,1%


6,2%


Brak stabilnych dochodów głowy gospodarstwa domowego powiązany jest z niepewnością dochodów pozostałych członków tegoż gospodarstwa. Zaledwie w co piątym z badanych gospodarstw którykolwiek z jego członków w wieku pro-dukcyjnym miał umowę o pracę na czas nieokreślony. Również pozostali członkowie gospodarstw domowych utrzymują się z pracy w formie elastycznej, czy też z zasił-ków, bez względu na to, czy jest to dla nich podstawowe, czy dodatkowe źródło utrzy-mania (wykres 2.2).

Poprawa struktury zatrudnienia, a w rezultacie sytuacji ludności wiejskiej o nie-pewnych dochodach, oraz zwiększenie liczby osób zatrudnionych na umowę o pra-cę stałą jest możliwe wyłącznie w wyniku rozwoju alternatywnych źródeł dochodów i zwiększaniu różnorodności obszarów wiejskich. Zdominowanie polskiej wsi przez rolnictwo oraz prace bezpośrednio z nim związane prowadzi do ograniczenia moż-liwości zdobywania miejsca pracy przez pozarolniczą ludność wiejską7. Ważne jest wsparcie rozwoju na obszarach wiejskich usług, turystyki, mieszkalnictwa i leśnictwa, a także drobnej wytwórczości, produkcji żywności regionalnej i charakterystycznej

7 A. Sikorska (2001, 44–45) zwraca uwagę, że deficyt pozarolniczych miejsc pracy na wsi powoduje, że nadmiar siły roboczej obciąża gospodarstwa rolne, co utrudnia modernizację wsi.


dla danej miejscowości, czy też funkcji opiekuńczych połączonych z walorami proz-drowotnymi dla osób starszych i chorych. Należy jednak zauważyć, że turystyka wiej-ska może być alternatywnym źródłem dochodów jedynie dla niewielkiej grupy go-spodarstw, a więc w procesie zdobywania pracy przez ludność wiejską o niepewnych dochodach ma ona marginalne znaczenie. Według J. Bańskiego (2004, 9–22) przece-nianie roli turystyki jest niczym nieuzasadnione8. Należy mieć na uwadze, że turysty-ka wiejska ma szanse rozwoju wyłącznie na terenach atrakcyjnych przyrodniczo i kul-turowo, w mniejszym stopniu w miejscowościach o innych szczególnych walorach (w tym walorach wynikających z inwencji mieszkańców wsi, np. wsie tematyczne).

Rozwiązaniem sytuacji związanej z niskim poziomem życia na obszarach wiej-skich oraz brakiem miejsc pracy może być wzrost aktywności w tworzeniu własnej przedsiębiorczości, jednak prowadzenie działalności na wsi, mimo wielu zalet, ma również pewne ograniczenia. Najważniejszą barierą rozwojową jest relatywnie niski poziom kapitału ludzkiego. Gorzej wykształcona ludność wiejska nie jest czynnikiem zachęcającym do lokowania działalności na wsi. Potencjalni inwestorzy poszukują lokalizacji, która może zagwarantować wykwalifikowaną siłę roboczą, a także kadrę specjalistyczną, której zasoby na obszarach wiejskich są ograniczone. Dodatkowo ni-ski poziom kwalifikacji sprawia, że sama ludność nie ma wystarczających umiejętno-ści rozpoczęcia i prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Również niewielki

8 Por. Wiatrak 1996, 34–46; Sikorska, Karwat-Woźniak, Chmieliński 2009, 7.

WYKRES 2.2. Główne i dodatkowe źródło dochodów członków gospodarstwa domowego (poza głową rodziny) według rodzaju otrzymanych odpowiedzi (w %)

Inne17%

umowao pracę

20%

umowazlecenie

lubumowao dzieło

14%

pomocrodziny

13%

umowaw m

wymiarzeczasu11%

niepełny


7%

pracanierejstro-

wana5%

pracatymczaso-

wa/sezonowa

4% zasiłek4%

umowana czas

określony4%

sprzątanie,drobne

naprawy1% Inne

10%

pomocrodziny

24%

umowazlecenie

lubumowao dzieło

13%

pracanierejestro-

wana("na

czarno")12%

sprzątanie,drobne

naprawy9%

pracasezonowa

8%

zatrudnie-nie na

zastępstwo8%

pracatymczaso-

wa5%

zasiłek7%


4%



popyt na towary i usługi pozarolnicze oraz nieefektywne kanały dystrybucji powo-dują, że niewielka liczba mieszkańców wsi jest skłonna do podjęcia się takich dzia-łań. Pomimo niewątpliwych atutów w postaci tańszej siły roboczej, niższych kosztów utrzymania, a także własnych zasobów rzeczowych (tereny, zabudowa), brakuje ini-cjatorów skłonnych sprostać wyzwaniom rynku. Wobec niewystarczających możli-wości generowania rozwoju przez ludność mieszkającą na obszarach wiejskich nie-zbędna staje się pomoc zewnętrzna – głównie tworząca bodźce proprzedsiębiorcze na wsi9.

Chociaż własna działalność gospodarcza mogłaby stanowić ważny warunek roz-wojowy obszarów wiejskich, a także być konstytuantą polepszającego się poziomu ży-cia, to z przeprowadzonych badań wynika, że respondenci nie są nią zainteresowani. Niechęć ta wynika głównie z braku pomysłów (40,3%), braku poczucia sensu własnej inicjatywy (23,1%) i braku umiejętności (14,3%). Zaledwie co ósmy respondent był-by skłonny do założenia własnej firmy. Przyczyną tej niechęci są zarówno zbyt dłu-gie i uciążliwe procedury towarzyszące zakładaniu przedsiębiorstw, które zniechęca-ją do podejmowania działalności, jak i niski poziom przedsiębiorczości (rozumianej jako cecha ludzka) oraz trudności w rozpoznaniu zasad działania i funkcjonowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP). Ankietowani nie są w stanie okre-ślić procedur wymaganych przy zakładaniu firmy, brakuje im również rozeznania w możliwych formach opodatkowania i umiejętności wyboru najkorzystniejszej for-my działania. Niechęć do rozpoczęcia własnej działalności powinna być czytelnym sygnałem dla władz. Niezbędne są działania prowadzące do powstawania instytucji doradczych, wspierających przyszłych właścicieli przedsiębiorstw w początkowych fazach istnienia firmy. Mimo że Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach ryn-ku pracy10 przewiduje istnienie instytucji szkoleniowych, czy też partnerstwa lokalne-go, to nadal te narzędzia są słabo wykorzystywane. Według M. Kłodzińskiego (2014b, 123–128) dominującym sposobem rozwoju przedsiębiorczości są bezzwrotne dota-cje, co psuje ducha przedsiębiorczości. Władze lokalne, przez instytucje szkolenio-we, powinny w większym zakresie prowadzić szkolenia z zakładania i prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Z kolei partnerstwo lokalne powinno służyć ukie-runkowywaniu potencjalnych właścicieli przedsiębiorstw na działania, które mogły-by być efektywne i gwarantować miejsce pracy w długim okresie. Niestety szkolenia bardzo często mają charakter grupowy, a przez to są nietrafione. Zamiast przygoto-wywać odbiorców do zadań stawianych im przez lokalny rynek pracy, wyposażają w umiejętności mało przydatne. Korzystniejszym rozwiązaniem mogłyby być szko-lenia i usługi doradcze o charakterze indywidualnym, ukierunkowane na kwalifika-cje i potrzeby niezbędne w danym czasie na rynku.

9 Por. Łuczka-Bakuła, Idczak 2005; Zegar 2012, 249; Kłodziński 2014a, 97–112.10 Dz.U. z 2008 nr 69 poz. 415 – tekst jednolity.


Chęć założenia własnej firmy jest skorelowana z wiekiem (0,0874), wykształce-niem (0,0793), liczbą osób w gospodarstwie domowym (0,0723) oraz megaregionem (0,0674)11. Mimo że poziom korelacji ze względu na płeć nie wykazuje istotności sta-tystycznej (r=0,0414), to z badań wynika, że mężczyźni są bardziej skłonni do założe-nia przedsiębiorstwa12. Dokładne analizy pozwalają zauważyć, że wybór przez kobie-ty własnej działalności jest podyktowany głównie dążeniem do równowagi pomiędzy możliwością zarobkowania a życiem osobistym13. Największą skłonność do założe-nia własnej działalności wykazują osoby z wyższym wykształceniem, a także z wo-jewództw megaregionu południowego, z gospodarstw jedno- i dwuosobowych oraz osoby najstarsze (65+) (tabela 2.11). Duża chęć podjęcia się własnej działalności w województwie warmińsko-mazurskim i zachodniopomorskim, w których panuje bardzo wysokie bezrobocie, może świadczyć, że dla wielu z tych osób własna działal-ność jest jedyną szansą inkluzji społecznej. Zauważalna jest pewna zależność: w wo-jewództwach, w których poziom życia jest niższy, odsetek osób skłonnych podjąć własną działalność gospodarczą jest większy niż w województwach o korzystniejszej sytuacji materialnej. Nadal jednak brakuje przekonania, że podjęcie własnej działal-ności może pozytywnie wpłynąć na sytuację jednostki i jej rodziny oraz lokalny roz-wój gospodarczy (wzrost dochodów budżetów lokalnych, ograniczenie liczby osób korzystających z zasiłków pomocowych, podwyższenie umiejętności lokalnej ludno-ści, intensywniejszy obrót finansowy)14.

Z badań wynika, że choć największą skłonnością do zakładania własnych przed-siębiorstw cechują się osoby do 34. roku życia, to jednocześnie najrzadziej taką dzia-łalność prowadzą. Może to wskazywać wyłącznie na postulatywny charakter dążeń i rezygnacji z ich realizacji w przyszłości. W perspektywie kurczenia się wiejskich rynków pracy odsetek wyrażających chęć założenia własnej działalności w połącze-niu z odsetkiem faktycznie tę działalność rozpoczynających jest zbyt niski, by móc obniżyć bezrobocie, a w konsekwencji liczyć na poprawę poziomu życia.

Powstaje pytanie: co jest przyczyną rozmijania się deklaracji dotyczących założe-nia własnej firmy i ich faktycznej realizacji? Przyczyny leżą zarówno po stronie de-cydentów, jak i adresatów tych decyzji. Władze lokalne w ograniczonym stopniu potrafią zidentyfikować potrzeby potencjalnych przedsiębiorców, ograniczając moż-liwości wsparcia do powszechnie stosowanych instrumentów i nie warunkując ich

11 Przy poziomie istotności p<0,05.12 Por. Scherer, Brodzinski, Wiebe 1990, 37–44; Buttner, Moore 1997, 34–46; Rollnik-Sadow-

ska 2010.13 Por. Sadowska-Snarska 2008, 141–155; Machol-Zajda 2008, 128–140.14 Dzięki odczuwanej poprawie zaopatrzenia i dostępu do dóbr rosną również korzyści spo-

łeczne. Ma to pozytywny wpływ na wiejskie gospodarstwa domowe i działa motywująco na pozo-stałych mieszkańców, wskazując na możliwe przedsięwzięcia, jednocześnie tworzy pozytywne rela-cje społeczne, a w rezultacie sprzyja poczuciu samokontroli i samostanowienia (Lyon F. i in. 2002, 481–506; Amin, Cameron, Hudson 2002, 121.


możliwościami lokalnymi. Warto podkreślić, że tworzenie warunków do powstawania nowych miejsc pracy (w tym samozatrudnienia) wymaga wyboru pewnych działań kosztem innych, co wynika z ograniczonych możliwości, głównie natury finansowej, poszczególnych samorządów lokalnych15. Dodatkowo, według R. Kamińskiego (2004, 79–97), działania decydentów pozbawione są długoterminowego myślenia o roz-woju i niejednokrotnie opierają się na rozwiązaniach, które sprawdziły się w innych

15 O zatrudnieniu i polityce społecznej w strategiach państw UE szerzej pisze M. Żukowski (2008, 75–89).

TABELA 2.11. Skłonność do podjęcia własnej działalności gospodarczej przez ludność wiejską o niepewnych dochodach w 2012 roku (w %)

Wyszczególnienie TakNie

brak pomysłów brak umiejętności nie widzę sensu już prowadzę

Ogółem 15,7 40,3 14,3 23,1 6,6Kobiety 14,2 39,6 15,3 25,5 5,4Mężczyźni 17,2 41,1 13,3 20,5 7,8Wyższe 30,7 40,1 7,3 15,1 6,8Policealne 18,3 45,1 18,3 12,2 6,1Średnie zawodowe 15,0 42,3 14,1 22,5 6,2Średnie ogólnokształcące 10,3 39,7 20,1 23,0 6,9Zasadnicze zawodowe 8,9 38,6 15,1 30,1 7,3Gimnazjalne 13,3 33,3 33,3 20,0 0,0Podstawowe 16,0 37,0 8,6 32,1 6,2Bez wykształcenia 0,0 57,1 0,0 42,9 0,0Centralny 3,0 76,8 0,0 17,7 3,5Południowy 28,0 24,9 21,2 22,3 3,6Południowo-zachodni 20,6 47,4 19,6 10,3 2,1Północny 23,5 28,1 19,0 24,8 4,6Północno-zachodni 11,1 45,9 13,4 20,9 8,7Wschodni 12,6 24,4 16,1 34,3 12,618–24 lata 18,5 39,3 25,3 16,3 0,625–34 lata 22,1 41,4 11,7 21,2 3,635–44 lata 12,7 45,3 11,4 18,4 12,245–54 lata 9,3 42,1 13,1 24,0 11,555–64 lata 7,3 29,3 15,4 42,3 5,765 lat i więcej 29,0 29,0 3,2 38,7 0,01-osobowe 22,4 37,3 17,9 17,9 4,52-osobowe 22,2 36,2 7,2 28,5 5,93-osobowe 12,5 44,1 11,8 26,9 4,74-osobowe 12,9 40,9 17,8 20,1 8,35-osobowe i większe 17,2 46,2 23,1 21,0 9,7



miejscach. Autor podkreśla, że efekty są możliwe wyłącznie, gdy powstanie lokalny sys-tem wsparcia wynikający ze zrozumienia potrzeb przedsiębiorców i rzeczywistych ba-rier rozwoju MŚP. E. Stern (1992, 28) wskazuje, że instrumenty powinny uwzględniać cykle rozwoju przedsiębiorczości oraz etapy ich funkcjonowania. Spełnienie tych pod-stawowych warunków nie jest możliwe bez reakcji adresatów tych działań.

Tak jak władze lokalne mają problemy z odpowiednim ukierunkowaniem po-czynań proprzedsiębiorczych, tak i respondenci nie potrafią skorzystać z pojawiają-cych się możliwości. Barierą jest nie tylko brak odpowiednich środków niezbędnych do rozpoczęcia działalności, ale przede wszystkich trudności identyfikacji warunków i możliwości funkcjonowania na rynku oraz działań pozwalających stworzyć produkt bądź usługę, na którą jest w danym momencie popyt. Brak doświadczenia może przy-bierać wymiar społeczny i ekonomiczny. Pierwszy z nich jest związany z niewielkim doświadczeniem zdobytym w procesie socjalizacji – w rodzinie oraz w toku eduka-cji, drugi zaś jest konsekwencją braku umiejętności zarządzania własną działalnością gospodarczą lub niewystarczającym doświadczeniem zawodowym. Można przyjąć za J. Robinsonem (2010, 119), że brak doświadczeń sprzyja ograniczeniom zdolno-ści osób do dostrzeżenia i zrozumienia barier oraz możliwości działań przedsiębior-czych. Na tej podstawie można stwierdzić, że w grupie osób o niepewnych dochodach tworzy się swoistego rodzaju system sprzężeń zwrotnych, a aktualna forma zatrud-nienia jest zarówno skutkiem, jak i przyczyną niekorzystnej sytuacji ekonomicznej.

W opinii wielu badaczy rozwiązaniem dla obszarów wiejskich jest pozarolnicza działalność gospodarcza, jednak rozwija się ona bardzo nierównomiernie16. Najwięk-sze jej zagęszczenie jest w województwach zachodniopomorskim, dolnośląskim, lu-buskim, wielkopolskim, mazowieckim i śląskim, z kolei najmniejsze występuje wzdłuż wschodniej granicy (Budzich-Szukała 2010, 12). Chociaż pozarolnicza działalność na obszarach wiejskich jest procesem pożądanym w koncepcji wielofunkcyjności, to jednak jest trudna do zrealizowania ze względu na wspomniany niski poziom przed-siębiorczości oraz niewielką siłę nabywczą mieszkańców wsi (Kołodziejczyk 2004, 23–33)17. Jak wykazały badania D. Kołodziejczyk (1999, 109–117), tempo rozwoju działalności pozarolniczej jest dużo większe w gminach miejsko-wiejskich niż wiej-skich, a największa jej koncentracja występuje w strefach podmiejskich dużych miast.

Perspektywę tworzenia się nowych miejsc pracy poza rolnictwem na obszarach wiejskich otwiera kształtowanie się nowych funkcji gospodarczych na wsi18. Mogą się one przyczynić do zagospodarowania wolnej siły roboczej oraz ludności wiejskiej o niepewnych dochodach. Warto jednak zauważyć, że powstawanie nowych miejsc

16 Nie zapominając o miejscu rolnictwa i przedsiębiorstw sektora rolno-żywnościowego na obszarach wiejskich (Kowalski, Figiel, Halamska 2011, 29–42; Czyżewski 2001; Kowalski 2013b).

17 Por. Kłodziński 2001, 32–49; Wilkin (red.) 2003, 363; Gorlach 2004, 159–160.18 Por. Poczta 2012; Dzun 2012, 18, 23–33; Halamska, Śpiewak 2008, 393–416; Kłodziński

2014a, 97–112.


pracy nie gwarantuje zmiany struktury i formy zatrudnienia. Przeciwnie, można do-mniemywać, że powstawanie nowych przedsiębiorstw motywowane względami stric-te ekonomicznymi, może sprzyjać zwiększaniu się grupy osób zatrudnionych w for-mach elastycznych. Jak wykazują badania wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich jest trudny do zrealizowania i nie przekłada się na rzeczywistość19. Jest to efekt wielu nakładających się czynników – począwszy od niskiego poziomu kapitału ludzkiego, skończywszy na czynnikach makroekonomicznych.

3. Wybrane informacje badawcze w kontekście niepewności dochodów

Celem analizy wybranych zmiennych zależnych i niezależnych była próba przyjrze-nia się cechom konstytuującym profil badanych respondentów. W kontekście ba-danego problemu istotne znaczenie ma posiadanie pracy i jej charakter, co wpływa na sytuację ekonomiczną badanych jednostek. Wśród badanej kohorty 58,6% re-spondentów w ciągu tygodnia poprzedzającego badania posiadało pracę. Znacznie częściej byli to mężczyźni (70,5%) niż kobiety (47,7%). Niski odsetek zatrudnienia dopełnia informacja, że zaledwie co dwudziesty ankietowany miał pracę na pełny etat, przy czym zwykle była to praca na czas określony, z perspektywą do 4 miesięcy. Warto również zauważyć, że wśród osób nieposiadających pracy zaledwie 6,5% mia-ło prawo do zasiłku dla bezrobotnych (tabela 2.12).

Interesujące wyniki zaobserwowano, dokonując zestawiania bezrobocia wśród ludności wiejskiej ze względu na okres pozostawania bez pracy. Największą grupę wśród bezrobotnych stanowią z jednej strony osoby bez pracy od jednego do sze-ściu miesięcy, z drugiej zaś powyżej 24 miesięcy. Dokładna analiza wskazuje, że odse-tek osób w każdej z grup jest zbliżony, co może świadczyć o tym, że wejście do grupy osób bezrobotnych utrwala ten stan na całe życie. Niepokojące jest, że co dwudziesty ankietowany nie posiadał nigdy pracy (tabela 2.13). Chroniczny brak pracy jest nie-bezpieczny w sposób szczególny. Osoby pozostające bez jakiegokolwiek zatrudnie-nia przyzwyczajają się do tego stanu, a sam brak pracy staje się sposobem na życie. Pojawia się dodatkowo problem aktywizacji tych osób. Wielu naukowców zauważa, że powrót na rynek pracy tej grupy jest o wiele trudniejszy niż krótkotrwale bezro-botnych20. Długotrwałe bezrobocie powoduje izolację społeczną, narastające trudno-ści związane z kondycją psychiczną, a także pogłębianie się bezsilności wynikające

19 Por. Czyżewski 2007, 41–54; Kapusta 2008, 94; Biernat-Jarka 2004, 494–500; Pałka 2010, 167; Bański 2001, 29–42.

20 Por. Ronayne, Duggan, Quinn 1994, 12–15; Kabaj, Koptas 1995, 11–13, 78; Findeis., Jensen 1998, 1000–1007; Adams, Greig, McQuaid 2000, 1841–1856; McQuaid, Lindsay 2002, 613-628; Van den Berg, van der Klaauw, van Ours 2004, 211–241; Carcillo, Grubb 2006.

3. Wybrane informacje badawcze w kontekście niepewności dochodów 73

TABELA 2.12. Sytuacja respondentów na rynku pracy

WyszczególnieniePracujący Bez pracy

Ogółem Na pełen etat OgółemZ prawem do zasiłku

dla bezrobotnychOgółem 58,6 5,2 41,4 6,5Kobiety 47,7 3,4 52,3 8,5Mężczyźni 70,5 7,0 29,5 4,3Wyższe 67,2 4,7 32,8 4,2Policealne 59,8 6,1 40,2 8,5Średnie zawodowe 62,6 4,4 37,4 7,5Średnie ogólnokształcące 55,9 4,4 44,1 6,9Zasadnicze zawodowe 61,0 6,6 39,0 8,5Gimnazjalne i niższe 32,0 4,9 68,0 1,018–24 lata 42,7 1,1 57,3 2,825–34 lata 69,1 3,9 30,9 8,135–44 lata 67,3 9,4 32,7 9,045–54 lata 67,2 8,2 32,8 4,455–64 lata 38,2 2,4 61,8 7,365 lat i więcej 6,5 0,0 93,5 0,0Centralny 67,7 0,5 32,3 4,5Południowy 55,4 4,1 44,6 13,1Południowo-zachodni 35,1 12,4 64,9 5,5Północny 59,5 6,5 76,2 4,6Północno-zachodni 76,2 2,3 23,8 4,3Wschodni 50,4 7,9 49,6 8,41 osoba 46,3 3,0 53,7 7,52 osoby 59,7 4,1 40,3 4,13 osoby 63,0 5,7 37,0 9,84 osoby 62,5 6,1 37,5 5,75 osób 47,8 5,2 52,2 6,1Powyżej 5 osób 53,4 4,9 46,6 3,9


z trudności ze znalezieniem pracy zgodnej z oczekiwaniami. Młodzi ludzie pozba-wieni są możliwości znalezienia pracy w późniejszym okresie, na co nakłada się kil-ka płaszczyzn długoterminowego bezrobocia – brak doświadczenia, brak umiejętno-ści, brak pracy na lokalnym rynku21. Identycznie przedstawia się sytuacja ludności wiejskiej o niepewnych dochodach. W oczach pracodawcy dotychczasowe formy ich zatrudnienia nie są konkurencyjne w stosunku do osób już będących na ryn-ku pracy. Pojawia się dysonans pomiędzy oczekiwaniami pracodawców a możliwo-ściami i doświadczeniem pracowników. Dlatego osobom tym trudniej jest po okresie

21 Por. Kieselbach 2003, 69–76.


pozostawania bez pracy podjąć jakiekolwiek zatrudnienie – wchodząc w grupę osób bezrobotnych, z reguły pozostają w niej na stałe.

W kontekście bezrobocia długoterminowego i niepewności dochodów należa-łoby także zwrócić uwagę na możliwości inkluzyjne, tak by zapewnić tym grupom zrównoważony dochód. Powstaje pytanie o kroki pozwalające długotrwale bezro-botnym oraz utrzymujących się w długim okresie z niepewnych dochodów zdobyć umiejętności konkurowania na rynku pracy? Chociaż nie ma jednego rozwiązania gwarantującego poprawę sytuacji badanej grupy, należy zwrócić uwagę na zindywi-dualizowanie działań na poszczególnych rynkach lokalnych. Spostrzeżenie, że rozwój lokalny jest w większym stopniu pracotwórczy, niż krajowy, przy założeniu, że od-bywają się one równocześnie, pozwala skierować odpowiednie środki w te miejsca, które gwarantują poprawę sytuacji ekonomicznej mieszkańców. Ważne są między

TABELA 2.13. Okres pozostawania bez pracy

Wyszczególnienie 1–6 miesięcy 7–12 miesięcy 12–24 miesięcy Powyżej 24 miesięcyOgółem 29,1 22,4 19,8 28,8Kobiety 26,2 20,0 21,0 32,8Mężczyźni 35,0 27,2 17,5 20,3Wyższe 42,6 25,5 19,1 12,8Policealne 28,6 32,1 10,7 28,6Średnie zawodowe 27,4 25,8 19,4 27,4Średnie ogólnokształcące 26,9 29,9 17,9 25,4Zasadnicze zawodowe 31,5 12,3 23,3 32,9Gimnazjalne i niższe 14,3 11,4 22,9 51,418–24 lata 28,6 31,7 23,8 15,925–34 lata 38,9 25,6 18,9 16,635–44 lata 33,8 19,1 22,1 25,045–54 lata 13,0 23,9 19,6 43,555–64 lata 17,1 7,3 14,6 61,0Centralny 37,7 27,9 18,0 16,4Południowy 21,6 21,6 35,3 21,5Południowo-zachodni 17,0 27,7 12,8 42,6Północny 44,4 13,9 16,7 25,0Północno-zachodni 42,3 19,2 11,5 26,9Wschodni 23,9 20,7 19,6 35,91 osoba 16,0 28,0 20,0 36,02 osoby 33,3 24,1 16,7 25,93 osoby 32,5 23,8 18,7 25,04 osoby 35,4 15,2 24,1 25,35 osób 22,5 20,0 20,0 37,5Powyżej 5 osób 17,1 31,4 17,1 34,3



innymi działania lokalne stymulujące popyt i ułatwiające integrację lokalną. Podej-ście lokalne ułatwia realizację bardziej zintegrowanego i zindywidualizowanego pro-gramu oraz zestawu działań w obszarach polityki rynku pracy22.

Wśród respondentów posiadających pracę blisko co dziesiąty jest zarejestrowany w Urzędzie Pracy. Część z nich pracuje „na czarno”, nie rejestrując własnej działalno-ści gospodarczej lub pracując bez umowy. Jednocześnie warto zauważyć, że w Urzę-dzie Pracy jest zarejestrowany zaledwie co trzeci ankietowany bez pracy (wykres 2.3). Taka sytuacja jest niepokojąca i wskazuje, że faktyczny poziom bezrobocia różni się od oficjalnych statystyk. Nierejestrowanie się w Urzędzie Pracy może być sygnałem zniechęcenia i wynika z przekonania o słabości tych instytucji i braku odpowied-niej oferty. Osoby bez pracy świadomie rezygnują z pozostawania w rejestrze bez-robotnych nie tylko z powodu przyjmowanych pasywnych postaw, czy też bierności zawodowej, lecz także w wyniku niespełnionych oczekiwań co do możliwości uzy-skania odpowiedniego zatrudnienia. Warto zauważyć, że przejście do trzeciego seg-mentu rynku (uważanego za najgorszy, podwartościowy) zwykle utrwala stan pracy „na czarno” na długi okres. Blisko połowa respondentów podejmuje się pracy nie-legalnej przez okres dłuższy niż 3 miesiące. Można przyjąć, że trafienie do tego seg-mentu ogranicza możliwości powrotu na pierwotny rynek pracy (Bednarski 2013, 45–56; Bednarski 2010, 24–29). S. Domański (1993) zauważa, że osoby pracują-ce w tej formie, po pewnym czasie nie nadają się do powrotu na rynek pierwotny, czy nawet wtórny, tracą umiejętności i trudniej jest im zaadaptować się ponownie na rynku. Osoby te pozbawione są szkoleń i dostępu do nowych technologii. Z reguły wykonują pracę podrzędną, o niskich wymaganiach, nie rozwijając się. Nie nabywają nowych umiejętności, w tym związanych z obsługą nowoczesnych maszyn i urządzeń.

WYKRES 2.3. Odsetek respondentów zarejestrowanych w Urzędzie Pracy w zależności od posiadania pracy

Posiadający pracę

TAK

58,6%

Zarejestrowanyw Urzędzie Pracy

9,7%

Niezarejestrowanyw Urzędzie Pracy

90,3%

NIE

41,4%

Zarejestrowanyw Urzędzie Pracy

37,3%

Niezarejestrowanyw Urzędzie Pracy

62,7%


22 Por. Ronayne, Duggan, Quinn 1994, 57–59; Hybel 2005, 69–78.


Bezrobocie na wsi ma złożony charakter i nie poddaje się prostym i jednoznacz-nym interpretacjom. Bardzo często pozostający bez pracy, mimo że są gotowi do jej podjęcia, nie poszukują jej, będąc przekonanymi, że nie mają szans na jej znalezienie. Część bezrobotnych mieszkańców wsi nie jest uprawniona do rejestracji, inni z kolei nie mają odpowiednich motywacji. Należy wobec tego zachować szczególną ostroż-ność przy wyciąganiu wniosków o bezrobociu na obszarach wiejskich (Kalinowski 2012, 194–196).

Warto zauważyć, że co czwarty respondent zarejestrowany w Urzędzie Pracy w rzeczywistości posiadał zatrudnienie, z kolei co trzeci bez pracy nie był zarejestro-wany w Urzędzie (wykres 2.4). Rejestracja w Urzędzie Pracy osób pracujących jest zwykle uwarunkowana ograniczoną chłonnością rynku na słabo wykształconą siłę roboczą lub z wykształceniem nieadekwatnym do zapotrzebowania rynku. Niski po-pyt na te osoby powoduje, że pracodawcy w większym stopniu mogą dyktować wa-runki, niejednokrotnie oferując pracę wyłącznie w formie nierejestrowanej lub innej niestandardowej. Jak wynika z badań, co trzecia z tych osób ma wykształcenie co naj-wyżej zasadnicze zawodowe, a co piąta ogólnokształcące. Istotną część grupy stano-wią mężczyźni (ponad 64%) oraz osoby w wieku do 24 lat (41%). Na łączenie pracy ze źródłami dodatkowymi wpływa wiele czynników. Z jednej strony to wynik dążeń do zwiększenia dochodów, a tym samym poprawy sytuacji materialnej, z drugiej stro-ny brak szans części osób na pracę legalną, ze względu na małe doświadczenie, brak umiejętności, niskie zaangażowanie itd. Część osób pozostających w rejestrze Urzę-du Pracy i jednocześnie posiadających pracę podejmuje się tej formy, wiedząc, że owa praca ma charakter krótkookresowy, na tyle krótki, że jej zakończenie nie uprawnia-łoby do uzyskania świadczenia w przyszłości. Jednak z reguły respondenci przyzna-ją, że jest to dla nich dobry sposób uzyskania dodatkowych dochodów i podniesienia poziomu życia chociażby w krótkim okresie.

WYKRES 2.4. Rozkład próby badawczej według sytuacji w Urzędzie Pracy

Zarejestrowani w Urzędzie Pracy

TAK

21,2%

Posiadający pracę

26,5%

Bez pracy

73,5%

NIE

78,8%

Posiadający pracę

66,7%

Bez pracy

33,3%


We współczesnej literaturze bezrobocie określa się za pomocą trzech cech: pozo-stawania bez pracy, poszukiwania jej i gotowości do jej podjęcia (Kwiatkowski 2002,


13). Bezrobocie wiejskie w ten sposób definiowane może budzić pewne wątpliwości. Chociaż pozostawanie bez pracy wydaje się bezdyskusyjne, to warto zwrócić uwa-gę, że część badanych, mimo że w myśl rejestrów Urzędu Pracy jej nie posiada, fak-tycznie łączy uzyskiwane dochody z zasiłku dla bezrobotnych ze środkami otrzy-mywanymi z pracy nierejestrowanej. Również aktywne poszukiwanie pracy budzi pewne wątpliwości. Trudno jest bowiem zdefiniować zakres pojęciowy „aktywności” na tym polu działań. Rezygnacja z poszukiwań często nie jest efektem bierności, ale prób redukcji dodatkowych kosztów (zarówno pieniężnych, jak i pozafinansowych), związanych z aktywnym poszukiwaniem zatrudnienia. Z badań wynika, że zaledwie co trzeci ankietowany w ciągu czterech tygodni poprzedzających badania szukał pra-cy. Można zauważyć, że wśród nieposiadających pracy odsetek osób jej poszukują-cych jest niewiele wyższy niż wśród osób, które tę pracę posiadają i wynosi odpo-wiednio 37,3% oraz 29,8% (wykres 2.5).

WYKRES 2.5. Rozkład próby badawczej według aktywności poszukiwania pracy

Posiadający pracę

TAK

Poszukujący pracy

29,8%

Nieposzukującypracy

70,2%

NIE

Poszukujący pracy

37,3%

Nieposzukującypracy

62,7%


Równie kontrowersyjną cechą jest gotowość podjęcia pracy, trudno bowiem zde-finiować, co ona dokładnie oznacza. Warto jednocześnie zauważyć, że gotowość pod-jęcia pracy deklarowana przez respondentów nie musi mieć faktycznego odzwiercie-dlenia w rzeczywistości. Mimo że ponad połowa bezrobotnych deklaruje gotowość podjęcia pracy, to można postawić tezę, że faktyczny odsetek nie byłby tak wysoki w sytuacji możliwości zatrudnienia. Z badań wynika również, że blisko co czwarty re-spondent pozostający bez pracy nie jest gotowy do podjęcia jej w najbliższym czasie. Z jednej strony może to potwierdzać, że część osób bezrobotnych faktycznie posia-da zatrudnienie w formach nielegalnych, z drugiej zaś strony część z tych osób pogo-dziła się z obecną sytuacją. Dodatkowo część ankietowanych (21,3%) podjęcie pracy uzależnia od zaistnienia pewnych okoliczności (tabela 2.14). Z dużym prawdopodo-bieństwem można uznać, że osoby te faktycznie nie są gotowe do podjęcia pracy. Taki stan, według M. Kłodzińskiego i W. Dzuna (2003, 7–11), może stać się poważnym ha-mulcem w aktywizacji obszarów wiejskich.


Wysoki odsetek osób świadomie rezygnujących z poszukiwania pracy skłania do postawienia pytania o przyczyny tego stanu. Najczęściej respondenci nie widzą potrzeby aktywnego poszukiwania pracy, uzasadniając, że to państwo powinno za-troszczyć się o obywatela, oferując mu pracę lub pomoc socjalną. Co istotne, rosz-czeniowość w tym zakresie nie pokrywa się z jakąkolwiek gotowością do świad-czeń zwrotnych – 36,6% respondentów uznało, że pomoc powinna mieć charakter bezwarunkowy, co czwarty nie potrafił określić celowości takiego świadczenia. Dla co dziesiątego respondenta pomoc powinna się wiązać z koniecznością przekwalifi-kowania lub dokształcania, a dla co piątego z koniecznością wykonywania robót pu-blicznych. Warto zwrócić uwagę na kilka przyczyn nieposzukiwania pracy. Pierwsza,

TABELA 2.14. Gotowość podjęcia pracy przez osoby bezrobotne

Wyszczególnienie Tak, bezwzględnie* Nie Tak, warunkowo**Ogółem 54,1 24,7 21,3Kobiety 54,0 24,7 21,3Mężczyźni 54,3 24,5 21,2Wyższe 74,6 7,9 17,5Policealne 51,5 33,3 15,2Średnie zawodowe 60,0 20,0 20,0Średnie ogólnokształcące 44,4 20,0 35,6Zasadnicze zawodowe 50,5 31,7 17,8Gimnazjalne i niższe 47,1 37,2 15,718–24 lata 55,9 14,7 29,425–34 lata 62,2 18,9 18,935–44 lata 46,3 25,0 28,745–54 lata 50,0 36,7 13,355–64 lata 47,4 34,2 18,4Powyżej 65 lat 69,0 27,6 3,4Centralny 53,1 15,6 31,3Południowy 50,0 26,7 23,3Południowo-zachodni 50,8 33,3 15,9Północny 66,1 4,8 29,0Północno-zachodni 80,5 7,3 12,2Wschodni 44,4 38,9 16,71 osoba 55,6 19,4 25,02 osoby 68,5 22,5 10,03 osoby 57,3 21,8 20,94 osoby 47,5 29,3 23,25 osób 50,0 18,3 31,7Powyżej 5 osób 37,5 37,5 25,0

* Gotowość do podjęcia pracy natychmiast.** Gotowość do podjęcia pracy po uwzględnieniu warunków respondenta.



wskazywana głównie przez kobiety, to „wykonywanie prac domowych”. Kobiety znacznie częściej niż mężczyźni rezygnują z pracy w obawie przed niemożnością po-godzenia jej z obowiązkami domowymi. Taka sytuacja, chociaż powszechna w ca-łym kraju, szczególnie widoczna jest na wsi. Wpływa na nią nie tylko brak ośrodków przedszkolnych, które mogłyby przejąć część obowiązków domowych związanych z opieką nad dziećmi, ale przede wszystkim stereotypowe podejście wskazujące na miejsce kobiety jako „gospodyni domowej”23. Przyczyną nieposzukiwania pra-cy przez mężczyzn jest najczęściej wykonywanie pracy nierejestrowanej, osłabiającej motywację do szukania innych form pracy. Respondenci uzasadniają swoją bierność brakiem miejsc pracy im odpowiadających, odległością, którą musieliby pokonać do potencjalnego miejsca zatrudnienia powiązaną z niewielką mobilnością, ofero-wane niskie wynagrodzenie, brak perspektyw długoterminowego zatrudnienia, brak dostępu do informacji odnośnie możliwości zatrudnieniowych, czy też wysokie kosz-ty poszukiwań (tabela 2.15). Wydaje się niezbędne tworzenie takiego systemu za-chęt, który uwzględniałby specyfikę badanej grupy, tak aby czynniki demotywujące do pracy istotnie ograniczyć. Części z nich łatwo jest przeciwdziałać, inne są prak-tycznie niemożliwe do wyeliminowania.

Według J. Orczyka (2005, 89–106) ważne są również ukryte bariery zatrud-nienia, związane z małą elastycznością na rynku pracy, relatywnie dużymi zasiłka-mi oraz wysokimi kosztami zatrudnienia. Czynniki te w połączeniu z anachroniczną strukturą zawodową mieszkańców wsi sprzyjają petryfikacji zacofania cywilizacyj-nego. Trudno jednak stawiać postulaty poprawy jakości kapitału ludzkiego przez osiągnięcie takiej struktury zawodowej, która odpowiadałaby wyzwaniom cywili-zacyjnym, skoro wśród badanej grupy zaledwie co czwarty respondent uczestniczył w ciągu dwóch lat poprzedzających badania w jakichkolwiek działaniach aktywizu-jących związanych z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych (tabela 2.16). Chociaż samo uczestnictwo nie jest jednoznaczne z podniesieniem jakości kapitału ludzkie-go, to w istotny sposób może poprawić konkurencyjność na rynku pracy24. Warto jednak zauważyć, że aktywizacja musi być uzasadniona celami, które poszczególne jednostki chcą osiągnąć. Powinna być zindywidualizowana i w zależności od adre-satów przybierać zróżnicowany charakter. Takie podejście wymaga wielu komple-mentarnych i substytucyjnych narzędzi. Według K. Piątka (2008, 337–355) użycie

23 „Tradycyjne pojmowanie praw i obowiązków przez kobiety wiejskie, stanowiące dotąd war-tość cenioną i niekwestionowaną, staje się źródłem ich porażki w konfrontacji z nowymi wyzwaniami, przyczyną ich bezradności w rzeczywistości, która kieruje się innymi wartościami (Lisek-Michalska 2008, 216).

24 B. Klimas i M. Czapla (2011, 164–184) zwracają uwagę, że konieczne jest zdobywanie no-wych umiejętności, uaktualnianie wiedzy i umiejętności specjalistycznych, a także zmiany zawo-du wyuczonego w celu przystosowania się do zmian zachodzących na rynku pracy. Jednym z waż-niejszych czynników pozwalających sprostać wyzwaniom współczesności jest edukacja ustawiczna, pozwalająca przystosować się do ciągle zmieniającego się otoczenia zawodowego.


nieadekwatnych środków prowadzi do nieudanej aktywizacji, a w efekcie do kształ-towania się działań pozornych i nieprawdziwych.

Poprawa jakości kapitału ludzkiego w ramach teorii ekonomii jest jednym z czyn-ników rozwoju gospodarczego i przewagi konkurencyjnej25. Tym samym wzrost jako-ści kapitału ludzkiego jest warunkiem zaspokojenia potrzeb w stopniu oczekiwanym przez jednostki, a w rezultacie osiągnięcia adekwatnego poziomu życia. Jak wynika

25 Por. Schultz 1961; Mincer 1958; Becker 1962; Ben-Porath 1967; Mankiw, Romer, Weil 1992, 407–437; Grossman, Helpman, 1991; Hendricks 2002; Lucas 1988, 3–42; Jones 2002; Aghion, Howitt 1998, 323–351; Manuelli, Seshadri 2005.

TABELA 2.15. Przyczyny nieposzukiwania pracy

WyszczególnienieBrak

potrzeby

Zajmuję się

domem

Praca nie-rejestro-

wana

Problemy zdrowotne

Uzupełnianie kwalifikacji

Niska samoocena

Inne

Ogółem 23,5 14,8 14,1 16,8 6,1 3,4 21,3Kobiety 19,6 24,7 6,2 18,2 7,3 3,5 20,5Mężczyźni 27,6 4,1 22,7 15,1 4,9 3,2 22,4Wyższe 37,3 14,2 8,2 7,5 3,7 0,0 29,1Policealne 20,0 16,4 23,6 7,3 1,8 1,8 29,1Średnie zawodowe 23,9 15,5 14,8 11,9 6,3 4,2 23,4Średnie ogólnokształcące

16,8 17,7 13,3 12,4 18,6 2,7 18,5

Zasadnicze zawodowe 25,3 16,1 17,2 15,6 1,6 6,5 17,7Gimnazjalne i niższe 8,1 7,0 10,5 53,4 5,8 2,3 12,918–24 lata 14,0 14,0 19,4 1,1 41,9 0,0 9,625–34 lata 32,1 15,2 8,7 1,6 2,7 3,8 35,935–44 lata 26,7 18,2 20,0 9,7 0,0 2,4 23,045–54 lata 24,2 17,4 19,7 17,5 0,0 2,3 18,955–64 lata 16,8 10,6 7,1 43,3 0,0 8,8 13,4Powyżej 65 lat 3,4 0,0 0,0 96,6 0,0 0,0 0,0Centralny 39,9 9,1 26,6 9,1 4,2 0,7 10,4Południowy 18,8 15,8 9,8 15,8 11,3 0,8 27,7Południowo-zachodni 12,9 22,9 7,1 37,1 4,3 1,4 14,3Północny 17,2 10,3 14,9 19,5 12,6 4,6 20,9Północno-zachodni 20,7 18,3 2,4 12,2 0,0 12,2 34,2Wschodni 22,4 15,9 14,9 16,4 4,5 3,5 22,41 osoba 20,8 3,8 9,4 35,9 1,9 11,3 16,92 osoby 24,1 7,0 9,5 27,9 1,3 3,2 27,03 osoby 26,8 15,3 13,7 10,4 8,7 5,5 19,64 osoby 25,8 19,5 18,2 9,4 5,7 1,3 20,15 osób 19,0 20,2 17,9 16,6 9,5 0,0 16,8Powyżej 5 osób 16,5 21,5 15,2 11,4 10,1 1,3 24,0



z analiz, cechą badanej grupy jest mała aktywność zawodowa, a także wzorce postaw przejawiające się w ograniczonych możliwościach i chęciach zwiększenia własnego kapitału oraz dominujące postawy pasywnego poszukiwania zatrudnienia w formach gwarantujących stałe i długoterminowe dochody. Czynniki te ograniczają możliwo-ści jednostek, a w efekcie sprzyjają obniżaniu się poziomu życia. Konieczne jest za-tem wypracowanie takich narzędzi, które będą łączyć działania zwiększając przewa-gę konkurencyjną badanej grupy. Według A. Karwackiego (2008, 265–292) polityka aktywizacji musi zakładać zaangażowanie wszystkich podmiotów instytucjonalnych. Współczesność wymaga wielosektorowych działań w budowaniu oferty dla osób z pewnymi deficytami. Konieczna jest kapitalizacja i podnoszenie jakości ludności

TABELA 2.16. Udział osób podejmujących działania aktywizujące zwiększające kwalifikacje zawodowe

Wyszczególnienie %Ogółem 23,5Kobiety 25,4Mężczyźni 21,5Wyższe 44,3Policealne 26,8Średnie zawodowe 20,7Średnie ogólnokształcące 30,9Zasadnicze zawodowe 10,0Gimnazjalne i niższe 7,818–24 lata 58,425–34 lata 30,035–44 lata 14,745–54 lata 8,755–64 lata 2,4Powyżej 65 lat 0,0Centralny 23,2Południowy 36,3Południowo-zachodni 14,4Północny 22,2Północno-zachodni 14,0Wschodni 24,81 osoba 13,42 osoby 14,53 osoby 25,34 osoby 29,25 osób 27,8Powyżej 5 osób 25,2



przez poprawę relacji z otoczeniem, zwiększanie kompetencji zawodowych26, kwali-fikacji, a także kształtowanie postaw pozwalających sprostać współczesności. Wspie-ranie i promowanie rozwoju edukacji, nauki i techniki w kontekście poprawy kapita-łu ludzkiego jest największym wyzwaniem dla współczesnej polityki państwa.

Warto zauważyć, że wzrost jakości zasobów ludzkich sprzyja podnoszeniu się poziomu życia, przez nowe możliwości na rynku pracy, większe zdolności adapta-cyjne i większą otwartość na współczesny świat, a w konsekwencji większe szanse na znalezienie pracy w typowych formach zatrudnienia. Dlatego wspieranie rozwo-ju kapitału ludzkiego musi być uznawane za wymóg współczesności27. Należy jednak zauważyć, że w rynku pracy muszą uczestniczyć również osoby, które nie posiadają umiejętności aktywnego poszukiwania pracy, o dużych trudnościach dostosowaw-czych (Golinowska 2002, 3–14).

26 Por. Orczyk 2006, 107–116; Orczyk 2009, 19–31.27 Badania T.W. Schulza i E.F. Denison wskazują na silne zależności pomiędzy poziomem wy-

datków na oświatę a wzrostem produktywności (Przybyszewski 2007, 10).

ROZDZIAŁ III

Zróżnicowanie dochodów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

1. Poziom i struktura dochodów

Analiza wielkości dochodów gospodarstw domowych ludności wiejskiej o niepew-nych dochodach wskazuje na istotne ich zróżnicowanie w zależności od płci respon-denta. Średnie dochody deklarowane przez mężczyzn są wyższe niemal o 380 zł od do-chodów podawanych przez kobiety i wynoszą odpowiednio 3207,02 zł i 2828,44 zł. Można przyjąć, że na wielkość zadeklarowanych dochodów wpływa ocena własnych wynagrodzeń, które dla mężczyzn są z reguły wyższe. W badanych gospodarstwach domowych średnie dochody kształtują się na poziomie nieco ponad 3 tys. złotych, jednak wpływ na nie mają wielkości skrajne, głównie w górnym przedziale wynagro-dzeń. Jeśliby przyjąć jako miarę przeciętnych dochodów średnią Winsora (5,00%)1, wówczas deklarowany poziom dochodów ogółem spada do poziomu 2,9 tys. złotych, a różnica wielkości deklarowanych przez mężczyzn i kobiety zmniejsza się do trzystu złotych. Można zauważyć, że średnia liczona w ten sposób jest bliższa medianie do-chodów niż tradycyjna średnia (tabela 3.1).

TABELA 3.1. Przekroje statystyk opisowych dochodów gospodarstw domowych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach – miary położenia

Wyszczególnienie Ogółem Kobiety MężczyźniŚrednia arytmetyczna (Ī) 3 018,39 2 828,44 3 207,02Średnia Winsora 5,00% (IW) 2 880,70 2 758,16 3 055,33Dolny kwartyl (Q25) 2 000,00 1 800,00 2 000,00Środkowy kwartyl (Q50) / Mediana (Me) 2 500,00 2 500,00 2 500,00Górny kwartyl (Q75) 3 500,00 3 400,00 3 900,00Percentyl 10.00 (P10)/ Decyl 1.00 (D1) 1 300,00 1 300,00 1 300,00Percentyl 90.00 (P90) / Decyl 9.00 (D9) 5 000,00 5 000,00 5 200,00


1 Zaletą średniej winsorowskiej w porównaniu ze średnią arytmetyczną jest większa odpor-ność na elementy skrajne oraz w porównaniu z medianą większa odporność na asymetryczny roz-kład zmiennej. Średnia ta jest mniej obciążonym estymatorem od średniej arytmetycznej.

84 III. Zróżnicowanie dochodów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

Całkowity obszar zmienności deklarowanych dochodów w badanych gospodar-stwach domowych wynosi blisko 20,0 tysięcy złotych. Rozróżnienie według płci po-zwala zauważyć, że jest on znacznie mniejszy dla kobiet (12,7 tys. zł), niż dla męż-czyzn (19,65 tys. zł). Mimo tak znacznego całkowitego obszaru zmienności, typowy obszar zmienności kształtuje się na poziomie bliskim 2,0 tys. zł (1,6 tys. złotych dla kobiet i 2,3 tys. złotych dla mężczyzn), i wynosi dla ogółu badanej grupy (1035,41; 5001,37), kobiet (1193,39; 4463,48) i mężczyzn (943,33; 5470,72). Ponieważ odchyle-nie standardowe spełnia regułę trzech sigm, można stwierdzić, że około 68% obser-wacji mieści się w podanych przedziałach. Odchylenie standardowe, mimo że świad-czy o znacznym zróżnicowaniu dochodowym badanej zbiorowości, jest mniejsze niż analogiczne liczone dla całej Polski2. Warto zauważyć, że znacznie mniejsze rozpro-szenie wykazuje typowy pozycyjny przedział zmienności. Na podstawie współczyn-nika zmienności można stwierdzić, że zróżnicowanie dochodów całkowitych wzglę-dem średniej jest większe wśród mężczyzn (70,6) niż wśród kobiet (57,8) (tabela 3.2.).

TABELA 3.2. Przekroje statystyk opisowych dochodów gospodarstw domowych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach – miary dyspersji

Wyszczególnienie Ogółem Kobiety MężczyźniOdchylenie standardowe (s) 1 982,98 1 635,05 2 263,69Współczynnik zmienności (v) 65,6967 57,8073 70,5855Błąd standardowy średniej (SEM) 82,6243 96,5136 133,1585Rozstęp (R) 19 700,00 12 700,00 19 650,00Typowy obszar zmienności – dolna granica 5 470,72 4 463,48 5 001,37Typowy obszar zmienności – górna granica 943,33 1 193,39 1 035,41Odchylenie ćwiartkowe (IQR) 950,00 800,00 750,00Typowy pozycyjny przedział zmienności – dolna granica 1550,00 1700,00 1750,00Typowy pozycyjny przedział zmienności – górna granica 3450,00 3300,00 3250,00


Obserwacja uzyskanych wyników pozwala zauważyć prawostronną asymetrię rozkładu dochodów, przy współczynniku ASo dla całej zbiorowości równym 3,1695. Jednocześnie na podstawie współczynnika kurtozy (K) można stwierdzić, że rozkład ma charakter leptokurtyczny, a więc dochody są skoncentrowane wokół średniej (ta-bela 3.3).

Dużą koncentrację dochodów wokół średniej potwierdza histogram oczekiwa-nej normalnej. Górny przedział ufności dla predykcji obserwacji dla całej zbioro-wości wynosi 6917 zł i stanowi ponad dwukrotność górnego przedziału ufności dla średniej (wykres 3.1). Chociaż większość autorów wskazuje na wzrost nierówności

2 Por. GUS 2013; GUS 2013, 253-262, 277–300.

1. Poziom i struktura dochodów 85

i rozwarstwienia dochodów osobistych3, można zauważyć, że w badanej grupie za-sadnicza część dochodów koncentruje się wokół średniej, a respondenci z dochoda-mi wysokimi, przekraczającymi 6000, zł są nieliczni.

TABELA 3.3. Przekroje statystyk opisowych dochodów gospodarstw domowych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach – miary asymetrii i koncentracji

Wyszczególnienie Ogółem Kobiety MężczyźniWspółczynnik asymetrii (ASo) 3,1695 2,2199 3,3175Błąd standardowy skośności (SEA) 0,1018 0,1438 0,1433Współczynnik koncentracji / kurtoza (K) 17,7934 8,313 17,7200Błąd standardowy koncentracji (SEK) 0,2032 0,2867 0,2857


WYKRES 3.1. Histogram oczekiwanej normalnej w gospodarstwach ludności wiejskiej o niepewnych dochodach (ogółem), wraz z wybranymi statystykami

0500

10001500

20002500

30003500

40004500

50005500

60006500

70007500

80008500

90009500

100000

20

40

60

80

100

120

-20000

20004000

60008000

1000012000

1400016000

1800020000

22000

Mediana, rozstęp kwartylowy, zakres nieodstających

Średnia, 95% przedział ufności

Średnia, 95% przedział predykcji

Średnia: 3018

Odch.std: 1983

Wariancja: 3932218

Bł.std.śred. 82,62

Skośność: 3,170

Minimum: 300

Dolny kwartyl 2000

Mediana: 2500

Górny kwartyl 3500

Maksimum: 20000

95% p. ufności dla odch.std.Dolny 1875

Górny 2105

95% p. ufności średniejDolny 2856

Górny 3181

95% p. ufn. dla predykcjiobserwacji

Dolny -880

Górny 6917


3 Por. Stewart, Berry 2000, 44–91; Cowell 2011; Cornia, Court 2001, 7–12; The Equality Trust 2011, 1–8; Atkinson, Piketty, Saez 2011, 3–71; Anand, Segal 2008, 57–94; Golinowska, Tarkowska, Topińska (red.) 2005.


Potwierdzeniem większego zróżnicowania dochodów wśród mężczyzn jest ich bardziej płaski rozkład (Rm), niż u kobiet (Rk) (wykres 3.2). Zarówno dochody męż-czyzn, jak i kobiet charakteryzują się rozkładem logarytmiczno-normalnym, cze-go praktyczną konsekwencją jest zależność Me<Ī. Można zatem przyjąć, że zarówno w jednej, jak i drugiej grupie obserwacje z górnych kwantyli dochodowych zawyżają średni poziom zjawiska, co w pewnym stopniu zniekształca informację o dochodach. Według B. Wyżnikiewicza (2010, 201–216) fakt, że rozkład dochodów przypomina zniekształcony rozkład normalny, wynika z ustalania przez państwo minimalnych wynagrodzeń ograniczających „od dołu” wysokość dochodów minimalnych. Ponad-to istniejąca w państwach piramida wykształcenia powoduje, że większość społe-czeństwa stanowi średnio- i niskokwalifikowaną siłę roboczą.

WYKRES 3.2. Rozkład dochodów oraz oczekiwana normalna wśród mężczyzn (Rm) i kobiet (Rk) w gospodarstwach ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

Mężczyźni = 289*500*normal(x; 3207,0242; 2263,6945)Kobiety = 287*500*normal(x; 2828,439; 1635,0449)

Licz

baob

s.

3.1 Płeć (K,M): M

050

010

0015

0020

0025

0030

0035

0040

0045

0050

0055

0060

0065

0070

0075

0080

0085

0090

0095

0010

000

0

10

20

30

40

50

60

70

3.1 Płeć (K,M): K

050

010

0015

0020

0025

0030

0035

0040

0045

0050

0055

0060

0065

0070

0075

0080

0085

0090

0095

0010

000


W procesie analiz ważne jest nie tylko określenie całości dochodów uzyskiwa-nych przez poszczególne gospodarstwa domowe, ale przede wszystkim ich warto-ści rozporządzalnych przypadających na osobę ekwiwalentną. Ranga tej kategorii wynika ze szczególnej informacji, jaką niesie w procesie analizy ekonomicznej, po-zwala bowiem na większą porównywalność badanych gospodarstw domowych, po-nieważ uwzględnia skład i liczebność gospodarstwa domowego. Według I. Roeske--Słomki (2001, 47) kategoria dochodu rozporządzalnego na osobę w gospodarstwie

1. Poziom i struktura dochodów 87

domowym jest jedną z najważniejszych zmiennych objaśniających poziom życia, po-nieważ determinuje strukturę wydatków. Z przeprowadzonych badań wynika, że me-diana dochodów rozporządzalnych per capita wynosi 900, podczas gdy średnia jest blisko o sto złotych wyższa (tabela 3.4).

TABELA 3.4. Przekroje statystyk opisowych dochodów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach – miary położenia

Wyszczególnienie Ogółem Mężczyźni KobietyŚrednia arytmetyczna (Ī) 991,41 999,72 982,90Średnia przycięta (Î) 928,61 949,34 908,59Średnia Winsora (IW) 952,37 970,40 931,74Mediana (Me) 900,00 900,00 900,00Moda (Mo) 1 000,00 1 000,00 1 000,00Dolny kwartyl (Q25) 625,00 640,00 600,00Górny kwartyl (Q75) 1 250,00 1 250,00 1 166,67Percentyl 10,00 (P10) / Decyl 1,00 (D1) 416,67 466,67 400,00Percentyl 90,00 (P90)/ Decyl 9,00 (D9) 1 500,00 1 550,00 1 500,00


Podobnie jak w przypadku gospodarstw domowych można zaobserwować pra-wostronną asymetrię dochodów, z przewagą osób o niskim poziomie tych zmien-nych, co powoduje, że średnie poziomy dochodów wyrażane arytmetycznie są za-wyżone w stosunku do mediany. Kierunek zróżnicowania dochodowego jest zatem podobny jak w standardowych gospodarstwach domowych. W gospodarstwach do-mowych z osobami o niepewnych dochodach można jednak zaobserwować mniejsze różnice między dziewiątym a pierwszym decylem niż wśród całego społeczeństwa, a wartość współczynnika zróżnicowania decylowego jest mniejsza o 1,68 dla gospo-darstw domowych i blisko 0,4 dla jednostek ekwiwalentnych4. Trudno jednak roz-strzygnąć, czy taka sytuacja jest pożądana, czy też nie, ponieważ zarówno nadmierny egalitaryzm, jak i nadmierne zróżnicowanie dochodów mogą być niekorzystne i za-grażać rozwojowi, nie tylko jednostek, lecz całej gospodarki państwa (Radziukiewicz 2006, 44; Szopa 2005, 1–4).

Niższe wynagrodzenie kobiet tłumaczone jest krótszą ścieżką kariery zawodo-wej w związku z dzieleniem czasu pracy pomiędzy pracę zawodową a wychowy-wanie dzieci. Takie wytłumaczenie byłoby zrozumiałe i w pewnym stopniu możli-we do zaakceptowania, gdyby dotyczyło wyłącznie tych kobiet, które zdecydowały się na dziecko, okazuje się jednak, że niższa płaca dotyczy kobiet bez względu na to, czy są samotne, czy też mają dzieci. Mimo że płaca kobiet i mężczyzn powinna być różnicowana w ten sam sposób, w zależności od wykonywanej pracy, obowiązków

4 Por. GUS 2013, 253–262, 277–300.


lub zajmowanego stanowiska, to według Z. Jacukowicz (2010, 72–74) na stanowi-skach, na których pracują przede wszystkim kobiety, wynagrodzenie jest zwykle niż-sze. Dodatkowo kobiety częściej są zatrudniane na stanowiskach, które są niżej opła-cane i bardzo często nie mają możliwości awansu na stanowiska kierownicze. Według autorki dyskryminacja płac w Polsce ma źródła również w historii i przekonaniu o roli kobiety, jako matki. Powstaje zatem pytanie o najważniejsze przyczyny dysproporcji płac między płciami5. Powszechność zjawiska przyczynia się do pozornej akcepta-cji tej sytuacji. Mimo dążeń zmierzających do wyrównania wynagrodzeń, proces ten cały czas postępuje powoli, a na obszarach wiejskich i terenach zacofanych zarów-no pod względem gospodarczym, jak i społecznym praktycznie jest niezauważalny.

Co ciekawe, rozstęp pomiędzy deklarowanymi dochodami w przeliczeniu na osobę wśród kobiet jest większy niż wśród mężczyzn o ponad 1500 zł, należy jed-nak zwrócić uwagę, że na taką sytuację wpływają obserwacje skrajne, które nie są ty-powe dla danych grup, co znajduje potwierdzenie w wartościach rozstępu kwartylo-wego (tabela 3.5).

TABELA 3.5. Przekroje statystyk opisowych dochodów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach – miary dyspersji

Wyszczególnienie Ogółem Mężczyźni KobietyRozstęp (R) 6 437,50 4 875,00 6 437,50Odchylenie standardowe (s) 617,53 556,15 675,58Współczynnik zmienności (v) 62,29 55,63 68,73Błąd standardowy (SE) 25,84 32,71 40,23Typowy obszar zmienności – dolna granica 373,88 443,57 307,32Typowy obszar zmienności – górna granica 1 608,94 1 555,86 1 658,47Rozstęp kwartylowy (IQR) 625,00 610,00 566,67Typowy pozycyjny przedział zmienności – dolna granica 275,00 290,00 333,33Typowy pozycyjny przedział zmienności – górna granica 1 525,00 1 510,00 1 466,67


Można zauważyć prawostronną asymetrię dochodów per capita. Współczyn-nik skośności w przypadku mężczyzn kształtuje się na niższym poziomie niż wśród kobiet, co wskazuje na większą jednorodność statystyczną rozkładu ich dochodów (tabela 3.6). Oznacza to, że wśród kobiet więcej jest odpowiedzi, które można zakwa-lifikować jako nietypowe w porównaniu z całą zbiorowością.

5 Można tę sytuację wyjaśnić, posiłkując się hipotezą F.Y. Edgewortha (1922, 431–457), a tak-że B. Bergman (1971, 294–329). Teoria ta zakłada, że wysokość płac zależy od podaży i popytu na pracę. Zwraca się w niej uwagę na brak substytucyjności pracowników oraz skupienie między inny-mi kobiet w nielicznych zawodach, co sztucznie zwiększa podaż, obniżając płace. Taka sama sytu-acja może dotyczyć ludności wiejskiej o niepewnych dochodach.

2. Czynniki kształtujące strukturę dochodów 89

TABELA 3.6. Przekroje statystyk opisowych dochodów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach – asymetrii i koncentracji

Wyszczególnienie Ogółem Mężczyźni KobietySkośność 3,33 2,37 3,84Błąd standardowy skośności 0,10 0,14 0,15Kurtoza 20,27 11,11 23,78Błąd standardowy kurtozy 0,20 0,29 0,29


2. Czynniki kształtujące strukturę dochodów

Obrazem poziomu życia jednostek i gospodarstw domowych w wymiarze ekonomicz-nym jest koncentracja dochodów per capita w poszczególnych przedziałach dochodo-wych. Skrajnie niskimi dochodami na osobę (poniżej 200 zł) charakteryzuje się zaled-wie 1,2% badanych respondentów, a bardzo niskimi dochodami (poniżej 400 zł) blisko 7%. Znaczną grupę wśród badanej populacji stanowią osoby z dochodami wyższymi niż 1800 zł na osobę (wykres 3.3). Zauważalna jest koncentracja wynagrodzeń w ni-skich przedziałach zarobkowych. Przyczyn tego zjawiska należy upatrywać w zaniża-niu oficjalnych wynagrodzeń, dzięki czemu spada składka na ubezpieczenie społecz-ne i podatek. Dodatkowo wpływ na taką sytuację mają z reguły niższe wynagrodzenia bliskie płacy minimalnej przyznawane nowo zatrudnionym pracownikom pracującym w formach atypowych. Inną przyczyną są relatywnie niskie zasiłki pomocowe. War-to zauważyć, że część ankietowanych ma skłonność do niewykazywania lub zaniżania części własnych dochodów, co wynika z faktu nierejestrowania części wynagrodzeń.

Na poziom dochodów per capita wpływa region zamieszkania. Jest to rezultat odmiennej struktury gospodarczej, społeczno-demograficznej oraz społeczno-zawo-dowej poszczególnych województw. Na tę sytuację wpływa poziom uprzemysłowie-nia i urbanizacji, dostęp do rynków pracy oraz czynniki o charakterze kulturowym (Szopa 2005, 103). Najwyższe średnie dochody są uzyskiwane w megaregionach cen-tralnym (1234,59 zł) oraz południowym (1153,69 zł), również w tych regionach śred-nie dochody są wyższe od średnich dochodów ogółem w Polsce. Najniższe dochody można zaobserwować w regionie południowo-zachodnim (736,37 zł). Mimo znacz-nej różnicy pomiędzy średnimi w obu regionach (blisko 500 zł), dominanta kształtu-je się na poziomie 1000 zł (tabela 3.7).

Ważnym czynnikiem wpływającym na wielkość dochodów per capita jest wy-kształcenie6. Jednak wbrew potocznym oczekiwaniom o wielkości osiąganych docho-dów nie decyduje poziom wykształcenia, ale jego charakter. W potocznej percepcji

6 Por. Heckman 1974, 679–693; Card, Di Nardo 2002, 733–783.


im wyższy poziom edukacji, tym większa szansa na wyższe dochody. Jednak taka sy-tuacja dotyczy wyłącznie osób z wyższym wykształceniem, których średnie docho-dy są przeciętnie o ponad 30% wyższe niż pozostałych osób. Jednocześnie w oma-wianej grupie osób zauważalne jest najwyższe odchylenie standardowe, a rozrzut wokół średniej przewyższa 700 zł, co wskazuje na znaczne zróżnicowanie dochodów tej grupy7. O wysokości uzyskiwanych dochodów decyduje posiadanie konkretnych umiejętności i kwalifikacji, dlatego relatywnie wysokimi zarobkami na osobę mogą legitymować się również niektórzy ankietowani z wykształceniem zasadniczym za-wodowym oraz policealnym (tabela 3.7). Na taką sytuację wpływa zapotrzebowanie rynku pracy, który poszukuje osób o wysokich kwalifikacjach oraz specjalistów i fa-chowców z danej dziedziny w większym stopniu niż osób z wykształceniem ogólnym. Można zaobserwować wysoką koncentrację dochodów wokół średniej u osób z wy-kształceniem ogólnokształcącym, z kolei wśród osób z wykształceniem zawodowym zauważalna jest grupa respondentów o wysokich dochodach. Jednak jeśli za miarę średnich dochodów przyjąć średnią przyciętą lub średnią Winsora, wnioski nie są tak oczywiste. Średnie dochody per capita respondentów z wykształceniem ogólno-kształcącym są wyższe niż w pozostałych grupach, pomijając grupę osób z wyższym wykształceniem. Powstaje wobec tego pytanie co jest tego przyczyną? Odpowiedź nie jest prosta. Wpływ na względnie wysokie zarobki części grupy ma ograniczona chłon-ność rynków wiejskich na specjalistów, a także poczucie panujące wśród kadr zatrud-niających, że o kwalifikacjach decyduje nie poziom zdobytych umiejętności, lecz uzy-skane wykształcenie w połączeniu z relatywnie szybkim wejściem na rynek pracy.

7 Duże zróżnicowanie dochodów wśród osób z wyższym wykształceniem wynika z funkcjo-nowania na rynku dwóch grup – osób z wykształceniem potrzebnym na lokalnym rynku pracy oraz osób, których wykształcenie odbiega od zapotrzebowania, w skutek czego ich pozycja rynko-wa jest gorsza.

WYKRES 3.3. Wielkość dochodów per capita w gospodarstwach domowych o niepewnych dochodach

1,2

6,7

12,3

18,917,2

16,3

11,7

7,2

2,3

6,3

0,36,2

11,8

19,718,0

13,111,8

9,3

3,1

6,62,1

7,1

12,8

18,116,3

19,5

11,7

5,0

1,4

6,0

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

do 200 200-399 400-599 600-799 800-999 1000-1199 1200-1399 1400-1599 1600-1799 powyżej1800

Ogółem Mężczyźni Kobiety


2. Czynniki kształtujące strukturę dochodów 91TA

BELA

3.7

. Prz

ekro

je st

atys

tyk

opis

owyc

h do

chod

ów lu

dnoś

ci w

iejsk

iej o

nie

pew

nych

doc

hoda

ch (p

er c

apita

, w z

ł)

Wys

zcze

góln

ieni

eŚr

edni

a ar

ytm

e-ty

czna

Śred

nia

przy

cięt

a 5,

00%

Śred

nia

Win

sora

5,

00%

Med

iana

Mod

aM

ini-

mum

Mak

si-

mum

Dol

ny

kwar

tyl

Gór

ny

kwar

tyl

Perc

en-

tyl

10.0

0

Perc

en-

tyl

90.0

0

Rozs

tęp

kwar

ty-

low

y

Odc

hyle

nie

stan

dard

owe

Cent

raln

y12

34,5

911

01,0

111

23,5

110

00,0

010

00,0

026

6,67

6500

,00

750,

0014

60,0

050

0,00

2000

,00

710,

0092

6,99

Połu

dnio

wy

1153

,69

1064

,14

1130

,46

900,

0012

50,0

062

,50

5000

,00

640,

0013

66,6

742

5,00

2000

,00

726,

6780

9,10

Połu

dnio

wo-

zach

odni

736,

3768

0,45

692,

8265

8,33

1000

,00

125,

0028

00,0

040

0,00

1000

,00

250,

0012

50,0

060

0,00

508,

17Pó

łnoc

ny97

3,29

974,

2197

6,67

966,

6715

00,0

023

3,33

1666

,67

700,

0012

33,3

357

5,00

1500

,00

533,

3332

5,10

Półn

ocno

-zac

hodn

i91

6,62

906,

1791

4,93

929,

1760

0,00

075

,00

2500

,00

600,

0011

33,3

351

2,50

1358

,33

533,

3335

4,44

Wsc

hodn

i86

7,26

828,

4484

9,83

816,

6710

00,0

012

5,00

2500

,00

600,

0010

00,0

030

0,00

1400

,00

400,

0047

8,55

Wyż

sze

1239

,14

1171

,19

1196

,25

1100

,00

1000

,00

250,

0050

00,0

075

0,00

1500

,00

500,

0021

25,0

075

0,00

743,

94Po

licea

lne

963,

5891

7,50

912,

9086

6,67

1000

,00

125,

0025

00,0

070

0,00

1250

,00

325,

0015

00,0

055

0,00

504,

68Śr

edni

e za

wod

owe

934,

4088

1,70

891,

4585

0,00

1000

,00

175,

0050

00,0

060

0,00

1100

,00

416,

6715

00,0

050

0,00

564,

27Śr

edni

e og

ólno

kszt

ałcą

ce93

8,31

917,

6692

9,47

900,

0015

00,0

062

,50

3000

,00

600,

0012

33,3

340

0,00

1500

,00

633,

3347

7,38

Zasa

dnic

ze

zaw

odow

e97

4,84

905,

5991

8,36

875,

0075

0,00

250,

0065

00,0

066

6,67

1200

,00

500,

0014

50,0

053

3,33

648,

53

Gim

nazj

alne

i ni

ższe

900,

9980

2,16

798,

3590

0,00

900,

0023

3,33

5000

,00

590,

0010

00,0

030

0,00

1250

,00

410,

0070

4,90

18–2

4 la

ta93

7,26

903,

4491

5,02

854,

1710

00,0

017

5,00

3000

,00

600,

0012

08,3

337

5,00

1500

,00

608,

3349

7,55

25–3

4 la

ta99

5,55

930,

7495

3,16

912,

5010

00,0

075

,00

5000

,00

600,

0012

33,3

341

6,67

1500

,00

633,

3362

0,74

35–4

4 la

ta97

3,79

915,

7893

9,48

833,

3360

0,00

125,

0050

00,0

060

0,00

1250

,00

480,

0015

00,0

065

0,00

597,

8045

–54

lata

972,

7990

7,80

919,

6490

0,00

Wie

lokr

.62

,50

5000

,00

690,

0012

00,0

040

0,00

1500

,00

510,

0060

7,34

55–6

4 la

ta10

89,5

999

6,15

1007

,41

1000

,00

1000

,00

125,

0065

00,0

066

6,67

1250

,00

437,

5016

66,6

758

3,33

832,

0865

lat i

wię

cej

1070

,21

1019

,76

1021

,59

1000

,00

900,

0040

0,00

2800

,00

900,

0012

00,0

060

0,00

1500

,00

300,

0047

2,81

1-os

obow

e14

32,0

012

95,0

013

55,6

712

00,0

090

0,00

350,

0050

00,0

090

0,00

1500

,00

650,

0029

00,0

060

0,00

968,

082-

osob

owe

1180

,04

1093

,29

1133

,96

1000

,00

1000

,00

200,

0065

00,0

085

0,00

1300

,00

650,

0016

00,0

045

0,00

736,

793-

osob

owe

980,

2195

1,16

964,

6893

3,33

833,

3323

3,33

2666

,67

666,

6711

66,6

750

0,00

1500

,00

500,

0042

9,53

4-os

obow

e89

1,52

842,

6985

2,60

750,

0075

0,00

75,0

050

00,0

057

5,00

1125

,00

450,

0015

00,0

055

0,00

553,

165-

osob

owe

i wię

ksze

680,

7162

0,55

663,

2750

0,00

500,

0062

,50

2400

,00

400,

0081

6,67

266,

6713

66,6

741

6,67

484,

00

Źród

ło: b

adan

ia w

łasn

e, U

MO

-201

1/01

/B/H

S5/0

1034

, n=1

067.


Kolejnym z przekrojów zróżnicowania dochodów per capita jest wiek ankieto-wanych. Z przeprowadzonych badań wynika, że średnie dochody na osobę są naj-wyższe wśród osób powyżej 55. roku życia. Należy jednak zwrócić uwagę, że jest to wynik nie tyle korzystniejszych wynagrodzeń, ile fazy cyklu życia rodziny. Zwykle w tych grupach wynagrodzenie per capita jest większe, na co wpływa przeciętnie mniejsza liczba osób zamieszkujących te gospodarstwa. Należy również podkreślić, że wyższe przeciętne dochody w tych gospodarstwach nie są równoznaczne z peł-nym zaspokojeniem potrzeb, ponieważ gospodarstwa osób starszych znacznie czę-ściej stanowią grupę dawców pomocy nieformalnej niż obserwuje się wśród gospo-darstw osób młodszych (tabela 3.7).

Czynnikiem różnicującym dochody per capita jest także wielkość gospodarstwa domowego. Analiza kształtowania się łącznych dochodów może prowadzić do nie-pełnego obrazu sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych. Największe docho-dy całkowite są osiągane przez rodziny najliczniejsze, a relatywnie niewielkie – przez gospodarstwa domowe jedno- i dwuosobowe. Jednak nie jest to tożsame z sytuacją ekonomiczną tychże gospodarstw. Przeliczenie wielkości dochodów na jednostkę pozwala uzyskać szerszy obraz sytuacji poszczególnych jednostek. Im liczniejsze go-spodarstwo domowe tym wielkość dochodu przypadającego na osobę jest mniejsza. Należy przy tym zaznaczyć, że proste podzielenie dochodów przez liczbę osób nie jest dobrą miarą, ponieważ w budżecie gospodarstw domowych znajdują się wydatki stałe, ponoszone bez względu na skład osobowy. W licznych badaniach podkreśla się, że dochód rozporządzalny na osobę istotnie maleje wraz z powiększaniem się liczby osób. Średnie dochody gospodarstw składających się z co najmniej pięciu osób są bli-sko o połowę mniejsze niż w gospodarstwach jednoosobowych. Jeśli wziąć pod uwa-gę rozwarstwienie dochodów, to największe, liczone rozstępem kwartylowym, jest zauważalne wśród osób samotnych oraz w gospodarstwach czteroosobowych, naj-mniejsze zaś w gospodarstwach składających się z trzech osób (tabela 3.7).

3. Podobieństwo struktury dochodów

Analiza struktury dochodów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach w poszcze-gólnych megaregionach pozwala zauważyć, że w regionach centralnym, północnym i północno-zachodnim najniższy jest odsetek osób, których przeciętne dochody nie przekraczają 400 zł, jednocześnie w dwóch ostatnich regionach najmniej jest osób, których dochody są wyższe niż 1600 zł per capita. W regionach tych można mó-wić o zjawisku „rozmytego środka”, co potwierdza się zwłaszcza w regionach central-nym i północnym, gdzie odsetek gospodarstw w poszczególnych grupach dochodo-wych (600–799, 800–999, 1000–1199) jest zbliżony. Stosunkowo najgorsza sytuacja

3. Podobieństwo struktury dochodów 93

jest w regionie południowo-zachodnim, w którym dominują gospodarstwa znajdu-jące się w niskich przedziałach dochodowych 200–599 zł (40%) (wykres 3.4).

WYKRES 3.4. Wielkość deklarowanych dochodów per capita w zależności od megaregionu

200-3992%

400-59912%

600-79913%

800-99916%

1000-119915%

1200-139913%

1400-15999%

1600-17995%

powyżej 180015%

centralny do 2001%

200-3996%

400-59912%

600-79919%

800-99915%1000-1199

11%

1200-139912%

1400-15995%

1600-17995%

powyżej 180014%

południowy

do 2005%

200-39919%

400-59921%600-

79916%

800-99911%

1000-119913%

1200-13998%

1400-15992%

1600-17992% powyżej 1800

3%

południowo-zachodni200-399

2%

400-59910%

600-79921%

800-99919%

1000-119920%

1200-139915%

1400-159912%

1600-17991%

północny

do 2001%

200-3993%

400-59914%

600-79919%

800-99925%

1000-119917%

1200-139912%

1400-15998%

powyżej 18001%

północno-zachodnido 200

2%

200-39914%

400-5998%

600-79924%

800-99912%

1000-119921%

1200-13998%

1400-15994%

1600-17991%

powyżej 18006%

wschodni



TABELA 3.8. Test rang Spearmana i statystyka tau Kendalla

WyszczególnienieTest

R-Spearmanap<0,05

t(N-2) p

Statystyka Tau

Kendallap<0,001

Z p p-dokł.

Centralnypołudniowy 0,788344 3,624260 0,006741 0,627907 2,527277 0,011495 ,008południowo-zachodni

0,116208 0,330929 0,749199 0,045980 0,185066 0,853177 ,500

północny 0,547403 1,850098 0,101461 0,459800 1,850661 0,064218 ,054północno-zachodni 0,689037 2,689143 0,027533 0,568329 2,287479 0,022168 ,014wschodni 0,480125 1,548104 0,160187 0,367840 1,480529 0,138732 ,108Południowycentralny 0,788344 3,624260 0,006741 0,627907 2,527277 0,011495 ,008południowo-zachodni

0,434253 1,363526 0,209847 0,298870 1,202930 0,229004 ,146

północny 0,544345 1,835393 0,103776 0,459800 1,850661 0,064218 ,054północno-zachodni 0,719526 2,930490 0,018984 0,522862 2,104480 0,035337 ,023wschodni 0,648321 2,408469 0,042610 0,482791 1,943194 0,051993 ,036Południowo-zachodnicentralny 0,116208 0,330929 0,749199 0,045980 0,185066 0,853177 ,500południowy 0,434253 1,363526 0,209847 0,298870 1,202930 0,229004 ,146północny 0,408537 1,265983 0,241139 0,340909 1,372133 0,170022 ,108północno-zachodni 0,577510 2,000832 0,080413 0,404520 1,628161 0,103491 ,078wschodni 0,768293 3,394882 0,009432 0,613636 2,469839 0,013517 ,008Północnycentralny 0,547403 1,850098 0,101461 0,459800 1,850661 0,064218 ,054południowy 0,544345 1,835393 0,103776 0,459800 1,850661 0,064218 ,054południowo-zachodni

0,408537 1,265983 0,241139 0,340909 1,372133 0,170022 ,108

północno-zachodni 0,887542 5,448672 0,000610 0,719147 2,894509 0,003798 ,002wschodni 0,762195 3,330227 0,010381 0,613636 2,469839 0,013517 ,008Północno-zachodnicentralny 0,689037 2,689143 0,027533 0,568329 2,287479 0,022168 ,014południowy 0,719526 2,930490 0,018984 0,522862 2,104480 0,035337 ,023południowo-zachodni

0,577510 2,000832 0,080413 0,404520 1,628161 0,103491 ,078

północny 0,887542 5,448672 0,000610 0,719147 2,894509 0,003798 ,002wschodni 0,790277 3,647888 0,006514 0,674200 2,713602 0,006656 ,005Wschodnicentralny 0,480125 1,548104 0,160187 0,367840 1,480529 0,138732 ,108południowy 0,648321 2,408469 0,042610 0,482791 1,943194 0,051993 ,036południowo-zachodni

0,768293 3,394882 0,009432 0,613636 2,469839 0,013517 ,008

północny 0,762195 3,330227 0,010381 0,613636 2,469839 0,013517 ,008północno-zachodni 0,790277 3,647888 0,006514 0,674200 2,713602 0,006656 ,005



Analiza korelacji rang Spearmana pozwala zauważyć, że największym podobień-stwem rozkładu dochodów charakteryzują się megaregiony północny i północno--zachodni (0,887542), północno-zachodni ze wschodnim (0,790277) oraz centralny i południowy (0,788344). Najmniejsze podobieństwo do innych regionów wykazu-je region południowo-zachodni. Statystki te potwierdzają testy tau Kendalla (tabe-la 3.8).

Ważny wpływ na kształtowanie się struktury dochodów ma wykształcenie. Im wyższe wykształcenie, tym odsetek osób o wysokich zarobkach kształtuje się na wyż-szym poziomie. Dyplom uczelni wyższej pozwala relatywnie najczęściej osiągać za-robki powyżej 800 złotych (ponad trzy czwarte respondentów), podczas, gdy w in-nych grupach udział ten nie przekracza 50%. Niski poziom życia jest z kolei domeną osób z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym. Co piąty ankietowany z tej grupy ma dochody nie wyższe niż 400 złotych (wykres 3.5).

Tablica korelacji rang Spearmana oraz tau Kendalla pozwalają stwierdzić, że z wyjątkiem osób z wykształceniem wyższym, struktury dochodów pozostałych grup wykazują wysokie podobieństwo: współczynniki R-Spearmana kształtują się na poziomie od 0,64 do 0,95, a tau Kendalla od 0,48 do 0,84. Warto zauważyć, że za-stosowanie różnych miar podobieństwa w przypadku osób z wykształceniem śred-nim ogólnokształcącym w porównaniu z gimnazjalnym i niższym powoduje, że in-terpretacja ulega zmianie – według rang Spearmana struktura dochodów wykazuje podobieństwo, a według tau Kendalla to podobieństwo nie jest istotne statystycznie (tabela 3.9).

Kolejną cechą wpływającą na dochody jest liczebność gospodarstwa domowe-go (wykres 3.6). Korelacja pomiędzy wielkością dochodów a liczbą osób jest istotna statystycznie i wynosi -0,245 (przy p<0,05). Wraz ze wzrostem liczby osób w gospo-darstwie domowym zmniejsza się poziom dochodów per capita. Mniejsze dochody w większych gospodarstwach wieloosobowych wynikają głównie ze wzrostu udzia-łu osób niezarobkujących.

Analiza współczynników podobieństwa charakteryzujących rozkład struktury dochodów per capita w gospodarstwach domowych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach według ich wielkości pozwala stwierdzić, że są one istotnie skorelowa-ne jedynie w gospodarstwach o zbliżonej wielkości. Jednocześnie warto zauważyć, że struktura dochodowa gospodarstw jednoosobowych jest najbardziej odmienna w porównaniu z innymi typami gospodarstw (tabela 3.10). Świadczy to o znacznym wpływie liczby osób na nierównomierny rozkład dochodów.


WYKRES 3.5. Wielkość deklarowanych dochodów per capita w zależności od wykształcenia

200-3994%

400-5999%

600-79915%

800-9996%

1000-119925%

1200-139912%

1400-15999%

1600-17992%

powyżej 180018%

wyższedo 200

3%200-399

8% 400-5996%

600-79916%

800-99924%1000-1199

16%

1200-139916%

1400-15996%

powyżej 18005%

policealne

do 2001%

200-3996%

400-59915%

600-79918%

800-99920%

1000-119915%

1200-139912%

1400-15996%

1600-17992%

powyżej 18005%

ednie zawodowe do 2004%

200-3996% 400-599

12%

600-79921%

800-99918%

1000-119914%

1200-13996%

1400-159912%

1600-17995%

powyżej 18002%

średnie ogólnokształcące

200-3995%

400-59915%

600-79923%

800-99918%

1000-119911%

1200-139916%

1400-15996%

1600-17992%

powyżej 18004%

zasadnicze zawodowe

200-39917%

400-5999%

600-79917%

800-99920%

1000-119922%

1200-13997%

1600-17992%

powyżej 18006%

gimnazjalne i niższe




Wyszczególnienie

Test R-Spear-

manap<0,05

t(N-2) p

Statystyka Tau

Kendallap<0,001

Z p p-dokł.

Wyższepolicealne 0,492329 1,599841 0,148301 0,362103 1,457438 0,144995 ,108średnie zawodowe 0,464834 1,484925 0,175864 0,367840 1,480529 0,138732 ,108średnie ogólnokształc. 0,353659 1,069408 0,316088 0,318182 1,280657 0,200314 ,146zasadnicze zawodowe 0,480245 1,548610 0,160067 0,404520 1,628161 0,103491 ,078gimnazjalne i niższe 0,437311 1,375389 0,206291 0,321860 1,295463 0,195161 ,146Policealnewyższe 0,492329 1,599841 0,148301 0,362103 1,457438 0,144995 ,108średnie zawodowe 0,856401 4,691478 0,001559 0,756999 3,046861 0,002312 ,001średnie ogólnokształc. 0,729145 3,013528 0,016723 0,555225 2,234738 0,025435 ,023zasadnicze zawodowe 0,838768 4,357106 0,002422 0,692244 2,786230 0,005333 ,002gimnazjalne i niższe 0,806392 3,856765 0,004831 0,659321 2,653718 0,007961 ,005Średnie zawodowewyższe 0,464834 1,484925 0,175864 0,367840 1,480529 0,138732 ,108policealne 0,856401 4,691478 0,001559 0,756999 3,046861 0,002312 ,001średnie ogólnokształc. 0,911319 6,260863 0,000243 0,781661 3,146124 0,001654 < .001zasadnicze zawodowe 0,945140 8,183437 0,000037 0,841126 3,385468 0,000711 < .001gimnazjalne i niższe 0,797546 3,739362 0,005711 0,674419 2,714483 0,006638 ,005Średnie ogólnokształcącewyższe 0,353659 1,069408 0,316088 0,318182 1,280657 0,200314 ,146policealne 0,729145 3,013528 0,016723 0,555225 2,234738 0,025435 ,023średnie zawodowe 0,911319 6,260863 0,000243 0,781661 3,146124 0,001654 < .001zasadnicze zawodowe 0,869305 4,974477 0,001087 0,719147 2,894509 0,003798 ,002gimnazjalne i niższe 0,651379 2,428168 0,041320 0,459800 1,850661 0,064218 ,054Zasadnicze zawodowewyższe 0,480245 1,548610 0,160067 0,404520 1,628161 0,103491 ,078policealne 0,838768 4,357106 0,002422 0,692244 2,786230 0,005333 ,002średnie zawodowe 0,945140 8,183437 0,000037 0,841126 3,385468 0,000711 < .001średnie ogólnokształc. 0,869305 4,974477 0,001087 0,719147 2,894509 0,003798 ,002gimnazjalne i niższe 0,640256 2,357468 0,046140 0,477396 1,921482 0,054671 ,036Gimnazjalne i niższewyższe 0,437311 1,375389 0,206291 0,321860 1,295463 0,195161 ,146policealne 0,806392 3,856765 0,004831 0,659321 2,653718 0,007961 ,005średnie zawodowe 0,797546 3,739362 0,005711 0,674419 2,714483 0,006638 ,005średnie ogólnokształc. 0,651379 2,428168 0,041320 0,459800 1,850661 0,064218 ,054zasadnicze zawodowe 0,640256 2,357468 0,046140 0,477396 1,921482 0,054671 ,036



WYKRES 3.6. Wielkość deklarowanych dochodów per capita w zależności od wielkości gospodarstwa domowego

200-3993%

400-5997%

800-99920%

1000-119910%

1200-139913%

1400-159927%

1600-17993%

powyżej 180017%

1-osobowe 200-3992%

400-5994%

600-79916%

800-99914%

1000-119926%

1200-139919%

1400-15999%

1600-17992%

powyżej 18008%

2-osobowe

200-3996%

400-5997%

600-79917%

800-99925%

1000-119922%

1200-139910%

1400-15994%

1600-17993% powyżej 1800

6%

3-osobowedo 200

3%

200-3996%

400-59917%

600-79929%

800-99914%

1000-11999%

1200-139910%

1400-15997%

1600-17992%

powyżej 18003%

4-osobowe

do 2003%

200-39921%

400-59932%

600-79917%

800-99910%

1000-11994%

1200-13994%

1400-15993%

1600-17991% powyżej 1800

5%

5-osobowe i więcej




WyszczególnienieTest

R-Spearmanap<0,05

t(N-2) p

Statystyka Tau

Kendallap<0,001

Z p p-dokł.

1-osobowe2-osobowe 0,422020 1,316646 0,224423 0,344850 1,387996 0,165138 ,1083-osobowe 0,304884 0,905450 0,391680 0,250065 1,006491 0,314180 ,1904-osobowe 0,070337 0,199436 0,846897 0,045980 0,185066 0,853177 ,5005-osobowe i więcej -0,088957 -0,252610 0,806939 -0,023256 -0,093603 0,925425 ,5002-osobowe1-osobowe 0,422020 1,316646 0,224423 0,344850 1,387996 0,165138 ,1083-osobowe 0,820672 4,062333 0,003622 0,629253 2,532695 0,011319 ,0084-osobowe 0,609756 2,175971 0,061246 0,431818 1,738035 0,082205 ,0545-osobowe i więcej 0,103976 0,295691 0,774995 0,045980 0,185066 0,853177 ,5003-osobowe1-osobowe 0,304884 0,905450 0,391680 0,250065 1,006491 0,314180 ,1902-osobowe 0,820672 4,062333 0,003622 0,629253 2,532695 0,011319 ,0084-osobowe 0,759882 3,306259 0,010758 0,539360 2,170882 0,029940 ,0235-osobowe i więcej 0,506107 1,659751 0,135546 0,340997 1,372487 0,169912 ,1084-osobowe1-osobowe 0,070337 0,199436 0,846897 0,045980 0,185066 0,853177 ,5002-osobowe 0,609756 2,175971 0,061246 0,431818 1,738035 0,082205 ,0543-osobowe 0,759882 3,306259 0,010758 0,539360 2,170882 0,029940 ,0235-osobowe i więcej 0,645263 2,388971 0,043926 0,551761 2,220794 0,026365 ,0235-osobowe i więcej1-osobowe -0,088957 -0,252610 0,806939 -0,023256 -0,093603 0,925425 ,5002-osobowe 0,103976 0,295691 0,774995 0,045980 0,185066 0,853177 ,5003-osobowe 0,506107 1,659751 0,135546 0,340997 1,372487 0,169912 ,1084-osobowe 0,645263 2,388971 0,043926 0,551761 2,220794 0,026365 ,023


Z przeprowadzonych badań wynika, że im starszy respondent, tym wyższe do-chody per capita. W ponad połowie gospodarstw, w których głowa rodziny ma powy-żej 55 lat, dochody przekraczają 1000 zł (wykres 3.7). Struktura gospodarstw, wyni-kająca z cyklu życia rodziny, powoduje, że są one mniej liczne niż pozostałe badane. Należy jednocześnie zaznaczyć, że stosunkowo wysokie dochody w tych grupach nie są równoznaczne z ich wyższym poziomem zaspokojenia potrzeb i dobrobytem. Jak już wspomniano, grupy te częściej są dawcami pomocy, co istotnie uszczupla wiel-kość dochodów faktycznie przypadających na jednostkę. Według O. Ksenzheka (2007, 85) dochodzi do nieustannych przepływów pieniądza w kierunku malejącej koncentracji, które wyrównują dysproporcje w dochodach między poszczególnymi


jednostkami. Można wnioskować, że grupy te są znacznie częściej dawcami pomo-cy, zwłaszcza w sytuacji pogarszającej się kondycji ekonomicznej gospodarstw domo-wych osób młodych. Wzięcie pod uwagę transferów międzypokoleniowych wymaga dłuższego horyzontu planowania, wykraczającego poza cykl życia jednostki – rów-nież w perspektywie obciążeń wobec dzieci, czy nawet wnuków, i na odwrót.

WYKRES 3.7. Wielkość deklarowanych dochodów per capita w zależności od wieku

do 2001%

200-3999%

400-59911%

600-79924%

800-99912%

1000-119918%

1200-13997%

1400-15999%

1600-17995%

powyżej 18004%

18-24 lata do 2002%

200-3996%

400-59916%

600-79913%

800-99919%

1000-119918%

1200-139911%

1400-15997%

1600-17991%

powyżej 18007%

25-34 lat

do 2001%

200-3996%

400-59913%

600-79924%

800-99917%

1000-119911%

1200-139910%

1400-15999%

1600-17992%

powyżej 18007%

35-44 lat do 2001%

200-3997%

400-59910%

600-79923%

800-99921%

1000-119913%

1200-139915%

1400-15994%

1600-17992%

powyżej 18004%

45-54 lat

do 2002%

200-3998%

400-5996%

600-79918%

800-99910%

1000-119921%

1200-139916%

1400-15996%

1600-17993%

powyżej 180010%

55-64 lat

400-5999%

600-7999%

800-99926%

1000-119926%

1200-139918%

1400-15994%

1600-17994%

powyżej 18004%

65 la� więcej



Pomimo względnie najkorzystniejszej sytuacji osób w wieku powyżej 55 lat, można zauważyć, że struktura dochodów poszczególnych grup wykazuje znaczne podobieństwo. Miary korelacji kształtują się na wysokich poziomach (0,65-0,91), co sugeruje stosunkowo równomierny rozkład struktury dochodów (tabela 3.11).


Test R-Spear-

manat(N-2) p

Statystyka Tau

KendallaZ p p-dokł.

18–24 lata25–34 lata 0,753803 3,244673 0,011795 0,539360 2,170882 0,029940 ,02335–44 lata 0,869305 4,974477 0,001087 0,719147 2,894509 0,003798 ,00245–54 lata 0,820122 4,054003 0,003664 0,704545 2,835741 0,004572 ,00255–64 lata 0,645263 2,388971 0,043926 0,505781 2,035727 0,041778 ,03665 lat i więcej 0,661606 2,495563 0,037198 0,531085 2,137576 0,032551 ,02325–34 lata18–24 lata 0,753803 3,244673 0,011795 0,539360 2,170882 0,029940 ,02335–44 lata 0,890909 5,548157 0,000542 0,733333 2,951610 0,003161 ,00145–54 lata 0,814593 3,972223 0,004106 0,629253 2,532695 0,011319 ,00855–64 lata 0,695135 2,735005 0,025647 0,568329 2,287479 0,022168 ,01465 lat i więcej 0,879464 5,226207 0,000797 0,739985 2,978384 0,002898 ,00135–44 lata18–24 lata 0,869305 4,974477 0,001087 0,719147 2,894509 0,003798 ,00225–34 lata 0,890909 5,548157 0,000542 0,733333 2,951610 0,003161 ,00145–54 lata 0,911858 6,282809 0,000237 0,764093 3,075416 0,002102 ,00155–64 lata 0,676842 2,600630 0,031587 0,568329 2,287479 0,022168 ,01465 lat i więcej 0,798949 3,757525 0,005564 0,644503 2,594076 0,009485 ,00545–54 lata18–24 lata 0,820122 4,054003 0,003664 0,704545 2,835741 0,004572 ,00225–34 lata 0,814593 3,972223 0,004106 0,629253 2,532695 0,011319 ,00835–44 lata 0,911858 6,282809 0,000237 0,764093 3,075416 0,002102 ,00155–64 lata 0,807343 3,869820 0,004743 0,643721 2,590926 0,009572 ,00565 lat i więcej 0,776532 3,485866 0,008248 0,603506 2,429064 0,015138 ,00855–64 lata18–24 lata 0,645263 2,388971 0,043926 0,505781 2,035727 0,041778 ,03625–34 lata 0,695135 2,735005 0,025647 0,568329 2,287479 0,022168 ,01435–44 lata 0,676842 2,600630 0,031587 0,568329 2,287479 0,022168 ,01445–54 lata 0,807343 3,869820 0,004743 0,643721 2,590926 0,009572 ,00565 lat i więcej 0,704135 2,804804 0,023027 0,561644 2,260574 0,023786 ,01465 lat i więcej18–24 lata 0,661606 2,495563 0,037198 0,531085 2,137576 0,032551 ,02325–34 lata 0,879464 5,226207 0,000797 0,739985 2,978384 0,002898 ,00135–44 lata 0,798949 3,757525 0,005564 0,644503 2,594076 0,009485 ,00545–54 lata 0,776532 3,485866 0,008248 0,603506 2,429064 0,015138 ,00855–64 lata 0,704135 2,804804 0,023027 0,561644 2,260574 0,023786 ,014



Jeśliby podjąć się określenia najmniej typowej jednostki w badanej społeczności, przyjmując za zmienną wyróżniającą strukturę dochodów, można uznać, że zamiesz-kuje ona megaregion południowo-zachodni, ma wyższe wykształcenie, jest osobą sa-motną w wieku 55–64 lata. Warto podkreślić, że wskaźniki podobieństwa struktur dochodów między gospodarstwami domowymi wyodrębnionymi według różnych cech (wiek i wykształcenie głowy gospodarstwa domowego, liczebność, zamieszkiwa-ny megaregion) wskazują na wysokie podobieństwo, co świadczy o niewielkim zróż-nicowaniu struktur dochodowych. Należy uznać, że podstawowe cechy społeczno--demograficzne tylko w niewielkim stopniu wpływają na zróżnicowanie struktury dochodów. Nie stanowią też odpowiedzi dotyczącej stopnia wpływu poszczególnych cech na obiektywny i subiektywny wymiar poziomu życia.

4. Zróżnicowanie dochodów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

Rozwarstwienie dochodów jest jednym z ważniejszych problemów ekonomii dobro-bytu. Określa możliwości nabywcze poszczególnych jednostek i grup społeczno-eko-nomicznych. Ze względu na swoją permanentność w warunkach gospodarki ryn-kowej, jest szczególnym elementem badań. Ważne miejsce dyspersji dochodowych w badaniach przejawia się w określaniu stopnia nierównomiernego rozkładu docho-dów nie tylko pomiędzy poszczególnymi gospodarstwami, ale również wewnątrz nich. Jak podkreśla B. Szopa (1994, 16), rozkład dochodów charakteryzuje stopień egalitaryzacji społeczeństwa, zasadę równości i sprawiedliwości społecznej.

Za główną przyczynę nierówności dochodowych, według teorii neoklasycznych, uznaje się odmienne wyposażenie jednostek w zasoby gospodarcze oraz umiejętno-ści gospodarowania, a w konsekwencji również skłonność do konsumpcji i oszczę-dzania, a także zróżnicowaną produktywność czynników wytwórczych (Hall, Jones 1999, 83–116). Wysoka dyspersja i polaryzacja dochodów przejawia się w gorszym wykształceniu (zarówno w poziomie, jak i zdobytej wiedzy), niższej wartości kapi-tału ludzkiego, a także niewystarczających umiejętnościach. Na znaczne zróżnico-wanie dochodów wpływają również czynniki makro- i mikroekonomiczne, takie jak nierównomierność wynagrodzeń, wysokie koszty zatrudnienia, wysokie bezrobo-cie8, system podatkowy, nieefektywne wydatki publiczne, dezaktywujące świadczenia społeczne, wysoki udział szarej strefy i inne9.

Nie tylko czynniki o charakterze makro- i mikroekonomicznym sprzyjają roz-warstwieniu dochodowemu, istotne znaczenie mają czynniki socjoekonomiczne oraz

8 W tym ukryte (zob. Tomczak 2005, 156).9 Por. Krajewska 2012, 85–116; Gagacka 2009: 443–468.

4. Zróżnicowanie dochodów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach 103

psychologiczne10. B. Wyżnikiewicz (2010, 201–216) wskazuje również na inne ważne elementy różnicowania dochodów wśród ludności – własność kapitału, rynkową siłę przetargową grup zawodowych, czy też zderzenie się na rynku pracy podaży i popy-tu na usługi produkcyjne. Wymienione czynniki, chociaż są traktowane jako przyczy-na polaryzacji dochodowej, mogą być równocześnie jej skutkiem.

Różnorodność czynników i ich wieloaspektowość sprawia, że przeciwdziała-nie dysparytetom dochodowym oraz tworzenie mechanizmów im zapobiegającym jest niezmierne trudne. Jednocześnie brak spójnej koncepcji, która wskazywałaby na wielkość akceptowalnych nierównomierności rozkładu dochodów korzystnych dla społeczeństwa oraz rozwoju społeczno-gospodarczego kraju powoduje, że bada-nia opierają się głównie na subiektywnych przeświadczeniach. Niełatwo jest jedno-znacznie określić, które nierówności są akceptowane, a które mogą być przyczyną konfliktów. Nie sposób również określić, czy nierówności sprzyjają zwiększonej ak-tywności, czy też są elementem kształtującym pozycje pasywne i zachowawcze.

Zakres nierówności dochodowych zależy od rozwoju ekonomicznego kraju i społeczeństwa. Chociaż różnorakie badania podważają odwrotnie proporcjonal-ną zależność między równością dochodów a efektywnością gospodarowania11, to z przeprowadzonych badań wynika, że istnieje istotna statystycznie korelacja pomię-dzy współczynnikami Giniego a wielkością PKB per capita w poszczególnych kra-jach (współczynnik korelacji wynosi -0,505, przy p<0,05). Należy zaznaczyć, że roz-warstwienie dochodów mierzone wskaźnikiem Giniego nie może być wystarczające do określenia sytuacji społeczno-ekonomicznej w poszczególnych krajach lub w po-szczególnych grupach. Istotne są również inne problemy związane ze stopą zatrud-nienia, dyspersją płac, czy też charakterem i strukturą zatrudnienia.

W koncepcji ekonomii dobrobytu niezmiernie ważne jest określenie poziomu nierówności efektywnych dla gospodarki kraju i jego mieszkańców. Zakładając para-boliczną zależność między dysproporcją dochodów a wydajnością pracy (Sztaudyn-ger 2003, 74–77), można przyjąć, że istnieje pewne optymalne zróżnicowanie docho-dów, które motywuje do bardziej wydajnej pracy, a każda kwota dochodów poniżej tego progu powoduje zanik motywacji osób o wyższej wydajności do efektywnej pra-cy, z kolei przy większym rozwarstwieniu zanika motywacja osób o niższych kwali-fikacjach (Aksman 2010, 46). Badania G.A. Cornia i J. Courta (2001, 24) wskazują, że na wzrost gospodarczy najkorzystniej wpływają współczynniki Giniego nie więk-sze niż 0,25 i większe niż 0,40, a więc zarówno bardzo małe, jak i zdecydowane roz-bieżności dochodowe. Jednak trudno uznać, że faktycznie istnieją takie zależności.

10 Można zatem przyjąć, że skala mikroekonomiczna nie może być przenoszona na całe spo-łeczeństwo jako sumę jednostek, ale przede wszystkim jako strukturę systemową.

11 Por. Beckerman 1986, 7–24; Deininger, Squire 1998, 259–287; Deininger Squire 1996, 565–591; Ahluwalia 1976, 307–342; Morrison 1984, 121–138; Wojtyna 1990, 214; Mikuła 2005, 9–17; Kuznets 1955, 1–28; Stewart 2000, 7.


Część badań wskazuje, że to nie samo tempo wzrostu gospodarczego wpływa na wiel-kość nierówności, ale rodzaj i charakter tych nierówności. A. Wojtyna (2002, 5–23) zwraca uwagę na kilka występujących zależności. Oprócz braku wsparcia tezy doty-czącej wzrostu ogólnego poziomu życia w powiązaniu z nierównościami w podziale dochodów, zauważa silny związek pomiędzy tempem podnoszenia się ogólnego stan-dardu życia a tempem obniżania się poziomu ubóstwa (w różnych proporcjach w po-szczególnych regionach świata i przy silnym wzroście wskaźników ubóstwa w kra-jach Europy Wschodniej i Azji Środkowej) oraz wskazuje na zmiany strukturalne zachodzące w transformujących się gospodarkach w połączeniu ze wzrostem ubó-stwa przy niewielkim tempie wzrostu gospodarczego.

Szereg badań empirycznych analizujących relacje pomiędzy wzrostem gospo-darczym a zróżnicowaniem dochodowym nie pozwala na jednoznaczną odpowiedź dotyczącą tego zagadnienia12.

Zróżnicowanie dochodów wśród ludności wiejskiej o niepewnych dochodach, mierzone wskaźnikiem Giniego, jest mniejsze niż analogiczny współczynnik dla ca-łej Polski. Potwierdza to mniejsze zróżnicowanie dochodów w tej grupie niż wśród całego społeczeństwa. Jak wynika z badań, wskaźnik ten dla Polski kształtuje się na poziomie 0,32, a dla badanej populacji wynosi 0,30 (wykres 3.8). Warto zazna-czyć, że mniejsze zróżnicowanie dochodowe wcale nie świadczy o lepszej sytuacji badanej grupy, a wynika ze specyfiki grupy. Jednocześnie potwierdza ogólnie niskie dochody respondentów. Wyniki dotyczące zaspokojenia potrzeb oraz poziomu ubó-stwa przedstawione w kolejnych rozdziałach konfirmują tezę mówiącą, że mniej-sze zróżnicowanie dochodów nie jest równoznaczne z lepszą sytuacją dochodową badanej grupy. Należy pamiętać, że współczynnik Giniego nie daje jasnej odpowie-dzi, której grupy (bogatych czy biednych) dotyczy występujący rozkład i zróżnico-wanie dochodów, co jest jego wadą z punktu widzenia działań polityki społecznej. Tym samym nie można w pełni dokonać charakterystyki potrzeb konsumpcyjnych poszczególnych członków gospodarstwa domowego i możliwości ich zaspokojenia. Należy zwrócić uwagę, że współczynnik ten jest relatywnym indeksem nierówności, a więc mierzy skalę proporcji dochodów, nie pozwala tym samym określić efektywnej wielkości nierówności w społeczeństwie. Przesuwanie się dochodów wewnątrz po-szczególnych grup – osób zamożnych lub ubogich – nie spowoduje zmian we współ-czynniku. Z kolei obliczenie wskaźników Giniego dla dochodów per capita, mimo że lepiej odzwierciedlałoby możliwości konsumpcyjne poszczególnych osób, nie uwzględniałoby efektów skali w jego prowadzeniu13. W celu uzyskania pełniejszego

12 Por. Dollar, Kraay 2002, 195–225; Easterly 1999, 239–276; Chen, Ravallion 1997, 357–382; Deninger, Squire 1996, 565–591; Forbes 2000, 869–897; Li, Zou 1998, 318–334; Barro 2000, 5–32; Lopez 2004, 5–15; Alesina, Rodrik 1994, 465–490; Perotti 1996, 149–187; Deninger, Squire 1998, 259–287; Birdsall, Londono 1997, 32–37.

13 A.B. Atkinson i in. (2011, 3–71) zwracają uwagę, że współczynnik Giniego jest bardziej wrażliwy na przesunięcia w centrum rozkładu niż na jego obrzeżach.


obrazu niezbędne jest obliczenie innych wskaźników, które mogą przybliżyć sytuację ekonomiczną badanej grupy, w tym stosunek kwintylowy Q4/Q1.

WYKRES 3.8. Krzywa Lorenza dla ludności wiejskiej o niepewnych dochodach dla całej Polski


Na podstawie krzywej Lorenza można określić inne miary nierówności – mię-dzy innymi współczynnik Schutza14. Określenie odległości pionowej funkcji Loren-za od linii egalitarnej pozwala wyznaczyć procent dochodów wszystkich badanych gospodarstw, który powinien zostać przetransferowany z grupy gospodarstw zamoż-nych do gospodarstw ubogich, aby zniknęły nierówności dochodowe. W związku z tym, że współczynnik Schutza dla badanej populacji wynosi 21,19%, w celu unik-nięcia nierówności należałoby dokonać transferu ponad 1/5 dochodów do gospo-darstw znajdujących się poniżej średniej15 (tabela 3.12).

14 Współczynnik nierówności Schutza określa nierównomierność rozkładu dochodów. Traktowany jest jako wskaźnik sprawiedliwości społecznej, ponieważ wyznacza wielkość niezbęd-nych transferów pozwalających wyrównać nierówności dochodowe poprzez przesunięcie dochodów z grup względnie zamożnych, do grup ubogich. Y. Kondor dokonuje interpretacji współczynnika Schutza, dzieląc populację na dwie grupy: A – o dochodach powyżej średniej μ, oraz B – której do-chody są nie wyższe niż wyznaczona średnia μ. Wykorzystując odległości pomiędzy krzywą Lorenza a linią egalitarną, współczynnik ten można wyznaczyć jako maksymalną odległość pionową pomię-dzy tymi funkcjami. Maksymalna odległość pionowa jest równa połowie względnego odchylenia

przeciętnego i wyznaczana wzorem R D=2µ

, gdzie D oznacza odchylenie przeciętne dochodu ekwi-

walentnego gospodarstw domowych. Ekonomiści włoscy zwykli ten współczynnik nazywać wskaź-nikiem nierówności Pietry (Schutz 1951, 107–122; Kot 2000, 112–114; Kondor 1971, 1041–1042).

15 Bardzo ważne dla dyskursu o biedzie jest to, że konstrukcja współczynnika powoduje, że likwidacja kategorii osób ubogich jest praktycznie niemożliwa, ponieważ po transferach zmianie ulega wielkość średnich dochodów, co skutkuje zmniejszeniem współczynnika i powstaniem nowej grupy osób relatywnie ubogich (znajdujących się poniżej średniej). Likwidacja ubóstwa liczonego


WYKRES 3.9. Krzywe Lorenza dla ludności wiejskiej o niepewnych dochodach w megaregionach



Z przeprowadzonych badań wynika, że zróżnicowanie dochodów ma wymiar przestrzenny. Jest ono największe w regionie centralnym (G=0,344) oraz południo-wym (G=0,329), najmniejsze zaś w regionie północno-zachodnim (G=0,190) oraz północnym (G=0,230). Wyrównanie dochodów16 wymaga największych przesunięć w regionie centralnym (24,90%) i południowym (24,16%), najmniejszych zaś w pół-nocnym (16,15%) i północno-zachodnim (12,98%) (tabela 3.12). Wysokie współ-czynniki Giniego mają potwierdzenie w innych wskaźnikach entropii, między in-nymi współczynniku Theila. Chociaż trudno jest z całą pewnością określić poziom zróżnicowania dochodowego korzystny dla rozwoju społeczno-gospodarczego, moż-na przyjąć tezę, że jego nierównomierny rozkład sprzyja zaostrzaniu się nierówności w kolejnych latach, a w konsekwencji petryfikuje niekorzystny rozkład przestrzenny dochodów, co powoduje trudności rozwojowe gospodarki na obszarach relatywnie biedniejszych w kontraście do obszarów zamożniejszych17.

TABELA 3.12. Współczynniki zróżnicowania dochodowego ludności wiejskiej o niepewnych dochodach według regionów NUTS1

Wyszczególnienie Wskaźnik Giniego Wskaźnik TheilaWspółczynnik nierówności

SchutzaPolska - ogółem 0,305 0,166 0,2119Region północny 0,230 0,086 0,1615Region północno-zachodni 0,190 0,062 0,1298Region centralny 0,344 0,209 0,2490Region południowo-zachodni 0,312 0,167 0,2213Region południowy 0,329 0,177 0,2416Region wschodni 0,301 0,157 0,2130


Odzwierciedleniem wskaźników Giniego są krzywe Lorenza. Najmniej strome są w regionie północno-zachodnim i północnym, tam też na połowę osób o najniższych dochodach przypada nieco ponad 1/3 łącznych dochodów, podczas gdy w regionach południowym i centralnym, gdzie krzywe Lorenza są najbardziej strome, zaledwie 1/4. Region centralny charakteryzuje się również tym, że na niewielką część popu-lacji przypada znaczna część dochodów, a krzywa Lorenza blisko granicy określają-cej 100% ludności jest znacznie bardziej stroma niż w innych regionach (wykres 3.9).

Różnice w dystrybucji dochodów w poszczególnych megaregionach są uwarun-kowane – zgodnie z teorią rdzenia i peryferii (core-periphery theory) – istnieniem sil-nych ośrodków z szybko rosnącą produkcją, rozbudowanym systemem usług i przed-siębiorczości z jednej strony, a także znacznie biedniejszych obszarów peryferyjnych

w ten sposób wymagałaby całkowitej egalitarności dochodów.16 Liczone współczynnikiem Schutza.17 Por. Zagórski, Gorzelak, Jałowiecki 2009.


z drugiej strony. Teoria ta wskazuje na zróżnicowane, obustronne korzyści w długim okresie, dzięki efektowi skapywania (trickle-down theory) (Jasiński 2012, 17). Moż-na przyjąć, że istnienie silnych ośrodków miejskich sprzyja poprawie sytuacji tere-nów wiejskich w poszczególnych megaregionach. Jednak trudno jest znaleźć uzasad-nienie w odpowiedziach respondentów. Z badań wynika, że w regionie centralnym, gdzie znajdują się dwa z trzech największych miast Polski (Warszawa i Łódź), zróż-nicowanie dochodowe jest największe. Z kolei jeśliby spojrzeć na dochody budżetów miast na jednego mieszkańca, to najbogatszymi miastami są Sopot (region północ-ny), Przemyśl (region południowy) i Warszawa (region centralny)18. Również anali-za średnich dochodów miast na prawach powiatu, jako rdzenia, nie pozwala znaleźć prawidłowości zawartych w teorii rdzenia i peryferii. Nie można zauważyć istotnych korelacji, które potwierdziłyby, że lepsza sytuacja obszarów rdzeniowych, sprzyja po-jawianiu się efektu skapywania i lepszej sytuacji na obszarach wiejskich, w tym wśród ludności o niepewnych dochodach. Ze względu na niski poziom mobilności z do-brodziejstw zamieszkiwania wokół aglomeracji korzystają głównie wsie o charakte-rze „sypialnianym”19. Obszary wiejskie oddalone od miast rdzeniowych nie osiągają bezpośrednich korzyści20.

Ważnym przekrojem zróżnicowania dochodów są gospodarstwa wyróżnione ze względu na płeć respondenta. Można zauważyć, że wśród mężczyzn zróżnicowanie dochodowe mierzone współczynnikiem Giniego jest większe i wynosi 0,32, dla po-równania współczynnik entropii mierzony wskaźnikiem Theila wynosi 0,19. Analo-giczne wskaźniki dla kobiet wynoszą odpowiednio 0,28 i 0,14. Wykorzystując krzywą Lorenza, można zaobserwować, że egalitaryzm wśród kobiet jest tylko nieco większy niż u mężczyzn. Połowa kobiet o dochodach najniższych ma 30,8% łącznych docho-dów ekwiwalentnych, podczas gdy analogiczny wskaźnik wśród mężczyzn wynosi 28,5%. U mężczyzn krzywa Lorenza w większym stopniu odchyla się od linii egali-tarnej, a tym samym rozkład dochodów wśród tej grupy jest bardziej nierównomier-ny (wykres 3.10). Aby zwiększyć poziom egalitarności, należałoby dokonać transfe-ru środków do grupy gospodarstw domowych o dochodach mniejszych lub równych średnim dochodom, w wysokości 19,73% wśród kobiet i 22,71% wśród mężczyzn.

18 Obliczenia na podstawie Banku Danych Lokalnych, stan na 31.12.2013.19 Por. Rosner 2008, 216; Kotowska, Węziak 2009, 96.20 Dodatkowo, według M. Boniego (2001, 21), mobilność zawodowa i terytorialna jest ogra-

niczona brakiem środków na programy publiczne, a także niskimi zasobami finansowymi zainte-resowanych, co utrudnia zarówno przeprowadzkę do miejsc, w których praca jest możliwa do zdo-bycia, jak i podniesienie kwalifikacji.

Por. Czyżewski, Matuszczak 2012, 15–33.


WYKRES 3.10. Krzywe Lorenza dla ludności wiejskiej o niepewnych dochodach według płci


Czynnikiem silnie oddziałującym na poziom dochodów jest wykształcenie. Z badań wynika, że specjalistyczne wykształcenie sprzyja większym możliwościom ankietowanych, ponieważ pojawiają się wtedy nowe możliwości zdobycia pracy i wy-nagrodzenia. Jednak osoby z kwalifikacjami mało potrzebnymi na lokalnym rynku, z wykształceniem niedopasowanym do potrzeb pracodawców, lub też bez odpowied-niej siły przebicia, nie mają szans na satysfakcjonującą pracę. Warto zauważyć, że to właśnie wśród osób z wykształceniem wyższym i średnim zawodowym zróżnico-wanie dochodów jest największe (odpowiednio G=0,31, T=0,16 i G=0,33 i T=0,22). Wyrównanie dochodów grupy wymaga największych transferów wśród osób z wy-kształceniem gimnazjalnym i niższym (23,43%), wyższym (22,39%) i średnim zawo-dowym (22,31%), nieco mniejszych zaś wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (20,54%), średnim ogólnokształcącym (17,60%) i policealnym (15,88%) (tabela 3.13). Dyplom uczelni wyższej, w sytuacji coraz większej powszechności szkół wyższych, nie jest gwarantem satysfakcjonujących dochodów. Rynek pracy w dużej mierze weryfikuje zdobytą wiedzę i umiejętności. Duże zróżnicowanie dochodów w tej grupie osób to skutek pojawiania się dwóch przeciwstawnych grup: pierwszej – skłonnej do podejmowania ryzyka, aktywnie poszukującej pracy, potrafiącej przekuć swą wiedzę na korzyści materialne i drugiej – biernej, o niewielkich zdolnościach ada-ptacyjnych, w której oczekiwania wynikające z podjętej ścieżki kształcenia rozminęły się z rzeczywistością ekonomiczną, a stopień wykorzystania kwalifikacji nie przekła-da się na wielkość wynagrodzenia. W tym też znaczeniu o drugiej grupie można mó-wić jako o osobach „przeedukowanych” – ich poziom wykształcenia jest zbyt wysoki w porównaniu z rzeczywistym zapotrzebowaniem wiejskiego rynku pracy. Niewielki


popyt na osoby z wysokim wykształceniem na obszarach wiejskich powoduje, że nie mogą one znaleźć pracy, co w połączeniu z niską mobilnością sprzyja podejmowaniu pracy niesatysfakcjonującej, niezgodnej z poziomem i profilem wykształcenia. Nie-dopasowanie edukacyjne w takiej sytuacji prowadzi do negatywnych skutków two-rzących logiczny schemat niekorzystnych wydarzeń – wyższe wykształcenie przekra-cza wymagania stawiane przez pracodawców, a w połączeniu z późniejszym okresem wstąpienia na rynek pracy powoduje wypychanie tej grupy na margines.

TABELA 3.13. Współczynniki zróżnicowania dochodowego według wykształcenia

Wyszczególnienie Wskaźnik Giniego Wskaźnik TheilaWspółczynnik nierówności

SchutzaWyższe 0,31 0,16 0,2239Policealne 0,23 0,09 0,1588Średnie zawodowe 0,33 0,22 0,2231Średnie ogólnokształcące 0,26 0,11 0,1760Zasadnicze zawodowe 0,28 0,14 0,2054Gimnazjalne 0,29 0,15 0,2250Podstawowe 0,31 0,19 0,2114Bez wykształcenia 0,20 0,07 0,1341


Chociaż istnieje korelacja pomiędzy dochodami i bogactwem jednostek a ich umiejętnościami i zdolnościami (liczonymi jako ilość lat nauki), to nie zawsze wy-kazuje ona znaczne wartości21. Z przeprowadzonych badań wynika, że 20% najbo-gatszych respondentów z wyższym wykształceniem ma 41,8% wszystkich docho-dów, podczas gdy wśród osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym odsetek ten kształtuje się na poziomie 35,6%. Można również zauważyć, że 20% najbiedniej-szych osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym ma 6,9% wszystkich docho-dów, podczas gdy analogiczny wskaźnik wśród osób w wykształceniem policealnym i średnim ogólnokształcącym kształtuje się na poziomie 8,6–8,7% (wykres 3.11).

Ważnym czynnikiem różnicującym wielkość dochodów jest główne źródło utrzymania respondenta. Są one najbardziej zróżnicowane wśród osób wykonują-cych pracę na czas określony i pracę tymczasową, najmniej zaś wśród wykonujących ją w niepełnym wymiarze i na umowę o dzieło lub zlecenie. Wyrównanie docho-dów wymaga transferów w wielkości od 16,15% (w przypadku umów w niepełnym wymiarze czasu) do 24,94% (w przypadku umów na czas określony) (tabela 3.14).

21 Por. Lynn, Vanhanen 2002, 94.


WYKRES 3.11. Krzywe Lorenza dla ludności wiejskiej o niepewnych dochodach według wykształcenia



TABELA 3.14. Współczynniki zróżnicowania dochodowego według wybranych głównych źródeł dochodów

WyszczególnienieWskaźnik Giniego

Wskaźnik Theila

Współczynnik nierówności Schutza

Umowa o dzieło / umowa zlecenia 0,25 0,12 0,1672Umowa na czas określony 0,35 0,21 0,2494Umowa o pracę w niepełnym wymiarze czasu 0,23 0,09 0,1615Praca tymczasowa 0,32 0,17 0,2306Własna działalność gospodarcza 0,30 0,18 0,1999Utrzymujący się z zasiłków 0,25 0,11 0,1775Praca nierejestrowana 0,28 0,13 0,2189


Potwierdzeniem wskaźników Giniego i Theila są wykresy krzywej Lorenza dla poszczególnych źródeł dochodów. Porównanie krzywych Lorenza pozwala zauwa-żyć, że najbliżej krzywej egalitarnej znajdują się dochody ludności utrzymującej się z pracy w niepełnym wymiarze, a największe rozwarstwienie występuje wśród osób zatrudnionych na czas określony (wykres 3.12). Duże rozwarstwienie w tej grupie to efekt jej dużego wewnętrznego zróżnicowania. Łączy ona bowiem zarówno pra-cowników zadaniowych, często o wysokich kwalifikacjach oraz osoby utrzymujące się z pracy sezonowej, zatrudnionych przy produkcji rolnej, jak i osoby, zatrudniane w lokalnych przedsiębiorstwach na zasadach rotacyjnych. Te ostatnie są zatrudnia-ne na okres pozwalający uzyskać zasiłek dla bezrobotnych, po którym są zwalniane, a ich miejsca zajmują osoby dotychczas niepracujące. Po tym okresie nierzadko na-dal są zatrudniane w tym samym zakładzie jednak już bez umowy lub w innej formie


WYKRES 3.12. Krzywe Lorenza dla ludności wiejskiej o niepewnych dochodach według wybranych głównych źródeł dochodów


pozwalającej pracodawcy obniżyć koszt zatrudnienia. Często zatrudnienie tych osób na krótki okres wynika z czasowego zapotrzebowania na zwiększoną siłę roboczą w lokalnych przedsiębiorstwach. W grupie tej zauważalny jest relatywnie wysoki od-setek osób uzupełniających kwalifikacje.

Warto zwrócić uwagę na zróżnicowanie dochodowe w zależności od liczby osób w gospodarstwie i wieku respondenta. Najwyższe współczynniki Giniego występu-ją wśród jednoosobowych gospodarstw domowych (G=0,379), tam też wyrównanie dochodów wymaga przesunięcia 28,20% dochodów osób znajdujących się powyżej średniej, w celu wyrównania dochodów. W przypadku respondentów rozróżnionych ze względu na wiek, najwyższe zróżnicowanie dochodowe występuje wśród osób w wieku 55–64 lata (G=0,369), które wymagają zwiększenia dochodów o 24,99% (ta-bela 3.15).

Z badań wynika, że zróżnicowanie dochodowe liczone współczynnikiem Gi-niego i Theila oraz współczynnik nierówności Schutza są skorelowane ze zróżnico-waniem wewnętrznym. Obrazem tej sytuacji są współczynniki zróżnicowania de-cylowego. Analiza wskaźnika D9/D1, wskazującego na stosunek decyla dziewiątego do pierwszego, a więc osób z dochodami największymi w relacji do osób najuboż-szych, pozwala zauważyć, że wśród wszystkich analizowanych grup w przekrojach geograficznym, płciowym, wykształceniowym, wiekowym i liczebnościowym, naj-większe zróżnicowanie występuje wśród gospodarstw składających się z co najmniej pięciu członków (5,13) (tabela 3.16). Gospodarstwa te są wewnętrznie bardzo zróżni-cowane. Obok gospodarstw składających się z dwóch osób dorosłych i przynajmniej trójki dzieci, znajdują się gospodarstwa składające się z osób dorosłych, w których więcej niż jedna ma zatrudnienie. W grupie osób o najwyższych dochodach (D10)



bardzo często znajduje się emeryt lub rencista22, co sprzyja poprawie sytuacji docho-dowej tych gospodarstw. Jednocześnie w gospodarstwach, w których skład wchodzą osoby niepełnoletnie, niepracujące, zwykle pracuje jeden z rodziców, co sprzyja ob-niżaniu się dochodów per capita.

Ważnym wskaźnikiem pozwalającym ocenić relację dochodów osób najzamoż-niejszych w stosunku do mediany dochodów per capita jest miernik D9/D5, który pokazuje relację dochodów wysokich do dochodu środkowego. Również w tym przy-padku największym zróżnicowaniem charakteryzują się gospodarstwa składające się z przynajmniej pięciu osób (tabela 3.16).

TABELA 3.15. Współczynniki zróżnicowania dochodowego według wybranych głównych źródeł dochodów

Wyszczególnienie Wskaźnik Giniego Współczynnik nierówności Schutza1-osobowe 0,379 0,2822-osobowe 0,256 0,1753-osobowe 0,249 0,1694-osobowe 0,286 0,2015-osobowe i więcej 0,346 0,25118–24 lata 0,280 0,19725–34 lata 0,298 0,20335–44 lata 0,314 0,22345–54 lata 0,276 0,18555–64 lata 0,369 0,25065 lat i więcej 0,205 0,139


Kolejnym interesującym wskaźnikiem zróżnicowania dochodów jest mier-nik D1/D5, wskazujący na relację dolnego decyla dochodowego do mediany. Jego waga wynika z ukazania relacji płac niskich do płacy środkowej. Im wyższy miernik, tym dochody grupy osób o najniższych dochodach są bliższe medianie. Z przepro-wadzonych badań wynika, że najbardziej egalitarne dochody są w gospodarstwach domowych składających się z dwóch osób, w których miernik D1/D5 kształtuje się

22 Zwykle bierność zawodowa oznacza obniżenie standardu życia i statusu społecznego, jednak szczegółowa analiza warunków życia polskich emerytów pozwala stwierdzić, że ich sytuacja docho-dowa kształtuje się na wyższym poziomie niż w innych typach gospodarstw domowych, a wielkość dochodów rozporządzalnych jest wyższa niż średnie dochody całego społeczeństwa. Można zatem stwierdzić, że w gospodarstwach utrzymujących się z emerytur sytuacja jest relatywnie lepsza niż w innych typach gospodarstw domowych, a wielkość dochodów rozporządzalnych per capita jest wyż-sza niż średnie dochody całego społeczeństwa w przeliczeniu na osobę. Zachodzi tu nietypowa sy-tuacja, gdy gospodarstwa domowe osób nieaktywnych zawodowo mają wyższe dochody rozporzą-dzalne niż grupy produktywne, aktywnie uczestniczące w procesach gospodarczych. Trudno znaleźć rozsądne uzasadnienie tych dysproporcji (por. Jurek 2011, 22–24; Pena-Casas, Latta 2004, 25–30).


na poziomie 0,65. Największym zróżnicowaniem między osobami najbiedniejszymi w relacji do środkowych dochodów charakteryzują się gospodarstwa domowe, w któ-rych głowa rodziny ma wykształcenie nie wyższe niż gimnazjalne – 0,33 (tabela 3.16).

TABELA 3.16. Współczynniki zróżnicowania decylowego i kwartylowego dochodów gospodarstw domowych o niepewnych dochodach per capita, według wybranych cech

WyszczególnienieMiernik

D9/D1 D9/D5 D1/D5 Q3/Q1Ogółem 3,60 1,67 0,46 2,00Mężczyźni 3,32 1,72 0,52 1,95Kobiety 3,75 1,67 0,44 1,94Centralny 4,00 2,00 0,50 1,95Południowy 4,71 2,22 0,47 2,14Południowo-zachodni 5,00 1,90 0,38 2,50Północny 2,61 1,55 0,59 1,76Północno-zachodni 2,65 1,46 0,55 1,89Wschodni 4,67 1,71 0,37 1,67Wyższe 4,25 1,93 0,45 2,00Policealne 4,62 1,73 0,38 1,79Średnie zawodowe 3,60 1,76 0,49 1,83Średnie ogólnokształcące 3,75 1,67 0,44 2,06Zasadnicze zawodowe 2,90 1,66 0,57 1,80Gimnazjalne i niższe 4,17 1,39 0,33 1,6918-24 lata 4,00 1,76 0,44 2,0125-34 lata 3,60 1,64 0,46 2,0635-44 lata 3,13 1,80 0,58 2,0845-54 lata 3,75 1,67 0,44 1,7455-64 lata 3,81 1,67 0,44 1,8865 lat i więcej 2,50 1,50 0,60 1,331-osobowe 4,46 2,42 0,54 1,672-osobowe 2,46 1,60 0,65 1,533-osobwe 3,00 1,61 0,54 1,754-osobowe 3,33 2,00 0,60 1,965-osobowe i większe 5,13 2,73 0,53 2,04


Analiza zróżnicowania dochodowego pozwala stwierdzić, że dyspersja dochodo-wa ponad dwukrotnie się zmienia, gdy porównaniu podlega nie 10% gospodarstw naj-biedniejszych i najbogatszych, a 25%. Stosunkowo niskie mierniki Q3/Q1 w stosunku do D9/D1 w pewnym zakresie są sprzeczne z tezą „znikającego środka”23, tym samym trudno jest mówić o wewnętrznej polaryzacji badanych osób. Podział ten charaktery-zuje się występowaniem zarówno dochodów wysokich, jak i średnich oraz niskich. Za-

23 Por. Hausner, Marody (red.) 1999, 106.

5. Koncentracja dochodów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach 117

obserwowano, że wśród gospodarstw domowych, w których dochody oscylują wokół +/- 25% w stosunku do mediany, zróżnicowanie jest niewielkie. Potwierdza to wystę-powanie zjawiska „rozmytego środka” – dochody na granicy kwartyli I i II w stosun-ku do wartości z pogranicza kwartyla III i IV są zbliżone do siebie, co w największym stopniu można zaobserwować wśród osób powyżej 65 roku życia (tabela 3.16). Nale-ży dodać, że dochody wysokie, w porównaniu z danymi dla kraju, są relatywnie niższe.

Nierówności dochodowe nie przejawiają się wyłącznie w niezaspokojeniu potrzeb, ważny jest również nierówny dostęp do dóbr i usług publicznych. Brak możliwości uczestniczenia w rynku edukacyjnym czy zdrowotnym powoduje, że część społeczeń-stwa jest pozbawiona szans uczestnictwa w życiu społecznym w stopniu odpowiada-jącym ich aspiracjom. Ważna jest zatem równość szans w dostępie do dóbr i usług, w tym w dostępie do edukacji, oraz struktur społecznych przyczyniających się do dzia-łań prospołecznych, proprzedsiębiorczych i podnoszących wartość kapitału ludzkiego.

5. Koncentracja dochodów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

Ważną informacją przy ustalaniu poziomu życia oraz wielkości frakcji osób nieza-spokajających potrzeb jest wyznaczenie współczynnika koncentracji, określającego udział dochodów gospodarstw domowych w poszczególnych grupach decylowych. Na podstawie badań można stwierdzić, że gospodarstwa domowe 10% osób znajdu-jących się w najgorszej sytuacji dochodowej miały niemal ośmiokrotnie mniej środ-ków pieniężnych niż gospodarstwa 10% osób znajdujących się w najkorzystniejszej sytuacji dochodowej. Jak wynika z badań, bez względu na płeć respondenta rozkład dochodów jest zbliżony (tabela 3.17).

TABELA 3.17. Wskaźnik koncentracji dochodów – rozkład decylowy dochodu per capita w gospodarstwach domowych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach w zależności od płci

Wyszczególnienie OgółemWielkość

skumulowanaMężczyźni

Wielkość skumulowana

KobietyWielkość

skumulowanak (1,10) 3,00 3,00 3,24 3,24 2,81 2,81k (2,10) 4,92 7,92 4,94 8,18 4,71 8,52k (3,10) 6,22 14,14 6,14 14,32 6,21 14,73k (4,10) 7,22 21,36 7,25 21,57 7,18 21,91k (5,10) 8,55 29,91 8,17 29,74 8,54 30,45k (6,10) 9,37 39,28 9,23 38,97 9,81 40,26k (7,10) 10,27 49,55 10,13 49,10 10,49 50,75k (8,10) 11,88 61,43 12,09 61,19 12,13 62,88k (9,10) 14,01 75,44 14,08 75,27 13,77 75,65k (10,10) 24,57 100,00 24,73 100,00 24,36 100,00



Najwyższy odsetek dochodów osiąganych przez osoby, których dochody znajdu-ją się w piątym decylu można zaobserwować w megaregionach północnym (35,88%) i północno-zachodnim (35,30), najniższe zaś w centralnym (25,35) i południowo-za-chodnim (25,67). Z przeprowadzonych badań wynika, że największy odsetek docho-dów wśród osób z najwyższym wynagrodzeniem jest w regionie centralnym (32,90), najmniejszy zaś w północnym (16,42) (tabela 3.18).

TABELA 3.18. Wskaźnik koncentracji dochodów – rozkład decylowy dochodu per capita w gospodarstwach domowych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach w zależności od megaregionu

Wyszczególnienie Centralny PołudniowyPołudniowo-

zachodniPółnocny

Północno-zachodni

Wschodni

k (1,10) 2,61 2,61 2,45 4,47 4,21 2,55k (2,10) 4,17 4,41 3,93 6,67 6,23 4,11k (3,10) 5,19 5,32 4,93 7,05 6,78 6,42k (4,10) 6,63 6,87 6,92 8,81 8,45 7,74k (5,10) 6,75 7,11 7,44 8,87 9,62 8,78k (6,10) 8,21 9,23 9,03 10,75 10,31 10,33k (7,10) 8,75 10,15 12,37 10,62 10,94 11,78k (8,10) 11,14 13,09 12,51 13,05 12,25 12,40k (9,10) 13,64 15,34 16,61 13,29 13,99 13,27k (10,10) 32,90 25,87 23,81 16,42 17,22 22,62


Porządkując gospodarstwa domowe według rosnącego dochodu ekwiwalentne-go, stwierdzono, że na 10% najbogatszych gospodarstw, w których głowa rodziny ma wykształcenie policealne, przypada 17,86% ogółu dochodów. Tylko w tej grupie oso-by o najwyższych dochodach mają tak niewielki udział dochodów całkowitych. Naj-większe zróżnicowanie dochodów można zaobserwować wśród osób z wykształce-niem co najwyżej gimnazjalnym. W tej grupie na osoby o najwyższych dochodach przypada blisko 40% dochodów całej zbiorowości. Można jednocześnie zauważyć, że wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym rozpiętość dochodów jest relatywnie niska, na co wpływają względnie wysokie dochody osób z pierwsze-go decyla (tabela 3.19)

Analiza dochodów ekwiwalentnych pozwala zauważyć, że najbogatsze gospodar-stwa jednoosobowe są w relatywnie korzystniejszej sytuacji niż pozostałe gospodar-stwa domowe. W najzamożniejszych gospodarstwach domowych osób samotnych znajduje się blisko 40% ogółu dochodów badanej zbiorowości, podczas gdy w gospo-darstwach trzyosobowych odsetek ten spada do 21,76%. Relatywnie najmniejsza roz-piętość jest zauważalna w gospodarstwach dwuosobowych, w których relacja ogółu

5. Koncentracja dochodów ludności wiejskiej o niepewnych dochodach 119

dochodów w ostatnim i pierwszym decylu kształtuje się na poziomie 5,7 (dla porów-nania w jednoosobowych – 15,9) (tabela 3.20)

TABELA 3.19. Wskaźnik koncentracji dochodów – rozkład decylowy dochodu per capita w gospodarstwach domowych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach w zależności od wykształcenia

Wyszczególnienie Wyższe PolicealneŚrednie

zawodoweŚrednie

ogólnokształcąceZasadnicze zawodowe


k (1,10) 2,92 2,61 2,93 2,70 3,68 2,35k (2,10) 4,70 6,14 5,11 4,86 5,33 3,71k (3,10) 5,95 7,93 5,74 6,39 6,64 3,78k (4,10) 7,69 8,93 7,40 7,29 7,57 6,98k (5,10) 8,23 9,43 8,08 8,91 8,41 7,12k (6,10) 9,42 7,55 9,86 10,06 9,36 9,53k (7,10) 10,37 10,99 10,59 10,95 10,45 8,60k (8,10) 12,00 13,51 11,08 13,10 12,40 8,83k (9,10) 15,46 15,06 13,95 15,81 13,43 12,22k (10,10) 23,26 17,86 25,25 19,92 22,75 36,89


TABELA 3.20. Wskaźnik koncentracji dochodów – rozkład decylowy dochodu per capita w gospodarstwach domowych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach w zależności od liczebności gospodarstwa domowego

Wyszczególnienie 1-osobowe 2-osobowe 3-osobowe 4-osobowe 5-osobowe i większek (1,10) 2,45 4,01 3,70 2,80 2,97k (2,10) 4,95 6,00 5,61 5,40 4,18k (3,10) 5,27 7,18 6,53 6,27 5,19k (4,10) 5,71 8,06 7,82 6,93 5,88k (5,10) 6,85 8,52 8,83 8,20 6,76k (6,10) 7,80 9,10 9,75 8,77 8,58k (7,10) 8,18 10,47 10,35 10,87 9,97k (8,10) 8,56 11,11 11,81 12,58 10,66k (9,10) 11,23 12,81 13,85 15,05 16,29k (10,10) 39,00 22,73 21,76 23,12 29,52


Rozpiętości w dochodach są tym większe, im starszy jest respondent. Jednak wśród osób powyżej 65. roku życia rozpiętości te ponownie spadają. Porządkując go-spodarstwa domowe według rosnącego poziomu dochodów ekwiwalentnych, moż-na zauważyć, że 10% najbogatszych gospodarstw domowych osób w wieku 18–24 lata ma w swoim posiadaniu ponad 1/5 wszystkich dochodów, a wśród osób w wieku 55–64 lata udział ten wzrasta do blisko 1/3 (tabela 3.21).


TABELA 3.21. Wskaźnik koncentracji dochodów – rozkład decylowy dochodu per capita w gospodarstwach domowych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach w zależności od wieku

Wyszczególnienie 18–24 lata 25–34 lata 35–44 lata 45–54 lata 55–64 lata 65 lat i więcejk (1,10) 3,08 2,60 3,07 2,48 2,18 2,86k (2,10) 4,27 4,58 5,40 4,64 3,84 3,98k (3,10) 5,45 5,64 6,20 6,59 5,56 8,07k (4,10) 7,31 7,07 7,00 7,71 6,50 8,77k (5,10) 8,55 8,27 8,18 9,06 7,36 9,42k (6,10) 10,22 9,87 9,10 9,57 8,92 9,74k (7,10) 10,84 10,67 10,07 10,39 10,10 10,23k (8,10) 13,12 12,58 11,86 12,29 11,18 11,37k (9,10) 15,61 14,47 14,52 13,68 12,53 13,15k (10,10) 21,56 24,26 24,61 23,59 31,83 22,41


Przesuwanie się dochodów do grup najbogatszych może sprzyjać wzrostowi inwestycji, a w efekcie poprawie sytuacji osób najuboższych. Jednak oczekiwania, że osoby zamożne automatycznie nadwyżki dochodowe będą przeznaczać na two-rzenia nowych miejsc pracy oraz inwestycje mogą okazać się płonne24, zwłaszcza w sytuacji ogólnego niskiego poziomu życia. Tak długo jak będzie istniał niski popyt krajowy, wynikający m.in. z wysokiej pauperyzacji i bezrobocia, osoby względnie za-możne nie będą się decydować na zakładanie własnych przedsiębiorstw i ekspansję rozwojową już istniejących firm. Rodzi się pytanie o istotę podziału dochodów, tak aby był on korzystny zarówno dla gospodarki, jak i całego społeczeństwa i stanowił podstawę rozwoju, sprzyjając innowacyjności i przedsiębiorczości, a tym samym za-równo wzrostowi gospodarczemu, jak i rozwojowi społecznemu kraju.

Przyczyny niekorzystnej sytuacji dochodowej badanej grupy ludności wiejskiej należy upatrywać nie tylko w peryferyjności obszarów wiejskich, lecz także w domi-nacji małej skali aktywności ekonomicznej. Powoduje to niską wieloaspektową kon-kurencyjność ludności wiejskiej o niepewnych dochodach25. Niskie dochody, zgodnie z hipotezą stłoczenia, są również efektem niewielkiego zróżnicowania zawodowego siły roboczej oraz ograniczonego popytu na wiejskich rynkach pracy26, co w powią-zaniu z wysokim bezrobociem sprzyja obniżaniu płac.

24 Wzrost równości dochodowych, według wielu ekonomistów sprzyja większej efektywności gospodarki, co wynika z mniejszej presji na redystrybucję dochodów, Aghion, Bolton 1997, 151–162; Aghion, Williamson 1998, 5–54; Banerjee, Newman 1993, 274–298; Benabou 1996, 11–74; Kitson, Martin, Wilkinson 2000, 631–641.

25 Por. Hunek 2001, 57–78.26 Por. Edgeworth 1922, 431–457; Bergman 1971, 294–313; Stevenson 1973, 83–95.

6. Ocena własnej sytuacji dochodowej 121

6. Ocena własnej sytuacji dochodowej

Ważną informacją w procesie ustalania sytuacji społeczno-ekonomicznej respon-dentów jest satysfakcja z uzyskiwanych dochodów. Mimo że nie wystarcza, by okre-ślić poziom życia, w sposób przybliżony pozwala sprecyzować możliwości realizacji potrzeb. Ocena dochodów odbywa się przez porównanie ilości środków pieniężnych przeznaczonych do dyspozycji ze środkami pieniężnymi, którymi dysponują inne gospodarstwa domowe. Ponieważ respondenci nie mają dokładnej wiedzy o wielko-ści dochodów otrzymywanych przez poszczególne jednostki, są w stanie określić ich zamożność głównie na podstawie widocznych aspektów majątku. Tym samym reali-zacja potrzeb materialnych innych gospodarstw staje się elementem pozwalającym porównać dochód badanego gospodarstwa z dochodem gospodarstw, w stosunku do których respondent dokonuje komparacji. Nie istnieje gospodarstwo wzorcowe, dlatego respondenci porównują się zarówno z gospodarstwami, z którymi mają bez-pośredni kontakt, jak i z fikcyjnymi gospodarstwami stanowiącymi punkt odniesie-nia (programy telewizyjne, seriale itp.).

Z przeprowadzonych badań wynika, że zarówno kobiety, jak i mężczyźni jedna-kowo oceniają dochody własnych gospodarstw domowych. Blisko co drugi ankie-towany uważa, że są one podobne do dochodów innych gospodarstw domowych. Mimo podobieństwa ocen, kobiety nieco częściej wskazują, że dochody ich gospo-darstw domowych są gorsze w porównaniu z otoczeniem (tabela 3.22). Jest to uza-sadnione, ponieważ wpływ na odczucia ma poziom własnych wynagrodzeń, które dla kobiet z reguły są niższe.

Analiza oceny dochodów pozwala zauważyć duże zróżnicowanie odpowiedzi w poszczególnych megaregionach. W regionie południowym, znacznie częściej niż w innych częściach kraju, respondenci uznają własne dochody za lepsze. Jednocze-śnie stosunek odpowiedzi pozytywnych do negatywnych jest zbliżony (13,5% – lep-sze, 14,0% – gorsze). Znacznie gorzej swoje dochody oceniają respondenci z regionu północno-zachodniego, blisko co trzeci uważa, że otrzymywane dochody są gorsze niż w innych gospodarstw domowych. Największym poczuciem egalitaryzmu cha-rakteryzują się ankietowani z regionu północnego, najmniejszym zaś z południowo--zachodniego (tabela 3.22).

Na pozytywny odbiór własnych dochodów wpływa poziom wykształcenia. Wyż-sze wykształcenie sprzyja lepszej ocenie osiąganych dochodów – wyłącznie w tej gru-pie udział osób pozytywnie oceniających własne dochody przewyższa liczbę osób twierdzących, że ich dochody są gorsze niż innych gospodarstw domowych (tabela 3.22). Wyższe dochody wśród osób z wyższym wykształceniem pełnią ważną funkcję ekonomiczną stając się zachętą dla pozostałych członków społeczeństwa do zdoby-wania nowych umiejętności i kształtowania kompetencji.


Ocena dochodów zależy również od wielkości gospodarstwa domowego. Cho-ciaż liczniejsze gospodarstwo domowe zmniejsza możliwości nabywcze jego człon-ków, nie ma to odzwierciedlenia w ocenie własnych dochodów. Wbrew oczekiwa-niom relatywnie częściej negatywnie swoje dochody oceniają osoby samotne, które teoretycznie mają większą kwotę do dyspozycji. Jest to jedyna grupa, w której oceny negatywne przewyższają blisko ośmiokrotnie ilość ocen pozytywnych (tabela 3.22). Warto podkreślić, że ocena subiektywna nie musi być tożsama z warunkami obiek-tywnymi. Pozytywne opinie dotyczące dochodów niejednokrotnie powiązane są z przypisywaniem wyższych ocen ogólnego dobrostanu przez osoby, które mają dzie-ci, w wyniku przeniesienia akcentu z ekonomicznych aspektów życia na aspekty spo-łeczne, co sprzyja relatywnie wyższym ocenom własnej sytuacji dochodowej gospo-darstw domowych wielodzietnych, w porównaniu z gospodarstwami bezdzietnymi.

TABELA 3.22. Ocena dochodów własnego gospodarstwa domowego w porównaniu z innymi gospodarstwami (w %)

Wyszczególnienie Lepsze Gorsze Podobne Nie wiemOgółem 8,3 20,2 49,7 21,8Kobiety 8,3 21 49,5 21,2Mężczyźni 8,2 19,4 49,9 22,5Centralny 4 18,2 45,5 32,3Południowy 13,5 14 49,2 23,3Południowo-zachodni 7,2 20,6 38,1 34,1Północny 5,2 19,6 60,8 14,4Północno-zachodni 9,9 27,9 52,3 9,9Wschodni 8,7 21,7 49,2 20,4Wyższe 12 9,9 53,6 24,5Policealne 4,9 18,3 48,8 28Średnie zawodowe 5,7 25,1 50,7 18,5Średnie ogólnokształcące 10,3 15,2 54,4 20,1Zasadnicze zawodowe 7,3 24,7 50,2 17,8Gimnazjalne i niższe 7,8 29,1 30,1 3318–24 lata 7,9 14 56,7 21,425–34 lata 9,8 22,5 48,9 18,835–44 lata 8,2 21,2 50,2 20,445–54 lata 8,7 18 52,5 20,855–64 lata 4,1 26 39,8 30,1Powyżej 65 lat 9,7 16,1 35,5 38,71 osoba 6 43,3 31,3 19,42 osoby 8,1 28,5 43 20,43 osoby 6,4 17,8 58,6 17,24 osoby 11,4 12,1 53,4 23,1Powyżej 5 osób 7,8 17,9 45,4 28,9


6. Ocena własnej sytuacji dochodowej 123

Analiza oceny dochodów według struktury wiekowej pozwala zauważyć, że uzy-skiwane dochody relatywnie najgorzej oceniają osoby w wieku przedemerytalnym (55–64 lata). W grupie tej odsetek osób oceniających dochody negatywnie jest najwięk-szy, co w połączeniu z najmniejszym odsetkiem osób oceniających je jako lepsze, po-zwala stwierdzić, że subiektywna sytuacja tej grupy kształtuje się najmniej korzystnie. Można też zauważyć, że im starszy respondent, tym większa ostrożność w kategorycznej ocenie własnej sytuacji dochodowej w porównaniu z otoczeniem. Wśród osób powyżej 65. roku życia 38,7% nie potrafiło ocenić własnych dochodów, podczas gdy w grupach do 54 lat udział ten kształtował się w granicach 20%. Najlepiej własne dochody oceniają osoby w wieku 25–34 lata, jednak jednocześnie odsetek osób w tej grupie, które uważa-ją, że ich dochody są gorsze niż innych jest jednym z wyższych (tabela 3.22).

Na podstawie testu zgodności χ2 Pearsona można ocenić, że z wyjątkiem płci wszystkie badane cechy – megaregion, wykształcenie, liczebność gospodarstwa domo-wego i wiek głowy gospodarstwa domowego – wskazują na istotność powiązań oce-ny własnych dochodów z dochodami innych gospodarstw domowych (tabela 3.23).

TABELA 3.23. Test zgodności χ2 Pearsona na istotność powiązań pomiędzy oceną dochodów własnego gospodarstwa domowego w porównaniu z innymi gospodarstwami domowymi, w zależności od wybranych cech

Wyszczególnienie Test zgodności χ2 Pearsona PrawdopodobieństwoPłeć 0,57835 p=,90137Megaregion 61,97857 p=,00000Wykształcenie 55,06910 p=,00007Liczebność gospodarstwa domowego 94,68877 p=,00000Wiek 247,8290 p=,00060


Na ocenę własnych dochodów wpływa wiele czynników, w tym poczucie spra-wiedliwości podziału dochodów, a więc odczucie jego adekwatności w relacji do wy-siłku niezbędnego do wykonania danej pracy. Chociaż sprawiedliwość nie może być utożsamiana z egalitarnością wynagrodzenia, a powinna być odzwierciedleniem pro-porcjonalności w stosunku do wartości pracy27, to na ocenę dochodów wpływa także

27 Według H.P. Younga (2003, 67) problemu sprawiedliwości dochodów nie można sprowadzać do jednego kryterium, co wynika ze złożoności tej kategorii. Z kolei według A.B. Atkinsona (1975, 5) brakuje zgody co do definicji sprawiedliwego podziału, a różne zasady sprawiedliwości prowadzą do innych rozwiązań. Sprawiedliwość nie może być rozważana w aspektach moralnych czy etycznych, ale powinna brać pod uwagę potrzeby, status, wkład różnych członków społeczeństwa (Tinbergen 1985, 101–102; Szopa 2005, 240–252). Rodzi się zatem pytanie, jaki podział dóbr byłby sprawiedliwy i uza-sadniony, tak by jednocześnie wpływał na rozwój społeczeństwa, ale też nie implikował negatywnych konsekwencji. Jak słusznie zwracał uwagę M. Pohorille (1985, 162), poszukiwanie sprawiedliwości, a także wypaczone pojęcie o egalitaryzmie, może prowadzić do przekonania, że państwo powinno się troszczyć o wszystkich i wszystko, co w konsekwencji może sprzyjać nieefektywności działań.


subiektywne odczucie niesprawiedliwości dochodów, które nie wynika z racjonal-nych uwarunkowań. Pojawia się wiele pytań dotyczących sprawiedliwych dochodów, w tym czy praca mało wymagająca powinna być opłacana adekwatnie – na niewiel-kim poziomie i czy wobec tego sprawiedliwe jest, że otrzymywane wynagrodzenie nie wystarcza na zaspokojenie potrzeb? Trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Z jednej strony zgodnie z art. 4, ust. 1 Europejskiej Karty Społecznej z 1961 roku wynagrodzenie powinno zapewniać pracownikom przyzwoity poziom życia28, z drugiej jednak poziom dochodów powinien być uzależniony od wniesionej pracy i rozwoju ekonomicznego kraju.

Rozpatrując zróżnicowanie dochodowe ludności wiejskiej o niepewnych docho-dach, należy wziąć pod uwagę bezwzględny i względny poziom zamożności całego społeczeństwa29. Nierówności zwykle są łatwiejsze do zaakceptowania, gdy standard dochodowy w społeczeństwie jest wysoki. Wówczas nawet stosunkowo niskie docho-dy mogą pozwolić na zaspokojenie potrzeb. W Polsce na obszarach wiejskich istotą problemu są zarówno duże nierówności, jak i niskie dochody na jednego mieszkań-ca. Oznacza to, że w sytuacji, gdy dochody badanej ludności są niewielkie, zasadni-cza część nie jest w stanie zaspokoić potrzeb, w tym również tych, które są uznawa-ne za podstawowe.

28 Za dochód sprawiedliwy zwykło się uważać wynagrodzenie na poziomie minimalnego wynagrodzenia w danym kraju.

29 Warto również zwrócić uwagę, że zbyt niskie płace nie sprzyjają konsumpcji, z kolei zbyt wysokie ograniczają inwestycje. Jednocześnie zbyt wysokie płace mogą wpływać na wzrost zainte-resowania rynkiem pracy ludności do tej pory nieaktywnej, obcokrajowców, czy też ludności do-tychczas związanej z rolnictwem, a tym samym w konsekwencji zwiększonej konkurencyjności na rynku pracy na wzrost bezrobocia.

ROZDZIAŁ IV

Wydatki i zaspokojenie potrzeb gospodarstw domowych o niepewnych dochodach

1. Konsumpcja żywności jako czynnik determinujący poziom życia

Wielodyscyplinarność problematyki konsumpcji1, połączona z informacją, jaką nie-sie w procesie poznawczym, stawia ją w centrum zainteresowania współczesnych ba-daczy2. Szczególne jej znaczenie przejawia się w nazewnictwie dzisiejszej fazy roz-woju, którą zwykło się nazywać gospodarką konsumpcyjną, czy też kapitalizmem konsumpcyjnym.

Można przyjąć, że zachowania konsumpcyjne3 stanowią element szeroko poję-tego badania warunków życia, a sama aktywność konsumpcyjna informuje o hierar-chii, strukturze oraz stopniu zaspokojenia potrzeb. Wartość informacyjna zachowań konsumpcyjnych wynika z powiązań pomiędzy hierarchią wartości a obiektywnymi i subiektywnymi możliwościami realizacyjnymi zachodzącymi w danych warunkach czasowych i przestrzennych.

Obrazem zachowania człowieka w sferze konsumpcji jest wielkość i struktu-ra wydatków. Znaczenie poszczególnych wydatków w budżecie konsumenta oraz ich ukierunkowanie wynika z istoty gospodarowania człowieka, którego przeja-wem jest dążenie do optymalnego zaspokojenia potrzeb. Należy jednak zaznaczyć, że ważna jest nie tylko wielkość wydatków pozwalająca osiągnąć satysfakcjonującą

1 Konsumpcja jest procesem towarzyszącym człowiekowi od zawsze. Jej znaczenie jest nie-kwestionowane, co wynika z dominującej roli, jaką pełni w życiu. Stanowi czynnik determinują-cy życie jednostkowe i społeczne, dlatego też jest wartością samą w sobie (Hostyński 2006, 14; Dąbrowska, Janoś-Kresło 2007, 47). Jej struktura i poziom wpływa na realizację funkcji ekonomicz-nych, społecznych, biologicznych, psychofizycznych i kulturowych, a tym samym pozwala uchwy-cić podobieństwa i różnice w poziomie życia poszczególnych gospodarstw domowych.

2 Por. Becker 1990, 165–166; Kieżel 2005, 9; Chmielewska 2000, 5–7.3 M. Pohorille (1980, 490) definiuje zachowania konsumpcyjne jako sposób hierarchizowania

przez konsumenta swoich potrzeb, wybór dóbr i usług służący ich zaspokojeniu oraz ich użytkowa-nie. J.C. Mowen (1987, 5) z kolei określa je jako podejmowanie decyzji i procesy zdobywania dóbr, usług, doświadczeń i pomysłów oraz ich konsumpcję.

126 IV. Wydatki i zaspokojenie potrzeb gospodarstw domowych o niepewnych dochodach

konsumpcję, ale również optymalna kombinacja w relacji do posiadanych środków pieniężnych, czasu oraz wysiłku i umiejętności.

Naturalnym ograniczeniem w podejmowaniu decyzji nabywczych dóbr są do-chody (Kowrygo 2000, 26–27; Fatuła 2013, 110–119; Gulbicka, Kwasek 2007, 22; Kwasek 2012, 31; Świetlik 2015, 120–131), które determinują zarówno rozmiary kon-sumpcji, jak i wzór żywieniowy (Fundowicz, Wyżnikiewicz 2013, 88–98). Jednak o ile dochody wyznaczają poziom satysfakcji życiowej, o tyle wydatki są miarą za-spokojenia potrzeb członków gospodarstwa domowego4. Ze względu na różnorod-ność i zmienność potrzeb przyjmuje się, że wydatki odzwierciedlają hierarchizację potrzeb. Mimo subiektywizacji struktury potrzeb oraz wydatków konsumpcyjnych, można przyjąć kilka kryteriów klasyfikujących potrzeby według ważności (mię-dzy innymi hierarchizacja Marshala, piramida Maslowa). Wynika z nich, że efektem funkcjonowania każdego gospodarstwa domowego jest zaspokojenie w pierwszej ko-lejności potrzeb podstawowych, na które przeznacza się zasadniczą część wydatków.

Decyzje podejmowane przez poszczególne gospodarstwa domowe odnośnie pierwszeństwa realizacji potrzeb są ważną przesłanką informującą o ich sytuacji eko-nomicznej5. Szczególne ważny jest udział wydatków na żywność, który stanowi pod-stawowy miernik świadczący o poziomie życia gospodarstw domowych6. Im wyższa wartość wskaźnika, tym mniejszy budżet przeznaczany jest na inne potrzeby, w tym potrzeb wyższego rzędu7. Przyjęcie wskaźnika wydatków żywnościowych jako mier-nika poziomu życia ma swoje uzasadnienie8. Poziom wydatków ma naturalne ogra-

4 Część naukowców wychodzi z założenia, że wydatki konsumpcyjne w lepszy sposób od-zwierciedlają sytuację życiową ludności, np. R. Blundell, I. Preston (1996, 40–54), J. Poterba (1989, 325–330), D. Cutler, L. Katz (1992, 546–551), D. Slesnick (1993, 1–38), B. Meyer, J. Sullivan (2003, 1180–1220), a część zauważa, że również wydatki mogą być obarczone błędem, m.in. O. Attanasio i in. (2005), J. Parker i in. (2009), M. Aguiar, M. Bils (2011).

5 Warto zwrócić uwagę na pięć etapów struktury konsumpcji szerzej omówionych przez B. Chmielewską (2013, 204).

6 Znaczenie potrzeb żywnościowych oraz ich udział w całkowitych wydatkach konsump-cyjnych wynika z ich wpływu na strukturę konsumpcji pozostałych potrzeb nieżywnościowych. Informacja, jaką niesie wielkość wydatków, w procesie podejmowania decyzji przez konsumenta, poparta prawidłowościami E. Engla, czy Marshalla, pozwala określić faktyczną sytuację ekonomicz-ną badanej grupy. Potrzeby żywnościowe należą do najpilniejszych i najsilniej odczuwanych, a ich realizacja odbywa się we wszystkich gospodarstwach, dlatego zależności zachodzące w tej sferze mają znaczną wartość informacyjną. Warto jednocześnie zauważyć, że informacja o udziale wydat-ków żywnościowych w całości wydatków konsumpcyjnych może być w części zniekształcona, na co wpływa samozaopatrzenie części gospodarstw domowych w podstawowe dobra konsumpcyjne. Samozaopatrzenie, zwłaszcza w ubogich rodzinach, pełni niezwykle ważną rolę.

7 Również w makroskali zauważa się odwrotną zależność między udziałem wydatków żyw-nościowych a dochodami (Frazao, Meade, Regmi 2008, 22–29).

8 Równie ciekawym wskaźnikiem mógłby być udział wydatków na rozrywkę, rekreację i kul-turę w wydatkach ogółem. Część naukowców uznaje, że udział ten wzrasta wraz z rozwojem społe-czeństwa oraz wzrostem poziomu życia.

Por. Kieżel 1999, 120–121; Costa 2004, 8–12; Bywalec 2005, 1–17.

1. Konsumpcja żywności jako czynnnik determinujący poziom życia 127

niczenie w możliwościach konsumpcyjnych poszczególnych jednostek, a wzrost do-chodów nie powoduje analogicznego wzrostu wydatków relatywnych. Sam udział wydatków w wydatkach ogółem ma charakter malejącej funkcji dochodów (Podo-lec i in. 2008, 121). Gospodarstwa domowe, nawet te ubogie, są zmuszone do realiza-cji potrzeb żywnościowych, by móc prawidłowo egzystować, jednocześnie są w sta-nie w pewnym zakresie zrezygnować z innych grup potrzeb.

Jak wynika z badań, przeciętny respondent wydaje blisko 1/3 własnych docho-dów na artykuły żywnościowe (bez alkoholu i używek). Zważywszy że udział ten w społeczeństwie kształtuje się na poziomie 25,1% (GUS 2013, 5), można stwier-dzić, że ludność wiejska o niepewnych dochodach znajduje się w relatywnie gorszej sytuacji życiowej. Ze wskaźnika wydatków żywnościowych wynika, że najniższy od-setek dochodów przeznaczają na ten cel mieszkańcy regionu centralnego. Jest to je-dyny region, w którym udział wydatków żywnościowych w całości dochodów jest mniejszy niż średnie wydatki dla Polski. Stosunkowo niski wskaźnik realizacji po-trzeb żywnościowych, w połączeniu z informacją o relatywnie wysokich średnich dochodach, świadczy o tym, że sytuacja w tym regionie jest najkorzystniejsza9. Ana-liza wydatków żywnościowych pozwala zauważyć istnienie efektu skali. Udział wy-datków żywnościowych maleje wraz ze wzrostem liczby osób w gospodarstwie do-mowym, jednocześnie można zaobserwować wyraźnie gorsze położenie materialne rodzin wielodzietnych, co obrazuje ponowny wzrost badanego wskaźnika. W przy-padku wykształcenia należałoby spodziewać się spadku udziału wydatków na żyw-ność wraz z kolejnym stopniem edukacji, jednak badania wykazują, że wśród osób z wyższym wykształceniem wartości miernika są większe niż wśród osób z wykształ-ceniem policealnym lub średnim ogólnokształcącym (wykres 4.1).

Warto zwrócić uwagę na kształtowanie się udziału wydatków żywnościowych w całkowitych wydatkach w zależności od kwintyla dochodowego10. W pierwszym kwintylu wynoszą one blisko 40% całkowitych wydatków, podczas gdy w ostatnim nieco ponad 20%, co znajduje potwierdzenie w regule Engla. Proces substytucji uszlachetniającej11, który następuje w grupach o najwyższych dochodach potwierdza

9 Wyłącznie informacja dotycząca wydatków na żywność w połączeniu z wielkością docho-dów może dać prawdziwy obraz sytuacji. W niektórych przypadkach mały udział wydatków żyw-nościowych nie wynika z relatywnie wyższego poziomu życia, a z konieczności realizacji opłat mieszkaniowych, zdrowotnych i transportowych, i tym samym przeznaczaniu na żywność „resz-towej” części budżetu.

Por. Laskowski 2014, 63–74.10 Możliwości finansowe są głównym czynnikiem różnicującym wydatki dochodowe i wzor-

ce konsumpcyjne. Współczynnik korelacji w przeprowadzonych badaniach wynosi 0,73, co świad-czy o bardzo silnych związkach.

Por. Piekut 2008, 68–69.11 Według E. Kieżel (1994, 5) wynika to z autonomicznej pozycji tej grupy potrzeb, co sprzy-

ja szeroko pojętym zjawiskom substytucji do momentu zaspokojenia potrzeb zarówno pod wzglę-dem ilościowym, jak i jakościowym.


tezę, że ludność wiejska o niepewnych dochodach jest wewnętrznie bardzo zróżnico-wana – z jednej strony duża grupa nie jest w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb (na-wet podstawowych), z drugiej istnieją jednostki, które mają znaczne zasoby pozwa-lające na swobodną egzystencję. Sytuacja ta prowadzi do pogłębiania się nierówności społecznych wyrażonych w dochodach poszczególnych grup kwintylowych – powo-duje utrwalanie się sposobu odżywiania zgodnego z zaleceniami zdrowotnymi wśród osób w górnych kwintylach i mało urozmaiconego modelu spożycia wśród osób naj-biedniejszych (Chmielewska 2004, 126).

WYKRES 4.1. Deklarowany udział wydatków na żywność31,130,931,4

30,127,9

32,629,7

31,733,2

34,430,5

27,632,632,8

30,318,5

35,736,4

30,929,6

34,832,932,7

30,429,6

31,7

0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0

ogółemkobiety

mężczyźniwyższe

policealneśrednie zawodowe

średnie ogólnokształcącezasadnicze zawodowe

gimnazjalne i niższe18-24 lata25-34 lata35-44 lata45-54 lata55-64 lata

65 lat i wiecejcentralny

południowypołudniowo-zachodni

północnypółnocno-zachodni

wschodni1 osoba2 osoby3 osoby4 osoby

5 osób i więcej


Na zróżnicowanie międzykwintylowe spożycia wpływa również efekt pokazowy, którego wielkość zależy od siły kontaktu z osobami z wyższych grup dochodowych (Kalinowski 2006, 201–212). Można przyjąć, że konsekwencją wpływów społecznych jest dążenie do osiągania zaspokojenia potrzeb w stopniu odpowiadającym warun-kom materialnym i kulturowym otoczenia, w którym gospodarstwa funkcjonują (Kor-nai 1972, 10–11). Osiągnięcie pewnego poziom spożycia sprzyja dążeniom do wyższej stopy życiowej, jednak niskie spożycie może osłabiać działania aktywizacyjne i prowa-dzić do przyjmowania postaw zachowawczych, co wynika z natury człowieka.

Konsument żywności musi czerpać satysfakcję ze spożycia nabywanych przez niego artykułów (Sojkin 1994, 96; Szczepański 1981, 143; Grzelak, Gałązka 2013, 37–46), dlatego oprócz ilościowych aspektów spożycia żywności, ważne są również


aspekty natury jakościowej. Można przyjąć, że tak jak mały udział wydatków na żyw-ność nie musi świadczyć o wysokim poziomie życia, tak wysoki odsetek nie musi być tożsamy z niższym standardem życia. Większe wydatki na spożycie mogą sugerować występowanie sytuacji „poenglowskiej”, charakteryzującej się nabywaniem specyficz-nych dóbr (ekologicznych, żywności o szczególnych walorach, żywności o wysokiej jakości, typu light). Taka sytuacja może dotyczyć respondentów z wyższym wykształ-ceniem. Chociaż wydatki na żywność w tej grupie przekraczają 31%, to jednocze-śnie wywodzi się z niej najwięcej osób bardzo dobrze oceniających własną struktu-rę spożycia (36,1%). Zatem wnioskowanie o poziomie życia wyłącznie na podstawie wielkości wydatków na żywność może być mylące. Istotne jest połączenie informacji dotyczących udziału wydatków żywnościowych z zadowoleniem ze struktury spoży-cia. Sytuacja „poenglowska” może dotyczyć osób stwierdzających, że zaspokojenie ich

TABELA 4.1. Zaspokojenie potrzeb żywnościowych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

WyszczególnienieWyżywienie

bardzo złe niewystarczające wystarczające dobre bardzo dobreOgółem 0,4 6,9 45,1 36,2 11,4Kobiety 0,2 6,7 43,9 37,4 11,9Mężczyźni 0,6 7,2 46,4 34,8 11,0Wyższe 0,0 2,6 36,5 38,0 22,9Policealne 0,0 6,1 57,3 28,0 8,5Średnie zawodowe 0,4 7,5 43,2 36,1 12,8Śr. ogólnokształcące 0,0 5,9 39,7 42,2 12,3Zasadnicze zawodowe 1,2 10,8 47,1 35,9 5,0Gimnazjalne i niższe 0,0 6,8 61,2 28,2 3,918–24 lata 0,0 3,4 39,3 38,2 19,125–34 lata 0,3 2,9 44,6 38,1 14,035–44 lata 0,0 9,0 44,1 38,0 9,045–54 lata 0,5 13,7 48,6 31,1 6,055–64 lata 1,6 8,9 48,8 33,3 7,365 lat i więcej 0,0 3,2 54,8 32,3 9,7Centralny 1,0 20,7 61,6 14,6 2,0Południowy 0,0 2,1 34,7 33,2 30,1Południowo-zachodni 0,0 0,0 41,2 39,2 19,6Północny 0,0 6,5 45,1 45,1 3,3Północno-zachodni 0,0 3,5 45,3 50,6 0,6Wschodni 0,8 5,1 41,3 39,0 13,81 osoba 1,5 6,0 46,3 35,8 10,42 osoby 0,0 8,6 49,3 34,4 7,73 osoby 0,0 6,1 47,1 35,7 11,14 osoby 1,1 6,8 41,7 37,9 12,55 osób i więcej 0,0 6,9 41,7 36,7 14,7



potrzeb kształtuje się na najwyższym poziomie przy względnie dużym udziale wydat-ków. Z kolei wśród osób, które zaspokojenie potrzeb żywnościowych oceniają bardzo źle i niewystarczająco, należałoby szukać jednostek zagrożonych niskim lub skrajnie niskim poziomem życia (tabela 4.1). Z dużym prawdopodobieństwem można posta-wić tezę, że wśród ostatnich grup zahamowane są procesy substytucji uszlachetniają-cej, z nieco mniejszą rezerwą można również uznać, że w grupie wskazującej na wy-starczające wyżywienia proces uszlachetniania zachodzi w niewielkim stopniu.

Całościowy obraz sytuacji ekonomicznej ludności wiejskiej o niepewnych do-chodach wymaga określenia przeobrażeń wielkości wydatków12. Ważne jest nie tyl-ko zadowolenie z obecnej sytuacji dotyczącej spożycia, lecz także zmiany, jakie zaszły w spożyciu i strukturze żywności w porównaniu z latami poprzednimi. Można wy-różnić trzy modele opisujące mechanizm przechodzenia do innych grup dysocjacyj-nych – degradacja (przejście do klas niższych), awans (przejście do klas wyższych), przejście poprzeczne (umasowienie i upowszechnienie konsumpcji) (Antonides, Van Raaij 2003, 64–66). Z przeprowadzonych badań wynika, że w większości responden-ci nie zauważają zmian w spożyciu, jednak co dziewiąty zwraca uwagę na jego pogor-szenie. W największym stopniu degradację potrzeb żywnościowych zauważają osoby z wykształceniem co najwyżej zawodowym, zamieszkujące region północny i pół-nocno-zachodni (tabela 4.2). Szczególnie na te osoby warto zwrócić uwagę, ponie-waż należą one do grupy potencjalnie wykluczonych. Coraz gorsza sytuacja związa-na z zaspokojeniem potrzeb żywnościowych jest jednoznaczna z realizacją potrzeb pozażywnościowych w mniejszym zakresie. Jest to niebezpieczne zarówno dla tych jednostek, jak i całej gospodarki. Ze względu na trudności w zaspokajaniu potrzeb, obawy o byt materialny i bierność wobec rzeczywistości jednostki rezygnują z wy-szukanych produktów, kierunkując swoją aktywność na realizację potrzeb podstawo-wych, chociażby na minimalnym poziomie. Część z nich jest zmuszona do dalszego zmniejszania wydatków na żywność w celu zaspokojenia potrzeb związanych z edu-kacją dzieci, zdrowiem, czy też mieszkaniem.

Niepokojącym zjawiskiem jest wzrost wydatków żywnościowych w porównaniu z poprzednimi latami. Tak zadeklarowała blisko połowa respondentów (tabela 4.3). Tendencję tę należy uznać za niekorzystną, bo zwiększanie się wydatków żywnościo-wych, a więc wydatków zaspokajanych w pierwszym rzędzie, w perspektywie niero-snących dochodów, powoduje, że budżet na konsumpcję innych dóbr i usług jest co-raz mniejszy. Wzrost wydatków relatywnych będący efektem zarówno wzrostu cen żywności, jak i utrzymujących się na jednakowym poziomie wynagrodzeń, sprzyja

12 Badania ze względu na swoją specyfikę (ograniczony czas i wielkość finansowania) oraz brak możliwości powtórzeń pomiarów w odstępach czasowych w ograniczonym stopniu uwzględ-niają czynnik temporalny. Zmiany w poziomie zaspokojenia potrzeb określone są wyłącznie na podstawie subiektywnej oceny respondentów.


obniżaniu płac realnych, a tym samym pogarszaniu poziomu życia13. Jednocześnie na-leży zaznaczyć, że spadek wydatków na żywność nie musi być tożsamy ze spadkiem jakości konsumpcji, co wykazali między innymi M Aquiar i E. Hurst (2005, 919–948).

Samo określenie zmian w wydatkach żywnościowych bez jednoczesnego stwier-dzenia kierunków ewolucji poziomu zaspokojenia potrzeb może prowadzić do błęd-nych interpretacji zjawiska. Niezbędne jest wyznaczenie relacji pomiędzy wzrostem/spadkiem zaspokojenia potrzeb a zmianą wielkości wydatków. Jak wynika z badań, zmiany deklarowanej wielkości wydatków nie prowadzą do zmian w poziomie za-spokojenia potrzeb żywnościowych, co potwierdza niską elastyczność dochodową

13 Zjawisko to może mieć odrębną interpretację wśród osób o rosnących dochodach. Wzrost wydatków żywnościowych w tej grupie może potwierdzać wspomnianą tezę o poprawie jakościo-wej nabywanych artykułów żywnościowych i występowaniu zjawiska substytucji uszlachetniającej.

TABELA 4.2. Deklarowana zmiana w zakresie realizacji potrzeb żywnościowych

Wyszczególnienie Pogorszenie Poprawa Brak zmianOgółem 11,4 17,1 71,5Kobiety 12,6 16,0 71,4Mężczyźni 10,2 18,2 71,6Wyższe 7,3 17,7 75,0Policealne 4,9 12,2 82,9Średnie zawodowe 13,2 17,6 69,2Średnie ogólnokształcące 10,8 20,1 69,1Zasadnicze zawodowe 14,3 15,8 69,9Gimnazjalne i niższe 14,6 15,5 69,918–24 lata 6,2 17,4 76,425–34 lata 10,4 18,6 71,035–44 lata 14,7 15,9 69,445–54 lata 10,9 14,2 74,955–64 lata 16,3 16,3 67,565 lat i więcej 9,7 29,0 61,3Centralny 4,5 4,5 90,9Południowy 13,5 25,4 61,1Południowo-zachodni 8,2 21,6 70,1Północny 16,3 10,5 73,2Północno-zachodni 16,3 26,2 57,6Wschodni 10,2 16,5 73,21 osoba 22,4 4,5 73,12 osoby 14,0 17,2 68,83 osoby 12,1 16,5 71,44 osoby 5,7 21,6 72,75 osób i więcej 11,5 16,1 72,5



tej grupy dóbr. Jednocześnie wzrost wydatków częściej sprzyja pogorszeniu poziomu i struktury zaspokojenia potrzeb i na odwrót – spadek wielkości wydatków sprzyja poprawie struktury zaspokojenia potrzeb (wykres 4.2). Sytuacja ta na pozór wyda-je się paradoksalna. Znajduje jednak odzwierciedlenie w wysoko rozwiniętych pań-stwach. Wynika z tak zwanej poprawki do prawa Engla, która objaśnia to zjawisko wzrostem spożycia żywności wygodnej, nowoczesnej, wysoko przetworzonej, o du-żej wartości skumulowanej (Rejman 2010, 22). Wzrost wydatków, poza poprawą oce-ny stopnia zaspokojenia potrzeb, sprzyja zwiększaniu dostępności dóbr i ich lepszej ocenie. Według G. Światowy (2006, 159–160) sprzyja również zwiększaniu komple-mentarności zakupów i ograniczaniu substytucyjności, co w długim okresie przeja-wia się jakościową i ilościową poprawą spożycia. Wydatki na potrzeby żywnościowe w połączeniu z satysfakcją z ich zaspokojenia stanowią ważny miernik pozwalający

TABELA 4.3. Deklarowana zmiana w wielkości wydatków na żywność

Wyszczególnienie Wzrost Spadek Brak zmian Nie wiemOgółem 47,2 5,5 37,6 9,7Kobiety 46,0 7,2 40,3 6,5Mężczyźni 48,5 3,7 34,6 13,1Wyższe 56,8 2,1 35,4 5,7Policealne 48,8 6,1 34,1 11,0Średnie zawodowe 49,3 4,8 36,6 9,3Średnie ogólnokształcące 44,1 5,9 42,2 7,8Zasadnicze zawodowe 41,7 9,3 35,5 13,5Gimnazjalne i niższe 43,7 2,9 42,7 10,718–24 lata 39,3 5,1 43,8 11,825–34 lata 50,5 2,9 37,8 8,835–44 lata 45,7 9,0 37,1 8,245–54 lata 51,4 7,1 33,9 7,755–64 lata 47,2 4,1 36,6 12,265 lat i więcej 48,4 3,2 29,0 19,4Centralny 48,5 4,5 36,4 10,6Południowy 63,7 5,7 26,9 3,6Południowo-zachodni 27,8 4,1 38,1 29,9Północny 41,8 4,6 47,7 5,9Północno-zachodni 39,0 8,7 40,7 11,6Wschodni 50,0 5,1 38,2 6,71 osoba 47,8 4,5 32,8 14,92 osoby 52,5 5,0 34,4 8,13 osoby 53,2 5,1 33,3 8,44 osoby 39,4 6,8 45,1 8,75 osób i więcej 43,1 5,5 39,0 12,4



ocenić sytuację badanych gospodarstw domowych. Określają kierunek wydatkowa-nia budżetów poszczególnych gospodarstw, a tym samym potencjalny stopień nieza-spokojenia potrzeb poza żywnościowych. W konsekwencji pozwalają określić trajek-torię zmian sytuacji życiowej i potencjalne przyszłe obszary występowania zjawiska deprywacji potrzeb.

WYKRES 4.2. Schemat zmian zaspokojenia potrzeb żywnościowych w zależności od zmian wielkości wydatków na tę grupę potrzeb

Zmiana wielkości wydatków

wzrost

47,2%

zmiana zaspokojenia potrzeb

poprawa

12,1%

pogorszenie

18,7%

brak zmian

69,2%

spadek

5,5%

zmiana zaspokojenia potrzeb

poprawa

32,2%

pogorszenie

6,8%

brak zmian

61,0%


Zachowania konsumpcyjne mają tendencję do trwałości, na co wpływają uwarun-kowania społeczno-kulturowe oraz przyjmowane strategie realizacji potrzeb. Główna strategia zachowawcza przejawia się w dostosowywaniu możliwości konsumpcyjnych do poziomu realnych dochodów, a więc względne wydatki na potrzeby żywnościowe mimo zmian dochodów nie ulegają większym przeobrażeniom. Jednak część respon-dentów przyjmuje inne strategie adaptacyjne do nowej sytuacji. Zachowania kon-sumpcyjne wynikające z relacji zmian zaspokojenia potrzeb i zmian wydatków re-latywnych mogą mieć zarówno charakter progresywny14, jak i regresywny15. Warto zwrócić uwagę, że zmniejszenie wydatków relatywnych na żywność z jednoczesnym obniżeniem poziomu zaspokojenia potrzeb częściej wynika z konieczności niż z przy-jętego stylu życia. W tym przypadku nie potwierdza się teza wskazująca na poprawę poziomu życia wraz ze spadkiem udziału wydatków żywnościowych. Zwykle sytuacja ta jest konsekwencją przeznaczania środków na inne cele (wykres 4.3).

Zmiany w wydatkach konsumpcyjnych i strukturze spożycia żywności należy rozpatrywać nie tyle w aspekcie ilościowym, ile racjonalności wyżywienia, respek-tując zasady zdrowego odżywiania16. W tym znaczeniu zbilansowana dieta powin-na dostarczać różnorodną żywność i odpowiednią ilość potrzebnych organizmowi składników odżywczych. Wybór różnorodnej żywności stanowi ochronę przed nad-

14 Wynika z poprawy struktury wyżywienia.15 Związany jest z pogarszającą się strukturą wyżywienia.16 Por. Berger 1980, 139; Kwasek 2002, 104.


miernym pobieraniem kontaminantów (Gulbicka 2000, 119, Gutkowska, Ozimek 2005, 20–24, Światowy 2006, 146). Warto zauważyć, że wśród gospodarstw domowych o niepewnych dochodach ta różnorodność jest zachwiana przez duży udział żywno-ści pochodzącej z samozaopatrzenia. Z jednej strony ma ono negatywny aspekt, po-woduje bowiem ograniczenie możliwości wyboru i dietę monoskładnikową, z dru-giej zaś ma również aspekt pozytywny– sprzyja ograniczaniu grupy osób, które mają trudności z zaspokojeniem potrzeb żywnościowych chociażby na podstawowym po-ziomie. Przemiany zachodzące w ostatnich latach w źródłach pozyskiwania żywno-ści zmierzają do zwiększania zakupów na rynku i ograniczaniu samozaopatrzenia. Część naukowców uznaje, że wysoki poziom dóbr pochodzący z własnej produkcji jest przejawem niskiego poziomu życia i wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym oraz poprawą sytuacji ekonomicznej jednostek będzie ulegał marginalizacji17.

WYKRES 4.3. Macierz zaspokojenia potrzeb żywnościowych i dostosowań konsumentów w zależności od zmian wydatków na żywność

Zaspokojenie potrzeb żywnościowych

Poprawa jakościowa nabywanejżywnościWzrost zakupu dóbr o specjalnymcharakterze (żywnośćekologiczna, żywnośćo specjalnych walorach)

• Poprawa dochodów przyrelatywnie stałej strukturzekonsumpcji

• Rezygnacja z części nawykówżywieniowych

• Paradoks pozornej satysfakcji

• Pogorszenie sytuacji życiowej• Rezygnacja z części potrzeb

żywnościowych• Paradoks pozornego pogorszenia

potrzeb

• Spadek poziomu życia i wielkościdochodów

• Rezygnacja z pełnegozaspokojenia potrzebżywnościowych, w celu realizacjipotrzeb zdrowotnych, i innychniezbędnych potrzebpozażywnościowych

wzrost spadek

Zmianywydatkówrelatywnychna potrzebyżywnościowe

wzrost

spadek


17 Por. Gulbicka 1990b, 42; Kos, Nowak 1988, 35; Głowacki, Górski, Ryć 1976, 8–12; Kwasek 2002, 111–112; Zalega 2011, 119–136.

2. Hierarchizacja potrzeb konsumpcyjnych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach 135

2. Hierarchizacja potrzeb konsumpcyjnych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

Ocena sytuacji życiowej ludności wiejskiej o niepewnych dochodach wymaga usta-lenia hierarchii potrzeb konsumpcyjnych. Stanowi ona swoistego rodzaju fotografię pozwalającą określić przywiązanie do określonych wzorców konsumpcji. Na jej pod-stawie można ocenić, jak ważne w wydatkach ogółem są poszczególne potrzeby. Re-spondenci spośród 13 grup wydatków (żywność, alkohol i wyroby tytoniowe, odzież i obuwie, użytkowanie mieszkania, turystyka i wypoczynek, pomoc dzieciom, higie-na osobista, zdrowie, edukacja, kultura, transport i komunikacja, zajęcia dodatkowe i hobby oraz inne) mogli wybrać trzy, na które przeznaczają największą część swo-ich wydatków. Jak można było się spodziewać, najważniejszą grupę potrzeb stano-wią wydatki na żywność, wskazane przez blisko 80% ankietowanych. Nie mniej waż-ne są wydatki na użytkowanie mieszkania, w tym również nośniki energii (wskazane przez co drugiego ankietowanego). Ważne znaczenie w hierarchii potrzeb mają rów-nież wydatki na odzież i obuwie, które zaznaczył co trzeci ankietowany. Te trzy gru-py potrzeb są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania gospodarstw domowych i jednocześnie należą do wydatków najbardziej obciążających ich budżety. Jak wyni-ka z badań, w ogólnej hierarchii potrzeb ważne znaczenie mają wydatki na alkohol i inne używki18, a także wydatki transportowe i komunikacyjne (wykres 4.4). Względ-nie duże znaczenie wydatków na transport i komunikację wiąże się z koniecznością realizacji codziennych obowiązków, w tym przede wszystkim z pokonywaniem dro-gi do pracy, a także do ośrodków miejskich, w których możliwe jest realizowanie po-zostałych potrzeb. Wysoka pozycja w hierarchii potrzeb wydatków na alkohol i inne używki wynika ze specyficznego subiektywnego rachunku dokonywanego przez konsumentów przy wyborze kolejności realizacji potrzeb. Nie jest on oparty na kry-teriach ściśle ekonomicznych i racjonalnych, a motorem działania jest czasowa sa-tysfakcja, a nie maksymalizacja całkowitej wartości użytkowej. Dlatego konsumenci skłonni są do rezygnacji z potrzeb wyższego rzędu, aby zaspokoić potrzeby związane z nałogiem. Jest to bliskie myśleniu G. Katony (1963, 63–69, 86–98; 1975, 5–7), który zwraca uwagę na to, że świadomy wybór jednostek nie jest najbardziej typowym za-chowaniem ludzi podejmujących w większości działania impulsywne.

18 E. Rothbarth (1943, 430–474) zaproponował ciekawy wskaźnik pozwalający ocenić zamoż-ność gospodarstwa domowego. Miarą dobrobytu miała być zmienna określająca część dochodów przeznaczanych na dobra konsumowane przez dorosłych (wyroby alkoholowe, tytoń, ubrania itp.). Wskaźnik ten ma jednak zasadniczą wadę. W gospodarstwach domowych uznawanych za dys-funkcyjne i patologiczne, bardzo często udział wydatków na używki jest wysoki, co nie świadczy o dobrej sytuacji tych gospodarstw. Aby wskaźnik pełnił swą rolę, należałoby wziąć pod uwagę oprócz wielkości wydatków również ich jakość, jednak wykracza to poza ramy przedmiotowe tego opracowania.


WYKRES 4.4. Hierarchia potrzeb według płci

Ogółem

Żywność79,0%

Użytkowaniemieszkania

50,5%

Odzieżi obuwie

34,2%

Alkoholi używki16,9%

Usługikomunikacyjne

14,8%

Kobiety

Żywność78,6%


50,7%

Odzieżi obuwie

34,5%

Usługizdrowotne

16,5%


Mężczyźni

Żywność79,5%


50,3%

Odzieżi obuwie

34,5%


Pomocdzieciom

15,3%

* Respondent mógł wskazać co najwyżej 3 odpowiedzi.


Bez względu na poziom wykształcenia struktura trzech najważniejszych wydat-ków praktycznie nie ulega zmianom. Jedynie w przypadku respondentów z wykształ-ceniem nie wyższym niż gimnazjalne odzież i obuwie ma mniejsze znaczenie niż potrzeby zdrowotne. Wysoki odsetek respondentów z wykształceniem wyższym wskazuje na istotne znaczenie wydatków na transport i komunikację, co z jednej strony może oznaczać, że na lokalnym rynku pracy osoby te mają trudności ze zna-lezieniem pracy odpowiadającej poziomowi ich wykształcenia, więc są zmuszone do szukania jej w większych miejscowościach, oddalonych od miejsca zamieszka-nia, z drugiej zaś świadczy o większej mobilności tej grupy. Wraz ze spadkiem po-ziomu wykształcenia rośnie znaczenie wydatków na alkohol i używki (wykres 4.5). Bez względu na poziom wykształcenia niewielkie znaczenie mają wydatki na kulturę (od 1,8 do 4,2%) oraz turystykę i wypoczynek (od 2,9 do 9,9%).

Ciekawe wyniki można zaobserwować, analizując hierarchię potrzeb według re-gionów. Mimo że najważniejszą potrzebą w każdym z nich są wydatki na żywność, to ich udział w poszczególnych megaregionach jest zróżnicowany. W regionie połu-dniowo-zachodnim niemal wszyscy respondenci uznali, że są one jedną z trzech naj-ważniejszych grup potrzeb, podczas, gdy w regionie centralnym odsetek ten był nie-mal trzykrotnie niższy (wykres 4.6). Co ciekawe w wchodzącym w skład tego regionu województwie mazowieckim wydatki na tę grupę potrzeb zajmowały dopiero pią-te miejsce. Można przyjąć tezę, że im mniejszy odsetek osób wskazujących potrze-by żywnościowe za jedną z trzech najważniejszych potrzeb, tym wyższy stopień ich


realizacji i poziom życia. Gospodarstwa domowe, które nie realizują potrzeb żywno-ściowych na wystarczającym poziomie, nie myślą o realizacji potrzeb wyższego rzę-du. W miarę podnoszenia się poziomu życia zainteresowanie jednostek przesuwa się z potrzeb podstawowych (żywność) na inne dobra, a siła nabywcza ludności kierowa-na jest w większym stopniu na zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu.

WYKRES 4.5. Hierarchia potrzeb według wykształcenia

Wyższe

żywność73,4%

użytkowaniemieszkania

49,0%

odzieżi obuwie

32,8%

usługikomunikacyjne

20,8%

usługizdrowotne

10,4%

Policealne

żywność68,3%


50,5%

odzieżi obuwie

41,5%

alkoholi używki14,6%

higienaosobista14,6%

Średniezawodowe

żywność83,7%


55,9%

odzieżi obuwie

38,8%



14,1%

Średnieogólnokszt.

żywność75,5%


51,0%

odzieżi obuwie

38,7%



11,8%

Zasadniczezawodowe

żywność81,9%


47,9%

odzieżi obuwie

31,7%


usługizdrowotne

15,1%

Gimnazjalnei niższe

żywność87,4%


47,6%

usługizdrowotne

30,1%

pomocdzieciom

25,2%

odzieżi obuwie

18,4%



WYKRES 4.6. Hierarchia potrzeb według megaregionu

Centralny

żywność37,4%


35,9%

odzieżi obuwie

35,9%


pomocdzieciom

14,6%

Południowy

żywność85,0%


47,7%

odzieżi obuwie

26,9%


22,3%

usługizdrowotne

13,0%

Południowo-zachodni

żywność97,9%

odzieżi obuwie

46,4%


30,9%

pomocdzieciom

21,6%

usługizdrowotne

20,6%

Północny

żywność89,5%


69,3%

odzieżi obuwie

42,5%


usługizdrowotne

17,6%

Północno-zachodni

żywność84,9%


60,5%

odzieżi obuwie

54,7%



10,5%

Wschodni

żywność89,4%


53,5%


18,1%

usługizdrowotne

16,5%

pomocdzieciom

15,4%




Konsument podejmuje decyzje dwustopniowo, w pierwszej kolejności nabywa dobra niezbędne, pozostały zaś dochód przeznacza na potrzeby zgodne z jego pre-ferencjami i potrzebami, traktowane jako mniej ważne (Ciecieląg 2002, 123–133). Widoczne jest to zwłaszcza wśród osób o niskim poziomie życia, których priorytety zmieniają się. Większego znaczenia nabierają wydatki na żywność, zmniejsza się na-tomiast znaczenie wydatków na odzież i obuwie, mimo że nadal są jednym z trzech głównych wydatków. Udział wydatków na żywność w hierarchii potrzeb wzrasta w przypadku osób, których poziom życia jest niski lub bardzo niski. Żywność jako najważniejsze dobro w hierarchii potrzeb wymieniają prawie wszyscy responden-ci, których poziom życia jest uważany za skrajnie niski (żyjący poniżej granicy mi-nimum egzystencji oraz poniżej ubóstwa wyznaczonego jako 40% i 50% mediany dochodów ekwiwalentnych). Tylko w przypadku ubóstwa mierzonego metodą SPL mniej niż 80% respondentów uznało to dobro za jeden z trzech najważniejszych wy-datków gospodarstwa domowego (wykres 4.7). Wskazanie żywności jako najważ-niejszego dobra jest oczywiste, ponieważ jest ona podstawową potrzebą, bez której realizacja innych wymagań życiowych jest praktycznie niemożliwa. Zaspokojenie potrzeb żywnościowych decydująco wpływa na możliwości zarobkowania i spraw-ność psycho-fizyczną19. O niskim poziomie życia całej badanej grupy świadczy nie-wielki odsetek respondentów wskazujących na potrzeby kulturalne oraz wypoczynek i rekreację, a więc grupy potrzeb świadczących o wysokim poziomie życia. Nie ozna-cza to braku tych potrzeb, ale odsunięcie na dalszy plan w momencie trudności w za-spokojeniu potrzeb priorytetowych. Potrzeby kulturalne i rekreacyjne są ważne dla prawidłowej egzystencji człowieka, wzbogacają kapitał ludzki w wymiarze biologicz-nym i społecznym20. Możliwości korzystania z usług kulturalnych i turystycznych przez mieszkańców wsi są uwarunkowane funduszem swobodnych decyzji, ograni-czoną ilością czasu wolnego, brakiem środków pieniężnych, niekorzystną lokaliza-cją oraz trudnościami komunikacyjnymi. Warunki te nie sprzyjają konstruktywne-mu spędzaniu czasu wolnego. Poprawa możliwości konsumpcyjnych następuje wraz z polepszeniem sytuacji w każdej z pięciu wymienionych cech. Poprawa sytuacji by-towej może jednocześnie wpłynąć na zaspokojenie wielu innych potrzeb z każdego poziomu hierarchizacji potrzeb Maslowa.

Struktura wydatków i hierarchia potrzeb zmieniają się wraz z grupą docho-dową. Dochody stanowią ekonomiczny filar funkcjonowania gospodarstw domo-wych, określają standard życia, poziom i strukturę wydatków oraz możliwości reali-zacji potrzeb (Caroll 1992, 1–55; Flavin 1981, 974–1009). Wyższe dochody sprzyjają

19 W ubogich gospodarstwach domowych można mówić o żywnościowym modelu kon-sumpcji, a więc przeznaczaniu zasadniczej części dochodów na żywność i dobra pierwszej potrzeby. Dobra nieżywnościowe kupowane są w ostateczności, niejednokrotnie wymagają dłuższego okresu oszczędzania, lub też częściowej rezygnacji z dóbr żywnościowych, przejawiającej się często w sub-stytucji pogarszającej.

20 Por. Dąbrowska 2006, 40; Wróbel 2009, 75.


WYK

RES 4

.7. H

iera

rchi

a po

trze

b w

edłu

g sy

tuac

ji ek

onom

iczn

ej re

spon

dent

a (li

nii u

bóst

wa)

Min

imum

egzy

sten

cji

żyw

ność

93,8

%

użyt

kow

anie

mie

szka

nia

50,0

%

odzi

eżio

buw

ie21

,9%

usłu

gizd

row

otne

21,9

%

pom

ocdz

ieci

om17

,2%

Min

imum

socj

alne

żyw

ność

83,5

%

użyt

kow

anie

mie

szka

nia

54,0

%

odzi

eżio

buw

ie36

,8%

usłu

gizd

row

otne

19,2

%

pom

ocdz

ieci

om18

,0%

Min

imum

usta

wow

e

żyw

ność

93,0

%

użyt

kow

anie

mie

szka

nia

58,1

%

odzi

eżio

buw

ie18

,6%

usłu

giko

mun

ikac

yjne

18,6

%

usłu

gizd

row

otne

16,3

%

Ubó

stw

ore

laty

wne

40%

żyw

ność

94,0

%

użyt

kow

anie

mie

szka

nia

55,8

%

odzi

eżio

buw

ie18

,6%

pom

ocdz

ieci

om18

,6%

usłu

giko

mun

ikac

yjne

18,6

%

Ubó

stw

ore

laty

wne

50%

żyw

ność

93,7

%

użyt

kow

anie

mie

szka

nia

50,8

%

odzi

eżio

buw

ie22

,2%

usłu

gizd

row

otne

22,2

%

pom

ocdz

ieci

om15

,9%

Ubó

stw

ore

laty

wne

60%

żyw

ność

83,5

%

użyt

kow

anie

mie

szka

nia

51,5

%

odzi

eżio

buw

ie28

,2%

usłu

gizd

row

otne

23,3

%

alko

hol

iuży

wki

18,4

%

Ubó

stw

ore

laty

wne

70%

żyw

ność

82,0

%

użyt

kow

anie

mie

szka

nia

49,3

%

odzi

eżio

buw

ie36

,7%

usłu

gizd

row

otne

19,3

%

alko

hol

iuży

wki

19,3

%

Ubó

stw

osu

biek

tyw

neSP

L

żyw

ność

76,3

%

użyt

kow

anie

mie

szka

nia

50,2

%

odzi

eżio

buw

ie29

,4%

alko

hol

iuży

wki

17,6

%

pom

ocdz

ieci

om16

,7%

Ubó

stw

osu

biek

tyw

neLP

L

żyw

ność

82,1

%

użyt

kow

anie

mie

szka

nia

65,3

%

odzi

eżio

buw

ie32

,7%

alko

hol

iuży

wki

19,4

%

usłu

gizd

row

otne

18,9

%

* Re

spon

dent

móg

ł wsk

azać

co

najw

yżej

3 o

dpow

iedz

i

Źród

ło: b

adan

ia w

łasn

e, U

MO

-201

1/01

/B/H

S5/0

1034

, n=1

067.


obniżaniu restrykcji rachunku ekonomicznego konsumenta (Kieżel 2005, 19). Mniej-sze zasoby pieniężne wpływają na bardziej racjonalne działania i zakup dóbr pod-stawowych. Im lepsza pozycja społeczna, wynikająca z dochodów osobistych, tym możliwości pokrycia potrzeb wyższego rzędu są większe. Podczas gdy 3,5% ankie-towanych z pierwszego kwartyla wskazywało wypoczynek jako jedną z ważniej-szych potrzeb w hierarchii, to w ostatniej grupie kwartylowej odsetek ten wzrastał do 11,8%. W przypadku usług kulturalnych żadna osoba z pierwszego kwartyla do-chodowego nie uznawała tej potrzeby za jedną z trzech najważniejszych, w ostatniej zaś grupie było to 5,5% osób.

Na strukturę potrzeb poszczególnych grup wpływa wiele czynników, w tym niski poziom dochodów, względnie wysoka stopa bezrobocia sprzyjająca akcepta-cji niższych wynagrodzeń i gorszych warunków pracy (w tym również formy za-trudnienia), pasywny charakter transferów socjalnych, a także aktualna sytuacja społeczno-ekonomiczna, która sprzyja obniżaniu wielkości transferów pieniężnych od osób pracujących za granicą (Świetlik 2013, 10–25). Deklarowana hierarchia po-trzeb wskazuje na dominację zachowań konsumpcyjnych nastawionych na zaspo-kojenie potrzeb żywnościowych, co potwierdza niską stopę życiową badanej grupy. Dominacja takich zachowań wynika głównie z uwarunkowań fizjologicznych, bę-dących podstawową przyczyną ochrony tej sfery przez konsumentów. Dalsze pogar-szanie się sytuacji dochodowej może sprzyjać częściowej rezygnacji z potrzeb żyw-nościowych w celu zaspokojenia innych potrzeb niezbędnych do przeżycia (głównie potrzeb zdrowotnych), substytucji w kierunku zakupu dóbr gorszej jakości lub rezygnacji marginalizacyjnej, rozumianej jako wycofanie się z uczestnictwa w życiu społecznym.

Analiza hierarchii budżetowej pozwala ustalić miejsce badanej grupy w syste-mie społecznym. Wysoka ranga potrzeb żywnościowych oraz mieszkaniowych, przy jednoczesnym niskim poziomie wskazań potrzeb kulturalnych, edukacyjnych czy wypoczynkowych, świadczą o względnie małej zamożności badanej grupy. W wa-runkach wzrostu poziomu życia i dobrobytu ludności rozwija się tendencja do prze-suwania punktu zainteresowania na potrzeby wyższego rzędu i traktowania potrzeb podstawowych za wartość samą w sobie, niewymagającą większych starań w proce-sie ich realizacji. W społeczeństwach o wysokim stopniu dobrobytu w hierarchii po-trzeb następuje ciągła przemiana w kierunku jakościowym.

3. Ocena stopnia zaspokojenia potrzeb

Ocena sytuacji ekonomicznej ludności wiejskiej o niepewnych dochodach wymaga określenia subiektywnego stopnia zaspokojenia potrzeb. Można przyjąć, że im wyż-szy poziom realizacji potrzeb wyższego rzędu (turystyka i rekreacja, kultura), tym

3. Ocena stopnia zaspokojenia potrzeb 141

większa zamożność grupy, i na odwrót – niekorzystne oceny realizacji potrzeb pod-stawowych (żywność) można utożsamiać z niższym poziomem życia. Według A. Key-sa (1960, 68) człowiek, który nie zaspokaja potrzeb żywnościowych, i jego głównym celem jest ich realizacja w stopniu podtrzymującym egzystencję, nie troszczy się o za-spokojenie potrzeb wyższego rzędu. Autor twierdzi, że „potrzeba nasycenia głodu, najniższa w hierarchii, jest podstawowym motorem działania dla człowieka głodne-go i konieczna do zaspokojenia w danej chwili. Dopóki głód nie zostanie zaspokojo-ny, wszelkie inne potrzeby są zepchnięte na drugi plan, nie oddziałując na człowieka”.

Proces kształtowania konsumpcji to rezultat ludzkich aspiracji, dążeń i potrzeb oraz ich przemian i rozwoju w czasie (Witek 2013, 83; Kramer 1997, 318; Kusińska 2011b, 121). Są one konfrontowane z faktycznymi możliwościami realizacji potrzeb i na tej podstawie ocenia się stopień ich zaspokojenia. Większe oczekiwania z regu-ły sprzyjają gorszym ocenom przy relatywnie wysokim stopniu realizacji potrzeb, i na odwrót.

Zgodnie z hierarchizacją potrzeb niewystarczające zaspokojenie potrzeb pod-stawowych jest istotną przesłanką całkowitej lub częściowej rezygnacji z potrzeb luk-susowych. Maslow (1943, 370–396) zauważył, że konsument przechodzi do realizacji potrzeb wyższego rzędu w sytuacji zrealizowania potrzeb podstawowych, a następ-na grupa potrzeb ujawnia się wówczas, gdy zostają zaspokojone potrzeby z niższej grupy, przy założeniu, że ich zaspokojenie nie musi być pełne21. Z przeprowadzo-nych badań wynika, że w największym stopniu realizowane są potrzeby podstawowe związane z wyżywieniem. Przypisując oceny poszczególnym stopniom zaspokojenia potrzeb22, można stworzyć hierarchię potrzeb ludności wiejskiej o niepewnych do-chodach. Najwyższą średnią ocen uzyskało wyżywienie (3,51), najniższą zaś potrzeby związane z turystyką i rekreacją (2,85) oraz kulturalne (2,95) (tabela 4.4). Co cieka-we wysoką ocenę uzyskała także realizacja potrzeb związanych z nabywaniem ksią-żek i gazet (3,39), co sugerowałoby wysoki poziom zaspokojenia tego typu potrzeb. Jednak należy zauważyć, że w Polsce czytelnictwo zarówno książek, jak i gazet jest na niskim poziomie, dlatego wysoka ocena nie musi być jednoznaczna z faktycznym zaspokojeniem potrzeb. Wręcz przeciwnie, niski poziom czytelnictwa w kraju, może powodować, że badana grupa nie jest zainteresowana nabywaniem tej grupy dóbr, a niewielka (bądź żadna) ilość nabywanych książek i gazet, ze względu na brak una-ocznienia potrzeby, jest wystarczająca i oceniana względnie wysoko. Warto zauwa-żyć, że badania prowadzone w Polsce wskazują, że nieco ponad 40% gospodarstw do-mowych nabyło w badanym okresie książkę, z tego co trzecia osoba kupiła nie więcej

21 W przypadku potrzeb podstawowych możliwość substytucji jest bardziej ograniczona niż w przypadku dóbr wyższego rzędu, nie mniej jednak istnieje w końcowej fazie zaspokojenia potrze-by. Potrzeby na każdym etapie ulegają uzupełnianiu, przy czym im ważniejsza potrzeba (niższa gru-pa), tym wyższy jest jej stopień realizacji.

22 Bardzo złe – 1, niewystarczające – 2, wystarczające – 3, dobre – 4, bardzo dobre – 5.


niż 3 książki, a zaledwie co piąta więcej niż 10. Zważywszy że wiejskie gospodarstwa domowe znacznie rzadziej niż miejskie posiadają jakiekolwiek księgozbiory23, można przyjąć, że udział czytelnictwa w badanej grupie jest jeszcze niższy.

TABELA 4.4. Zaspokojenie potrzeb w gospodarstwach domowych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

Bardzo złe(1)

Niewystarczające (2)

Wystarczające (3)

Dobre (4)

Bardzo dobre (5)

Średnia ocena

Wyżywienie 0,4 6,9 45,1 36,2 11,4 3,51Odzież i obuwie 1,8 10,3 47,1 33,9 6,9 3,34Alkohol i tytoń 2,2 11,2 56,3 25,1 5,2 3,20Wyposażenie mieszkania 2,1 16,9 46,4 27,5 7,1 3,21Turystyka i rekreacja 8,7 27,0 38,9 21,4 4,0 2,85Usługi zdrowotne 4,5 20,8 43,9 25,2 5,6 3,07Potrzeby kulturalne 6,2 22,4 47,4 18,2 5,8 2,95Potrzeby edukacyjne 3,9 17,3 48,6 24,2 6,0 3,11Potrzeby socjalne 2,2 13,3 45,2 28,9 10,4 3,32Książki i gazety 1,5 8,6 49,0 31,0 9,9 3,39


Na podstawie współczynników korelacji Pearsona można stwierdzić, że poziom zaspokojenia potrzeb w największym stopniu zależy od wieku respondenta. Mimo że współczynniki nie wykazują silnych związków liniowych, to dla każdej grupy po-trzeb można mówić o istotności statystycznej korelacji. Z przeprowadzonych badań wynika, że brakuje statystycznego związku pomiędzy płcią a poziomem zaspokojenia potrzeb. Zmiennymi o największej sile różnicowania badanej zbiorowości ze wzglę-du na stopień zaspokojenia potrzeb są potrzeby kulturalne, edukacyjne i socjalne24 (tabela 4.5).

Analiza poziomu zaspokojenia potrzeb pozwala stwierdzić, że zależy on od re-gionu. Jednak co ciekawe, w opinii respondentów w najmniejszym stopniu są one realizowane w megaregionie centralnym, gdzie średnia ocena kształtuje się na po-ziomie 2,79, i tylko w tym regionie jest niższa od 3, świadczącym o wystarczającym zaspokojeniu potrzeb (tabela 4.6). Niskie oceny zaspokojenia potrzeb w połączeniu z informacją o wielkości dochodów mogą wskazywać na wyższe aspiracje tej grupy respondentów. Niska ostateczna ocena zaspokojenia potrzeb jest efektem częstych wskazań respondentów na niewystarczające zaspokojenie potrzeb (tabela 4.7).

23 Por. Panek, Czapiński 2013, 102–108.24 Por. Devadas, Manohar 2011, 2276–2282; Sun, Guohua 2004, 245–253; Rastogi, Chaudhary

2012, 249–259; Pandey, Pandey 2013, 151–165; Zalega 2008b, 205–224.


TABELA 4.5. Korelacja Pearsona stopnia zaspokojenia potrzeb według wybranych cech

Wyszczególnienie Megaregion Wiek Płeć WykształcenieLiczebność gosp.

domowegoŹródło

dochodów

Wyżywienie-,0175 ,1618 ,0362 ,1069 ,0474 -,0431

p=,568 p=,000 p=,237 p=,000 p=,122 p=,159

Odzież i obuwie,0428 ,1550 ,0236 ,0398 ,0318 -,0741

p=,162 p=,000 p=,440 p=,193 p=,299 p=,015

Alkohol i tytoń,0345 ,0729 ,0060 -,0186 ,0254 -,0632

p=,260 p=,017 p=,844 p=,543 p=,407 p=,039Wyposażenie mieszkania

-,0073 ,1624 ,0232 ,0502 ,0480 -,0327p=,811 p=,000 p=,449 p=,101 p=,117 p=,286

Turystyka i rekreacja

,0853 ,1215 ,0121 ,0360 -,0231 -,0594p=,005 p=,000 p=,692 p=,240 p=,451 p=,052

Usługi zdrowotne,0173 ,1362 ,0425 ,0510 ,0805 -,0920

p=,572 p=,000 p=,166 p=,096 p=,009 p=,003Potrzeby kulturalne

,0988 ,1618 ,0172 ,0939 ,0060 -,0739p=,001 p=,000 p=,575 p=,002 p=,845 p=,016

Potrzeby edukacyjne

,1004 ,1861 -,0273 ,1407 ,0982 -,0429p=,001 p=,000 p=,372 p=,000 p=,001 p=,161

Potrzeby socjalne,1696 ,1776 -,0315 ,1464 ,0836 ,0025

p=,000 p=,000 p=,304 p=,000 p=,006 p=,935

* czcionką pogrubioną zaznaczoną korelacje istotne statystycznie


Ocena realizacji potrzeb zależy również od wykształcenia. Wpływa ono na poziom i strukturę zaspokojenia potrzeb dwutorowo. Z jednej strony rozwija potrzeby, pod-wyższa aspiracje i wzbogaca możliwości i kierunki ich realizacji, z drugiej strony w wyniku relatywnie wyższych dochodów umożliwia ich zaspokojenie i zwiększa sa-tysfakcję25. Osoby z wyższym wykształceniem najlepiej oceniają strukturę własnej konsumpcji. Poziom realizacji niemal wszystkich grup potrzeb wśród tej kohorty jest wyższy niż wśród pozostałych respondentów, jednak najsilniejsze związki zaobser-wowano z oceną wyżywienia, potrzeb kulturalnych, edukacyjnych i socjalnych (ta-bela 4.6, tabela 4.7). Wykształcone osoby przywiązują większą wagę do formalnego wykształcenia dzieci, częściej są skłonne przeznaczyć wyższe kwoty na dodatkowe zajęcia, zapewniające rozwój kapitału ludzkiego ich potomstwa (dodatkowe lekcje języka obcego, zajęcia wyrównawcze, kursy i korepetycje).

Na rozróżnienie poziomu całkowitej konsumpcji wpływa liczebność gospodar-stwa domowego. Najgorsze oceny jej poziomu są wystawiane w gospodarstwach do-mowych jedno- i dwuosobowych. Niższe oceny całkowitej konsumpcji wśród tych

25 Według M. Janoś-Kresło (2012, 94–112) wykształcenie ma charakter autoteliczny oraz instrumentalny. Z jednej strony służy rozwojowi jednostki i jej aktywności społecznej, z drugiej zaś zmniejsza ryzyko niezaspokojenia potrzeb.


grup wynikają z efektów skali. Wraz z malejącą liczbą osób w gospodarstwie wydat-ki per capita na wyżywienie, mieszkanie, czy też opłaty stałe spadają. Całkowite kosz-ty na te potrzeby w małych gospodarstwach są niewiele mniejsze, a często takie same jak w gospodarstwach liczniejszych. Dodatkowo liczniejsze gospodarstwa domowe częściej mają dodatkowe źródła dochodów pozostałych członków. Potęguje to gorszą sytuację małych gospodarstw domowych. Wysokie wydatki na potrzeby żywnościo-we i mieszkaniowe wymuszają ograniczanie innych potrzeb. Na relatywnie gorsze zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu wpływa również wielodzietność. W rodzinach z co najmniej trojgiem dzieci zaspokojenie potrzeb kulturalnych i związanych z wy-poczynkiem kształtuje się na porównywalnym poziomie co w gospodarstwach jed-no- i dwuosobowych (tabela 4.6, tabela 4.7). Respondenci z rodzin wielodzietnych zwracają także uwagę na trudności w zaspokajaniu dodatkowych potrzeb związa-nych z edukacją (korepetycje, płatne zajęcia dodatkowe). Jednak jak zauważa M. Ha-lamska (2013, 25–43), aspiracje edukacyjne rodziców nie idą w parze z wielkością faktycznych wydatków na edukację. Potwierdza to również pytanie dotyczące kie-runku wydatkowania dodatkowej kwoty pieniężnej. W zaledwie kilku przypadkach środki te ankietowani przeznaczyliby na edukację.

Jak już wspomniano, całościowa ocena zaspokojenia potrzeb nie jest uzależnio-na od płci26. Mimo że kobiety nieco lepiej oceniają stopień zaspokojenia potrzeb niż mężczyźni, odpowiednio 3,18 i 3,16, to różnice te są nieznaczne. Największe zróż-nicowanie w ocenie dotyczy potrzeb zdrowotnych, jednak nawet w tym wypadku rozwarstwienie w ocenach wynosi zaledwie 0,07 (kobiety – 3,10, mężczyźni – 3,03) (tabela 4.6, tabela 4.7). Z jednej strony niższa ocena dochodów kobiet, z drugiej po-dobne zadowolenie z realizacji potrzeb zmusza do zastanowienia się nad ekonomicz-ną zależnością kobiet w gospodarstwie domowym. Część badań wykazuje gorszą sy-tuację ekonomiczną kobiet w gospodarstwach domowych27, jednak wyniki badań dotyczących zaspokojenia potrzeb nie potwierdzają tej tezy. Nie oznacza to, że takiej dyskryminacji nie ma. Po pierwsze kobiety mogą tego nie zauważać, po drugie, inna jest hierarchia potrzeb odczuwanych przez kobiety, a w rezultacie składowe ostatecz-nej oceny. Jednocześnie zależność ekonomiczna kobiet wykracza poza nierówną dys-trybucję dochodów i realizacji potrzeb, częściej związana jest z legitymizacją ich niż-szej pozycji ekonomicznej w przestrzeni gospodarczej oraz społecznej28.

Na ostateczną ocenę wpływa również wiek głowy gospodarstwa domowego (ta-bela 4.6, tabela 4.7). Im starszy respondent, tym niższy wskaźnik średniego zado-wolenia z zaspokojenia potrzeb. Warto zauważyć, że jest to sprzeczne z hipotezą cy-klu życia F. Modigianiego i A. Ando (1963, 55–84). Według tej teorii linia wydatków

26 Por. Zalega 2009, 115–135.27 Por. Lister 2007, 76; Daly, Rake 2003, 68–93; Ward, Dale, Joshi 1996, 95–120; Huber i in.

2009, 1–39; Stier, Mandel 2003, 7–10; Lewis, Campbell 2008, 4–30.28 Por. Lister 2007, 77; Kalinowska-Sufinowicz 2013, 13–24.

3. Ocena stopnia zaspokojenia potrzeb 145TA

BELA

4.6

. Śre

dnia

oce

na z

aspo

koje

nia

wyb

rany

ch p

otrz

eb

Wys

zcze

góln

ieni

eW

yżyw

ieni

eO

dzie

ż i o

buw

ieA

lkoh

ol

i tyt

ońW

ypos

ażen

ie

mie

szka

nia

Tury

styk

a i r

ekre

acja

Usł

ugi

zdro

wot

nePo

trze

by

kultu

raln

ePo

trze

by

eduk

acyj

nePo

trze

by

socj

alne

Śred

nia

Ogó

łem

3,51

3,34

3,20

3,21

2,85

3,07

2,95

3,11

3,32

3,17

Kobi

ety

3,54

3,36

3,20

3,23

2,86

3,10

2,97

3,08

3,29

3,18

Męż

czyź

ni3,

483,

323,

193,

182,

843,

032,

943,

143,

353,

16W

yższ

e3,

813,

553,

283,

422,

963,

183,

183,

283,

643,

37Po

licea

lne

3,39

3,23

3,11

2,98

2,72

2,97

2,93

3,18

3,33

3,09

Śred

nie

zaw

odow

e3,

533,

383,

303,

312,

933,

082,

953,

043,

233,

19Śr

edni

e og

ólno

kszt

ałcą

ce3,

613,

393,

193,

292,

923,

193,

083,

313,

453,

27Za

sadn

icze

zaw

odow

e3,

333,

273,

183,

072,

763,

012,

822,

963,

153,

06G

imna

zjal

ne i

niżs

ze3,

293,

062,

982,

952,

672,

812,

592,

873,

122,

9318

–24

lata

3,73

3,54

3,24

3,43

2,95

3,34

3,12

3,38

3,67

3,38

25–3

4 la

ta3,

623,

453,

273,

342,

973,

083,

043,

153,

353,

2535

–44

lata

3,47

3,29

3,20

3,11

2,83

3,09

3,00

3,19

3,28

3,16

45–5

4 la

ta3,

283,

153,

143,

082,

802,

962,

842,

943,

173,

0455

–64

lata

3,36

3,14

3,06

2,96

2,54

2,77

2,55

2,78

3,06

2,91

65 la

t i w

ięce

j 3,

493,

393,

263,

162,

743,

132,

872,

933,

263,

14Ce

ntra

lny

2,96

2,79

2,94

2,67

2,62

2,48

2,67

2,86

3,12

2,79

Połu

dnio

wy

3,91

3,74

3,38

3,59

3,06

3,44

3,20

3,42

3,84

3,51

Połu

dnio

wo-

zach

odni

3,78

3,61

3,23

3,21

2,71

3,32

3,00

3,24

3,37

3,27

Półn

ocny

3,45

3,24

3,13

3,19

2,84

3,00

2,99

3,07

3,23

3,13

Półn

ocno

-zac

hodn

i3,

483,

503,

373,

303,

183,

263,

253,

223,

253,

31W

scho

dni

3,60

3,32

3,18

3,28

2,70

3,06

2,74

2,97

3,17

3,11

1 os

oba

3,48

3,33

3,09

2,96

2,81

2,84

2,84

2,94

3,17

3,05

2 os

oby

3,41

3,24

3,19

3,12

2,81

2,91

2,91

2,93

3,16

3,08

3 os

oby

3,52

3,32

3,20

3,24

2,86

3,05

2,98

3,12

3,27

3,17

4 os

oby

3,54

3,45

3,21

3,29

3,00

3,23

3,04

3,29

3,47

3,28

5 os

ób i

wię

cej

3,59

3,35

3,22

3,23

2,71

3,12

2,89

3,13

3,42

3,19

Źród

ło: b

adan

ia w

łasn

e, U

MO

-201

1/01

/B/H

S5/0

1034

, n=1

067

146 IV. Wydatki i zaspokojenie potrzeb gospodarstw domowych o niepewnych dochodachTA

BELA

4.7

. Zas

poko

jeni

e po

trze

b w

edłu

g w

ybra

nych

cec

h

Wys

zcze

góln

ieni

eW

yżyw

ieni

eO

dzie

ż i o

buw

ieA

lkoh

ol i

tyto

ń1

23

45

12

34

51

23

45

Ogó

łem

0,4

6,9

45,1

36,2

11,4

1,7

10,3

47,1

33,9

6,9

2,2

11,2

56,3

25,1

5,2

Kobi

ety

0,2

6,7

43,9

37,4

11,9

1,4

10,3

46,0

35,4

6,8

2,5

10,4

56,7

25,0

5,4

Męż

czyź

ni0,

67,

246

,434

,811

,02,

010

,448

,332

,37,

01,

812

,156

,025

,24,

9W

yższ

e0,

02,

636

,538

,022

,90,

05,

743

,840

,69,

94,

27,

353

,127

,67,

8Po

licea

lne

0,0

6,1

57,3

28,0

8,5

4,9

8,5

51,2

29,3

6,1

3,7

12,2

57,3

23,2

3,7

Śred

nie

zaw

odow

e0,

47,

543

,236

,112

,81,

310

,145

,435

,77,

50,

911

,951

,528

,27,

5Śr

. ogó

lnok

szta

łcąc

e0,

05,

939

,742

,212

,30,

510

,346

,635

,37,

42,

511

,357

,423

,05,

9Za

sadn

icze

zaw

odow

e1,

210

,847

,135

,95,

03,

510

,847

,931

,36,

61,

211

,658

,325

,93,

1G

imna

zjal

ne i

niżs

ze0,

06,

861

,228

,23,

91,

019

,453

,425

,21,

01,

915

,565

,017

,50,

018

–24

lata

0,0

3,4

39,3

38,2

19,1

0,6

7,9

40,4

39,3

11,8

1,7

11,2

54,5

27,0

5,6

25–3

4 la

ta0,

32,

944

,638

,114

,01,

36,

247

,635

,89,

12,

38,

156

,726

,46,

535

–44

lata

0,0

9,0

44,1

38,0

9,0

2,0

11,4

47,3

33,5

5,7

2,4

12,7

54,3

24,1

6,5

45–5

4 la

ta0,

513

,748

,631

,16,

02,

214

,251

,929

,52,

23,

312

,654

,127

,32,

755

–64

lata

1,6

8,9

48,8

33,3

7,3

3,3

15,4

50,4

26,0

4,9

0,8

13,8

67,5

14,6

3,3

65 la

t i w

ięce

j 0,

03,

254

,832

,39,

70,

012

,938

,745

,23,

20,

012

,948

,438

,70,

0Ce

ntra

lny

1,0

20,7

61,6

14,6

2,0

6,6

21,7

57,6

14,1

0,0

2,5

20,2

59,6

15,7

2,0

Połu

dnio

wy

0,0

2,1

34,7

33,2

30,1

0,0

8,3

30,1

40,9

20,7

2,6

6,7

51,8

28,0

10,9

Połu

dnio

wo-

zach

odni

0,0

0,0

41,2

39,2

19,6

0,0

4,1

40,2

46,4

9,3

5,2

3,1

61,9

23,7

6,2

Półn

ocny

0,0

6,5

45,1

45,1

3,3

0,0

13,7

51,6

32,0

2,6

1,3

14,4

56,2

26,1

2,0

Półn

ocno

-zac

hodn

i0,

03,

545

,350

,60,

60,

05,

843

,046

,54,

71,

78,

146

,539

,04,

7W

scho

dni

0,8

5,1

41,3

39,0

13,8

2,0

6,3

54,7

31,9

5,1

1,2

11,0

61,8

20,9

5,1

1 os

oba

1,5

6,0

46,3

35,8

10,4

1,5

14,9

35,8

44,8

3,0

3,0

17,9

49,3

26,9

3,0

2 os

oby

0,0

8,6

49,3

34,4

7,7

1,4

10,4

55,2

29,0

4,1

0,5

9,5

64,3

22,6

3,2

3 os

oby

0,0

6,1

47,1

35,7

11,1

0,7

12,5

48,8

30,3

7,7

2,4

11,1

56,9

22,9

6,7

4 os

oby

1,1

6,8

41,7

37,9

12,5

1,9

8,0

42,0

40,2

8,0

2,3

11,4

53,8

28,4

4,2

5 os

ób i

wię

cej

0,0

6,9

41,7

36,7

14,7

3,2

8,7

46,3

33,0

8,7

3,2

11,0

52,8

26,1

6,9


Wys

zcze

góln

ieni

eW

ypos

ażen

ie m

iesz

kani

aTu

ryst

yka

i rek

reac

jaU

sług

i zdr

owot

ne1

23

45

12

34

51

23

45

Ogó

łem

2,1

16,9

46,5

27,5

7,1

8,7

27,0

38,9

21,4

4,0

4,5

20,8

43,9

25,2

5,6

Kobi

ety

2,0

16,4

45,7

29,0

7,0

8,5

26,1

39,7

22,3

3,4

3,2

19,8

45,3

26,6

5,0

Męż

czyź

ni2,

217

,447

,425

,87,

29,

028

,038

,020

,44,

75,

921

,942

,323

,76,

3W

yższ

e0,

511

,543

,234

,99,

99,

916

,745

,324

,04,

22,

114

,652

,125

,55,

7Po

licea

lne

4,9

24,4

45,1

19,5

6,1

9,8

32,9

35,4

19,5

2,4

3,7

30,5

36,6

24,4

4,9

Śred

nie

zaw

odow

e1,

816

,740

,131

,79,

77,

528

,235

,222

,07,

03,

521

,644

,923

,86,

2Śr

. ogó

lnok

szta

łcąc

e1,

014

,247

,130

,47,

46,

428

,935

,824

,04,

93,

418

,640

,729

,47,

8Za

sadn

icze

zaw

odow

e3,

917

,849

,824

,73,

99,

329

,040

,519

,31,

96,

921

,640

,525

,55,

4G

imna

zjal

ne i

niżs

ze1,

024

,358

,311

,74,

911

,730

,139

,816

,51,

97,

825

,246

,619

,41,

018

–24

lata

1,1

7,9

50,0

29,2

11,8

3,4

27,0

44,9

20,8

3,9

1,7

11,2

48,9

28,7

9,6

25–3

4 la

ta1,

612

,444

,633

,67,

87,

522

,141

,723

,55,

23,

916

,649

,826

,72,

935

–44

lata

2,9

22,9

41,6

25,7

6,9

11,4

27,3

33,1

22,9

5,3

4,9

25,3

34,3

27,8

7,8

45–5

4 la

ta1,

123

,545

,925

,14,

47,

135

,031

,124

,02,

73,

327

,942

,622

,43,

855

–64

lata

4,9

20,3

52,0

19,5

3,3

16,3

29,3

39,8

13,0

1,6

11,4

27,6

39,0

17,1

4,9

65 la

t i w

ięce

j 0,

012

,964

,516

,16,

59,

716

,164

,59,

70,

03,

212

,958

,119

,46,

5Ce

ntra

lny

7,6

33,3

44,9

12,6

1,5

7,6

34,8

46,0

11,1

0,5

12,6

36,4

41,4

9,1

0,5

Połu

dnio

wy

1,6

8,3

37,8

34,7

17,6

5,2

24,9

35,8

26,9

7,3

1,6

14,0

36,3

35,8

12,4

Połu

dnio

wo-

zach

odni

1,0

10,3

60,8

22,7

5,2

18,6

17,5

40,2

21,6

2,1

3,1

5,2

52,6

35,1

4,1

Półn

ocny

0,0

18,3

47,7

30,7

3,3

7,8

26,8

42,5

19,0

3,9

2,0

26,1

45,8

22,2

3,9

Półn

ocno

-zac

hodn

i0,

614

,047

,131

,47,

06,

415

,739

,031

,47,

63,

518

,035

,535

,57,

6W

scho

dni

0,8

14,2

47,6

30,7

6,7

10,6

33,9

33,1

19,7

2,8

3,1

18,5

52,8

20,9

4,7

1 os

oba

0,0

22,4

61,2

14,9

1,5

10,4

23,9

43,3

19,4

3,0

7,5

23,9

49,3

16,4

3,0

2 os

oby

1,8

19,5

49,3

23,5

5,9

5,9

32,1

38,9

21,3

1,8

2,7

30,3

43,9

19,5

3,6

3 os

oby

1,7

18,5

42,8

28,6

8,4

10,4

24,6

38,4

21,5

5,1

4,0

21,9

43,4

25,9

4,7

4 os

oby

1,9

13,3

45,5

32,6

6,8

7,2

23,9

37,9

24,2

6,8

3,4

15,5

43,2

30,7

7,2

5 os

ób i

wię

cej

3,7

14,7

45,4

27,5

8,7

10,6

29,8

39,4

18,3

1,8

7,3

15,1

43,6

26,1

7,8


Wys

zcze

góln

ieni

ePo

trze

by k

ultu

raln

ePo

trze

by e

duka

cyjn

ePo

trze

by s

ocja

lne

12

34

51

23

45

12

34

5O

gółe

m6,

222

,447

,418

,25,

83,

817

,348

,624

,26,

02,

213

,345

,328

,910

,4Ko

biet

y5,

822

,347

,817

,86,

33,

419

,148

,722

,85,

91,

814

,646

,227

,310

,1M

ężcz

yźni

6,7

22,5

47,0

18,6

5,3

4,3

15,5

48,5

25,6

6,1

2,5

11,9

44,2

30,5

10,8

Wyż

sze

3,6

15,6

46,4

27,6

6,8

1,6

15,6

44,8

29,7

8,3

1,6

6,8

37,5

34,9

19,3

Polic

ealn

e6,

125

,645

,115

,97,

31,

218

,350

,022

,08,

52,

413

,443

,929

,311

,0Śr

edni

e za

wod

owe

6,2

23,3

46,7

17,2

6,6

5,3

18,1

48,5

23,3

4,8

1,8

17,2

47,1

24,7

9,3

Śr. o

góln

oksz

tałc

ące

4,4

20,1

46,6

21,1

7,8

2,0

13,7

44,1

31,9

8,3

2,5

9,3

42,6

31,9

13,7

Zasa

dnic

ze z

awod

owe

7,3

26,6

45,9

15,8

4,2

5,0

21,2

50,6

18,5

4,6

1,9

17,0

51,4

23,9

5,8

Gim

nazj

alne

i ni

ższe

11,7

24,3

58,3

4,9

1,0

7,8

15,5

59,2

16,5

1,0

3,9

15,5

46,6

33,0

1,0

18–2

4 la

ta3,

415

,752

,821

,36,

71,

110

,746

,133

,19,

00,

65,

642

,728

,123

,025

–34

lata

5,2

17,9

50,5

20,5

5,9

3,9

15,0

51,5

21,8

7,8

2,0

14,3

42,7

29,0

12,1

35–4

4 la

ta6,

124

,140

,422

,07,

31,

618

,445

,329

,05,

72,

413

,545

,730

,67,

845

–54

lata

5,5

29,5

46,4

12,6

6,0

4,4

23,5

49,7

18,6

3,8

2,7

15,8

48,6

26,8

6,0

55–6

4 la

ta14

,628

,545

,59,

81,

69,

820

,353

,714

,61,

63,

317

,949

,628

,50,

865

lat i

wię

cej

3,2

25,8

54,8

12,9

3,2

9,7

22,6

35,5

29,0

3,2

3,2

12,9

45,2

32,3

6,5

Cent

raln

y8,

127

,355

,19,

10,

56,

119

,757

,615

,71,

01,

014

,659

,621

,23,

5Po

łudn

iow

y5,

217

,638

,929

,09,

33,

113

,035

,834

,713

,51,

66,

728

,532

,131

,1Po

łudn

iow

o-za

chod

ni8,

27,

264

,915

,54,

14,

17,

257

,722

,78,

23,

15,

250

,534

,07,

2Pó

łnoc

ny2,

023

,552

,917

,04,

62,

019

,649

,726

,82,

00,

715

,745

,835

,92,

0Pó

łnoc

no-z

acho

dni

2,9

16,3

44,8

25,0

11,0

3,5

15,1

44,2

30,2

7,0

2,3

12,8

47,7

32,0

5,2

Wsc

hodn

i9,

431

,539

,814

,25,

13,

922

,850

,417

,75,

13,

919

,342

,924

,09,

81

osob

a9,

020

,950

,716

,43,

09,

016

,450

,719

,44,

56,

013

,446

,326

,97,

52

osob

y5,

024

,948

,917

,24,

14,

121

,354

,817

,62,

33,

220

,441

,228

,56,

83

osob

y3,

723

,649

,816

,86,

12,

418

,251

,920

,96,

71,

312

,151

,527

,97,

14

osob

y7,

616

,746

,623

,16,

13,

012

,143

,934

,56,

41,

511

,439

,034

,513

,65

osób

i w

ięce

j 8,

325

,742

,715

,67,

85,

018

,843

,124

,38,

71,

810

,148

,224

,315

,6

1 –

bard

zo z

łe, 2

– n

iew

ysta

rcza

jące

, 3 –

wys

tarc

zają

ce, 4

– d

obre

, 5 –

bar

dzo

dobr

e

Źród

ło: b

adan

ia w

łasn

e, U

MO

-201

1/01

/B/H

S5/0

1034

, n=1

067.


konsumpcyjnych powinna przez większość życia rosnąć, a w ostatniej jego fazie nie-znacznie spadać. Przy założeniu, że wzrost wydatków jest tożsamy ze wzrostem zado-wolenia z konsumpcji, należałoby oczekiwać w kolejnych grupach wiekowych coraz wyższej oceny spożycia i nieznaczny spadek zadowolenia w ostatniej grupie wieko-wej. Jak wykazują badania, jest dokładnie na odwrót – przez kolejne lata życia zado-wolenia ze spożycia spada, a następnie w ostatniej fazie ponownie rośnie. Należy za-uważyć, że gospodarstwa domowe osób starszych składają się również z dorosłych dzieci, które jak wykazano w rozdziale II, podobnie jak rodzice bardzo często wy-konują pracę o charakterze prekaryjnym, a więc nie wnoszą znacznego dochodu. Innym wytłumaczeniem mogą być większe oczekiwania w stosunku do konsump-cji, która nie może zostać zrealizowana, co sprzyja gorszym ocenom. Ocena kon-sumpcji ludności wiejskiej o niepewnych dochodach pod względem wieku głowy gospodarstwa domowego wymaga zwrócenia uwagi na problem transferów między-pokoleniowych. Znaczna grupa osób w wieku 55+ ogranicza wydatki konsumpcyjne i jednocześnie gromadzi oszczędności w celu podwyższenia poziomu życia potom-stwa (dzieci, wnuki). Następuje międzypokoleniowy transfer zarówno aktywów, jak i środków nietrwałych. Oznacza to wydłużenie horyzontu planowania budżetowego poza cykl życia jednego pokolenia. Wyjaśniałoby to relatywnie wysokie oceny w gru-pach, w których dochody są względnie niskie, a więc wśród osób od 18 do 24 lat, i niż-sze wśród osób starszych.

Warto zwrócić uwagę na zaspokojenie potrzeb socjalnych (m.in. spotkania ze znajomymi, spędzanie czasu wolnego z rodziną i bliskimi). Potrzeby te są zaspo-kajane na względnie wysokim poziomie (średnia ocena 3,32) (tabela 4.6, tabela 4.7). Pomimo że ludność wiejska o niepewnych dochodach nie ma możliwości realizacji potrzeb kulturalnych i rekreacyjnych na określonym poziomie, to zaspokaja potrze-by związane z kontaktem z innymi ludźmi. Może to sugerować nieco inne strategie adaptacyjne niż przyjmuje się za standardowe w sytuacji pogarszania się warunków ekonomicznych. Według U. Grzegi (2011, 23) najpowszechniejsze staje się wówczas wykorzystanie zasobów czasu wolnego w celu zwiększenia poziomu konsumpcji przez podejmowanie dodatkowej pracy, wyjazdy zarobkowe za granicę, podnosze-nie kwalifikacji. Przeprowadzone badania wskazują odmienną odpowiedź. Można zauważyć, że wśród badanych gospodarstw, o ogólnie niskim poziomie życia, spo-tkania ze znajomymi stają się formą strategii przystosowawczej i w sytuacji niespeł-nienia potrzeb stanowią namiastkę potrzeb wyższego rzędu. Pojawia się pytanie, czy relatywnie duży zasób czasu wolnego i jego stosunkowo wysoka ocena jest efektem, czy przyczyną sytuacji badanej grupy? P. Zimbardo i J. Boyd (2009, 17) zwracają uwa-gę, że czas jest wartością samą w sobie i stanowi najbardziej wartościowy element majątku człowieka. Warto jednak zwrócić uwagę na inną wartość czasu wolnego dla osoby pracującej i bezrobotnej, czy też pracującej w formach elastycznych. W opi-nii wielu naukowców czas wolny oddziałuje na konsumpcję podobnie jak dochód,


a większa jego ilość świadczy o poziomie i jakości życia (Bywalec 2010, 88; Gutkow-ska, Murawska 2011, 22–29). Trudno jednak zgodzić się z tym założeniem w przy-padku osób nieposiadających pracy lub wykonujących ją w okresach nieciągłych. Warto byłoby mówić o optymalnych relacjach pomiędzy czasem wolnym a czasem przeznaczonym na zarobkowanie, które powinny być ściśle ze sobą skorelowane.

Z przeprowadzonych badań wynika, iż co trzeci ankietowany deklaruje, że nie zaspokaja swoich potrzeb w sposób wystarczający (średnia ocena nie przekracza 3,00), a zaledwie 13,7% wykazuje, że zaspokaja potrzeby w stopniu dobrym (średnia ocen przynajmniej 4,00). Wśród pierwszej grupy należałoby szukać osób szczególnie zagrożonych niskim poziomem życia. Znaczną grupę stanowią respondenci, których średnia ocena realizacji potrzeb wynosi 3,00 (15,4%). Nieco ponad 4% respondentów zaspokaja w stopniu wystarczającym co najwyżej jedną z grup potrzeb, a tylko poło-wa zaspokaja w stopniu wystarczającym wszystkie z podanych potrzeb (wykres 4.8). Cechą charakterystyczną jednostek realizujących wszystkie potrzeby na wystarcza-jącym poziomie jest znaczny fundusz swobodnej decyzji, a także relatywnie wysoka elastyczność struktury wydatków. W tej grupie 13,8% (6,9% ogółu respondentów) za-spokaja wszystkie potrzeby na poziomie przynajmniej dobrym, a kolejne 8,4% (4,2% ogółu respondentów) zaspokaja osiem z dziewięciu przedstawionych grup potrzeb. Charakterystyczna dla tej grupy, oprócz funduszu swobodnej decyzji i elastyczno-ści wydatków, jest możliwość dokonywania zakupu i wymiany dóbr trwałego użytku.

WYKRES 4.8. Schemat ilości niezaspokojonych potrzeb wśród ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

zaspokojeniewszystkich potrzeb

49,67%

brak zaspokojeniaod 1 do 3 potrzeb

30,27%

brak zaspokojeniaod 4 do 5 potrzeb

9,37%brak

zaspokojeniaod 6 do 7

potrzeb 5,56%

brakzaspokojenia

od 8 do 9potrzeb4,12%

* Ankietowani mieli możliwość wskazania, której z podanych dziewięciu potrzeb nie mogą realizować (zaspokojenie potrzeb bardzo złe lub niewystarczające)



Jak wcześniej zauważono, wymiarem poziomu i jakości życia we współcze-snych czasach jest stopień korzystania z usług związanych z wypoczynkiem i re-kreacją, w tym kulturalnych, zdrowotnych czy edukacyjnych29. Poziom serwicyzacji konsumpcji wyznacza wielkość i nowoczesność konsumpcji, a tym samym jest czyn-nikiem określającym standard życia jednostek (Zalega 2010, 449–464). Z badań wy-nika, że co trzeci ankietowany nie zaspokaja w stopniu wystarczającym potrzeb zwią-zanych z turystyką i rekreacją, a co czwarty potrzeb kulturalnych. Wysoki odsetek respondentów ma problemy z realizacją usług zdrowotnych (25,3%) i edukacyjnych (21,2%). Trudności z zaspokojeniem tych potrzeb stanowią przesłankę do stwierdze-nia niższego poziomu życia. Należy zaznaczyć, że nie każdy brak zaspokojenia po-trzeby wyższego rzędu wywołuje konkretne działanie zmierzające do usunięcia tego braku. Niejednokrotnie badana ludność nie ma poczucia ich niezaspokojenia, mimo relatywnie niskiego poziomu realizacji. Brak możliwości finansowych sprzyja odło-żeniu potrzeb w czasie lub całkowitej rezygnacji z nich. Na zachowania konsumenc-kie oprócz dochodów wpływa wiele czynników zarówno ekonomicznych, jak i poza-ekonomicznych o obiektywnym i subiektywnym charakterze. Warto zwrócić uwagę, że nawet zamożni mieszkańcy wsi nie będą realizować bardziej wyszukanych wzorów spędzania czasu wolnego nie ze względu na niski poziom życia, lecz braki w infra-strukturze. Często również nie mają oni aspiracji, by uczestniczyć w kulturze wyso-kiej. Brak wzorców odniesienia powoduje, że nie pojawia się potrzeba naśladowania (Domański 1996, 157–158). Z drugiej strony przypisanie usług do infrastruktury po-zbawia szans możliwości ich realizacji dużą grupę zamieszkującą obszary wiejskie, istotnie różnicuje również możliwości konsumpcji usług.

Prawo do zaspokojenia potrzeb żywnościowych jest podstawowym prawem jed-nostki, jednak ze względu na trudności finansowe nie zawsze są one w pełni realizo-wane30. W badanej grupie aż 7,31% respondentów nie może ich zrealizować na od-powiednim poziomie (wykres 4.9). Zważywszy że potrzeby żywnościowe stanowią główną przesłankę prawidłowego funkcjonowania jednostek oraz są stymulato-rem ludzkich działań, ich niewystarczająca realizacja jest szczególnie niebezpieczna, może bowiem prowadzić do wyniszczenia biologicznego i trwałej ekskluzji zarów-no na płaszczyźnie ekonomicznej, jak i społecznej. Należy zauważyć, że część gospo-darstw domowych rezygnuje z pożądanego poziomu wyżywienia ze względu na ko-nieczność ochrony potrzeb zdrowotnych i edukacyjnych.

Ocena zaspokojenia potrzeb jest uzależniona od aspiracji społecznych, a wzor-ce spożycia i zachowania konsumpcyjne są rezultatem przenikania ich w ramach grup i pomiędzy nimi. Konsumpcja realizowana przez jednych jest uzależniona

29 Por. Dąbrowska, Janoś-Kresło 2009, 47.30 Potrzeby nie są również w pełni realizowane ze względu na brak lub niewystarczającą wie-

dzę odnośnie relacji pomiędzy zdrowiem a żywieniem (Ozimek 2007, 77–88).


od poziomu i struktury spożycia innych31. W tej sytuacji celem konsumpcji dla re-spondentów jest zmniejszenie relatywnego niezaspokojenia potrzeb w stosun-ku do osób i grup, które chcieliby naśladować. Ocena ta jest zatem pochodną stop-nia realizacji własnych potrzeb i potrzeb realizowanych przez otoczenie. Tworzą się z jednej strony grupy aspiracyjne, do których konsument nie należy, jednak do nich aspiruje (położone wyżej w hierarchii społecznej), z drugiej zaś grupy dysocjacyjne, od których konsument chciałby się odróżniać (zwykle zajmujące niższą pozycję spo-łeczną)32. Można przyjąć, że nabywanie i konsumpcja dóbr ma istotny wymiar spo-łeczny i psychologiczny – jako środek ekspresji i jako szczególny komunikat. Poprzez przyjęte wzorce konsumpcji i zachowania na rynku jednostki wyrażają pozycję spo-łeczną, swoją osobowość, kulturę, przekonania, wartości itp. (Antonides, van Raaij 2003, 85; Mathi, Saraswathi 2013, 1–7).

4. Wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku

Istotnym elementem pozwalającym ocenić kondycję gospodarstwa domowego jest wyposażenie w dobra trwałego użytku. Jako efekt wydatków swobodnego wyboru są jednym z podstawowych wyznaczników stopnia zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu (Grzega 2004, 82; Grzega 2005, 37; Piskiewicz 2011, 101; Zalega 2008b, 177),

31 Por. Duesenberry 1952, 19–32; Burgiel 2010, 60–86.32 Por. Cowan, Cowan, Swann 2004, 149–177; Toynbee 2003, 149.

WYKRES 4.9. Piramida niezaspokojenia potrzeb

wyżywienie7,31%

odzieżi obuwie 12,00%

alkohol i używki13,40%

potrzeby socjalne15,46%

wyposażenie mieszkania18,93%

potrzeby edukacyjne21,18%

usługi zdrowotne25,30%

potrzeby kulturalne28,58%

turystyka i rekreacja35,71%


4. Wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku 153

podnoszą również standard życiowy rodzin (Gutkowska i in. 2001, 102–103) i świad-czą o nowoczesności gospodarstwa domowego. Stan wyposażenia w dobra trwałe-go użytku jest jednym ze wskaźników pozwalających określić stopień zamożności gospodarstwa domowego. Przyjmuje się, że im lepsze wyposażenie, tym wyższy sta-tus materialny (Niemczyk, Makówka 2002, 53–66; Zalega 2012b, 329–346; Feather-stone 1991, 86). Struktura i stopień wyposażenia pozwala określić możliwości kon-sumpcji bieżącej. Wyższy stopień wyposażenia wpływa na wzrost konsumpcji realnej przez większą swobodę w dysponowaniu majątkiem finansowym posiadanym przez gospodarstwa domowe (Szopa 1994, 123; Grzega 2004, 130; Włodarczyk-Śpiewak 2008). Tym samym poziom życia faktycznie wzrasta. Warto zauważyć, że w warun-kach wzrostu zamożności konsumentów zakup odbywa się nie tylko w wyniku chęci zaspokojenia potrzeb rzeczywistych, jest również elementem pozyskiwania szacun-ku i uznania otoczenia33. W tym też sensie można mówić o konsumpcji symbolicznej. Staje się ona środkiem komunikatu, pozwalającym określić grupę przynależności.

Można wyróżnić trzy grupy sprzętów używanych w wiejskich gospodarstwach domowych. Pierwsza grupa to sprzęt związany z wykonywaniem czynności domo-wych, przygotowaniem posiłków, przechowywaniem żywności i sprzątaniem. Dru-ga grupa odnosi się do mobilności (samochód, rower). Trzecia grupa dotyczy po-trzeb zaspokajających rozrywkę, a więc takie dobra, jak telewizor, radio, odtwarzacz płyt cd itp. Ze względu na hierarchię potrzeb sprzęt z pierwszej grupy jest nabywany jako pierwszy. Warto podkreślić, że na obszarach wiejskich duże znaczenie w prefe-rencjach zakupowych mają samochody osobowe, co nie wynika wyłącznie z absorb-cji nowoczesnych wzorców zachowań konsumpcyjnych, ale jest efektem wymuszonej mobilności. Z kolei sprzęt wymieniony w trzeciej grupie staje się w ostatnich latach sprzętem podstawowym, co potwierdzają wyniki badań. Niemal wszyscy ankietowa-ni posiadają pralkę automatyczną, telefon komórkowy i odbiornik TV34. Współczyn-nik nasycenia wynosi w każdym z powyższych przypadków niemal 100. Nie dziwi wysoki poziom nasycenia w takie dobra, jak telewizor, TV satelitarna i kablowa, czy też komputer z dostępem do Internetu, ponieważ dla wielu gospodarstw są one substytu-tem dla usług rynkowych związanych z czasem wolnym, kulturą czy wypoczynkiem.

Analiza wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku pozwala dokonać podziału tych dóbr na pięć kategorii: 1. dobra powszechne, których udział jest większy niż 90%; 2. dobra standardowe (50–90%); 3. dobra o podwyższo-nym standardzie (10–50%); 4. dobra luksusowe (mniej niż 10%); 5. dobra schyłkowe (poniżej 50%, wycofywane z użytku)35. Na podstawie badań można zauważyć, że więk-szość dóbr ma charakter przynajmniej standardowy i brakuje dóbr o charakterze wy-raźnie luksusowym. Do dóbr o wyższym standardzie należałoby przyporządkować

33 Por. Ryfkin 2003; Sennet 2006, 73.34 Por. Szymańska 2009, 127–128; Halamska 2013, 25–43.35 Por. Kędzior 1992, 50; Kramer 1998, 161–164; Wrzochalska 2006, 45–46.


zmywarkę i kamerę wideo, a magnetowid czy maszynę do szycia do dóbr schyłko-wych. Mały udział ostatniej grupy nie wynika ze szczególnych walorów tych urządzeń ani przejawu luksusu, ale z coraz rzadszego ich użytkowania (tabela 4.8).

TABELA 4.8. Współczynnik nasycenia dobrami trwałego użytku

Wyszczególnienie Stopień nasycenia Charakter dobraPralka automatyczna 96,3

Dobra powszechneTelefon komórkowy 94,7Odbiornik TV 94,7Odbiornik radiowy 90,6Chłodziarka 90,2Zamrażarka 87,3

Dobra standardowe

Rower 83,3Komputer 82,8Samochód osobowy 81,8TV satelitarna lub kablowa 80,8Internet 77,4Aparat fotograficzny 74,4Odtwarzacz płyt CD 70,7Robot kuchenny 63,9Kuchenka mikrofalowa 62,3Odtwarzacz DVD 61,8Drukarka 59,1Zestaw “wieża” 57,1Maszyna do szycia 46,2

Dobra o wyższym standardzie / dobra schyłkowe

Zmywarka 42,1Magnetowid 39,8Kamera wideo 35,1


Warto zwrócić uwagę na zacieranie się różnic pomiędzy dobrami luksusowymi a dobrami podstawowymi. Jest to efekt postępu technologicznego i wyższych aspi-racji ludności, a także swego rodzaju znak czasu, w którym posiadanie dóbr staje się odzwierciedleniem sytuacji życiowej i oznaką pewnego prestiżu (Muszyńska 1998, 205; Silvertein i in. 2003, 3–5). Względnie wysoka konsumpcja dóbr trwałego użytku, jeszcze kilka lat temu uznawanych za luksusowe, to efekt dyfuzji konsumpcji – jed-nostki z klas niższych starają się naśladować zachowania nabywcze klas zamożniej-szych, aby uzyskać prestiż i uznanie społeczne (Antonides, Van Raaij 2003, 64–66; Mazurek-Łopacińska 1998, 205). Warto zauważyć, że model przechodzenia kon-sumpcji do klas niższych nie jest jedyną formą upowszechniania się spożycia. Istnieje również przeciwne zjawisko – przechodzenia zachowań konsumpcyjnych z klas niż-szych do wyższych, jednak jest ono rzadsze. Powszechne jest również przechodzenie


poprzeczne spożycia, polegające na upowszechnianiu się konsumpcji części produk-tów i nabieraniu przez nie charakteru masowej konsumpcji, czemu sprzyja względna dostępność i silne oddziaływanie mass mediów.

O poziomie życia świadczy nie samo posiadanie sprzętu, ale jego sprawność po-wiązana z długością okresu użytkowania. Z biegiem czasu sprzęt zużywa się, a jego faktyczna wartość i zdolność realizacji potrzeb zaczyna spadać, dlatego ważne jest określenie relacji poziomu nasycenia z jego przydatnością, a więc zestawienie sta-tystyk ilościowych z jakościowymi. Jak wynika z badań, respondenci zazwyczaj są zadowoleni z posiadanego sprzętu. Jednak zmiany technologiczne w coraz więk-szym zakresie wymuszają wymianę sprzętu na nowszy36. Można zauważyć, że istnie-je znaczna grupa, która zwraca uwagę na zużycie posiadanych dóbr lub ich brak, przy jednoczesnym braku możliwości finansowych zakupu (tabela 4.9), wśród tych osób należałoby szukać jednostek szczególnie zagrożonych niskim poziomem życia. Jak wcześniej zauważono, samo posiadanie dóbr nie musi jednoznacznie decydować o statusie materialnym, niemniej jednak pozwala istotnie wpłynąć na poziom i ja-kość życia, przez ułatwienie codziennych czynności.

Chociaż odsetek osób posiadających dobra trwałego użytku można uznać za satysfakcjonujący, należy dostrzec znaczny udział osób, którym brakuje środków pie-niężnych na zakup lub wymianę sprzętu, co może oznaczać, że sytuacja życiowa tych gospodarstw domowych jest niekorzystna. Chociaż zacierają się różnice pomiędzy dobrami standardowymi i ponadstandardowymi, dla części gospodarstw domowych nadal pewne dobra są poza ich możliwościami finansowymi.

Liczba posiadanych dóbr świadczy o stopniu nowoczesności i możliwościach re-alizacji potrzeb oraz sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych. Wysoki odsetek wyposażenia w dobra trwałego użytku jest wynikiem coraz większej powszechno-ści i zwiększonej dostępności artykułów (łatwość kredytowa, relatywnie niskie ceny), wykorzystania oszczędności i dochodów z lat poprzednich, w tym także pochodze-nia wpółlegalnego i nielegalnego, nabywania przedmiotów trwałego użytku kosztem ograniczania zaspokojenia potrzeb kulturalnych i rekreacyjnych. Brak niektórych artykułów może wynikać z przyjętej strategii ochrony realizacji innych niezbędnych potrzeb (w tym żywnościowych, zdrowotnych, edukacyjnych itp.). W badanej popu-lacji ludności wiejskiej o niepewnych dochodach zaledwie co dziesiąty ankietowa-ny wskazał, że posiada wszystkie wymienione dobra, ponad połowa, że nie posiada do 10 wymienionych dóbr, co trzeci zaś, że nie posiadał ich więcej niż 1037.

36 Według A. Kusińskiej (2011a, 93–107) chęć wymiany dóbr może być rozumiana dwojako, z jednej strony jest pochodną zużycia fizycznego dobra, z drugiej poszukiwania dóbr o wyższych parametrach jakościowych i technicznych.

37 Oprócz osób, które faktycznie nie posiadają danego dobra, wzięto pod uwagę osoby, które chcą wymienić posiadany sprzęt, ale z przyczyn finansowych nie mogą tego zrobić.


TABELA 4.9. Ocena wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku

Mam wystarczająco

nowy

Mam, ale chciał(a)bym już wymienić

Mam, ale stary i nie mam szans

na wymianę

Nie mam, bo mnie nie stać

Nie mam, bo nie

potrzebujęOdbiornik radiowy 62,2 21,7 6,7 3,3 6,1Pralka automatyczna 60,8 24,4 11,1 2,6 1,1Odbiornik TV 60,2 25,9 8,6 3,3 2,0TV satelitarna lub kablowa 59,1 18,0 3,7 8,3 10,9Chłodziarka 58,5 23,4 8,3 4,7 5,1Zamrażarka 58,1 22,8 6,4 5,7 7,0Telefon komórkowy 55,5 25,8 13,4 2,3 3,0Internet 54,6 19,8 3,0 11,0 11,6Odtwarzacz płyt CD 49,9 16,9 3,9 8,2 21,1Komputer 48,6 28,1 6,1 7,4 9,8Rower 48,1 27,1 8,1 5,9 10,8Odtwarzacz DVD 47,8 10,9 3,1 14,9 23,3Kuchenka mikrofalowa 45,6 13,2 3,5 17,1 20,6Aparat fotograficzny 43,4 21,8 9,2 11,6 14,0Robot kuchenny 43,1 17,1 3,7 14,5 21,6Samochód osobowy 41,2 32,1 8,5 11,7 6,5Drukarka 38,9 15,9 4,3 20,2 20,7Zestaw “wieża” 35,8 17,1 4,2 9,4 33,5Zmywarka 32,0 6,7 3,4 26,6 31,3Maszyna do szycia 28,4 12,9 4,9 12,8 41,0Magnetowid 25,0 9,6 5,2 9,3 50,9Kamera wideo 22,7 8,2 4,2 26,0 38,9


Wyposażenie w dobra trwałego użytku zależy od liczby osób zamieszkujących gospodarstwo domowe (współczynnik korelacji jest równy 0,26, przy p<0,05). Im większe gospodarstwo domowe, tym większy poziom nasycenia (tabela 4.10). Duży wpływ na posiadanie dóbr ma obecność dzieci38. Sprzyja ono wyposażaniu w sprzęt związany z rozrywką oraz nauką. Jednak jak wykazują niniejsze badania, nie tyl-ko obecność dzieci, ale trudności w realizacji potrzeb kulturalnych i rekreacyjnych sprzyja zwiększonej próbie substytucji w postaci sprzętu informacyjno-rozrywkowe-go (telewizor, komputer, telewizja satelitarna i kablowa, Internet).

38 Warto zwrócić uwagę, że dzieci charakteryzują się dużą skłonnością do naśladowania za-chowań podziwianych przez siebie osób. Dzieci wcześnie zauważają, że prestiż zależy od posiada-nych dóbr, dlatego od najmłodszych lat próbują wpłynąć na decyzje nabywcze rodziców. Powoduje to zwiększenie ich udziału (głównie starszych dzieci) w podejmowaniu decyzji o zakresie nabywa-nych dóbr i usług (Sikorska 1999, 15–22; Gutkowska, Ozimek 2008, 92; Piekut 2008, 111; Piekut 2009, 59–74; Piskiewicz 2003, 49–57).


Czynnikiem różnicującym konsumpcję jest megaregion. Stosunek korelacyjny wynosi 0,25 (przy p<0,05). Najwyższy poziom zadowolenia z konsumpcji jest osiąga-ny w regionie południowo-zachodnim, tam też respondenci wskazują, że posiadane przez nich dobra są nowocześniejsze. Przeciwna sytuacja ma miejsce w regionie cen-tralnym – tam poziom satysfakcji z posiadanych dóbr jest najmniejszy39 (tabela 4.10).

Posiadanie dóbr trwałego użytku jest uwarunkowane wiekiem (współczynnik ko-relacji wynosi 0,12, przy p<0,05), co wiąże się również z fazą cyklu życia rodziny. W go-spodarstwach osób młodych częściej można zaobserwować nowoczesny sprzęt (odtwa-rzacz typu wieża), który w większym stopniu zastępuje produkty wychodzące z obiegu (odtwarzacz wideo). Szczególne różnice można zauważyć w przypadku komputerów i dostępu do Internetu, a także nowoczesnego sprzętu audio. Młode gospodarstwa do-mowe znacznie większe kwoty są skłonne przeznaczyć na nowoczesny sprzęt służący spędzaniu czasu wolnego, a także dokształcaniu, stąd też większe wyposażenie w kom-putery, dostęp do Internetu, nowoczesny sprzęt audio. Relatywnie częściej przyczyną braku dóbr jest nieodczuwanie potrzeby niż brak środków pieniężnych (tabela 4.10). Korzystanie z nowoczesnych dóbr wynika z wyzwań rozwoju cywilizacyjnego, które-mu w większym stopniu próbują sprostać osoby młodsze. Udział w konsumpcji dóbr kulturalnych, kultury masowej i edukacja jest dla wielu mieszkańców wsi jedyną szan-są spędzania czasu wolnego. Spędzanie czasu przed telewizorem lub Internetem wyma-ga również mniejszych kosztów niż uczestnictwo w innych formach życia społecznego.

Wyposażenie w dobra trwałego użytkowania zależy także od wykształcenia. Mimo że współczynnik korelacji wynosi 0,11, wykazuje istotność statystyczną. Najle-piej wyposażone są gospodarstwa domowe osób z wyższym wykształceniem, co wy-nika między innymi z relatywnie wyższych dochodów tej grupy. Największe różnice dotyczą takiego sprzętu jak komputer czy aparat fotograficzny, co w istotny sposób jest skorelowane z realizacją potrzeb edukacyjnych i rekreacyjnych (tabela 4.10). We-dług K. Gutkowskiej (2011, 108–119), osoby z wyższym i średnim wykształceniem przejawiają większą skłonność do kupowania nowości rynkowych. Potwierdzeniem jest współczynnik nasycenia gospodarstw domowych tego typu dobrami.

Jednym z ważniejszych uwarunkowań konsumpcji jest poziom dochodów, któ-ry określa siłę konsumencką ludności (współczynnik korelacji wynosi 0,19). Do-chody kształtują zarówno wielkość popytu efektywnego, jak i jego strukturę. Wyż-szy poziom zamożności wpływa na unowocześnienie konsumpcji, poprawę jakości i wzrost wydatków na dobra wyższego rzędu (Bywalec 2010, 262). W tym też znacze-niu dochód jest czynnikiem wyznaczającym siłę konsumencką. Bariera dochodowa w mniejszym stopniu uniemożliwia zaspokojenie wszystkich odczuwanych potrzeb (Zalega 2008b, 205–224). Warto zwrócić uwagę, że osoby o niższych dochodach po-szukują produktów tańszych, jednak mimo to dążą do zaspokojenia potrzeby posia-dania dóbr trwałego użytku (Mruk 2011, 16–25).

39 Należy zaznaczyć, że niższa ocena może wynikać również z wyższego poziomu aspiracji, który sprzyja przypisywaniu przez respondentów gorszych ocen posiadanym dobrom.


TABE

LA 4

.10.

Oce

na w

ypos

ażen

ia g

ospo

dars

tw d

omow

ych

w d

obra

trw

ałeg

o uż

ytku

Wys

zcze

góln

ieni

ePr

alka

aut

omat

yczn

aCh

łodz

iark

aZa

mra

żark

aZm

ywar

ka1

23

45

12

34

51

23

45

12

34

5W

yższ

e5,

218

,274

,50,

51,

67,

315

,668

,80,

57,

86,

314

,672

,42,

14,

73,

14,

240

,120

,831

,8Po

licea

lne

18,3

14,6

56,1

7,3

3,7

4,9

30,5

51,2

7,3

6,1

3,7

28,0

47,6

13,4

7,3

1,2

17,1

36,6

22,0

23,2

Śred

nie

zaw

odow

e7,

527

,859

,54,

01,

310

,123

,355

,55,

75,

38,

820

,356

,87,

07,

03,

14,

034

,430

,827

,8Śr

edni

e og

ólno

kszt

ałcą

ce13

,223

,560

,81,

51,

05,

924

,556

,49,

33,

93,

426

,054

,98,

86,

92,

96,

427

,526

,536

,8Za

sadn

icze

zaw

odow

e15

,428

,254

,81,

50,

010

,826

,354

,83,

54,

66,

927

,054

,43,

18,

55,

48,

128

,625

,932

,0G

imna

zjal

ne i

niżs

ze8,

728

,257

,34,

91,

07,

823

,365

,01,

91,

97,

822

,358

,33,

97,

81,

96,

825

,234

,032

,018

–24

lata

3,9

20,2

70,8

2,2

2,8

1,7

21,9

69,1

1,7

5,6

2,8

18,5

70,8

4,5

3,4

1,7

7,9

36,0

24,2

30,3

25–3

4 la

ta12

,425

,459

,32,

60,

310

,424

,856

,03,

94,

97,

522

,159

,06,

54,

92,

95,

936

,227

,427

,735

–44

lata

12,7

28,2

54,3

2,9

2,0

7,3

28,2

54,7

7,8

2,0

6,5

26,9

53,5

3,3

9,8

4,5

7,8

31,8

26,9

29,0

45–5

4 la

ta12

,027

,956

,83,

30,

011

,521

,353

,06,

67,

77,

722

,451

,99,

88,

24,

96,

626

,827

,933

,955

–64

lata

14,6

20,3

63,4

1,6

0,0

10,6

18,7

61,8

1,6

7,3

4,9

22,8

57,7

5,7

8,9

3,3

5,7

23,6

26,8

40,7

65 la

t i w

ięce

j6,

53,

283

,93,

23,

26,

512

,971

,06,

53,

212

,922

,651

,60,

012

,90,

06,

532

,322

,638

,7Ce

ntra

lny

17,7

27,3

48,5

3,5

3,0

16,2

23,2

49,0

3,0

8,6

8,1

15,7

45,5

12,6

18,2

7,6

14,1

36,9

18,2

23,2

Połu

dnio

wy

6,7

16,1

73,6

2,1

1,6

5,2

14,5

67,9

3,1

9,3

4,1

14,5

75,1

2,1

4,1

0,0

2,6

39,4

18,7

39,4

Połu

dnio

wo-

zach

odni

2,1

21,6

76,3

0,0

0,0

2,1

9,3

85,6

0,0

3,1

3,1

19,6

67,0

0,0

10,3

0,0

8,2

48,5

6,2

37,1

Półn

ocny

13,7

34,0

50,3

1,3

0,7

7,8

42,5

37,9

9,2

2,6

6,5

41,8

40,5

6,5

4,6

3,9

9,8

22,2

37,3

26,8

Półn

ocno

-zac

hodn

i18

,630

,246

,53,

51,

212

,833

,735

,513

,44,

711

,634

,337

,89,

37,

05,

24,

722

,740

,726

,7W

scho

dni

5,9

19,7

70,9

3,5

0,0

4,3

17,3

76,4

0,4

1,6

4,3

16,5

76,0

2,4

0,8

2,4

3,1

28,3

31,1

35,0

1 os

oba

17,9

26,9

49,3

3,0

3,0

13,4

23,9

52,2

3,0

7,5

11,9

20,9

43,3

6,0

17,9

3,0

1,5

35,8

28,4

31,3

2 os

oby

14,9

25,8

53,8

5,0

0,5

13,6

26,7

50,2

5,9

3,6

9,5

29,0

52,5

4,5

4,5

5,0

5,4

25,8

31,7

32,1

3 os

oby

10,4

25,9

60,6

1,7

1,3

7,4

24,2

55,9

4,7

7,7

5,1

21,2

55,2

10,1

8,4

1,7

9,1

26,9

29,0

33,3

4 os

oby

11,4

25,8

59,1

2,3

1,5

6,1

23,5

61,4

5,3

3,8

6,8

22,7

58,7

4,5

7,2

3,8

6,1

33,3

22,3

34,5

5 os

ób i

wię

cej

5,5

18,3

73,9

1,8

0,5

5,5

18,8

68,8

3,2

3,7

2,8

19,3

71,6

2,3

4,1

3,7

7,3

42,2

22,9

23,9


Wys

zcze

góln

ieni

eRo

bot k

uche

nny

Odb

iorn

ik ra

diow

yO

dbio

rnik

TV

TV s

atel

itarn

a lu

b ka

blow

a1

23

45

12

34

51

23

45

12

34

5W

yższ

e3,

114

,151

,68,

322

,95,

711

,579

,20,

03,

64,

222

,970

,81,

01,

01,

012

,573

,44,

78,

3Po

licea

lne

3,7

20,7

31,7

11,0

32,9

9,8

24,4

59,8

2,4

3,7

6,1

20,7

62,2

9,8

1,2

2,4

11,0

62,2

8,5

15,9

Śred

nie

zaw

odow

e4,

415

,943

,618

,517

,611

,020

,759

,92,

26,

26,

626

,461

,22,

63,

15,

321

,657

,37,

08,

8Śr

edni

e og

ólno

kszt

ałcą

ce3,

418

,144

,116

,218

,15,

927

,953

,96,

45,

912

,727

,052

,94,

42,

92,

928

,953

,96,

47,

8Za

sadn

icze

zaw

odow

e3,

919

,736

,717

,422

,43,

928

,256

,43,

18,

511

,630

,554

,12,

71,

25,

017

,452

,511

,613

,5G

imna

zjal

ne i

niżs

ze2,

913

,649

,59,

724

,35,

812

,668

,95,

86,

87,

820

,466

,02,

92,

93,

95,

861

,213

,615

,518

–24

lata

1,1

19,1

45,5

12,9

21,3

3,4

16,9

66,9

2,2

10,7

3,9

19,7

68,5

4,5

3,4

1,7

10,7

70,8

7,3

9,6

25–3

4 la

ta2,

916

,943

,616

,619

,99,

119

,963

,53,

63,

96,

526

,760

,93,

92,

02,

021

,261

,27,

87,

835

–44

lata

4,5

18,0

42,4

14,3

20,8

6,5

22,9

60,0

4,1

6,5

13,5

27,3

56,7

0,8

1,6

6,9

22,9

55,9

6,5

7,8

45–5

4 la

ta4,

916

,441

,516

,420

,89,

827

,355

,22,

25,

512

,631

,150

,83,

32,

24,

921

,351

,98,

713

,155

–64

lata

6,5

14,6

43,9

12,2

22,8

1,6

26,0

66,7

0,8

4,9

5,7

26,0

61,8

4,9

1,6

2,4

8,9

49,6

16,3

22,8

65 la

t i w

ięce

j0,

012

,935

,53,

248

,46,

59,

764

,512

,96,

56,

59,

780

,63,

20,

03,

26,

577

,40,

012

,9Ce

ntra

lny

4,5

20,2

33,3

6,6

35,4

6,6

25,8

65,7

1,0

1,0

5,6

28,8

52,5

9,1

4,0

2,5

17,2

46,0

16,7

17,7

Połu

dnio

wy

2,1

9,8

52,8

11,4

23,8

3,1

11,9

71,5

1,0

12,4

3,6

14,5

74,1

2,1

5,7

1,0

6,2

71,0

6,7

15,0

Połu

dnio

wo-

zach

odni

2,1

16,5

52,6

6,2

22,7

2,1

5,2

81,4

2,1

9,3

4,1

9,3

86,6

0,0

0,0

2,1

3,1

86,6

1,0

7,2

Półn

ocny

3,3

22,9

30,1

18,3

25,5

11,1

32,7

46,4

2,6

7,2

16,3

37,3

43,8

2,6

0,0

5,2

34,0

54,9

3,9

2,0

Półn

ocno

-zac

hodn

i5,

827

,925

,027

,913

,416

,341

,929

,79,

92,

321

,546

,528

,52,

90,

610

,544

,833

,77,

04,

1W

scho

dni

3,5

9,4

59,8

15,0

12,2

2,4

12,2

76,8

2,8

5,9

3,1

17,7

76,8

1,6

0,8

1,6

5,5

69,7

9,4

13,8

1 os

oba

1,5

14,9

26,9

25,4

31,3

4,5

22,4

62,7

3,0

7,5

7,5

25,4

65,7

1,5

0,0

4,5

11,9

62,7

16,4

4,5

2 os

oby

7,2

15,8

35,7

17,2

24,0

5,4

23,5

66,1

0,5

4,5

7,7

29,4

58,8

2,7

1,4

4,1

19,5

50,7

10,0

15,8

3 os

oby

3,0

16,5

44,4

15,8

20,2

12,5

22,2

54,2

4,4

6,7

14,5

27,3

53,5

3,7

1,0

5,4

25,3

54,5

7,7

7,1

4 os

oby

3,4

20,8

41,3

14,0

20,5

6,4

23,5

59,5

3,8

6,8

6,4

29,5

58,0

3,4

2,7

3,0

22,0

58,0

4,9

12,1

5 os

ób i

wię

cej

1,8

15,1

56,0

7,3

19,7

1,4

17,0

72,5

3,7

5,5

4,6

16,1

71,6

3,7

4,1

1,4

3,7

74,3

9,2

11,5


Wys

zcze

góln

ieni

eZe

staw

“wie

ża”

Sam

ochó

d os

obow

yO

dtw

arza

cz D

VDKa

mer

a w

ideo

12

34

51

23

45

12

34

51

23

45

Wyż

sze

1,0

6,3

31,8

45,8

10,9

5,2

16,1

42,2

4,7

35,9

2,1

8,9

59,9

9,4

19,8

1,6

6,8

29,2

22,9

39,6

Polic

ealn

e7,

38,

530

,539

,014

,67,

318

,330

,57,

336

,69,

814

,637

,815

,922

,04,

98,

525

,629

,331

,7Śr

edni

e za

wod

owe

6,2

8,4

27,8

45,4

13,7

4,8

18,1

34,8

10,6

30,4

2,6

12,8

43,2

15,0

26,4

6,2

5,3

22,5

30,0

36,1

Śred

nie

ogól

noks

ztał

cące

2,0

9,8

42,2

33,8

7,8

6,4

22,1

35,3

12,3

28,4

2,9

9,8

47,5

16,2

23,5

6,4

9,3

17,6

23,0

43,6

Zasa

dnic

ze z

awod

owe

6,6

10,0

35,5

37,5

9,3

7,7

17,0

32,8

9,3

34,4

2,7

13,5

42,5

17,8

23,6

3,9

12,0

20,8

22,8

40,5

Gim

nazj

alne

i ni

ższe

1,9

6,8

15,5

49,5

19,4

8,7

5,8

38,8

11,7

41,7

1,9

2,9

57,3

14,6

23,3

1,0

4,9

23,3

34,0

36,9

18–2

4 la

ta3,

43,

429

,241

,019

,17,

314

,641

,610

,130

,31,

714

,656

,76,

720

,21,

17,

328

,125

,837

,625

–34

lata

2,6

8,8

35,2

39,7

12,4

3,9

19,9

38,1

11,7

27,7

4,2

12,1

48,2

14,7

20,8

5,5

9,1

21,5

25,7

38,1

35–4

4 la

ta5,

310

,631

,444

,58,

64,

921

,637

,64,

531

,02,

910

,647

,320

,818

,46,

112

,723

,726

,531

,045

–54

lata

8,2

11,5

36,6

39,3

8,7

3,8

15,3

31,7

13,1

31,7

4,9

10,4

43,2

17,5

24,0

5,5

6,0

20,2

30,1

38,3

55–6

4 la

ta2,

48,

127

,641

,59,

813

,011

,425

,28,

152

,80,

85,

740

,713

,839

,00,

83,

316

,322

,057

,765

lat i

wię

cej

0,0

3,2

16,1

41,9

9,7

29,0

0,0

32,3

3,2

64,5

0,0

3,2

51,6

6,5

38,7

0,0

0,0

35,5

16,1

48,4

Cent

raln

y10

,115

,230

,341

,97,

65,

116

,218

,710

,644

,48,

610

,143

,916

,221

,28,

617

,726

,335

,412

,1Po

łudn

iow

y1,

66,

223

,843

,017

,69,

310

,949

,73,

634

,21,

011

,958

,54,

723

,81,

03,

128

,018

,749

,2Po

łudn

iow

o-za

chod

ni0,

07,

219

,662

,92,

18,

28,

254

,65,

232

,00,

02,

170

,18,

219

,60,

02,

138

,18,

251

,5Pó

łnoc

ny4,

67,

243

,831

,413

,14,

628

,830

,19,

227

,51,

321

,642

,517

,617

,05,

217

,617

,626

,832

,7Pó

łnoc

no-z

acho

dni

4,7

11,6

51,7

27,3

5,2

4,1

31,4

22,7

12,2

29,1

4,1

15,7

24,4

29,7

26,2

8,1

3,5

14,5

30,8

43,0

Wsc

hodn

i2,

84,

324

,446

,517

,37,

59,

143

,712

,631

,92,

04,

353

,112

,628

,01,

64,

318

,527

,248

,41

osob

a0,

06,

017

,943

,319

,413

,411

,931

,313

,443

,30,

03,

047

,823

,925

,40,

01,

528

,437

,332

,82

osob

y1,

84,

133

,933

,517

,211

,321

,324

,911

,840

,32,

313

,640

,316

,327

,65,

44,

120

,429

,940

,33

osob

y5,

110

,838

,436

,79,

84,

418

,931

,37,

737

,04,

713

,840

,717

,523

,25,

78,

416

,828

,640

,44

osob

y6,

49,

133

,343

,68,

35,

717

,436

,09,

131

,13,

89,

849

,213

,623

,55,

311

,022

,322

,738

,65

osób

i w

ięce

j4,

110

,124

,851

,810

,13,

211

,554

,18,

322

,01,

87,

863

,38,

718

,30,

910

,631

,718

,838

,1


Wys

zcze

góln

ieni

eKo

mpu

ter

Inte

rnet

Dru

kark

aTe

lefo

n ko

mór

kow

y1

23

45

12

34

51

23

45

12

34

5W

yższ

e5,

217

,771

,43,

62,

12,

115

,176

,03,

63,

11,

616

,754

,216

,710

,97,

322

,468

,81,

00,

5Po

licea

lne

4,9

30,5

46,3

9,8

8,5

6,1

23,2

51,2

8,5

11,0

7,3

14,6

40,2

18,3

19,5

19,5

20,7

56,1

1,2

2,4

Śred

nie

zaw

odow

e4,

034

,444

,58,

48,

85,

718

,952

,012

,311

,05,

711

,936

,124

,222

,012

,329

,151

,14,

03,

5Śr

edni

e og

ólno

kszt

ałcą

ce10

,335

,345

,13,

95,

42,

528

,952

,58,

87,

45,

420

,632

,820

,620

,620

,627

,949

,51,

01,

0Za

sadn

icze

zaw

odow

e5,

829

,042

,59,

713

,11,

520

,547

,515

,814

,73,

917

,037

,118

,923

,213

,529

,052

,51,

53,

5G

imna

zjal

ne i

niżs

ze5,

815

,539

,810

,728

,21,

07,

845

,615

,530

,12,

912

,632

,021

,431

,17,

816

,559

,26,

89,

718

–24

lata

2,2

25,3

66,3

3,4

2,8

3,9

14,0

74,7

3,9

3,4

1,7

19,1

48,9

11,2

19,1

4,5

26,4

68,5

0,0

0,6

25–3

4 la

ta5,

933

,251

,16,

82,

94,

221

,258

,311

,15,

24,

217

,340

,722

,515

,311

,428

,357

,02,

01,

335

–44

lata

9,8

31,8

46,5

6,9

4,9

2,4

24,1

53,5

12,7

7,3

4,5

15,1

40,4

24,5

15,5

21,6

24,5

50,6

2,4

0,8

45–5

4 la

ta7,

730

,638

,88,

714

,23,

327

,343

,211

,514

,87,

714

,835

,523

,019

,119

,125

,749

,23,

32,

755

–64

lata

4,1

15,4

36,6

10,6

33,3

0,0

8,9

39,0

15,4

36,6

3,3

11,4

26,8

16,3

42,3

8,9

21,1

54,5

4,1

11,4

65 la

t i w

ięce

j0,

00,

045

,216

,138

,70,

03,

241

,916

,138

,73,

216

,119

,412

,948

,43,

225

,845

,26,

519

,4Ce

ntra

lny

6,6

25,8

50,0

8,1

9,6

6,6

19,7

42,4

14,1

17,2

14,1

25,8

44,4

11,1

4,5

17,7

26,3

48,0

4,0

4,0

Połu

dnio

wy

5,2

13,5

66,3

5,7

9,3

1,0

9,8

74,6

5,2

9,3

1,6

17,1

44,6

8,8

28,0

4,1

21,2

72,5

1,0

1,0

Połu

dnio

wo-

zach

odni

4,1

17,5

52,6

3,1

22,7

0,0

5,2

69,1

3,1

22,7

0,0

8,2

58,8

3,1

29,9

5,2

13,4

71,1

1,0

9,3

Półn

ocny

6,5

46,4

37,3

2,6

7,2

3,3

34,0

47,1

8,5

7,2

2,0

13,7

37,9

30,1

16,3

19,6

36,6

40,5

1,3

2,0

Półn

ocno

-zac

hodn

i12

,255

,819

,29,

33,

55,

842

,428

,519

,83,

54,

115

,116

,945

,318

,632

,640

,123

,82,

31,

2W

scho

dni

2,8

15,4

59,4

11,0

11,4

0,8

9,1

65,7

11,4

13,0

2,0

12,2

38,2

19,3

28,3

3,5

17,3

72,8

3,1

3,1

1 os

oba

6,0

22,4

29,9

17,9

23,9

0,0

13,4

44,8

14,9

26,9

0,0

4,5

40,3

22,4

32,8

14,9

11,9

58,2

9,0

6,0

2 os

oby

7,2

24,9

38,0

13,6

16,3

2,7

22,6

39,8

16,3

18,6

2,3

14,0

33,0

22,2

28,5

8,1

30,3

52,5

3,6

5,4

3 os

oby

4,7

37,4

47,8

4,7

5,4

4,0

26,9

53,2

9,8

6,1

4,0

17,5

36,0

24,9

17,5

15,2

31,0

50,5

1,7

1,7

4 os

oby

8,3

28,0

52,7

3,4

7,6

3,4

21,6

56,1

9,5

9,5

6,1

17,8

36,4

22,0

17,8

18,6

23,5

53,4

1,5

3,0

5 os

ób i

wię

cej

4,1

20,6

61,5

6,0

7,8

2,3

6,9

72,9

7,8

10,1

6,0

17,0

51,4

8,7

17,0

9,6

21,1

67,0

0,9

1,4


Wys

zcze

góln

ieni

eKu

chen

ka m

ikro

falo

wa

Odt

war

zacz

pły

t cd

Apa

rat f

otog

rafic

zny

Row

er1

23

45

12

34

51

23

45

12

34

5W

yższ

e1,

011

,558

,310

,418

,85,

27,

863

,52,

620

,85,

713

,568

,28,

34,

25,

724

,055

,24,

710

,4Po

licea

lne

4,9

17,1

51,2

11,0

15,9

6,1

23,2

37,8

6,1

26,8

11,0

26,8

39,0

8,5

14,6

4,9

31,7

48,8

4,9

9,8

Śred

nie

zaw

odow

e4,

012

,844

,121

,617

,62,

620

,347

,611

,518

,112

,822

,539

,214

,111

,511

,029

,143

,67,

98,

4Śr

edni

e og

ólno

kszt

ałcą

ce4,

417

,635

,817

,624

,54,

424

,045

,65,

420

,613

,230

,938

,25,

911

,88,

334

,341

,22,

513

,7Za

sadn

icze

zaw

odow

e3,

912

,743

,217

,822

,43,

517

,447

,19,

722

,47,

322

,437

,113

,919

,38,

525

,148

,35,

812

,4G

imna

zjal

ne i

niżs

ze2,

96,

846

,621

,422

,32,

95,

854

,414

,622

,32,

912

,635

,920

,428

,26,

815

,557

,311

,78,

718

–24

lata

1,1

20,2

48,3

14,6

15,7

2,2

15,2

56,2

6,7

19,7

1,1

21,9

54,5

12,4

10,1

2,2

22,5

56,2

8,4

10,7

25–3

4 la

ta4,

914

,045

,013

,722

,53,

319

,253

,47,

816

,39,

427

,047

,210

,16,

211

,727

,047

,95,

97,

535

–44

lata

4,5

12,7

46,1

20,8

15,9

5,7

19,2

49,0

7,3

18,8

15,5

24,9

36,3

10,6

12,7

6,9

31,4

47,8

3,7

10,2

45–5

4 la

ta2,

211

,545

,419

,721

,36,

618

,045

,49,

320

,812

,618

,640

,413

,115

,310

,430

,641

,56,

610

,955

–64

lata

4,1

8,1

43,9

20,3

23,6

1,6

11,4

37,4

12,2

37,4

4,9

11,4

36,6

13,8

33,3

7,3

20,3

46,3

5,7

20,3

65 la

t i w

ięce

j0,

00,

041

,96,

551

,60,

00,

061

,33,

235

,50,

06,

541

,912

,938

,73,

225

,851

,66,

512

,9Ce

ntra

lny

7,6

18,2

52,0

10,6

11,6

5,1

12,1

32,3

11,6

38,9

11,1

20,2

44,4

17,2

7,1

14,6

25,3

38,9

7,1

14,1

Połu

dnio

wy

0,0

10,4

52,3

10,9

26,4

2,1

7,3

60,6

6,7

23,3

2,6

13,0

56,0

9,8

18,7

3,6

21,2

57,5

3,6

14,0

Połu

dnio

wo-

zach

odni

0,0

16,5

61,9

5,2

16,5

3,1

3,1

72,2

2,1

19,6

2,1

20,6

45,4

4,1

27,8

4,1

6,2

79,4

0,0

10,3

Półn

ocny

4,6

16,3

30,1

23,5

25,5

3,9

31,4

53,6

3,9

7,2

14,4

36,6

32,0

6,5

10,5

10,5

42,5

36,6

3,3

7,2

Półn

ocno

-zac

hodn

i6,

415

,123

,330

,824

,45,

839

,034

,310

,510

,524

,437

,214

,012

,212

,213

,453

,527

,91,

24,

1W

scho

dni

1,6

7,1

53,9

18,1

19,3

3,5

9,4

55,1

9,8

22,0

2,0

11,0

59,1

14,2

13,8

2,8

13,8

56,7

13,8

13,0

1 os

oba

0,0

16,4

34,3

28,4

20,9

6,0

10,4

46,3

17,9

19,4

6,0

19,4

31,3

22,4

20,9

6,0

25,4

50,7

6,0

11,9

2 os

oby

3,6

13,6

36,2

21,3

25,3

5,0

16,3

45,2

10,9

22,6

7,2

20,4

36,7

16,7

19,0

5,9

34,4

44,3

5,9

9,5

3 os

oby

3,4

13,8

42,4

18,5

21,9

5,4

22,2

46,1

4,7

21,5

12,5

26,6

42,8

10,1

8,1

12,1

28,3

42,1

5,7

11,8

4 os

oby

5,3

12,1

50,0

13,6

18,9

3,0

21,2

45,8

8,0

22,0

11,7

21,6

43,9

7,6

15,2

8,0

29,5

47,0

3,8

11,7

5 os

ób i

wię

cej

2,3

12,4

57,8

11,5

16,1

1,4

6,9

65,6

7,3

18,8

4,6

17,9

54,1

10,1

13,3

5,5

15,6

60,6

8,7

9,6

1 –

mam

, ale

za

star

e i w

naj

bliż

szym

cza

sie

nie

mam

sza

nsy

na w

ymia

nę, 2

– m

am, a

le c

hcia

łbym

już

wym

ieni

ć, 3

– m

am, w

ysta

rcza

jąco

now

e, 4

– n

ie m

am, b

o m

nie

nie

stać

, 5 –

nie

m

am, b

o ni

e po

trze

buję

.

Źród

ło: b

adan

ia w

łasn

e, U

MO

-201

1/01

/B/H

S5/0

1034

, n=1

067.


Mimo względnie wysokiego poziomu wyposażenia w dobra trwałego użytku wśród ludności wiejskiej o niepewnych dochodach istnieje grupa osób niezamożnych, o niskim poziomie nasycenia tymi dobrami. W grupie tej maleje liczba osób wyposa-żonych w komputer, znacznie rzadziej gospodarstwa te mają podłączenie do Internetu. Z przeprowadzonych wywiadów wynika, że posiadany sprzęt charakteryzuje się mniej-szą funkcjonalnością i jest przestarzały. Respondenci zwracają uwagę, że takie dobra jak samochód, pralka, telefon komórkowy, czy też odbiornik TV, powinny zostać wymie-nione. W grupie osób ubogich część sprzętu nabiera charakteru dobra o podwyższo-nym standardzie – oprócz wcześniej wymienionych dóbr, również Internet, aparat fo-tograficzny, odtwarzacz płyt CD, robot kuchenny, kuchenka mikrofalowa, odtwarzacz DVD, drukarka, zestaw typu „wieża”. Największa różnica w wyposażeniu dotyczy Inter-netu, kuchenki mikrofalowej (odpowiednio 34,9 i 34,3 p.p.). W przypadku dóbr stan-dardowych różnica ta praktycznie jest niezauważalna (tabela 4.11).

TABELA 4.11. Porównanie wyposażenia w dobra trwałego użytku ogółu ludności wiejskiej o niepewnych dochodach i frakcji gospodarstw ubogich

Wyszczególnienie

OgółemW gospodarstwach

ubogich Różnica w wyposażeniu

(w p.p.)stopień

nasycenia (w %)

wymagający wymiany

(w %)

stopień nasycenia

(w %)

wymagający wymiany

(w %)Pralka automatyczna 96,2 35,5 91,6 46,4 -4,6Telefon komórkowy 94,7 39,2 87,7 47,0 -7,0Odbiornik TV 94,7 34,5 89,8 44,9 -4,9Odbiornik radiowy 90,6 28,4 82,8 32,5 -7,8Chłodziarka 90,2 31,7 82,2 39,2 -8,0Zamrażarka 87,3 29,2 74,4 34,3 -12,9Rower 83,3 35,2 68,7 40,1 -14,6Komputer 82,8 34,2 52,7 5,7 -30,1Samochód osobowy 81,8 40,6 63,3 43,4 -18,5TV satelitarna lub kablowa 80,8 21,7 59,6 23,2 -21,2Internet 77,4 22,8 42,5 16,3 -34,9Aparat fotograficzny 74,4 31,0 45,5 23,5 -28,9Odtwarzacz płyt CD 70,7 20,8 44,3 20,2 -26,4Robot kuchenny 63,9 20,8 35,8 14,8 -28,1Kuchenka mikrofalowa 62,3 16,7 28,0 9,6 -34,3Odtwarzacz DVD 61,8 14,0 28,0 8,7 -33,8Drukarka 59,1 20,2 25,3 12,0 -33,8Zestaw “wieża” 57,1 21,3 28,0 15,1 -29,1Maszyna do szycia 46,2 17,8 28,6 13,0 -17,6Zmywarka 42,1 10,1 14,5 4,5 -27,6Magnetowid 39,8 14,8 16,3 7,8 -23,5Kamera wideo 35,1 12,4 9,3 4,8 -25,8

* Frakcję gospodarstw ubogich wyznaczono, przyjmując za kryterium ubóstwa kryterium ustawowe.



Warto zauważyć względnie wysokie nasycenie takimi dobrami, jak rower czy sa-mochód, również wśród gospodarstw domowych uznanych za ubogie. Stanowią one jedno z podstawowych i ważniejszych dóbr, umożliwiających komunikację i prze-mieszczanie się. Jak wynika z badań, sprzęty te są jednymi z częściej wymienianych dóbr uznawanymi za przestarzałe i wymagające wymiany. Co ciekawe, taki sprzęt, jak zmywarka, sprzęt audio, czy kamera wideo są dobrami najczęściej uznawanymi za zbędny w gospodarstwie domowym osób ubogich, co nie wynika wyłącznie z pro-blemów finansowych, ale często z odmiennej struktury potrzeb.

Z analiz wynika, że wśród ludności wiejskiej o niepewnych dochodach wypo-sażenie w dobra trwałego użytku nie odbiega znacząco od wyposażenia w te dobra mieszkańców miast, czy innych grup społeczno-ekonomicznych40. Nie jest również szczególnie widoczne zróżnicowanie poziomu życia na wsi wyrażone w stopniu na-sycenia dobrami trwałego użytku. Wysoki stan posiadania dóbr jest rezultatem do-stępności pożyczek, kredytów i płatności ratalnej. Blisko co czwarty respondent ma z tego tytułu zobowiązania. Zadłużanie się badanych gospodarstw domowych wyni-ka zarówno ze strategii zaspokajania bieżącej konsumpcji (26%), jak i finansowania potrzeb związanych z posiadaniem dóbr trwałego użytku (31,6%) lub mieszkanio-wych (22,9%). Analiza zadłużenia pozwala wysnuć wnioski, że posiadanie dóbr jest niezwykle ważne zarówno przy ocenie własnej zamożności, jak i do realizacji funk-cji życiowych. Ze względu na procesy zachodzące w konsumpcji można się spodzie-wać dalszych przemian dotyczących wyposażenia w artykuły gospodarstwa domo-wego, przejawiających się między innymi w unowocześnianiu dóbr oraz zwiększaniu poziomu nasycenia dobrami.

5. Warunki mieszkaniowe

W sytuacji braku znacznych ograniczeń o charakterze obiektywnym ludności wiej-skiej o niepewnych dochodach, szczególnego znaczenia nabierają warunki miesz-kaniowe. Mają one bezpośredni wpływ na postawy i zachowania konsumentów. Warunki mieszkaniowe stanowią szczególną wartość przy ocenie poziomu życia, po-nieważ mieszkanie wraz z wyposażeniem w dobra trwałego użytku tworzą material-no-przestrzenną ramę funkcjonowania gospodarstwa domowego (Wątorski 1987, 14–15; Kusińska 2009b, 33–43; Zalega 2012a, 50–82). Są czynnikiem decydującym o realizacji funkcji społecznych i ekonomicznych gospodarstwa domowego. Znacze-nie warunków mieszkaniowych wynika z ich wpływu na indywidualne postawy i za-chowania rynkowe konsumentów i jako potrzeba podstawowa decyduje o realiza-cji innych potrzeb związanych z poziomem i jakością życia. Warunki mieszkaniowe

40 Por. Panek i in. 2013, 57–77.

5. Warunki mieszkaniowe 165

są określone zarówno przez posiadanie dóbr trwałego użytku, jak i cechy mieszka-nia związane z wielkością, liczbą pokojów, powierzchnią przypadającą na członka go-spodarstwa domowego, czy też tytułem prawnym do mieszkania. Ich analiza pozwala zauważyć, że sytuacja mieszkaniowa ludności wiejskiej jest korzystniejsza niż miesz-kańców miast i innych grup społeczno-ekonomicznych41.

Posiadanie własnego mieszkania lub domu jest istotnym warunkiem prawi-dłowej egzystencji gospodarstw domowych. Z jednej strony umożliwia gromadze-nie majątku trwałego, z drugiej zaś koncentruje czynności związane z obsługą życia rodzinnego. Własność bez obciążonej hipoteki sprzyja wyższemu poziomowi życia, większa część środków pieniężnych w takich gospodarstwach może być przeznacza-na na fundusz swobodnych decyzji. Blisko połowa ankietowanych posiada mieszka-nie na własność bez obciążonej hipoteki (47,4%), co czwarty na własność z obciążo-ną hipoteką (23,9%) (tabela 4.12).

Posiadanie własnego mieszkania bez obciążonej hipoteki w sposób istotny sta-tystycznie uzależnione jest od wieku respondenta (współczynnik korelacji wynosi 0,165, przy p=0,000), liczebności gospodarstwa domowego (-0,1013, przy p=0,001) oraz megaregionu (0,0796, przy p=0,009).

Opinie dotyczące względnie korzystnej sytuacji ludności wiejskiej o niepewnych dochodach w zakresie warunków mieszkaniowych potwierdza pytanie dotyczące oceny warunków mieszkaniowych. Ponad połowa ankietowanych ma wystarczają-co nowe mieszkanie. Warto jednak przyjrzeć się grupie osób zwracających uwagę na brak mieszkania ze względów finansowych42 i osobom wskazującym na substan-dardowe warunki mieszkania, bowiem wśród nich należałoby szukać szczególnie za-grożonych niskim poziomem życia (tabela 4.13).

Standard mieszkania pod względem wielkości (zarówno powierzchnia, jak i licz-ba pokojów) jest głównym elementem wyznaczającym poziom życia. Determinuje również możliwości ekonomiczne – z jednej strony generuje koszty związane z utrzy-maniem, z drugiej zaś jest czynnikiem wpływającym na subiektywną ocenę warun-ków życia. Średnia powierzchnia mieszkania zajmowanego przez ludność wiejską o niepewnych dochodach wynosi 94,65 m2, a liczba pokojów 3,76. Powierzchnia naj-mniejszego mieszkania zarejestrowanego w trakcie badań wynosiła 20 m2, najwięk-szego zaś 300 m2.

41 Por. Panek, Czapiński 2013, 78–83; Zalega 2013, 45–61.42 Należy jednak zauważyć, że brak mieszkania nie może być utożsamiany z bezdomnością,

ponieważ osoby te, mimo że nie miały tytułu prawnego do mieszkania, zamieszkiwały u znajomych lub rodziny.

166 IV. Wydatki i zaspokojenie potrzeb gospodarstw domowych o niepewnych dochodachTA

BELA

4.1

2. T

ytuł

pra

wny

do

mie

szka

nia

w z

ależ

nośc

i od

wyb

rany

ch c

ech

społ

eczn

o-de

mog

rafic

znyc

h

Wys

zcze

góln

ieni

eW

łasn

ość

z ob

ciąż

oną

hipo

teką

Wła

snoś

ć be

z ob

ciąż

onej

hi

pote

ki

Mie

szka

nie

spół

dzie

lcze

Mie

szka

nie

loka

tors

kie

Mie

szka

nie

najm

owan

eM

iesz

kani

e so

cjal

ne

Podn

ajem

cz

ęści

m

iesz

kani

aU

rodz

iny

Inny

Ogó

łem

23,9

47,4

4,4

2,2

3,4

0,6

1,2

15,9

0,9

Kobi

ety

23,4

46,8

4,5

1,1

3,8

0,4

1,8

17,3

1,1

Męż

czyź

ni24

,548

,14,

33,

52,

90,

80,

614

,50,

8W

yższ

e28

,632

,31,

04,

23,

10,

02,

127

,11,

6Po

licea

lne

40,2

29,3

3,7

2,4

7,3

2,4

0,0

14,6

0,0

Śred

nie

zaw

odow

e24

,750

,27,

51,

31,

80,

40,

013

,20,

9Śr

edni

e og

ólno

kszt

ałcą

ce18

,148

,06,

40,

53,

90,

51,

520

,11,

0Za

sadn

icze

zaw

odow

e21

,257

,13,

93,

93,

90,

00,

88,

50,

8G

imna

zjal

ne i

niżs

ze18

,458

,31,

90,

01,

91,

93,

912

,61,

018

–24

lata

10,1

24,2

3,9

2,8

6,2

1,7

2,2

47,8

1,1

25–3

4 la

ta24

,840

,44,

92,

64,

60,

32,

019

,51,

035

–44

lata

29,8

54,7

7,3

0,4

2,9

0,8

0,0

3,7

0,4

45–5

4 la

ta27

,961

,72,

72,

70,

50,

00,

02,

71,

655

–64

lata

26,8

59,3

0,8

3,3

1,6

0,0

2,4

5,7

0,0

65 la

t i w

ięce

j12

,961

,33,

23,

23,

20,

00,

012

,93,

2Ce

ntra

lny

67,7

20,7

0,0

0,5

0,0

0,0

1,0

9,1

1,0

Połu

dnio

wy

14,5

36,3

5,2

4,7

8,3

1,6

2,1

26,4

1,0

Połu

dnio

wo-

zach

odni

15,5

70,1

0,0

0,0

3,1

2,1

0,0

9,3

0,0

Półn

ocny

10,5

61,4

8,5

2,6

3,3

0,0

0,0

13,1

0,7

Półn

ocno

-zac

hodn

i13

,465

,19,

94,

15,

20,

00,

61,

70,

0W

scho

dni

15,4

47,6

2,8

1,2

1,2

0,4

2,4

27,2

2,0

1 os

oba

17,9

43,3

3,0

10,4

4,5

4,5

4,5

10,4

1,5

2 os

oby

26,7

47,1

10,4

2,7

4,1

0,0

1,8

6,8

0,5

3 os

oby

25,9

47,5

4,0

2,4

1,7

0,3

1,7

15,5

1,0

4 os

oby

21,6

51,9

2,3

0,8

3,8

0,0

0,0

19,3

0,4

5 os

ób i

wię

cej

22,9

43,6

1,8

0,9

4,1

0,9

0,5

23,4

1,8

Źród

ło: b

adan

ia w

łasn

e, U

MO

-201

1/01

/B/H

S5/0

1034

, n=1

067.

5. Warunki mieszkaniowe 167

TABELA 4.13. Opinie odnośnie posiadanego mieszkania w zależności od wybranych cech społeczno-demograficznych

Wyszczególnienie

Mieszkanie jest w złym stanie, ale

nie mam szans na wymianę

Mieszkanie nie jest w złym stanie, ale chciał(a) bym je

wymienić

Mieszka-nie jest wy-starczająco

nowe

Nie mam mieszkania, bo mnie nie

stać

Nie mam mieszkania,

bo nie potrzebuję

Ogółem 13,3 20,9 58,6 5,0 2,2Kobiety 13,1 18,7 60,3 6,5 1,4Mężczyźni 13,5 23,3 56,8 3,3 3,1Wyższe 19,8 17,7 50,0 7,8 4,7Policealne 18,3 18,3 56,1 4,9 2,4Średnie zawodowe 11,5 23,3 59,9 3,1 2,2Średnie ogólnokształcące 10,3 26,5 56,4 4,9 2,0Zasadnicze zawodowe 12,4 21,2 59,8 6,2 0,4Gimnazjalne i niższe 9,7 11,7 74,8 1,0 2,918–24 lata 2,2 15,2 69,7 9,6 3,425–34 lata 14,7 23,1 52,8 7,2 2,335–44 lata 15,5 22,9 56,7 3,3 1,645–54 lata 19,7 21,9 55,7 2,2 0,555–64 lata 13,8 19,5 60,2 1,6 4,965 lat i więcej 6,5 16,1 77,4 0,0 0,0Centralny 49,0 9,1 41,9 0,0 0,0Południowy 7,3 15,0 63,2 7,8 6,7Południowo-zachodni 2,1 9,3 83,5 2,1 3,1Północny 1,3 32,7 64,1 2,0 0,0Północno-zachodni 4,7 44,2 40,1 10,5 0,6Wschodni 7,5 16,1 67,7 5,9 2,81 osoba 17,9 20,9 49,3 7,5 4,52 osoby 11,3 31,7 50,7 4,5 1,83 osoby 14,8 21,2 56,9 5,7 1,34 osoby 12,1 17,8 63,3 4,2 2,75 osób i więcej 13,3 13,3 66,1 4,6 2,8


Przeciętna powierzchnia użytkowa zajmowana przez respondentów wynosi po-nad 30 m2 – w porównaniu ze standardami miejskim jest to powierzchnia większa o blisko 1/3. Można zatem przyjąć, że badane gospodarstwa domowe dysponują za-dowalającą powierzchnią użytkową. Warto zaznaczyć, że o poziomie życia świadczy nie tylko ogólna powierzchnia mieszkania i liczba pokojów, w tym także przypa-dająca na osobę zamieszkującą gospodarstwo domowe, lecz także właściwości prze-strzenne, techniczne i estetyczne budynku i jego bezpośredniego otoczenia, które w dużym stopniu określają jakość zamieszkiwania (Stachura 2011, 120–134).

Czynnikiem umożliwiającym użytkowanie mieszkania jest wyposażenie w urzą-dzenia techniczno-sanitarne (Żelazna i in. 2002, 116). Z przeprowadzonych badań


wynika, że niemal wszystkie gospodarstwa domowe są wyposażone w wodociąg (96,7%), w większości też w ustęp spłukiwany (81,4%) i łazienkę (83,1%), nieco rza-dziej centralne ogrzewanie 62,4%43. Najrzadziej gospodarstwa domowe były wyposa-żone w gaz sieciowy (13,8%). Brak łazienki, ustępu spłukiwanego, czy też wodociągu świadczy o gorszym standardzie mieszkania, a tym samym niższym poziomie ży-cia. Blisko co czwarty respondent ma mieszkanie wyposażone wyłącznie w wodociąg. Substandardowe warunki wiążą się zarówno z niedostatecznym wyposażeniem w in-stalacje sanitarne, jak i ze złym stanem technicznym budynków. W przeciwieństwie do miast na obszarach wiejskich nie występuje problem nadmiernego zaludnienia – na jeden pokój przypada blisko jedna osoba. Na podstawie wyposażania w urzą-dzenia sanitarne oraz liczby osób przypadających na izbę można przyjąć, że blisko co trzecie gospodarstwo domowe żyje w przynajmniej dobrych warunkach mieszka-niowych (mieszkanie wyposażone w wodociąg, ustęp spłukiwany i łazienkę, z liczbą osób na pokój nie większą niż 1)44.

43 Por. Sikorska 2005, 55.44 Por. Kowalski 2013a, 25–31.

ROZDZIAŁ V

Indeksy ubóstwa

1. Zasięg ubóstwa wśród ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

Dochód nie może być wyłącznym wskaźnikiem informującym o poziomie życia lud-ności, jednak może być traktowany jako czynnik sygnalizujący aktualną sytuację ekonomiczną jednostek i ich gospodarstw domowych1. Bez wgłębiania się w skom-plikowane konstrukcje psychologiczne poszczególnych osób pozwala w dużym stop-niu określić możliwości realizacji potrzeb. Dzięki swojej przejrzystości umożliwia wyznaczenie w czytelny sposób frakcji osób zagrożonych deprywacją potrzeb, we-dług określonych granic ubóstwa. Przyjmuje się, że osoby, których dochody nie prze-kraczają pewnej z góry określonej wielkości, nie realizują potrzeb w wystarczającym stopniu. Można zatem uznać, że poziom ich życia spada poza akceptowane mini-mum. Ważne jednak jest zwrócenie uwagi na to, że sama przynależność do grupy osób ubogich, według kryterium dochodowego, nie może być utożsamiana z faktycz-nym niezaspokojeniem potrzeb, a jedynie jest przesłanką mogącą świadczyć o niskim poziomie życia. Ze względu na pokrywanie się pewnych informacji dotyczących do-brobytu gospodarstw domowych z poziomem bieżącego dochodu rozporządzalnego można za A. Goodmanem i M. Myck’em (2005) przyjąć niedostatek materialny jako wskaźnik zastępczy poziomu życia i sytuacji materialnej.

Ubóstwo dochodowe należałoby postrzegać jako pierwotne, ponieważ skorelowa-ne jest z innymi czynnikami sytuacji życiowej, przez co umożliwia rozpoznanie szerszego obrazu deprywacji potrzeb człowieka (Piętka 2009, 13). Stanowi konsekwencję niedosta-tecznej transformacji środków na materialne elementy poziomu życia, przy czym owa niedostateczność może wynikać zarówno z czynników obiektywnych (niski poziom dochodów), jak i subiektywnych (nieodpowiedni kierunek przeznaczania środków).

Uwzględniając to, że poziom życia traktuje się jako część definicyjną biedy (Hal-leröd 1995, 111–129), za kluczowe w procesie analizy sytuacji społeczno-ekonomicznej badanej grupy należy uznać określenie mierników ubóstwa. Rozważania nad wielkością środków niezbędnych do wyjścia z ubóstwa, luką dochodową, dotkliwością ubóstwa wymagają w pierwszej kolejności wyznaczenia grupy osób, których sytuacja dochodowa

1 Por. Jahan 2002; Atkinson i in. 2002; Townsend 1979, 31–39; Panek, Podgórski, Szulc 1999; Atkinson, Marlier, Nolan 2004, 47–75.

170 V. Indeksy ubóstwa

jest gorsza od innych. W związku z tym najważniejsze staje się określenie zasięgu ubó-stwa2, a więc frakcji osób potencjalnie zagrożonych deprywacją potrzeb według przy-jętej granicy dochodowej. W prowadzonych badaniach, w celu uzyskania pełniejszego obrazu, ubóstwo zostało wyznaczone z wykorzystaniem zarówno mierników o charak-terze obiektywnym (minimum egzystencji, minimum socjalne, ubóstwo ustawowe3), relatywnym (40, 50, 60 i 70% mediany dochodów ekwiwalentnych), jak i subiektywnym (SPL, LPL4). W pierwszym i drugim przypadku ocena zaspokojenia potrzeb jest nie-zależna od osobistych przekonań o poziomie życia, w trzecim zaś jednostki same do-konują wartościowania poziomu zaspokojenia własnych potrzeb (Goedhart i in. 1977, 503–520; Kapteyn i in. 1978, 173–178; Golinowska 1997, 21; KcKay 2004, 201–224).

Ze względu na umowność pojęcia „granica ubóstwa” należy zaznaczyć, że in-formacja, jaką niosą poszczególne wskaźniki zasięgu ubóstwa jest zróżnicowana. W przypadku ubóstwa wyznaczonego za pomocą minimum egzystencji można mó-wić o ubóstwie skrajnym, ta sama informacja odnosi się do wielkości frakcji wyzna-czanej za pomocą ubóstwa ustawowego5 oraz relatywnego obliczanego za pomocą 40% i 50% mediany dochodów. W sytuacji ubóstwa relatywnego na poziomie 60% mediany dochodów można mówić o znacznym zagrożeniu ubóstwem skrajnym, zaś 70% mediany dochodów należałoby traktować jako istotne zagrożenie ubóstwem. W przypadku ubóstwa wyznaczanego za pomocą minimum socjalnego oraz subiek-tywnego należałoby mówić bardziej o granicach niedostatku niż faktycznej biedzie, co wynika z przyjętej metodyki badań.

2 Zasięg ubóstwa (stopa ubóstwa, headcount ratio) – określa udział osób żyjących poniżej ustalonego progu ubóstwa jest obliczana na podstawie wskaźnika H n

nu= ×100, gdzie: n – liczba

badanych gospodarstw domowych, nu – liczba ubogich gospodarstw domowych w badanej zbio-rowości. Indeks przyjmuje wartości od 0 do 100, gdzie 0 oznacza brak gospodarstw domowych ubogich, a 100, gdy wszystkie gospodarstwa domowe posiadają dochody ekwiwalentne niższe niż granica ubóstwa. Zasięg ubóstwa (oprócz luki dochodowej i dotkliwości ubóstwa) należy do indeksów agregatowych zaproponowanych przez J. Fostera, J. Greera i E. Thorbecke’a. Jest defi-niowany poprzez parametr indeksu α=0. „Klasa indeksów spełnia użyteczny w praktyce warunek addytywnej dekomponowalności. Oznacza to, że indeksy te obliczane dla całej populacji gospo-darstw domowych są równe ważonej sumie indeksów podgrup gospodarstw domowych, gdzie wa-

gami są udziały tych podgrup w całej populacji”. FGTn

y yy

ie

i

nu

αα

( ) =−

=

∑11

*

* . FGT(0) jest tożsamy z H (Panek 2007, 272).

3 Zarówno według wielkości ustalonej przed 1 października 2011 roku, jak i po 1 paździer-nika 2011 roku.

4 SPL – metoda subiektywnej linii ubóstwa, w której respondenci wskazują na dochód nie-zbędny do „wiązania końca z końcem”; LPL – metoda lejdejska, w której wykorzystuje się oceny gospodarstw domowych odnośnie dochodów bardzo dobrych, dobrych, ledwo wystarczających, niewystarczających i bardzo złych.

5 Do października 2011 roku granicę ubóstwa ustawowego stanowiła kwota 351 zł na osobę w gospodarstwie domowym wieloosobowym i 477 zł w przypadku jednoosobowego gospodarstwa domowego. Od 1 października 2011 roku kwoty te wzrosły odpowiednio do 456 i 542 zł.

1. Zasięg ubóstwa wśród ludności wiejskiej o niepewnych dochodach 171

Granice minimum egzystencji oraz minimum socjalnego przyjęto dla wartości obliczanych przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (2014). Z kolei poszczególne progi ubóstwa relatywnego wyznaczono na podstawie mediany dochodów ekwiwa-lentnych, jej niska wartość spowodowała, że granice relatywne również kształtowały się na niewysokich poziomach – 360 zł, 450 zł, 540 zł i 630 zł (odpowiednio dla 40, 50, 60 i 70% mediany dochodów). Granica niedostatku w ujęciu subiektywnym uzależ-niona była od przyjętej metody i została oszacowana na średnim poziomie 975,01 zł (SPL) i 817,47 (LPL). Należy jednak podkreślić, że indywidualne granice subiektyw-ne dla ankietowanych były zróżnicowane, w zależności od odpowiedzi wskazują-cej na satysfakcjonujący dochód. Warto zwrócić uwagę na znaczne odchylenie po-między oszacowanymi granicami ubóstwa subiektywnego, na które wpływa przyjęty próg dochodowy – w pierwszym przypadku pozwalający „wiązać koniec z końcem” (ISPL), w drugim zaś „ledwo wystarczający” (ILPL). Odchylenia pomiędzy ISPL a ILPL wy-nikają z odmiennego rozumienia tych pojęć. Pierwsze traktuje się jako dochody wy-starczające do realizacji potrzeb, drugie zaś jako utrudniające ich realizację na mini-malnie akceptowanym poziomie. Stąd też różnice przy określaniu wielkości ubóstwa subiektywnego według przyjętych miar.

WYKRES 5.1. Zasięg ubóstwa według rosnących granic dochodowych (w %)

45,342,5

34,0

26,017,9 11,511,1

10,9

7,57,5

Minimum socjalne

Ubóstwo subiektywne (SPL)

Ubóstwo subiektywne (LPL)

70 % mediany dochodówekwiwalentnych


Ubóstwo ustawowe*

Minimum egzystencji


Ubóstwo ustawowe



Przyjęta granica ubóstwa w istotny sposób wpływa na wielkość frakcji narażonej na deprywację potrzeb. Poziom ubóstwa kształtuje się od 7,5%, w przypadku ubó-stwa ustawowego i relatywnego (40% mediany dochodów), do 45,3% w przypadku minimum socjalnego. Niski poziom progu ustawowego powoduje, że frakcja osób w ten sposób wyznaczona jest niższa od ubóstwa skrajnego wyznaczonego za po-mocą koszyka dóbr dla minimum egzystencji. Zwiększenie progu do poziomu mi-nimum egzystencji powoduje wzrost zasięgu ubóstwa o blisko 4 punkty procentowe, co świadczy o dużym spłaszczeniu dochodów w dolnych przedziałach decylowych (wykres 5.1). Warto zwrócić uwagę na niskie aspiracje dochodowe ludności wiejskiej o niepewnych dochodach, co przejawia się w relacjach między minimum socjalnym


a poziomem satysfakcjonujących dochodów wskazywanych przez respondentów. Większość badań wykazuje, że poziom ubóstwa subiektywnego znacząco się różni od ubóstwa obiektywnego, nie ma to jednak potwierdzenia w niniejszych badaniach. Wielu respondentów za dochód pozwalający „wiązać koniec z końcem”, czy też do-chód „ledwo wystarczający”, uznało wielkości zbliżone do wartości koszyka mini-mum socjalnego ustalonego przez ekspertów. Może to oznaczać, że niskie dochody wśród badanej grupy sprzyjają mniejszym oczekiwaniom respondentów. Taki roz-kład ubóstwa pozwala jednocześnie stwierdzić, że nawet niewielkie transfery mogą poprawić sytuację badanej ludności (przynajmniej w wymiarze subiektywnym).

Zastanawiające są przyczyny niższych oczekiwań dochodowych ludności wiej-skiej o niepewnych dochodach. Najprawdopodobniej jest to rezultat dotychczaso-wych doświadczeń respondentów. Konsumenci rezygnują z dóbr wyższego rzędu, uwzględniając dotychczasowe możliwości i aspiracje wynikające z ograniczeń bu-dżetowych6. W oszacowanym przez nich poziomie dochodów bierze się pod uwa-gę potrzeby niezbędne, pomija zaś część potrzeb dotychczas nieunaocznionych (kulturalnych, rekreacyjnych, socjalnych, edukacyjnych), czy też będących przed-miotem nieracjonalnej konsumpcji (z punktu widzenia respondenta). Warto zauwa-żyć, że przy badaniach ankietowych metodą PAPI, podejmowana decyzja co do do-chodów satysfakcjonujących ma charakter refleksyjny i dotyczy możliwości zakupu dóbr spełniających oczekiwania respondentów w sposób optymalny, tym samym nie uwzględnia decyzji podejmowanych w sposób emocjonalny. Wobec tego wskazywa-ne dochody satysfakcjonujące (według przyjętych miar) nie mogą być utożsamiane z faktyczną realizacją potrzeb poszczególnych jednostek, a są jedynie odpowiedzią na pytanie o przypuszczalne dochody pozwalające realizować potrzeby racjonalne, będące przedmiotem powtarzalnej konsumpcji. Można zatem przyjąć tautologiczne wyjaśnienie, że główną przyczyną mniejszych oczekiwań dochodowych są dotych-czasowe niskie dochody. Wzmocnieniem tej tezy jest teoria dochodu względnego J.S. Duesenberry’ego (1952, 47–48; Mason 2000, 553–572), uzależniająca wielkość sza-cowanych dochodów minimalnych od sytuacji majątkowej innych znanych gospo-darstw domowych, a stopień zadowolenia od oczekiwań konsumpcyjnych i sytuacji ekonomicznej otoczenia. Zważywszy że na obszarach wiejskich poziom życia jest re-latywnie niski, a zaspokojenie potrzeb ograniczone, również oczekiwania są niższe.

Zasięg ubóstwa jest uzależniony od megaregionu. Z przeprowadzonych badań wynika, że wśród ludności wiejskiej o niepewnych dochodach, najwyższy odsetek osób żyjących poniżej granic ubóstwa ustawowego zamieszkuje megaregion połu-dniowo-zachodni (9,52%), najniższy zaś centralny (5,26%). Zwiększając poziom do-chodów do granicy ubóstwa egzystencjalnego oraz socjalnego, zwiększa się również liczbę osób zagrożonych wykluczeniem materialnym, jednak nadal te same woje-wództwa klasyfikowane są na pierwszym i ostatnim miejscu pod względem stopy

6 Jest to zgodne z teorią H.A. Simona (1977, 64), głoszącego koncepcję homo satisfaciendus.


ubóstwa. Sytuacja zmienia się, gdy weźmie się pod uwagę relację pomiędzy oczeki-waniami w stosunku do dochodów pozwalających „wiązać koniec z końcem” a fak-tycznie otrzymywanym dochodem – wówczas najwyższy poziom ubóstwa moż-na zaobserwować w regionie wschodnim i centralnym, najniższy zaś w północnym i północno-zachodnim (wykres 5.2). Analiza relacji pomiędzy stopą ubóstwa subiek-tywnego (Hs) a poziomem niedostatku (Hms) pozwala zauważyć, że jedynie w mega-regionie centralnym oczekiwania w stosunku do dochodów pozwalających „wiązać koniec z końcem” są wyższe niż wynosi minimum socjalne, w pozostałych regionach oczekiwane przez respondentów dochody nie przekraczają minimum socjalnego7.

WYKRES 5.2. Zasięg ubóstwa według różnych granic dochodowych w zależności od megaregionu


Z badań wynika, że bieda skrajna jest sfeminizowana8. Potwierdzają to wyniki badań ludności wiejskiej o niepewnych dochodach. Gospodarstwa domowe, w której

7 Według J. Czapińskiego i T. Panka (2011, 184) wysokość oczekiwanych dochodów zdetermino-wana jest głównie przez poziom obecnych dochodów i czynników silnie z dochodami skorelowanych.

8 Por. Bradshaw, Finch 2003, 513–525; Bradshaw i in. 2003; Daly, Rake 2003, 68–93; Barnes i in. 2002; Proctor, Dalaker 2003; Payne, Pantazis 1997; Hobcraft 2003; Pearce 1990; Marcoux 1998, 131–139; Razavi 1997, 49–62; Wignaraja 1990; Bianchi 1990, 307–333; Armendariz, Morduch 2010; Warzywoda-Kruszyńska, Grotowska-Leder 1996, 131.


głową rodziny jest kobieta są znacznie częściej narażone na ubóstwo skrajne, niż gdy głową rodziny jest mężczyzna, odpowiednio 8,36% i 6,57% (dla ubóstwa ustawo-wego) oraz 12,89% i 9,34% (ubóstwo obiektywne – minimum egzystencji). Sytuacja zmienia się w przypadku minimum socjalnego, wówczas to mężczyźni w większym stopniu są nim zagrożeni. Warto również zauważyć, że oczekiwania mężczyzn w sto-sunku do dochodów są większe niż kobiet, o czym świadczy wyższy odsetek zagro-żonych ubóstwem subiektywnym wśród mężczyzn niż wśród kobiet (odpowiednio 44,56% i 42,14%) (tabela 5.1). Według C. Warda i in. (1993, 2–4) nawet w tych gospo-darstwach domowych, w których dochody są wyższe niż wskazuje na to bieda obiek-tywna, dystrybucja dochodów oraz zasobów jest nierówna, a zaspokojenie potrzeb wśród kobiet często nie jest wystarczające. Jest to zgodne z wynikami badań, które chociaż wskazują na wyższe przeciętne dochody kobiet, to jednocześnie pokazują, że kobiety częściej ulegają wykluczeniu obiektywnemu. Skala ubóstwa wśród kobiet w porównaniu z wynikami dotyczącymi poziomu uzyskiwanego przez nie docho-du potwierdza nieefektywność i nierównomierność rozkładu dochodów w gospo-darstwach domowych.

Czynnikiem decydującym o ubóstwie jest poziom wykształcenia (współczyn-nik korelacji kształtuje się na poziomie 0,103-0,126, przy p<0,05). Uważa się, że wy-kształcenie decyduje o statusie społecznym i pozycji na rynku pracy, a tym samym określa stratyfikację materialną. Jednak zależność między wykształceniem a ubó-stwem nie jest wprost proporcjonalna. Nie jest istotna całkowita liczba lat poświęco-na na zdobycie wykształcenia, ale kierunek zgodny z oczekiwaniami lokalnego ryn-ku pracy. Warto zauważyć, że najmniej osób zagrożonych ubóstwem skrajnym jest wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (4,44% – ubóstwo usta-wowe, 7,19% – minimum egzystencji) oraz co było do przewidzenia – wśród osób z wyższym wykształceniem (odpowiednio 4,44% i 8,89%) (tabela 5.1). Niski odsetek ubóstwa w tych grupach nie dziwi, zważywszy na specyfikę wiejskiego rynku pracy9. Nie dziwi również wysoki poziom ubóstwa wśród osób z wykształceniem co najwy-żej gimnazjalnym i policealnym.

Warto uświadomić sobie, że edukacja pełni istotną rolę w życiu człowieka, za-równo w wymiarze kapitału, który wnosi na rynek pracy, jak i w osobistym roz-woju niezwiązanym z perspektywami ekonomicznymi (Łuczka-Bakuła, Kalinow-ski, Orczyk 2006, 171–183). Zaliczana jest do grupy dóbr społecznie pożądanych, a to oznacza, że państwo przez zwiększenie dostępności kształcenia, powinno dążyć do tego, by obywatele chcieli się kształcić (Baran 2005, 22). Wiedza jest i będzie pod-stawowym zasobem ekonomicznym zmieniającym w zasadniczy sposób strukturę społeczną, tworząc nowe siły społeczne, polityczne i przede wszystkim ekonomiczne

9 Relatywnie niewielki odsetek osób z wyższym wykształceniem, a także niska chłonność rynku tej grupy osób, niewielkie zapotrzebowanie na osoby z wykształceniem ogólnym oraz znacz-ne zapotrzebowanie na osoby z konkretnym zawodem i umiejętnościami.


(Drucker 1999, 42). Jednak na obszarach wiejskich nie sam poziom wykształcenia jest istotny, ale nabyte umiejętności. Istotna wobec tego jest służebna rola szkół wo-bec regionu, zwłaszcza w zakresie zaspokajania lokalnych potrzeb rynków pracy i aspiracji ludności (Wieczorek 2001, 421). Wymaga to szeroko pojętej współpracy samorządów terytorialnych z jednostkami oświatowymi. Dla osób, które nie mogą znaleźć miejsc pracy poza rolnictwem, konieczna jest pomoc doradcza w tworzeniu i rozwoju drobnej działalności gospodarczej. Absolwenci wiejskich szkół muszą być wyposażani w umiejętności niezbędne w gospodarce rynkowej, nastawione na kon-kurencję na rynku lokalnym, krajowym oraz zagranicznym. Dodatkowo, szkoły po-winny rozwijać umiejętności niezbędne do tworzenia miejsc pracy na własną rękę w swoim miejscu zamieszkania, a tym samym przyczyniać się do poprawy konkuren-cyjności tych osób. Działania takie stworzyłyby ścieżkę awansu społecznego, co dało-by poczucie odblokowania szans życiowych i uchroniło przed wyborami ról społecz-nie negatywnych (Szafraniec 2001, 129). W konsekwencji sprzyjałoby ograniczaniu poziomu ubóstwa.

Z badań wynika, że ubóstwo znacznie częściej dotyczy osób dopiero wchodzą-cych na rynek pracy (w wieku 18–24 lat) oraz ludności w wieku niemobilnym10. Re-latywnie gorsza sytuacja ekonomiczna tych grup jest efektem ich pozycji na rynku pracy, przejawiającej się w niższej konkurencyjności. W pierwszej grupie wynikają-cej z braku doświadczenia i umiejętności, w drugiej zaś ze stereotypowego postrze-gania osób starszych jako mniej wydajnych oraz o mniejszej skłonności do aktyw-nych działań. Według I. Poliwczak (2013, 182–184) wynika to z sytuacji na rynku pracy oraz wysokiego bezrobocia, zwłaszcza na obszarach wiejskich. Narastanie bez-robocia sprzyja większej możliwości wyboru pracowników, co pozwala na zaostrze-nie zasad selekcji nowych pracowników. Ograniczona chłonność wiejskiego rynku pracy powoduje, że preferowane są osoby młode, jednak z pewnym doświadczeniem (25–44 lata). Szczegółowa analiza badań pozwala jednak zauważyć, że różnice po-między poziomem ubóstwa skrajnego są niewielkie, jednak zgodne z oczekiwania-mi (tabela 5.1). Zasięg ubóstwa wśród osób młodszych (18–24 i 25–34 lata) jest nieco zastanawiający, ponieważ mają one większe szanse na podnoszenie własnych kwalifi-kacji, a ich mobilność i elastyczność zwykle bywa większa11. Powstaje zatem pytanie, co jest przyczyną wysokiego poziomu ubóstwa w tej grupie? Można uznać, że pozy-cja wyjściowa na rynku pracy osób w wieku do 34 lat jest na tyle niska, że problemem jest podjęcie pierwszej pracy i zdobycie jakiegokolwiek doświadczenia, a następnie utrzymanie się na rynku pracy. Jak wynika z badań, zdobycie zatrudnienia w później-szym okresie jest czynnikiem sprzyjającym obniżeniu poziomu ubóstwa.

10 Wiek niemobilny jest częścią kategorii wieku produkcyjnego, obejmującą ludność w wieku powyżej 45 lat, do okresu emerytalnego.

11 Por. Lewandowski, Chrostek, Kamińska 2013, 89; Meller 1991, 80–82, 200–201.


Czynnikiem, który w istotny sposób wpływa na standard materialny życia lud-ności wiejskiej o niepewnych dochodach, jest liczebność gospodarstwa domowe-go. Współczynnik korelacji, w zależności od progu ubóstwa, kształtuje się na po-ziomie 0,194–0,252, przy p<0,05. Zasięg ubóstwa skrajnego jest najniższy wśród gospodarstw dwuosobowych, najwyższy zaś wśród rodzin licznych. Znalezienie się we frakcji osób ubogich jest nie tylko konsekwencją liczebności gospodarstwa do-mowego, ale głównie proporcji pomiędzy osobami zarobkującymi a pozostającymi na utrzymaniu. Jak już wcześniej zauważono, członkowie gospodarstw domowych osób o niepewnych dochodach zwykle sami nie posiadają innych dochodów, dlatego wzrost liczebności gospodarstwa domowego jest istotnym czynnikiem wpływającym na spadek dochodów per capita, a w efekcie znalezienie się poniżej progu ubóstwa (tabela 5.1). Ubóstwo w przypadku rodzin wielodzietnych oraz niepełnych jest szcze-gólnie niebezpieczne. Z badań wynika, że istnieje silny związek pomiędzy poziomem życia i pozycją społeczną a statusem społecznym jego opiekunów. Według P. Lewan-dowskiego i innych (2013, 83–86) relacja ta jest konsekwencją ograniczonej między-pokoleniowej mobilności społecznej, czyli zmiany pozycji społecznej dzieci względem pozycji zajmowanej przez ich rodziców. Uwarunkowania te prowadzą do dziedzicze-nia pozycji społecznej i zawodowej, a także sytuacji ekonomicznej12.

Istnieje również związek pomiędzy głównym źródłem dochodów a zasięgiem ubóstwa (tabela 5.1). W największym stopniu ubóstwo odczuwają osoby, które nie pracują, a ich jedynym dochodem są zasiłki lub pomoc społeczna. Co dziesiąty re-spondent z tej grupy narażony jest na ubóstwo skrajne. Również utrzymywanie się z pracy na podstawie umowy czasowej (krótkookresowej) jest ważnym czynnikiem wpływającym na niezaspokojenie potrzeb chociażby w minimalnym stopniu. Pra-ca ta, chociaż staje się istotnym czynnikiem okresowej poprawy sytuacji, nie wpływa na znaczne podniesienie pozycji materialnej gospodarstw. Z reguły otrzymane do-chody pozwalają na czasowy awans w hierarchii społecznej oraz spłacenie pożyczek i zobowiązań wobec wierzycieli nieformalnych. Jednak zbyt krótki czas uzyskiwania dochodów nie jest wystarczający do trwałego awansu społecznego.

Warto zauważyć, że subiektywne poczucie ubóstwa nie musi mieć odzwiercie-dlenia w wymiarze obiektywnym, jednak poziom korelacji pomiędzy tymi zjawi-skami jest znaczny (tabela 5.2). Nietrudno sobie wyobrazić sytuację, w której oso-by o relatywnie wysokich dochodach nie realizują wszystkich potrzeb ze względu na chorobę, styl i sposób życia, zobowiązania, czy też z innych powodów. Może też zaistnieć sytuacja odwrotna, część osób o relatywnie niskich dochodach ze wzglę-du na niskie aspiracje, czy też w wyniku porównania z innymi jednostkami, nie musi mieć poczucia niezrealizowania potrzeb, zwłaszcza jeśli części z nich nie uświadamia

12 Por. Case, Fertig, Paxson 2005, 365–389; Holman 1978, 117; Szarfenberg 2012; Behrman i in. 2013, 1–3; Ermisch, Francesconi, Pevalin 2004, 69–101; Jenkins, Siedler 2007); Pepper 2000, 472–488.


sobie. Można uznać, że częstotliwość i siła poczucia ubóstwa subiektywnego zależy nie tylko od wielkości własnych dochodów (wydatków), lecz także od poczucia upo-śledzenia potrzeb w stosunku do otoczenia, własnych aspiracji, doświadczenia, przyj-mowanych ról społecznych, czy też statusu. W efekcie poczucie ubóstwa subiektyw-nego jest funkcją czynników endo- i egzogenicznych. Według J.S. Dusenberry’ego gospodarstwa domowe dążą do uzyskania podobnego standardu konsumpcyjnego co gospodarstwa, z którymi mają kontakt (1952, 32–44). W rezultacie niezadowole-nie z własnego poziomu konsumpcji przekłada się na deklarowaną granicę ubóstwa subiektywnego, a w konsekwencji jego odczuwany poziom.

TABELA 5.1. Zasięg ubóstwa według różnych granic dochodowych w zależności od wybranych cech

WyszczególnienieUbóstwo

ustawowe

Ubóstwo obiektywne (minimum

egzystencji)

Ubóstwo obiektywne (minimum socjalne)

Ubóstwo subiektywne

SPL

Kobiety 8,36 12,89 44,60 42,14Mężczyźni 6,57 9,34 46,02 44,56Wyższe 4,44 8,89 42,53 42,53Policealne 10,53 13,16 44,74 67,57Średnie zawodowe 7,94 11,11 48,41 48,80Średnie ogólnokształcące 8,53 11,63 45,74 34,13Zasadnicze zawodowe 4,32 7,19 46,76 38,52Gimnazjalne i niższe 14,81 28,57 55,56 51,8518–24 lata 9,52 14,29 47,62 28,9225–34 lata 7,39 10,80 42,05 50,0035–44 lata 7,03 8,59 53,13 38,4045–54 lata 8,00 12,00 44,00 51,0255–64 lata 7,69 13,85 43,08 42,1965 lat i więcej 2,02 4,35 30,43 43,481 osoba 6,45 9,68 38,71 62,072 osoby 1,43 5,00 23,57 54,013 osoby 5,11 5,68 42,05 39,884 osoby 8,44 9,74 55,19 33,775 osób i więcej 21,33 38,67 76,00 44,00Umowa zlecenie/umowa o dzieło 5,00 8,75 42,50 47,10Umowa na czas określony 15,38 25,64 53,85 75,68Umowa w niepełnym wymiarze czasu 5,15 5,15 36,08 28,87Praca nierejestrowana 7,89 7,89 36,84 35,14Własna działalność 3,57 3,57 32,14 32,14Praca na zastępstwo i leasingowa 10,00 10,00 50,00 47,37Zasiłki 20,59 26,47 76,47 48,48Inne 8,13 12,50 48,75 43,40



TABE

LA 5

.2. W

spół

czyn

nik

kore

lacj

i pom

iędz

y po

szcz

egól

nym

i rod

zaja

mi u

bóst

wa

(p<0

,05)

Wys

zcze

góln

ieni

eU

bóst

wo

obie

ktyw

neU

bóst

wo

usta

wow

e

Ubó

stw

o re

laty

wne

U

bóst

wo

subi

ekty

wne

Ubó

stw

o us

taw

owe*

min

imum

eg

zyst

encj

im

inim

um

socj

alne

40%

50%

60%

70%

SPL

LPL

Ubó

stw

o ob

iekt

ywne

(m

inim

um e

gzys

tenc

ji)1,

0000

000,

6790

360,

9620

630,

9620

630,

9981

570,

9302

630,

8512

380,

6418

750,

6868

360,

9963

16

Ubó

stw

o ob

iekt

ywne

(m

inim

um s

ocja

lne)

0,67

9036

1,00

0000

0,65

3559

0,65

3559

0,67

7798

0,72

9478

0,79

6900

0,52

3931

0,59

7228

0,68

1520

Ubó

stw

o us

taw

owe

0,96

2063

0,65

3559

1,00

0000

0,99

6319

0,96

3838

0,89

5023

0,81

9060

0,64

4318

0,70

0879

0,95

8521

Ubó

stw

o re

laty

wne

40%

0,96

2063

0,65

3559

0,99

6319

1,00

0000

0,96

3838

0,89

5023

0,81

9060

0,64

4318

0,69

7002

0,95

8521

Ubó

stw

o re

laty

wne

50%

0,99

8157

0,67

7798

0,96

3838

0,96

3838

1,00

0000

0,92

8551

0,84

9675

0,64

0628

0,68

9332

0,99

4480

Ubó

stw

o re

laty

wne

60%

0,93

0263

0,72

9478

0,89

5023

0,89

5023

0,92

8551

1,00

0000

0,91

4923

0,63

9857

0,66

4974

0,93

3698

Ubó

stw

o re

laty

wne

70%

0,85

1238

0,79

6900

0,81

9060

0,81

9060

0,84

9675

0,91

4923

1,00

0000

0,57

0689

0,64

3339

0,85

4374

Ubó

stw

o su

biek

tyw

ne

SPL

0,64

1875

0,52

3931

0,64

4318

0,64

4318

0,64

0628

0,63

9857

0,57

0689

1,00

0000

0,67

6785

0,64

4378

Ubó

stw

o su

biek

tyw

ne

LPL

0,68

6836

0,59

7228

0,70

0879

0,69

7002

0,68

9332

0,66

4974

0,64

3339

0,67

6785

1,00

0000

0,68

5732

Ubó

stw

o us

taw

owe*

0,99

6316

0,68

1520

0,95

8521

0,95

8521

0,99

4480

0,93

3698

0,85

4374

0,64

4378

0,68

5732

1,00

0000

* U

bóst

wo

usta

wow

e w

edłu

g st

awek

po

1 pa

ździ

erni

ka 2

011

roku

.

Źród

ło: b

adan

ia w

łasn

e, U

MO

-201

1/01

/B/H

S5/0

1034

, n=1

067.


W kontekście poziomu życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach ważne jest, czy osoby odczuwające deprywację potrzeb w sposób obiektywny mają jednocze-śnie subiektywne poczucie braku realizacji potrzeb13. Analiza zależności między ubó-stwem subiektywnym, a ubóstwem dochodowym wyznaczanym za pomocą minimum egzystencji pozwala zauważyć, że trzech na czterech respondentów, których dochody pozwalają na zakwalifikowanie do grupy osób żyjących poniżej minimum egzysten-cji, jednocześnie odczuwa ubóstwo subiektywne; w przypadku osób żyjących poniżej minimum socjalnego odsetek ten wynosi 52,87%. Również wśród osób, które mają su-biektywne poczucie upośledzenia potrzeb, dochody nie zawsze potwierdzają faktyczny brak środków. Co trzeci respondent, wskazujący na brak zaspokojenia potrzeb znajdu-je się powyżej minimum socjalnego, z kolei co piąty żyje poniżej minimum egzystencji. Analiza uzyskanych danych pozwala zauważyć, że w przypadku blisko co dziesiątego respondenta poczucie ubóstwa subiektywnego przekłada się na skrajne niezaspokoje-nie potrzeb (minimum egzystencji), z kolei dla co czwartego jest tożsame z niedostat-kiem (minimum socjalne) (wykres 5.3). Mimo że wymiarów obiektywnego i subiek-tywnego nie należy utożsamiać, z badań wynika, że rdzeń grupy jest ten sam14.

WYKRES 5.3. Koło relacji między ubóstwem obiektywnym (minimum socjalne i minimum egzystencji) a subiektywnym (SPL)

Brak poczuciaubóstwa

subiektywnego

Brak poczuciaubóstwa

subiektywnego

Ubó

stw

osu

biek

tyw

neU

bóst

wo

subi

ekty

wne

9,20% 26,37%

1,95% 19,47%

37,17% 54,69%

16,99% 34,16%

Zagrożenie ubóstwemobiektywnym (minimum

socjalne) wśród osóbwskazujących na ubóstwo

subiektywne

69,39%

Zagrożenie ubóstwemobiektywnym

(minimum egzystencji)wśród osób

wskazujących naubóstwo subiektywne

22,45%

Odczuwane ubóstwosubiektywne wśród osóbzagrożonych ubóstwemobiektywnym (minimum

egzystencji)

70,31%

Odczuwane ubóstwosubiektywne wśród osóbzagrożonych ubóstwem

dochodowym (minimumsocjalne)

52,87%

Ubóstwo dochodowe

(minimum egzystencji)

Brak poczucia ubóstwa

dochodowego

(minimum egzystencji

Ubóstwo

dochodowe

(minim

um socja

lne)

Brak pocz

ucia ubóstw

a

dochodowego

(minim

um socja

lne)


13 Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na tekst K.W. Frieske (2010, 1–7) przedstawiający marginalność niebiednych i biednych niewykluczonych oraz relacje zachodzące pomiędzy tymi obszarami.

14 W celu ułatwienia rozważań pominięto ubóstwo ustawowe, które w zasadniczej mierze po-krywa się z ubóstwem skrajnym.


Złożoność kategorii poziom życia wymaga zwrócenia uwagi nie tylko na odse-tek osób znajdujących się poniżej progu ubóstwa, ale również na inne aspekty nie-zaspokojenia potrzeb. Jest oczywiste, że frakcja osób ubogich jest zróżnicowana we-wnętrznie, tym samym inne instrumenty są niezbędne dla osób, które znajdują się blisko granicy ubóstwa, inne zaś dla osób znacznie oddalonych od tej linii. Sam za-sięg ubóstwa nie informuje o jego głębokości (natężeniu), dotkliwości czy intensyw-ności, a zatem nie pozwala określić zróżnicowania osób ubogich. Niezbędne wobec tego jest dokonanie dalszych analiz za pomocą indeksów agregatowych dostarczają-cych informacji o różnych charakterystykach ubóstwa.

2. Miary głębokości ubóstwa

Jak wcześniej zauważono, stopa ubóstwa (H) uwzględnia jedynie liczbę osób żyją-cych poniżej ustalonej granicy dochodowej, dlatego jest niewrażliwa na to, jak dale-ce środki pieniężne osób ubogich odchylają się od przyjętej wartości brzegowej ubó-stwa. Rozważania dotyczące kwestii ubóstwa, a w konsekwencji również poziomu życia, wymuszają określenie wielkości środków niezbędnych do opuszczenia sfery deprywacji potrzeb, a więc transferu efektywnie redukującego ubóstwo. Informacja ta jest niezbędna przy podejmowaniu przez decydentów politycznych decyzji doty-czących tego komu i w jakiej wysokości należy udzielić pomocy.

W celu określenia przeciętnego oddalenia grupy gospodarstw ubogich od linii ubóstwa wyznacza się indeks luki dochodowej ubogich (PGI)15, określający przecięt-ny dystans między dochodami ekwiwalentnymi gospodarstw ubogich oraz granicą ubóstwa. Wraz ze zmianą poziomu dochodów pozwalających realizować potrzeby na określonym poziomie zmienia się frakcja osób ubogich, a tym samym inne jest oddalenie jednostek od punktu odniesienia dochodowego. Im wyższy poziom do-chodów przyjętych jako granica ubóstwa, tym większe przeciętne oddalenie ubogich gospodarstw domowych od linii zaspokojenia potrzeb. Analiza danych pozwala za-uważyć, że indeksy głębokości ubóstwa ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

15 Indeks luki dochodowej ubogich (poverty gap index) określa dystans między dochodami ekwiwalentnymi ubogich gospodarstw domowych a granicą ubóstwa. Obliczany jest za pomocą

wzoru PGIn

y yyu

ie

i

un

=−

=

∑11

*

* , gdzie nu oznacza liczbę ubogich gospodarstw domowych w bada-

nej zbiorowości, y* – granicę ubóstwa, yie – dochody ekwiwalentne ubogich gospodarstw domo-wych. Indeks przyjmuje wartość 1, gdy dochody wszystkich gospodarstw domowych ubogich wy-noszą zero i 0, gdy w badanej populacji nie ma ubogich gospodarstw domowych (Panek 2011, 60; World Bank Institute 2005, 79).

2. Miary głębokości ubóstwa 181

kształtują się na poziomie od 24,67% dla minimum ustawowego do 65,14% w przy-padku ubóstwa subiektywnego liczonego metodą SPL (tabela 5.3). Przekroczenie progu ubóstwa ustawowego wymaga uzupełnienia dochodów ubogich gospodarstw domowych o kwotę blisko 1/4 dotychczasowych dochodów ekwiwalentnych, zaś przekroczenie progu ubóstwa subiektywnego wymaga ich zwiększenia o blisko 2/3 w stosunku do dotychczasowego poziomu.

Na wielkość luki dochodowej wpływa nie tylko przyjęta granica ubóstwa, ale również cechy o charakterze społeczno-ekonomicznym. Jedną z ważniejszych cech różnicujących średnią odległość od linii niezaspokojenia potrzeb jest płeć. Warto za-uważyć, że mimo większych przeciętnych dochodów deklarowanych przez kobie-ty, istnieje znaczna grupa kobiet w dolnych przedziałach dochodowych. Sprzyja to przeciętnie większej odległości od progu ubóstwa dochodów kobiet niż mężczyzn. Jednocześnie wymaga potencjalnie większych nakładów finansowych zapobiegają-cych deprywacji potrzeb. W przypadku ubóstwa skrajnego (minimum egzystencji) zlikwidowanie frakcji ubogiej wymaga zwiększenia dochodów o 32,16% wśród ko-biet i 26,93% wśród mężczyzn. Z kolei likwidacja zagrożenia ubóstwem (minimum socjalne) wymaga zwiększenia dochodów o 37,77% w przypadku kobiet i 31,12% w przypadku mężczyzn (tabela 5.3).

Wielkość luki dochodowej uzależniona jest również od megaregionu. Najwyż-sze wartości Indeksu luki dochodowej ubogich dla minimum egzystencji zauważalne są w regionie północno-zachodnim (40,78%), najniższe zaś w centralnym (20,77%). W przypadku zagrożenia ubóstwem (minimum socjalne) najwyższym wskaźnikiem charakteryzuje się region południowo-zachodni (43,07%), najniższym z kolei re-gion północny (27,00%) (tabela 5.3). Zmiana parametru granicy dochodu powodu-je zmianę wielkości dochodów niezbędnych do osiągnięcia progu ubóstwa. W przy-padku ubóstwa subiektywnego SPL w regionie wschodnim niezbędne jest uzyskanie ponad 700 zł, podczas gdy w północnym około 550 zł. Z kolei realizacja potrzeb na poziomie minimum ustawowego wymaga zwiększenia dochodów ubogich miesz-kańców regionu północno-zachodniego o około 180 zł na osobę, podczas gdy w re-gionie północnym o nieco ponad 60 zł. Warto pamiętać, że wielkość dochodów, a tym samym luka dochodowa, są zróżnicowane wewnątrzregionalnie. Rosną wraz z przy-bliżeniem do większych ośrodków miejskich i potencjalnego rynku pracy i spada-ją w miejscowościach peryferyjnych, gdzie ilość miejsc pracy jest mniejsza. Dlatego analiza średniej luki dochodowej w regionach musi uwzględniać również odległości pomiędzy miejscem zamieszkania a miejscem pracy.

Kolejnym czynnikiem wpływającym na wielkość kwoty niezbędnej do prze-kroczenia progu ubóstwa jest wykształcenie. Osoby z wyższym wykształceniem

182 V. Indeksy ubóstwaTA

BELA

5.3

. Ind

eks l

uki d

ocho

dow

ej u

bogi

ch

Wys

zcze

góln

ieni

e

Ubó

stw

o ab

solu

tne

Ubó

stw

o re

laty

wne

Ubó

stw

o su

biek

tyw

ne

Min

imum

eg

zyst

encj

iM

inim

um

socj

alne

Ubó

stw

o us

taw

owe

Ubó

stw

o us

taw

owe

2*%

med

iany

doc

hodó

w e

kwiw

alen

tnyc

hm

etod

a SP

Lm

etod

a LP

L40

50

60

70

O

gółe

m29

,95

34,3

824

,67

30,8

525

,74

30,8

029

,13

28,8

365

,14

62,2

4Ko

biet

a 32

,16

37,7

729

,22

32,8

230

,99

32,7

931

,54

30,6

463

,44

61,7

3M

ężcz

yzna

26,9

331

,12

18,9

228

,16

19,1

127

,98

26,1

426

,65

66,8

662

,75

Meg

areg

ion

cent

raln

y20

,77

30,2

014

,53

23,2

516

,67

22,2

215

,34

22,2

272

,02

56,8

3M

egar

egio

n Po

łudn

iow

o-za

chod

ni28

,89

43,0

726

,27

29,7

428

,11

29,8

136

,09

40,4

969

,49

69,0

5M

egar

egio

n Po

łudn

iow

y24

,13

34,7

325

,41

25,0

927

,27

26,2

827

,91

30,7

165

,09

62,1

3M

egar

egio

n Pó

łnoc

no-z

acho

dni

40,7

831

,16

33,3

342

,01

35,0

041

,23

25,0

019

,53

59,2

263

,14

Meg

areg

ion

Półn

ocny

30,4

927

,00

18,6

133

,96

25,9

327

,90

20,0

618

,50

56,6

360

,92

Meg

areg

ion

Wsc

hodn

i33

,40

39,0

322

,47

33,5

521

,12

33,8

636

,79

36,6

072

,23

63,5

1W

yższ

e22

,26

33,8

216

,31

21,4

218

,40

22,9

227

,08

29,2

363

,38

60,8

9Po

licea

lne

38,5

231

,86

32,3

440

,06

34,0

339

,26

42,3

950

,62

73,4

668

,21

Śred

nie

zaw

odow

e28

,66

34,9

222

,83

31,5

226

,39

29,5

028

,18

26,4

164

,52

62,5

6Śr

edni

e og

ólno

kszt

ałcą

ce38

,33

38,4

334

,71

40,0

836

,35

39,2

933

,96

26,9

866

,18

63,6

7Za

sadn

icze

zaw

odow

e23

,72

30,1

717

,41

24,4

015

,19

22,1

618

,38

25,7

465

,58

61,7

5G

imna

zjal

ne i

niżs

ze27

,74

39,1

518

,96

27,4

018

,74

30,6

537

,57

38,5

161

,88

59,0

9Pr

aca

na z

astę

pstw

o i l

easi

ngow

a 15

,55

57,3

67,

7618

,82

7,04

2,22

18,5

230

,16

49,0

246

,20

Prac

a ni

erej

estr

owan

a46

,71

34,6

931

,15

47,0

032

,87

46,3

031

,33

36,3

268

,26

60,8

8U

mow

a o

prac

ę28

,70

34,0

227

,83

28,3

626

,43

29,3

623

,56

26,9

465

,08

62,9

7U

mow

y na

cza

s ok

reśl

ony

24,1

841

,87

19,0

027

,24

16,7

525

,04

34,7

935

,70

75,3

465

,59

Um

owy

w n

iepe

łnym

wym

iarz

e cz

asu

37,2

432

,92

21,0

839

,25

23,0

638

,44

32,6

421

,80

60,9

461

,90

Utr

zym

uje

się

z za

siłk

ów

42,9

439

,66

40,2

739

,86

41,7

743

,40

49,2

137

,41

67,7

568

,22

Wła

sna

dzia

łaln

ość

12,2

828

,04

10,1

612

,28

10,0

211

,11

16,6

717

,06

64,9

963

,66

Inne

26,4

332

,76

18,1

328

,17

20,1

827

,21

28,1

229

,61

64,1

460

,49

1 os

oba

17,4

722

,00

17,1

920

,66

18,3

912

,22

20,3

731

,75

38,6

932

,95

2 os

oby

19,9

127

,78

19,2

823

,25

21,3

022

,22

31,7

127

,47

44,1

740

,09

3 os

oby

25,9

727

,92

14,0

131

,66

16,1

630

,74

24,3

127

,11

71,0

664

,90

4 os

oby

42,3

337

,43

33,7

439

,07

35,4

043

,36

29,9

724

,86

93,4

497

,95

5 os

ób i

wię

cej

28,6

444

,64

25,2

528

,64

25,5

727

,69

31,1

534

,57

81,9

192

,72

18–2

4 la

ta28

,33

36,4

321

,00

30,0

722

,98

29,1

431

,08

32,9

510

4,02

92,8

425

–34

lata

32,8

937

,74

30,0

131

,58

31,7

633

,90

28,1

830

,17

56,6

656

,71

35–4

4 la

ta32

,38

31,0

319

,84

33,5

721

,84

32,6

826

,43

22,2

475

,01

64,1

645

–54

lata

29,2

333

,87

26,1

431

,79

27,9

833

,10

32,7

431

,44

59,0

057

,68

55–6

4 la

ta26

,30

33,9

423

,00

27,6

517

,94

23,5

931

,07

33,2

859

,10

61,6

065

lat i

wię

cej

8,47

24,6

06,

83

12,2

86,

9111

,11

18,3

721

,61

44,4

742

,77

* U

bóst

wo

usta

wow

e w

edłu

g st

awek

po

1 pa

ździ

erni

ka 2

011

roku

Źród

ło: b

adan

ia w

łasn

e, U

MO

-201

1/01

/B/H

S5/0

1034

, n=1

067.


do przekroczenia progu ubóstwa ustawowego potrzebują blisko 70 zł, podczas gdy osoby z wykształceniem średnim ogólnokształcącym kwotę ponad dwukrotnie więk-szą (ponad 150 zł) (tabela 5.3). Mniejsza przeciętna odległość od progu ubóstwa osób z wyższym wykształceniem nie dziwi. Kwota ta potwierdza, że nadal wyższe wykształ-cenie jest determinantą relatywnie lepszego poziomu życia i nawet wśród osób o naj-niższych dochodach, niewielka pomoc może przyczynić się do wyjścia ze strefy ubó-stwa. Znaczny dystans pomiędzy brakującymi dochodami a granicą ubóstwa wśród osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym jest konsekwencją istnienia znacznej grupy respondentów o dochodach per capita niższych niż 300 zł, co sprzyja większemu przeciętnemu oddaleniu całej grupy od progu ubóstwa.

Ważnym czynnikiem różnicującym lukę dochodową jest wielkość gospodarstwa domowego. Im większe gospodarstwo, tym wyższy poziom dochodów niezbędnych do przekroczenia progu ubóstwa. Wobec wyższych dochodów w gospodarstwach jednoosobowych, przeciętna odległość ubogich gospodarstw domowych od progu ubóstwa jest niższa niż w rodzinach wieloosobowych i wynosi około 60 zł. W gospo-darstwach składających się z co najmniej pięciu osób niedobory dochodu średnio wynoszą 115 zł (tabela 5.3). Zważywszy że odległości te dotyczą dochodów per ca-pita, opuszczenie strefy ubóstwa przez gospodarstwa domowe składające się z pięciu i większej liczby osób wymaga transferów w wysokości ponad 600 zł.

Wielkość luki dochodowej zależy również od wieku respondenta. Jak wskazu-ją badania, jest on istotnie skorelowany z innymi cechami społeczno-demograficz-nymi16. Zarówno naukowe, jak i potoczne obserwacje potwierdzają związek mię-dzy wielkością dochodów i ich oddaleniem a wiekiem. Analiza uzyskanych danych pozwala stwierdzić, że najwyższy poziom luki dochodowej jest w gospodarstwach osób w wieku 25–34 lata (30,01%), najniższy zaś wśród osób powyżej 65. roku ży-cia (6,83%) (tabela 5.3). Duże zróżnicowanie dochodowe osób w wieku 25–34 lata to efekt niejednorodności grupy. Można byłoby dokonać dodatkowego podziału w ra-mach tego grona na osoby dopiero kończące studia i wchodzące na rynek pracy, oso-by, które na rynku pracy znajdują się od momentu ukończenia edukacji na niższym poziomie, oraz osoby, które pomimo ukończenia edukacji w okresie wcześniejszym nie znalazły na rynku własnego miejsca. Ta niejednorodność sprzyja szerokiemu roz-warstwieniu grupy. Z jednej strony pojawiają się jednostki, które ze względu na brak kwalifikacji osiągają niskie dochody, utrzymują się z zasiłków, lub też niewielkich kwot uzyskanych z pracy „na czarno” i dorywczej. Z drugiej strony osoby z ukształto-waną pozycją na rynku pracy i kończące studia z reguły mają szanse na otrzymanie wyższego wynagrodzenia. Na znaczne oddalenie od linii ubóstwa wpływają również trudności na wiejskim rynku pracy, eliminujące z możliwości regularnego zarobko-wania głównie osoby młode, bez specjalistycznych kwalifikacji oraz doświadczenia.

16 Por. Sobocka-Szczapa, Poliwczak 2013, 63.


Mają one większe problemy, by uzyskać pracę na stałe. Z reguły imają się prac pro-stych, gorzej opłacanych, często o charakterze jednorazowym lub nieregularnym. Stąd też nie dziwi znaczna grupa osób w wieku do 34 lat, których dochody per capita odbiegają od linii ubóstwa o kwotę przewyższającą 140–160 zł.

Dystans dochodowy jest również uzależniony od głównego źródła utrzymania. Najgorszą sytuację mają osoby utrzymujące się z zasiłków. Przekroczenie przez nie minimum ustawowego wymaga wzrostu ich dochodów o 40,27%, podczas gdy utrzy-mujących się z umowy na czas określony o 19,00% (tabela 5.3). Znaczna odległość osób otrzymujących zasiłek od linii ubóstwa jest symptomatyczna. Stanowi szczegól-ną informację zarówno dla decydentów politycznych, jak i beneficjentów pomocy. Nie jest to jednak sugestia zwiększenia kwoty transferów socjalnych, ale ich trafniej-szego ukierunkowania i powiązania ze świadczeniami zwrotnymi na rzecz państwa. Powinna też być zachętą do zwiększonej aktywizacji i „brania sytuacji w swoje ręce”. Utrzymywanie zasiłków na wysokim poziomie, zbliżonym do płacy minimalnej, oraz ich długi okres wypłacania zniechęca do poszukiwania pracy17. Świadczenia stają się wówczas metodą na życie oraz potęgują bierne postawy życiowe (Organiściak--Krzykowska 2006, 121, 213, 244–245). Względnie wysokie zasiłki powodują wpada-nie w pułapkę pomocy. Beneficjenci zniechęcają się do poszukiwania pracy, co wyni-ka z rozminięcia się ich oczekiwań co do potencjalnych zarobków z proponowanym wynagrodzeniem. Dla świadczeniobiorców praca nie jest alternatywą w porównaniu z dochodem zastępczym otrzymywanym z urzędu pracy. Nie widzą większego sensu jej podejmowania, ponieważ pomoc, którą otrzymują, jest niewiele mniejsza od ofe-rowanego na rynku wynagrodzenia. Zasiłki wówczas zamiast funkcji kompensacyj-nej, pełnią funkcję normalnego wynagrodzenia za „brak aktywności”. Nie można za-tem mówić, że amortyzują utratę zatrudnienia, czy też przeciwdziałają ubóstwu, ale bardziej należy je rozpatrywać w kategorii czynnika zagrażającego gospodarce. War-to również zauważyć, że zasiłek wielokrotnie staje się uzupełnieniem wynagrodzenia uzyskiwanego z nielegalnych i półlegalnych źródeł. Na podstawie wywiadów z re-spondentami można wnioskować, że sytuacja ta dotyczy niemal co czwartej osoby korzystającej z pomocy formalnej18. Warto jednak zaznaczyć, że wśród tych osób do-chody uzyskiwane z szarej strefy są niewielkie, często też mają charakter sezonowy.

Indeks luki dochodowej ubogich PGI dotyczy wyłącznie frakcji osób znajdują-cych się poniżej progu ubóstwa. Wskazuje na przeciętną wielkość świadczeń niezbęd-nych do opuszczenia grupy osób niezaspokajających potrzeb na określonym pozio-mie. Miernik ten jest ważny dla polityki społecznej i wyrównywania poziomu życia,

17 Pod dalsze rozważania pozostawiam wzrost/spadek aktywności w poszukiwaniu pracy wraz z kończącym się zasiłkiem. Szeroki zakres prowadzonych analiz nie pozwolił na podjęcie się również tej tematyki.

18 Dokładne oszacowanie wielkości grupy nie jest możliwe, co wynika z niechęci ankietowa-nych do udzielanie odpowiedzi na pytanie o nielegalne i półlegalne źródła dochodów.


jednak w kontekście spójności istotne znaczenie ma indeks luki dochodowej IGI19, badający średnią odległość od granicy ubóstwa całej badanej populacji. Jego wartość wynika z informacji, jaką za sobą niesie. Mierzy on bowiem koszty wyeliminowa-nia ubóstwa w relacji do granicy dochodowej. Wskazuje niezbędną część dochodów ekwiwalentnych, stanowiących odsetek granicy ubóstwa, koniecznych do przetrans-ferowania do każdego gospodarstwa domowego znajdującego się poniżej linii ubó-stwa, tak by dochody wszystkich badanych gospodarstw były nie mniejsze niż przyję-ta granica ubóstwa. Przeprowadzone badania ankietowe wskazują, że przekroczenie progu ubóstwa ustawowego wymaga przetransferowania z wszystkich nieubogich gospodarstw domowych do gospodarstw znajdujących się poniżej progu ubóstwa kwoty 6,46–8,78 zł. Kwota ta istotnie wzrasta w przypadku minimum socjalne-go. W zależności od wielkości gospodarstwa domowego kształtuje się na poziomie od 128 zł (5-osobowe) do 160 zł (1-osobowe). Jeszcze wyższe transfery są niezbęd-ne do przekroczenia ubóstwa subiektywnego. Wymagają one transferów w wysoko-ści blisko 590 zł z każdego nieubogiego gospodarstwa domowego. Warto zauważyć, że im niższy próg ubóstwa, a w efekcie mniejszy jego zasięg, tym kwota transferów z gospodarstw nieubogich jest mniejsza. Wynika to głównie z większej liczby gospo-darstw, które są potencjalnymi dawcami pomocy, a także z mniejszej odległości od li-nii ubóstwa.

Szczegółowa analiza wskaźników IGI pozwala zauważyć podobne tendencje jak w przypadku indeksu PGI. Rozkład wielkości niezbędnych do przekroczenia kwoty progu ubóstwa przedstawiono w tabeli 5.4.

Wadą wskaźników głębokości ubóstwa jest pomijanie liczby osób utrzymują-cych się z dochodów oraz sposobów ich przeznaczenia. Miary te do pewnego stop-nia mogą być złudne ze względu na różne sposoby organizowania wydatków, róż-ną umiejętność wykorzystania dochodów (Zabłocki i in. 1999, 87–88), a także fakt, że wśród ludności wiejskiej o niepewnych dochodach trudno jest oszacować za-równo wielkość, jak i częstotliwość uzyskiwanych środków pieniężnych. Uzyska-nie pełniejszego obrazu ubóstwa wymaga nie tylko określenia kierunku wydatko-wania dochodów, lecz także zwrócenia uwagi na krańcową skłonność do zadłużenia gospodarstw domowych. Sama głębokość ubóstwa bez jednoczesnego uwzględnie-nia struktury i hierarchii wydatków stanowi niepełny wymiar zjawiska.

19 Indeks luki dochodowej (income gap index) oprócz zasięgu i dotkliwości ubóstwa stano-wi indeks FGT(α), gdzie α=1, może być również wyznaczony jako iloczyn stopy ubóstwa oraz luki dochodowej ubogich, wówczas opisuje dwie charakterystyki ubóstwa łącznie. Z tego wzglę-du często nazywany jest indeksem intensywności ubóstwa. Wyznacza się go za pomocą wzoru

IGIn

y yy

ie

i

nu

=−

=

∑11

*

* lub Io=H×IU. Indeks ten przyjmuje wartości z przedziału od 0 (gdy w badanej

populacji nie ma gospodarstw ubogich) do 1 (gdy dochody wszystkich gospodarstw są równe 0). Luki gospodarstw nieubogich są równe 0 (Panek 2011, 60).

186 V. Indeksy ubóstwaTA

BELA

5.4

. Ind

eks l

uki d

ocho

dow

ej (w

%)

Wys

zcze

góln

ieni

e

Ubó

stw

o ab

solu

tne

Ubó

stw

o re

laty

wne

Ubó

stw

o su

biek

tyw

ne

min

imum

eg

zyst

encj

im

inim

um

socj

alne

ubós

two

usta

wow

eub

óstw

o us

taw

owe

2*%

med

iany

doc

hodó

w e

kwiw

alen

tnyc

hm

etod

a SP

Lm

etod

a LP

L40

5060

70O

gółe

m3,

3315

,58

1,84

3,53

1,92

3,37

5,21

7,51

60,3

958

,13

Kobi

eta

18,5

918

,52

16,3

118

,90

17,3

019

,26

17,4

516

,75

69,4

085

,03

Męż

czyz

na11

,36

15,8

68,

3611

,95

8,45

11,5

511

,67

12,0

872

,59

85,8

1M

egar

egio

n ce

ntra

lny

1,30

3,59

0,68

1,41

0,78

1,41

2,09

2,67

26,4

625

,51

Meg

areg

ion

połu

dnio

wo-

zach

odni

10,3

87,

268,

5510

,36

9,15

10,4

19,

118,

1017

,02

20,4

3M

egar

egio

n po

łudn

iow

y4,

155,

462,

954,

563,

174,

594,

884,

7122

,58

26,9

4M

egar

egio

n pó

łnoc

no-z

acho

dni

3,82

6,80

3,88

3,82

4,07

3,93

3,64

4,43

27,8

039

,62

Meg

areg

ion

półn

ocny

1,43

4,24

1,30

1,54

1,21

1,33

1,56

2,10

22,1

930

,46

Meg

areg

ion

wsc

hodn

i8,

877,

037,

319,

157,

379,

147,

866,

8325

,94

27,8

7W

yższ

e2,

783,

761,

522,

921,

712,

913,

163,

1221

,47

25,4

8Po

licea

lne

3,01

2,08

3,01

3,03

3,17

3,12

2,47

2,02

10,7

912

,18

Śred

nie

zaw

odow

e6,

278,

165,

316,

695,

526,

556,

576,

8732

,65

38,9

4Śr

edni

e og

ólno

kszt

ałcą

ce8,

988,

698,

889,

119,

309,

357,

917,

5532

,15

40,6

1Za

sadn

icze

zaw

odow

e3,

717,

512,

433,

702,

123,

524,

285,

1532

,65

39,0

7G

imna

zjal

ne i

niżs

ze5,

203,

903,

535,

403,

925,

354,

744,

1110

,10

12,0

6Pr

aca

na z

astę

pstw

o i l

easi

ngow

a 0,

240,

220,

180,

290,

040,

040,

180,

200,

600,

71Pr

aca

nier

ejes

trow

ana

2,19

1,86

2,17

2,14

2,29

2,20

1,82

1,69

9,47

10,5

6U

mow

a o

prac

ę6,

288,

865,

186,

445,

536,

527,

097,

5439

,58

45,9

5U

mow

y na

cza

s ok

reśl

ony

3,78

3,37

2,65

4,13

2,34

3,97

3,72

3,33

10,7

612

,05

Um

owy

w n

iepe

łnym

wym

iarz

e cz

asu

2,91

4,41

2,45

2,97

2,68

3,05

2,54

2,76

22,1

430

,32

Utr

zym

uje

się

z za

siłk

ów

6,04

3,95

6,56

6,04

6,80

6,20

4,78

3,99

9,12

11,4

9W

łasn

a dz

iała

lnoś

ć 0,

190,

970,

080,

190,

140,

180,

320,

577,

439,

09In

ne8,

269,

795,

488,

546,

108,

648,

468,

2939

,27

47,2

21

osob

a0,

821,

010,

800,

940,

430,

390,

590,

632,

842,

522

osob

y2,

183,

511,

342,

471,

492,

472,

462,

3829

,08

35,3

73

osob

y4,

067,

922,

934,

803,

384,

884,

965,

2443

,62

53,6

34

osob

y9,

9212

,19

10,2

010

,06

10,7

010

,32

9,02

9,28

42,4

050

,75

5 os

ób i

wię

cej

12,9

89,

759,

3912

,58

10,1

112

,74

12,1

011

,29

24,0

528

,57

18–2

4 la

ta5,

315,

583,

915,

474,

285,

555,

134,

8322

,21

27,3

125

–34

lata

9,76

10,7

09,

0710

,05

9,6

10,2

29,

859,

8643

,35

52,4

235

–44

lata

5,57

8,09

4,15

5,59

4,57

5,71

5,39

5,78

32,0

338

,64

45–5

4 la

ta5,

485,

714,

865,

785,

215,

785,

094,

8226

,24

30,7

055

–64

lata

3,70

3,64

2,67

3,77

2,09

3,37

3,32

3,11

14,2

016

,39

65 la

t i w

ięce

j0,

130,

660,

180,

190,

180,

180,

360,

433,

965,

39

* U

bóst

wo

usta

wow

e w

edłu

g st

awek

po

1 pa

ździ

erni

ka 2

011

roku

.

Źród

ło: b

adan

ia w

łasn

e, U

MO

-201

1/01

/B/H

S5/0

1034

, n=1

067.

3. Dotkliwość ubóstwa 187

Koncentrowanie się wyłącznie na wskaźnikach zasięgu i głębokości ubóstwa po-woduje, że pomija się kwestię zróżnicowania jego poziomu. Według T. Kwarcińskie-go (2006, 31–50) może to stwarzać pokusę pomocy osobom najbardziej zbliżonym do granic ubóstwa, ponieważ tylko te grupy mają realne szanse opuszczenia sfery niezaspokojenia potrzeb, przy relatywnie niewielkich transferach. Dążenie do popra-wy wskaźników ilościowych pomocy sprawia, że pomija się osoby w największym stopniu potrzebujące wsparcia. Inną pokusą jest pomijanie aktywnych form, których rezultat jest zwykle niepewny i oddalony w czasie, na rzecz form pasywnych, któ-rych efekt jest widoczny natychmiast. Taka krótkowzroczność jest niebezpieczna, po-nieważ stwarza ryzyko dezaktywizacji niektórych grup społecznych. Wziąwszy pod uwagę, że zasadniczą część tej grupy stanowią osoby w wieku produkcyjnym, moż-na przypuszczać, że w kolejnych latach osoby te staną się beneficjentami pomocy formalnej i nieformalnej przez dłuższy okres. Wśród grup najbardziej oddalonych od linii ubóstwa są głównie osoby bez doświadczenia zawodowego, które w począt-kowym okresie wchodzenia na rynek pracy nie potrafiły utrzymać długookresowe-go zatrudnienia.

Powstaje pytanie o narzędzia pozwalające poprawić sytuację tej grupy. Można są-dzić, że w tym przypadku nie wystarczą wyłącznie szkolenia. Konieczne są działania, które mogą poprawić jakość kapitału tej grupy oraz wyposażyć w umiejętności nie-zbędne na lokalnym rynku pracy. Należy zwrócić uwagę, że działania związane z do-skonaleniem zawodowym czy zmianą kwalifikacji w formie kursów bardzo często nie są efektywne i w rzeczywistości nie sprzyjają poprawie sytuacji osób szkolonych. We-dług Kabaja (2001, 22) procesy aktywizacyjne oprócz indywidualnego dopasowania oferty powinny ukierunkowywać bezrobotnych według zgłaszanego przez pracodaw-ców zapotrzebowania. Muszą zatem uwzględniać aktualne zapotrzebowanie praco-dawców na odpowiednie kwalifikacje i umiejętności. Należy skończyć z myśleniem, że każde szkolenia dla bezrobotnych są przydatne i efektywne. Przeprowadzane zaję-cia muszą przyczyniać się do zwiększenia poziomu zatrudnienia, w związku z czym muszą wyposażać bezrobotnych w umiejętności specjalistyczne związane z obsługą urządzeń technicznych, pracą z komputerem czy programami informatycznymi.

3. Dotkliwość ubóstwa

Warto zauważyć, że konstrukcja wskaźnika luki dochodowej PGI nie odzwierciedla zróżnicowania dochodowego wśród ubogich. Do tej grupy zalicza się bowiem zarów-no tych, którzy znaleźli się nieznacznie poniżej progu ubóstwa, jak i tych, którzy żyją poniżej granicy ubóstwa skrajnego. W pierwszym przypadku niewielka pomoc może się przyczynić do opuszczenia sfery ubóstwa, w drugim zaś ograniczenia i możliwo-ści dochodowe są ściślejsze. Brak takiego rozróżnienia sprawia, że cała grupa ubogich


jest traktowana jednakowo, tym samym środki kierowane do każdego ubogiego są ta-kie same. Jak nietrudno sobie wyobrazić, takie myślenie zamiast przynosić pozytyw-ne efekty dodatkowo sprzyja polaryzacji wewnętrznej. Wobec tego ważnym wskaź-nikiem oceniającym nie tylko dystans dochodowy gospodarstw domowych ubogich od granicy ubóstwa, lecz również nierówności dochodowe między ubogimi jest in-deks dotkliwości ubóstwa (PSI)20. Wskaźnik ten łączy ze sobą zasięg ubóstwa, dy-stans dochodowy od granicy ubóstwa oraz nierówności dochodowe między ubogimi.

Na podstawie przeprowadzonych badań można zauważyć, że współczynnik PSI kształtuje się na poziomie od 0,03 (dla ubóstwa ustawowego) do 7,68 (dla ubóstwa subiektywnego SPL). Niski współczynnik PSI dla ubóstwa subiektywnego oznacza względnie słabe zróżnicowanie dochodów grupy ubogich i istnienie wielu gospo-darstw znajdujących się w pobliżu ustawowej granicy ubóstwa. Szczegółowa anali-za danych pozwala zauważyć, że znacznie większe zróżnicowanie dochodów wśród osób ubogich jest wśród kobiet niż wśród mężczyzn. U kobiet współczynnik PSI kształtuje się na poziomie od 2,660 (ubóstwo ustawowe) do 11,569 (ubóstwo subiek-tywne LPL), u mężczyzn zaś od 0,699 (ubóstwo ustawowe) do 12,010 (ubóstwo su-biektywne SPL).

Próba dokonania uszeregowania grup, dla których ubóstwo ma najbardziej do-tkliwy charakter pozwala stworzyć profil osoby o największym i najmniejszym po-ziomie wskaźnika PSI. Na tej podstawie można stwierdzić, że skrajne ubóstwo w naj-większym stopniu dotyczy mieszkańców regionu południowo-zachodniego (0,731 ubóstwo ustawowe, 1,078 ubóstwo obiektywne – minimum egzystencji), z wykształ-ceniem średnim ogólnokształcącym (odpowiednio 0,789 i 0,807), utrzymujący się z zasiłków (0,430 i 0,365) lub umowy o pracę (0,268 i 0,394). Znaczne oddalenie ubogich od linii ubóstwa i względnie wysoka polaryzacja wśród osób o niskich do-chodach dotyczy również gospodarstw licznych – przynajmniej 5-osobowych (0,882 i 1,684) oraz osób w wieku 25-34 lata (0,823 i 0,953). Można również stworzyć pro-fil grupy osób ubogich o najbardziej wyrównanych dochodach. Najmniejsze roz-warstwienie dochodów cechuje ubogich mieszkańców regionu centralnego (0,005 i 0,017), z wyższym wykształceniem (0,023 i 0,077), zamieszkujących samodzielnie (0,006 i 0,007) (tabela 5.5).

20 Indeks dotkliwości ubóstwa (PSI) (poverty severity index), będący kwadratem luki docho-

dowej, definiuje się następująco: PSIn

y yy

ie

i

nu

=−

=

∑11

2** . Nadaje on tym większe wagi gospodarstwom

domowym ubogim, im ich dochód ekwiwalentny jest bardziej odległy od dochodu wyznaczającego granicę ubóstwa. Im większa wartość indeksu, tym większe są nierówności dochodowe pomiędzy ubogimi. Wagi nadawane gospodarstwom domowym są wprost proporcjonalne do wielkości luk dochodowych. Indeks przyjmuje wartość zero, gdy w badanej grupie gospodarstw nie ma ubogich, oraz 1, gdy wszystkie gospodarstwa mają dochody wielkości zero. Im więcej osób ubogich, o więk-szych lukach dochodowych, oraz im wyższe nierówności dochodowe wśród ubogich, tym wartość indeksu jest większa. Indeks ten należy do grupy indeksów FGT(α), gdzie α=2 (Panek 2011, 61–62).

3. Dotkliwość ubóstwa 189TA

BELA

5.5

. Ind

eks d

otkl

iwoś

ci u

bóst

wa

PSI

Wys

zcze

góln

ieni

e

Ubó

stw

o ab

solu

tne

Ubó

stw

o re

laty

wne

Ubó

stw

o su

biek

tyw

ne

min

imum

eg

zyst

encj

im

inim

um

socj

alne

ubós

two

usta

wow

eub

óstw

o us

taw

owe

2*%

med

iany

doc

hodó

w e

kwiw

alen

tnyc

hm

etod

a SP

Lm

etod

a LP

L40

5060

70O

gółe

m0,

111

2,42

70,

034

0,12

50,

037

0,11

40,

271

0,56

47,

678

4,48

5Ko

biet

a 3,

457

3,43

12,

660

3,57

22,

991

3,70

93,

047

2,80

59,

337

11,5

69M

ężcz

yzna

1,29

02,

514

0,69

91,

427

0,71

31,

333

1,36

31,

459

12,0

107,

938

Meg

areg

ion

cent

raln

y0,

017

0,12

90,

005

0,02

00,

006

0,02

00,

043

0,07

12,

520

0,24

3M

egar

egio

n po

łudn

iow

o-za

chod

ni1,

078

0,52

70,

731

1,07

40,

838

1,08

40,

830

65,5

890,

677

0,49

6M

egar

egio

n po

łudn

iow

y0,

172

0,29

80,

087

0,20

80,

101

0,21

10,

238

0,22

21,

187

1,09

4M

egar

egio

n pó

łnoc

no-z

acho

dni

0,14

60,

463

0,15

00,

146

0,16

60,

154

0,13

30,

196

0,63

63,

026

Meg

areg

ion

półn

ocny

0,02

00,

180

0,01

70,

024

0,01

50,

018

0,02

40,

044

0,33

41,

323

Meg

areg

ion

wsc

hodn

i0,

787

0,49

40,

535

0,83

70,

543

0,83

50,

617

0,46

73,

450

1,28

6W

yższ

e0,

077

0,14

10,

023

0,08

50,

029

0,08

50,

100

0,09

70,

867

0,60

3Po

licea

lne

0,09

10,

043

0,09

00,

092

0,10

00,

097

0,06

10,

041

0,56

20,

273

Śred

nie

zaw

odow

e0,

393

0,66

60,

282

0,44

70,

305

0,43

00,

431

0,47

12,

581

2,44

6Śr

edni

e og

ólno

kszt

ałcą

ce0,

807

0,75

50,

789

0,83

00,

864

0,87

50,

626

0,57

11,

349

2,33

1Za

sadn

icze

zaw

odow

e0,

137

0,56

50,

059

0,13

70,

045

0,12

40,

183

26,4

931,

937

1,66

9G

imna

zjal

ne i

niżs

ze0,

270

0,15

20,

124

0,29

10,

154

0,28

60,

225

0,16

90,

337

0,23

3Pr

aca

na z

astę

pstw

o i l

easi

ngow

a 0,

001

0,00

00,

000

0,00

10,

000

0,00

00,

000

0,00

00,

000

0,00

1Pr

aca

nier

ejes

trow

ana

0,04

80,

035

0,04

70,

046

0,05

30,

049

0,03

30,

029

0,13

10,

078

Um

owa

o pr

acę

0,39

40,

786

0,26

80,

415

0,30

60,

426

0,50

30,

569

3,76

02,

685

Um

owy

na c

zas

okre

ślon

y 0,

143

0,11

30,

070

0,17

00,

055

0,15

80,

138

0,11

10,

741

0,36

3U

mow

y w

nie

pełn

ym w

ymia

rze

czas

u0,

085

0,19

50,

060

0,08

80,

072

0,09

30,

064

0,07

60,

485

1,51

7U

trzy

muj

e si

ę z

zasi

łków

0,

365

0,15

60,

430

0,36

50,

462

0,38

40,

228

0,15

90,

196

0,43

7W

łasn

a dz

iała

lnoś

ć 0,

001

0,00

90,

001

0,00

10,

001

0,00

10,

001

0,00

30,

057

0,01

7In

ne0,

682

0,95

80,

300

0,72

90,

372

0,74

60,

716

0,68

83,

263

2,67

61

osob

a0,

007

0,01

00,

006

0,00

90,

002

0,00

20,

004

0,00

40,

081

0,06

42

osob

y0,

047

0,12

30,

018

0,06

10,

018

0,06

10,

061

0,05

78,

456

12,5

123

osob

y0,

165

0,62

70,

086

0,23

00,

086

0,23

80,

246

0,27

519

,028

28,7

574

osob

y0,

984

1,48

61,

040

1,01

31,

040

1,06

60,

813

0,86

117

,975

25,7

585

osób

i w

ięce

j1,

684

0,95

00,

882

1,58

30,

882

1,62

41,

463

1,27

55,

782

8,16

118

–24

lata

0,28

20,

312

0,15

30,

299

0,15

30,

308

0,26

30,

234

4,93

27,

456

25–3

4 la

ta0,

953

1,14

50,

823

1,01

00,

823

1,04

50,

970

0,97

118

,794

27,4

7835

–44

lata

0,31

00,

654

0,17

20,

313

0,17

20,

326

0,29

00,

334

10,2

6014

,928

45–5

4 la

ta0,

300

0,32

60,

236

0,33

40,

236

0,33

40,

259

0,23

26,

887

9,42

355

–64

lata

0,13

70,

133

0,07

20,

142

0,07

20,

114

0,11

00,

096

2,01

52,

687

65 la

t i w

ięce

j0,

001

0,00

40,

001

0,00

10,

001

0,00

10,

001

0,00

20,

156

0,29

1

* U

bóst

wo

usta

wow

e w

edłu

g st

awek

po

1 pa

ździ

erni

ka 2

011

roku

.

Źród

ło: b

adan

ia w

łasn

e, U

MO

-201

1/01

/B/H

S5/0

1034

, n=1

067.


Nierównomierność rozkładu dochodów w grupie osób ubogich potwierdzają inne metody analizy dotkliwości ubóstwa, w tym indeks Wattsa (W)21. Opisane przez ten indeks zależności pokazują porównywalne związki i tworzą podobny schemat dotkliwości ubóstwa co indeksy klasy FGT, zwłaszcza przy ocenie całej zbiorowości ludności wiejskiej o niepewnych dochodach. Wskaźnik Wattsa jest istotnym uzupeł-nieniem głębokości i natężenia ubóstwa, a także wskaźnika PSI, jest on bowiem wraż-liwy na transfery wewnątrz gospodarstw ubogich. Nietrudno zauważyć, że docho-dy najbiedniejszych są również zróżnicowane, zatem i kierowana pomoc powinna być zróżnicowana. Mimo że współczynnik odchylenia jest stosunkowo niewielki, to inny jest zakres deprywacji potrzeb gospodarstw znajdujących się w pobliżu granicy ubóstwa, inny też osób zagrożonych biedą skrajną. Indeks Wattsa pozwala dokonać oceny wielkości transferów niezbędnych do zmniejszenia dotkliwości ubóstwa przez przesunięcia ich z gospodarstw w mniejszym stopniu ulegającym deprywacji do go-spodarstw będących w skrajnej deprywacji potrzeb. M. Ravallion i S. Chen (2003, 93–99) twierdzą, że wartość indeksu Wattsa wynika również ze spełnienia aksjoma-tu koncentracji, a więc braku wpływu zmian dochodowych gospodarstw nieubogich na sytuację ekonomiczną i dotkliwość ubóstwa. Znaczenie tego aksjomatu jest istot-ne, pozwala bowiem pominąć sytuację wzbogacania się osób nieubogich, bez jedno-czesnych zmian we wskaźnikach.

Określenie dotkliwości ubóstwa mierzonego wskaźnikiem Wattsa ma znaczenie dla oceny ewentualnych programów i polityk pomocowych. Dodatkowe środki skie-rowane do gospodarstw domowych znajdujących się poniżej progu ubóstwa będą zmniejszać jego dotkliwość tylko wówczas, gdy dojdzie do większego wyrównania dochodów. Ten historycznie najstarszy indeks dotkliwości ubóstwa osłabia tendencje do pomocy gospodarstwom znajdującym się wyłącznie w pobliżu granicy ubóstwa, ponieważ nie muszą się one wiązać z poprawą wielkości wskaźnika.

Z uzyskanych danych wynika, że indeks Wattsa kształtuje się na poziomie od 2,56 (dla minimum ustawowego) do 113,19 (dla ubóstwa subiektywnego SPL). Dotkliwość ubóstwa jest większa dla kobiet w przypadku ubóstwa obiektywnego, dla mężczyzn zaś w przypadku ubóstwa subiektywnego. W sytuacji oceny obiektyw-nej wskaźnik W większym stopniu dotyczy regionu południowo-zachodniego, osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym, ludności utrzymującej się z zasiłku, zamieszkujących gospodarstwa przynajmniej pięcioosobowe, a także osób w wieku 25–34 lata. Jak można zauważyć, jest to identyczny profil jak w przypadku indeksu

21 Indeks Wattsa jest obliczany za pomocą wzoru Wn

yyie

i

nu

=

=

∑11

ln*

. Indeks ten przyjmuje

dowolną wartość nieujemną. Jeżeli wynosi 0, to oznacza, że w populacji nie ma osób ubogich. Wraz ze wzrostem dotkliwości ubóstwa, wzrasta również wartość indeksu. Jego znaczenie jest niewielkie, mimo że łączy wiele elementów pozwalających ocenić ubóstwo. Wynika to z mało intuicyjnej inter-pretacji (Panek 2011, 64–65).

3. Dotkliwość ubóstwa 191TA

BELA

5.6

. Ind

eks W

atts

a (×

100)

Wys

zcze

góln

ieni

e

Ubó

stw

o ab

solu

tne

Ubó

stw

o re

laty

wne

Ubó

stw

o su

biek

tyw

ne

min

imum

eg

zyst

encj

im

inim

um

socj

alne

ubós

two

usta

wow

eub

óstw

o us

taw

owe

2*%

med

iany

doc

hodó

w e

kwiw

alen

tnyc

hm

etod

a SP

Lm

etod

a LP

L40

5060

70O

gółe

m4,

6322

,24

2,56

4,93

2,68

4,70

7,31

10,5

711

3,19

102,

47Ko

biet

a 3,

0312

,39

1,79

3,17

1,90

3,08

4,57

6,38

55,2

251

,34

Męż

czyz

na1,

609,

850,

771,

760,

781,

622,

744,

2057

,97

51,1

4M

egar

egio

n ce

ntra

lny

0,17

2,13

0,06

0,19

0,07

0,18

0,44

0,85

23,1

614

,12

Meg

areg

ion

połu

dnio

wo-

zach

odni

1,59

5,09

0,86

1,64

0,92

1,58

2,32

3,09

14,5

213

,96

Meg

areg

ion

połu

dnio

wy

0,70

3,57

0,38

0,78

0,41

0,75

1,24

1,76

18,2

516

,61

Meg

areg

ion

półn

ocno

-zac

hodn

i0,

664,

230,

440,

690,

470,

670,

991,

6219

,84

23,6

2M

egar

egio

n pó

łnoc

ny0,

202,

450,

110,

230,

110,

190,

360,

6915

,20

17,3

3M

egar

egio

n w

scho

dni

1,31

4,76

0,70

1,40

0,71

1,33

1,95

2,57

22,2

216

,83

Wyż

sze

0,37

2,34

0,13

0,40

0,14

0,38

0,71

1,06

16,5

214

,95

Polic

ealn

e0,

481,

470,

310,

510,

330,

500,

670,

839,

377,

78Śr

edni

e za

wod

owe

0,91

5,18

0,49

1,00

0,51

0,94

1,57

2,40

26,0

322

,96

Śred

nie

ogól

noks

ztał

cące

1,66

6,02

1,13

1,73

1,18

1,70

2,30

3,11

26,1

025

,36

Zasa

dnic

ze z

awod

owe

0,50

4,47

0,20

0,52

0,18

0,46

0,94

1,68

25,5

422

,67

Gim

nazj

alne

i ni

ższe

0,71

2,62

0,30

0,77

0,34

0,73

1,12

1,49

7,95

7,44

Prac

a na

zas

tęps

two

i lea

sing

owa

0,03

0,15

0,01

0,04

0,00

0,00

0,04

0,06

0,41

0,37

Prac

a ni

erej

estr

owan

a0,

371,

270,

240,

370,

250,

370,

500,

677,

826,

41Pr

aca

tym

czas

owa

0,01

0,53

0,00

0,01

0,00

0,00

0,04

0,13

2,81

1,87

Um

owa

o pr

acę

1,00

5,67

0,57

1,07

0,61

1,03

1,76

2,70

31,6

527

,46

Um

owy

na c

zas

okre

ślon

y 0,

512,

250,

230,

590,

210,

530,

861,

189,

357,

30U

mow

y w

nie

pełn

ym w

ymia

rze

czas

u0,

422,

700,

220,

440,

240,

430,

620,

9816

,77

17,7

5U

trzy

muj

e si

ę z

zasi

łków

1,

122,

970,

801,

150,

831,

131,

451,

777,

947,

87W

łasn

a dz

iała

lnoś

ć 0,

020,

550,

010,

020,

010,

020,

070,

175,

725,

56In

ne1,

156,

150,

491,

230,

551,

191,

982,

9030

,73

27,8

81

osob

a0,

110,

630,

070,

130,

000,

050,

120,

201,

621,

322

osob

y0,

302,

110,

130,

350,

140,

340,

570,

8319

,97

18,6

93

osob

y0,

544,

800,

250,

680,

290,

661,

131,

7833

,50

30,7

44

osob

y1,

718,

081,

151,

791,

211,

752,

483,

5935

,21

31,7

85

osób

i w

ięce

j1,

986,

620,

971,

981,

041,

913,

004,

1722

,90

19,9

318

–24

lata

0,76

3,58

0,36

0,81

0,39

0,78

1,23

1,74

17,6

016

,53

25–3

4 la

ta1,

587,

140,

971,

681,

031,

632,

533,

6634

,20

31,3

435

–44

lata

0,82

4,98

0,40

0,86

0,44

0,83

1,31

2,04

25,9

723

,22

45–5

4 la

ta0,

913,

780,

550,

980,

590,

941,

361,

8721

,60

18,9

755

–64

lata

0,55

2,38

0,28

0,58

0,23

0,50

0,81

1,14

11,1

29,

4065

lat i

wię

cej

0,02

0,37

0,01

0,02

0,01

0,02

0,07

0,13

2,70

3,01

* U

bóst

wo

usta

wow

e w

edłu

g st

awek

po

1 pa

ździ

erni

ka 2

011

roku

.

Źród

ło: b

adan

ia w

łasn

e, U

MO

-201

1/01

/B/H

S5/0

1034

, n=1

067.


PSI. Profil ten ulega niewielkim zmianom, gdy weźmie się pod uwagę ubóstwo su-biektywne (SPL) – wówczas osoba, dla której ubóstwo jest najbardziej dotkliwe, za-mieszkuje region centralny, ma wykształcenie zasadnicze zawodowe, jest zatrudnio-na na umowę o dzieło lub zlecenie, a jej gospodarstwo domowe składa się z czterech osób (tabela 5.6).

Efekt współoddziaływania stopy ubóstwa (H), indeksu luki dochodowej ubo-gich (PGI), ważonej współczynnikiem Giniego (G) obliczanym dla populacji ubo-gich ujmuje jeden z indeksów zaproponowanych przez A. Sena (IS)22. Nie ma on do-kładnej interpretacji, dlatego jego znaczenie w praktyce jest nieduże. W teorii można jednak przyjąć, że wyższy wskaźnik jest jednoznaczny z gorszą sytuacją ekonomicz-ną badanej grupy. Faktyczny dochodowy wymiar poziomu życia, wyrażony indek-sem Sena, w porównaniu z wybranymi miarami zasięgu i intensywności ubóstwa (H, PGI, PSI) jest zbliżony dla większości cech. Największe różnice rang są zauważalne w przypadku głównego źródła utrzymania (tabela 5.7). Można zatem przyjąć, że in-deks ten jest w pewnym stopniu odzwierciedleniem zasięgu, głębokości i dotkliwo-ści ubóstwa. Indeks Sena może być również traktowany jako wskaźnik braku środ-ków pozwalających ubogim gospodarstwom domowym i jednostkom przybliżyć się do linii ubóstwa.

Znaczenie wymienionych indeksów dotkliwości ubóstwa jest niezaprzeczalne. Różnicują one frakcję osób ubogich, dzięki czemu pozwalają tworzyć indywidualne narzędzia pomocowe skierowane do poszczególnych grup znajdujących się poniżej progu ubóstwa. Dalsze podziały ze względu na dotkliwość ubóstwa i oddalenie od li-nii ubóstwa pozwalają szerzej spojrzeć na badaną problematykę, indywidualizując zakres pomocy i stosowane instrumenty.

22 Indeks Sena określa efekt współoddziaływania nierówności rozkładu dochodów i poziomu dochodów. Wskaźnik ten jest wrażliwy na rozkład dochodów w subpopulacji ubogich. Wyznaczany jest za pomocą miernika IS = H[PGI + (1 – PGI)G]. Indeks ten przyjmuje wartość 0, gdy w badanej populacji nie ma gospodarstw ubogich. Maksymalną wartość osiąga, gdy wszystkie gospodarstwa domowe mają zerowe dochody, wówczas jest równy odsetkowi ubogich (Panek 2011, 63).

3. Dotkliwość ubóstwa 193

TABELA 5.7. Ranking cech charakteryzujących ubóstwo według wybranych kryteriów w porównaniu z Indeksem Sena (×100)

WyszczególnienieIS(1)

RangaH

(2)Ranga

PGI(3)

RangaPSI(4)

Ranga

Średnia ranga

(2), (3), (4)(R)

Różnica rang

(1)-(R)

Ogółem 3,56 - 7,5 - 24,67 - 0,034 - -Mężczyzna 2,95 1 6,6 1 18,92 1 0,699 1 1,0 0Kobieta 4,13 2 8,4 2 29,22 2 2,660 2 2,0 0Region centralny 2,33 1 5,3 1 14,53 1 0,005 1 1,0 0Region północny 2,84 2 7,6 4 18,61 2 0,017 2 2,7 -0,7Region południowy 3,70 4 7,4 3 25,41 4 0,087 3 3,3 0,7Region północno-zachodni

3,17 3 6,9 2 33,33 6 0,150 4 4,0 -1,0

Region wschodni 4,12 5 9,0 5 22,47 3 0,535 5 4,3 0,7Region południowo-zachodni

4,68 6 9,5 6 26,27 5 0,731 6 5,7 0,3

Wyższe 1,89 2 4,4 2 16,31 1 0,023 1 1,3 0,7Zasadnicze zawodowe 1,77 1 4,3 1 17,41 2 0,059 2 1,7 -0,7Średnie zawodowe 3,82 3 7,9 3 22,83 4 0,282 5 4,0 -1,0Policealne 5,05 5 10,5 5 32,34 5 0,090 3 4,3 0,7Gimnazjalne i niższe 6,58 6 14,8 6 18,96 3 0,124 4 4,3 1,7Średnie ogólnokształcące 4,39 4 8,5 4 34,71 6 0,789 6 5,3 -1,3Umowa o dzieło / umowa zlecenie

2,29 3 5,0 2 7,76 1 0,000 1 1,3 1,7

Praca nierejestrowana 4,01 5 7,9 4 10,16 2 0,000 1 2,3 2,7Własna działalność 1,07 1 3,6 1 21,08 5 0,060 4 3,3 -2,3Umowy w niepełnym wymiarze czasu

2,02 2 5,2 3 27,83 6 0,268 6 5,0 -3,0

Inne 3,73 4 8,1 5 18,13 3 0,300 7 5,0 -1,0Umowy na czas określony 7,34 7 15,4 7 31,15 7 0,047 3 5,7 1,3Utrzymuje się z zasiłków 11,39 8 20,6 8 19,00 4 0,070 5 5,7 2,3Praca na zastępstwo i leasingowa

5,20 6 10,0 6 40,27 8 0,430 8 7,3 -1,3

1-osobowe 2,28 1 6,5 3 17,19 2 0,006 1 2,0 -1,02-osobowe 2,80 2 1,4 1 19,28 3 0,018 2 2,0 03-osobowe 7,40 3 5,1 2 14,01 1 0,086 3 2,0 14-osobowe 15,91 4 8,4 4 33,74 5 1,040 5 4,7 -0,75 osób i więcej 19,00 5 21,3 5 25,25 4 0,882 4 4,3 0,718–24 lat 8,01 3 9,5 6 21,00 3 0,153 3 4,0 -125–34 lat 15,36 6 7,4 3 30,01 6 0,823 6 5,0 135–44 lat 9,41 5 7,0 2 19,84 2 0,172 4 2,7 3,345–54 lata 8,65 4 8,0 5 26,14 5 0,236 5 5,0 -155–64 lata 5,96 2 7,7 4 23,00 4 0,072 2 3,3 -1,365 lat i więcej 0,00 1 0,0 1 6,83 1 0,000 1 1,0 0



4. Podatność na ubóstwo – analiza regresji

Określenie zasięgu ubóstwa, jego głębokości i dotkliwości z przyczyn oczywistych koncentruje się wyłącznie na osobach ubogich w badanym momencie lub ulega-jącym ubóstwu w okresie poprzedzającym badania, w związku z czym ma charak-ter badań ex-post. Efektywne przeciwdziałanie ubóstwu wymaga jednak identyfi-kacji nie tylko grupy osób ubogich, ale również jednostek zagrożonych deprywacją potrzeb w przyszłości (Holzmann, Jorgansen 2000, 3–6; Gamanou, Morduch 2002, 1–4; Ligon, Schechter 2002, 1–2). Rozpoznanie czynników determinujących nieza-spokojenie potrzeb jest niezbędne w procesie decyzyjnym, zwłaszcza przy tworze-niu dalekowzrocznych programów pomocowych eliminujących symptomy ubó-stwa na wczesnych etapach zagrożenia. Skuteczność działań wymaga działań ex-ante i określenia czynników, które mogą prowadzić do niekorzystnego stanu. Dlatego nie-zbędne jest szersze spojrzenie na problem deprywacji potrzeb, w tym między innymi przez pryzmat podatności na ubóstwo. Analiza ta odzwierciedla potencjalne zagro-żenie kryzysami i nieprzewidzianymi zdarzeniami oraz umiejętność ich przezwycię-żania. Brak szerokiego spojrzenia ogranicza możliwości dynamicznego reagowania, co może mieć poważne konsekwencje w postaci wykluczenia i trwałej biedy.

Podatność na ubóstwo jest definiowana jako prawdopodobieństwo znalezienia się poniżej akceptowanego minimum23 w konsekwencji nieprzewidzianych wydarzeń lub wstrząsów zewnętrznych. Rozszerza zatem tradycyjny pogląd na temat ubóstwa (Lipton, Ravallion 1995, 2551–2657). Można przyjąć, że wrażliwość na deprywację jest konsekwencją wielu czynników, wśród których za najważniejsze należy uznać brak odporności jednostek na niekorzystne sytuacje oraz niewystarczające możliwo-ści radzenia sobie z nimi. Jest ona również wypadkową umiejętności unikania poten-cjalnego ryzyka znalezienia się poniżej progu ubóstwa i zarządzania nim (Holzmann, Jorgensen 2000, 6). Reakcja na niekorzystne zjawiska oraz zdolność przeciwdziała-nia im zmniejszają wrażliwość na zachodzące zmiany, a w konsekwencji wpływa-ją na spadek zagrożenia ubóstwem, ograniczając ubóstwo chroniczne i przejściowe (Morduch 1995, 103–114; Morduch 1994, 221–225). Chociaż zagrożenia mają cha-rakter egzogeniczny, podatność jest endogenna i wynika ze strategii stosowanych przez jednostki (Dercon 2001, 15). S. Davies (1996) zwraca uwagę, by w ostatecz-nej ocenie ubóstwa brać pod uwagę nie tylko aktualne wartości zjawisk, ale również zdolności i umiejętności bieżących interwencji i podejmowania decyzji w razie po-trzeby, tak by przeciwdziałać zagrożeniom. W tym też znaczeniu podatność można traktować jako ewolucyjny proces generowany przez skumulowane czynniki.

Chociaż w literaturze ekonomicznej istnieje wiele definicji podatności na ubó-stwo, czynnikiem spajającym jest ryzyko ex-ante i umiejętność zarządzania nim

23 Miarą akceptowanego minimum jest zwykle granica ubóstwa.

4. Podatność na ubóstwo – analiza regresji 195

w powiązaniu z utratą dobrobytu (Montalbano i in. 2005, 4). Warto zwrócić uwagę na majątkowy aspekt definicji, łączący się z dostępnością i kontrolą zasobów. Tak de-finiowana podatność jest egzemplifikacją „szoku zamożności”24, rozumianego jako nagłe zmiany poziomu dobrobytu gospodarstwa domowego spowodowane nieprze-widzianymi zjawiskami, np. pogorszenie zdrowia, utrata pracy, zmniejszenie wymia-ru pracy, sytuacja ekonomiczna w kraju itp.

Analiza podatności na ubóstwo została przeprowadzona dwuetapowo. W pierw-szym etapie zmienne jakościowe wprowadzone do modelu zostały zakodowane, w rezultacie czego „n” parametrów w poszczególnych grupach przekształcono na „n-1” wartości binarnych. Wartości referencyjne, do których odnoszą się pozostałe pa-rametry, są konsekwencją wyliczonych dochodów per capita. Jako czynnik doboru grupy wybrano najniższy średni dochód na osobę. W drugim etapie w celu wyzna-czenia podatności na ubóstwo zastosowano model regresji liniowej25. Przygotowano modele regresji dla trzech różnych progów ubóstwa26 w wysokości 450 zł (tabela 5.8), 630 zł (tabela 5.9), 750 zł (tabela 5.10), które stanowią progi ubóstwa relatywnego 50, 60 i 70% mediany dochodów ekwiwalentnych.

Na podstawie wykonanych obliczeń dla modelu, bazując na standaryzowanych wartościach współczynnika regresji (wzrost współczynnika jest równoważny ze wzro-stem wartości prawdopodobieństwa wystąpienia ubóstwa względem grupy referen-cyjnej), można wysunąć wnioski, że osoby z wykształceniem podstawowym oraz śred-nim (zawodowym, ogólnokształcącym) są bardziej podatne na ubóstwo niż osoby z wykształceniem gimnazjalnym, policealnym i wyższym. Warto zauważyć, że wyso-kie wartości wskaźnika Exp(B) będącego ilorazem ilość szans wskazujących na to, jaką dany czynnik występujący w modelu ma szansę na wystąpienie zjawiska ubóstwa, wy-nikają z braku w grupie referencyjnej osób z wykształceniem podstawowym, osiąga-jących wynagrodzenie per capita mniejsze niż 450 zł. Analiza podatności w zależności od głównego źródła utrzymania pozwala stwierdzić, że osoby pracujące na zastępstwo i leasingowo, zatrudnionych na umowę na czas określony lub będące w grupie referen-cyjnej (na zasiłku) są najbardziej zagrożone ubóstwem. Najmniejsze ryzyko występu-je w grupie osób prowadzących własną działalność oraz pracujących „na czarno”. Bio-rąc pod uwagę miejsce zamieszkania respondenta, największe prawdopodobieństwo ubóstwa odnotowano dla osób z regionu południowo-zachodniego (wytypowanego w modelu jako referencyjny) oraz wschodniego. Zdecydowanie najmniejsze prawdo-podobieństwo wystąpienia zjawiska ubóstwa dotyczy osób mieszkających w rejonach północnych i centralnym. Z analizy liczebności gospodarstwa domowego wynika,

24 Por. Alwang, Siegel, Jorgensen 2001, 5–6; Webb, Harinarayan 1999, 292–305.25 Por. Matul 2010, 45–53.26 Wskaźnik ujemny oznacza mniejszą szansę wystąpienia zjawiska ubóstwa niż w grupie

referencyjnej. Wskaźnik Exp(B) to iloraz szans wskazujących na to, jaką dany czynnik występują-cy w modelu ma szansę na wystąpienie zjawiska ubóstwa. Wyższe wartości świadczą o większym prawdopodobieństwie wystąpienia ubóstwa.


że w największym stopniu zagrożone są gospodarstwa składające się z co najmniej pię-ciu osób, a także 4-osobowe, w najmniejszym stopniu 2-osobowe. Z kolei jeśli wziąć pod uwagę wiek, to najbardziej zagrożone są gospodarstwa osób młodych – 18–24, 25–34 i 35–44 lata, najmniej zaś w grupie referencyjnej oraz 55-64 lata. Kobiety są bar-dziej podatne na ubóstwo niż mężczyźni (tabela 5.8, tabela 5.9, tabela 5.10).

TABELA 5.8. Model regresji dla podatności na ubóstwo – próg ubóstwa w wysokości 450 zł

B Błąd standardowy Istotność Exp(B)Kobieta ,508 ,373 1,851 1,661(ref)Bez wykształcenia 18,266 Wyższe 17,071 18644,757 ,000 25933970,200Policealne 17,937 18644,757 ,000 61679755,298Średnie zawodowe 18,241 18644,757 ,000 83564506,127Średnie ogólnokształcące 17,863 18644,757 ,000 57244083,002Zasadnicze zawodowe 17,159 18644,757 ,000 28322812,092Gimnazjalne -,808 23629,884 ,000 ,446Podstawowe 20,005 18644,757 ,000 487620717,697(ref) Zasiłek 23,753 Umowa o dzieło / umowa zlecenie -1,673 ,650 6,625 ,188Własna działalność -3,360 1,453 5,349 ,035Praca na zastępstwo i leasingowa 1,710 1,497 1,304 5,527Praca nierejestrowana -2,178 ,931 5,469 ,113Praca tymczasowa -21,234 8077,006 ,000 ,000Umowy na czas określony ,155 ,739 ,044 1,168Umowy w niepełnym wymiarze czasu -1,609 ,760 4,487 ,200Inne -1,766 ,660 7,160 ,171(ref) Północno-zachodni 27,490 Wschodni -,543 ,491 1,223 ,581Centralny -2,722 ,698 15,187 ,066Północny -2,437 ,751 10,520 ,087Północno-zachodni -2,208 ,620 12,692 ,110Południowy -1,277 ,524 5,924 ,279(ref) 5 osób i więcej 35,726 1 osoba -2,418 ,950 6,475 ,0892 osoby -2,920 ,574 25,900 ,0543 osoby -2,463 ,510 23,333 ,0854 osoby -1,757 ,456 14,843 ,172(ref) 65 lat i więcej 5,903 18–24 lata 2,586 1,282 4,068 13,28025–34 lata 2,383 1,254 3,610 10,83735–44 lata 1,914 1,298 2,176 6,77945–54 lata 2,404 1,257 3,659 11,06855–64 lata 1,683 1,224 1,889 5,379Stała -17,935 18644,757 ,000 ,000


4. Podatność na ubóstwo – analiza regresji 197


B Błąd standardowy Istotność Exp(B)Kobieta ,326 ,249 ,190 1,386(ref) Bez wykształcenia ,001 Wyższe -2,006 1,700 ,238 ,135Policealne -1,908 1,754 ,277 ,148Średnie zawodowe -,416 1,679 ,804 ,660Średnie ogólnokształcące -,801 1,683 ,634 ,449Zasadnicze zawodowe -1,223 1,690 ,469 ,294Gimnazjalne -2,912 15340,335 ,999 ,000Podstawowe ,572 1,712 ,738 1,773(ref) Zasiłek ,075 Umowa o dzieło / umowa zlecenie -,730 ,481 ,129 ,482Własna działalność -1,721 ,740 ,020 ,179Praca na zastępstwo i leasingowa ,657 1,592 ,680 1,929Praca nierejestrowana -1,505 ,707 ,033 ,222Praca tymczasowa -,370 ,821 ,652 ,691Umowy na czas określony ,092 ,601 ,879 1,096Umowy w niepełnym wymiarze czasu -1,157 ,521 ,026 ,315Inne -,623 ,513 ,225 ,536(ref) Północno-zachodni ,025 Wschodni -,449 ,448 ,316 ,638Centralny -1,475 ,472 ,002 ,229Północny -1,153 ,477 ,016 ,316Północno-zachodni -,670 ,446 ,133 ,512Południowy -,763 ,454 ,093 ,466(ref) 5 osób i więcej ,000 1 osoba -3,617 ,760 ,000 ,0272 osoby -3,447 ,449 ,000 ,0323 osoby -2,544 ,381 ,000 ,0794 osoby -1,178 ,347 ,001 ,308(ref) 65 lat i więcej ,113 18–24 lata ,898 ,871 ,302 2,45425–34 lata 1,653 ,857 ,054 5,22235–44 lata 1,635 ,869 ,060 5,13145–54 lata 1,107 ,849 ,192 3,02655–64 lata ,671 ,852 ,431 1,957Stała 1,792 1,943 ,356 6,004




B Błąd standardowy Istotność Exp(B)Kobieta ,225 ,217 1,075 1,252(ref) Bez wykształcenia 15,218 Wyższe -1,093 1,401 ,609 ,335Policealne -,576 1,429 ,163 ,562Średnie zawodowe -,047 1,386 ,001 ,954Średnie ogólnokształcące -,374 1,392 ,072 ,688Zasadnicze zawodowe -,030 1,389 ,000 ,970Gimnazjalne -,823 1,690 ,237 ,439Podstawowe ,861 1,424 ,366 2,365(ref) Zasiłek 19,929 Umowa o dzieło / umowa zlecenie -1,028 ,468 4,832 ,358Własna działalność -2,096 ,667 9,882 ,123Praca na zastępstwo i leasingowa -,172 1,669 ,011 ,842Praca nierejestrowana -1,483 ,614 5,827 ,227Praca tymczasowa ,002 ,742 ,000 1,002Umowy na czas określony -,294 ,575 ,261 ,746Umowy w niepełnym wymiarze czasu -1,407 ,497 8,021 ,245Inne -,941 ,498 3,571 ,390(ref) Północno-zachodni 22,185 Wschodni -,414 ,424 ,952 ,661Centralny -1,760 ,435 16,379 ,172Północny -1,091 ,428 6,493 ,336Północno-zachodni -1,068 ,417 6,565 ,344Południowy -1,116 ,423 6,959 ,328(ref) 5 osób i więcej 72,510 1 osoba -3,929 ,764 26,464 ,0202 osoby -2,447 ,379 41,683 ,0873 osoby -2,027 ,357 32,266 ,1324 osoby -,734 ,346 4,490 ,480(ref) 65 lat i więcej 5,342 18–24 lata 1,466 ,758 3,740 4,33125–34 lata 1,442 ,747 3,722 4,22935–44 lata 1,634 ,758 4,653 5,12745–54 lata 1,429 ,736 3,775 4,17655–64 lata 1,049 ,741 2,005 2,855Stała 1,748 1,644 1,131 5,743


Zaprezentowane wyniki potwierdzają wcześniejsze wnioski dotyczące ubóstwa – jego wielkości, głębokości i dotkliwości. Mimo przyjęcia arbitralnych założeń, po-twierdzają dotychczasowe zależności.

5. Analiza ubóstwa i nierówności na podstawie krzywych TIP 199

5. Analiza ubóstwa i nierówności na podstawie krzywych TIP

Klasyczne wskaźniki ubóstwa oraz nierówności pozwalają spojrzeć na problematy-kę deprywacji potrzeb z różnych perspektyw. Stanowią cenną informację w procesie poznawczym zmierzającym do określenia sytuacji ludności. Chociaż ich wartość dla prowadzonej polityki państwa jest niepodważalna, mają istotną wadę – separowal-ność. Rozpatrywanie każdego ze wskaźników oddzielnie jest główną przyczyną two-rzenia niekompatybilnych programów zmierzających do poprawy sytuacji ludności. Całościowe spojrzenie wymaga łączenia ze sobą poszczególnych aspektów ubóstwa, wobec czego niezbędne w dyskusji jest uzupełnienie analiz wskaźnikami o charakte-rze graficznym bazujących na podejściu dominacji stochastycznej, opartych na krzy-wych TIP (Three I’s of Poverty)27. Pozwalają one dokonać łącznej analizy trzech aspektów ubóstwa – zasięgu (incidence), intensywności (intensity) oraz nierówno-ści (inequality). „Krzywe TIP bazują na rozkładzie odległości zamożności gospodarstw domowych od granicy ubóstwa (luki dochodowej), czyli w rozkładzie luki dochodowej, których agregacja prowadzi do indeksu luki dochodowej” (Kotowska 2014, 242).

Przeprowadzone analizy krzywych TIP potwierdzają wyniki miar klasycznych. Ilustrację zasięgu ubóstwa na krzywej stanowi długość w części nierównoległej do osi odciętych, a dokładniej długość odcinka łączącego początek układu współrzędnych z rzutem punktu na krzywej TIP, będącego granicą przejścia pomiędzy częścią wklęsłą krzywej i częścią równoległą do osi odciętych, na oś odciętych. Z kolei skumulowana

27 Krzywe zostały opracowane przez S. Jenkinsa i P. Lamberta w 1997 roku. Są podobne do powszechnie stosowanych krzywych Lorenza, przedstawiających nierówności dochodów. Punktem wyjścia krzywych TIP jest uporządkowany zbiór gospodarstw domowych/jednostek według rosną-cych dochodów ekwiwalentnych. Same krzywe TIP powstają przez połączenie punktów o współ-rzędnych odpowiadających uporządkowanej rosnącej wartości dochodów rozporządzalnych (p) oraz odpowiadających im skumulowanych, unormowanych luk dochodowych (g) – skumulowane luki dochodowe podzielone przez liczbę gospodarstw domowych należących do danego odsetka

gospodarstw. Wyznacza się je na podstawie zależności: TIP(0; g)=0 oraz TIP(k/n;g)=gni

i

k

=∑1

, dla war-

tości całkowitych k≤n, gdzie g y yi ie= −{ }max * , ,0 i = 1,...,n (Odekon (red.) 2006, 1069; Bellu, Liberati

2005, 5; del Rio, Ruiz-Castillo 2001, 63–91; Panek 2011, 90-92; Kotowska (red.) 2014, 242).

krzywa TIP

0.0

odsetekgospodarstw

skumulowana, unormowanaluka dochodowa

głębokośćubóstwa

l

zasięgubóstwa 1.00.5h

nierówność(stopieńwklęsłości)

g

p


głębokość ubóstwa na wykresie stanowi wysokość krzywej TIP, a dokładniej długość odcinka łączącego punkt przecięcia krzywej TIP z linią równoległą od osi rzędnych dla p=1 oraz punktem na osi odciętych dla p=1. Nierównomierność rozkładu dochodów ekwiwalentnych (aspekt nierówności w pomiarze ubóstwa) jest ilustrowana przez sto-pień wklęsłości części „niepoziomej” krzywej TIP (Panek 2012, 27–45). Dla porówna-nia przedstawiono cztery krzywe TIP dla ubóstwa obiektywnego (minimum egzysten-cji i socjalne), ubóstwa ustawowego oraz subiektywnego SPL (wykres 5.4).

WYKRES 5.4. Krzywe TIP według wybranych podejść ubóstwa

0,111; 14,84010417

0

2

4

6

8

10

12

14

16

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1

Ubóstwo obiektywne - minimum egzystencji

0,453; 136,1406

0

20

40

60

80

100

120

140

160

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1

Ubóstwo obiektywne - minimum socjalne

0,075; 6,539583333

0

1

2

3

4

5

6

7

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1

Ubóstwo ustawowe

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1

Ubóstwo subiektywne

0,425; 1585,342


Zaletą krzywych TIP jest możliwość porównania grup typologicznych gospo-darstw domowych. Z badań wynika, że krzywe TIP dla kobiet są położone wyżej od krzywych typologicznych dla mężczyzn i nie przecinają się, co oznacza domina-cję krzywej TIP mężczyzn nad krzywą TIP kobiet28. Potwierdza to, że zarówno zasięg ubóstwa, jak i jego głębokość są wśród mężczyzn mniejsze niż wśród kobiet. Gospo-darstwa domowe kobiet mają wyraźniejsze krzywizny co potwierdza, że są bardziej za-grożone ubóstwem. Mimo że na wykresie przedstawiono krzywe TIP dla ubóstwa usta-

28 Im niżej położona jest krzywa tym większa dominacja cechy.

5. Analiza ubóstwa i nierówności na podstawie krzywych TIP 201

wowego, to dla każdej granicy ubóstwa obiektywnego i relatywnego, nie większej niż maksymalna granica ubóstwa, kobiety znajdują się w gorszej sytuacji (wykres 5.5).

WYKRES 5.5. Krzywe TIP dla kobiet i mężczyzn (ubóstwo ustawowe)

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1

Kobiety

Mężczyźni


Z badań wynika, że krzywe TIP dla osób z wykształceniem wyższym oraz zasad-niczym zawodowym dominują nad krzywymi TIP dla osób z wykształceniem średnim oraz co najwyżej gimnazjalnym. Zarówno dla wykształcenia zasadniczego zawodo-wego oraz wyższego, jak i średniego oraz co najwyżej gimnazjalnego trudno o jedno-znaczną dominację którejkolwiek z krzywych. Krzywe te przecinają się, co wskazuje na zmiany w poziomach dominacji. W niższych obszarach dochodowych krzywe TIP dla osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym dominują nad krzywą TIP dla osób z wykształceniem wyższym. Podobną sytuację obserwuje się w przypadku krzy-wej TIP dla osób z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym, która początkowo do-minuje na krzywą TIP dla osób z wykształceniem średnim. W wyższych przedziałach dochodowych następuje zmiana dominacji krzywych (wykres 5.6).

Wielkość luki dochodowej oraz zasięg ubóstwa ludności wiejskiej o niepew-nych dochodach w zależności od głównego źródła utrzymania znajduje potwierdze-nie w krzywych TIP. Z analiz wynika, że osoby pracujące w niepełnym wymiarze cza-sowym posiadają dominującą krzywą TIP, która każdorazowo znajduje się poniżej krzywych TIP osób utrzymujących się z innych źródeł. Relacje pomiędzy zasięgiem, głębokością i nierównością dla tej grupy osób są korzystniejsze niż w przypadku in-nych źródeł utrzymania. Z przeprowadzonych badań wynika również, że rozkład luki dochodowej dla osób utrzymujących się z zasiłków jest najmniej równomierny, a krzywa TIP każdorazowo leży powyżej innych krzywych TIP wyznaczonych dla in-nych źródeł utrzymania (wykres 5.7).


WYKRES 5.6. Krzywe TIP w zależności od wykształcenia (ubóstwo ustawowe)

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1

Zasadnicze zawodowe

Wyższe


Średnie


WYKRES 5.7. Krzywe TIP w zależności od formy zatrudnienia (ubóstwo ustawowe)

0

5

10

15

20

25

30

35

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1

Zasiłki

Praca w niepełnym wymiarze czasu

Umowa o dzieło / umowa zlecenie

Praca nierejestrowana


Należy zauważyć, że krzywe Three ‘I’s Poverty w łatwy sposób pozwalają dokonać hierarchizacji grup, które są w największym i najmniejszym stopniu zagrożone depry-wacją potrzeb. Ich niewątpliwą zaletą jest łączna ocena różnych wymiarów ubóstwa, co upodabnia ten miernik do indeksu Sena29. Porównanie krzywych dla poszczegól-nych grup społeczno-ekonomicznych potwierdza relatywnie najgorszą sytuację osób utrzymujących się z zasiłków oraz z wykształceniem nie wyższym niż gimnazjalne.

29 Por. Spencer, Fisher 1992, 114–126; Jenkins, Lambert 1997, 317–327; Sordo, Ramos 2011, 65–80.

6. Subiektywne odczucie eksklucji społecznej 203

6. Subiektywne odczucie ekskluzji społecznej

Podejścia obiektywne i subiektywne ubóstwa w powiązaniu z innymi klasycznymi miernikami nierówności ekonomicznych opisują dochodowy aspekt deprywacji po-trzeb. Stanowią jednocześnie czynnik sygnalny pozbawienia możliwości prawidło-wego funkcjonowania w społeczeństwie, w istotny sposób utrudniając pełnienie ról społecznych. Jednak warto zauważyć, że chociaż w dużej mierze determinują wyklu-czenie, nie są z nim tożsame. Brak środków pieniężnych nie musi prowadzić do wy-kluczenia, i na odwrót – wykluczenie nie musi być wyłącznie skutkiem braku wy-starczającej ilości środków pieniężnych30. Powstaje pytanie, co jest lub może być głównym czynnikiem wykluczenia społecznego?

Współcześnie w życiu większości jednostek można wyróżnić trzy obszary ak-tywności – zawodową, ekonomiczno-konsumpcyjną i społeczną. Pierwszy obszar jest związany z wymiarem zawodowym jednostek i ich miejscem na rynku pracy. Do cech wpływających na zatrudnialność jednostek można zaliczyć wykształcenie oraz zdobyte umiejętności, stan zdrowia, staż pracy połączony z doświadczeniem, zo-bowiązania opiekuńcze, znajomość nowoczesnych technologii, a także – co ważne w przypadku ludności wiejskiej – oddalenie od głównych rynków pracy w powiąza-niu z mobilnością. Drugi obszar jest konsekwencją możliwości zaspokajania potrzeb, w dużym stopniu zależy od pozostałych obszarów i stanowi ich implikację. Wyni-ka zarówno z możliwości nabywczych dóbr i usług, jak i cech endogennych jedno-stek dążących do realizacji (lub też nie) własnych potrzeb. Zwykle jest wynikiem po-siadanych zasobów pieniężnych, przewidywanych wydatków w przyszłości, a także stopnia racjonalności konsumenta. Pozbawienie możliwości realizacji potrzeb osła-bia więzi społeczne, co prowadzi do dezintegracji. Łączy się to bezpośrednio z trze-cim obszarem aktywności, związanym z uczestnictwem w życiu społecznym i pu-blicznym. Przejawia się on zarówno w partycypacji w organizacjach pozarządowych, działalności na rzecz innych, jak i uczestnictwie w działaniach integracyjnych, w tym umiejętności nawiązywania relacji interpersonalnych. Z obszarem tym łączy się rów-nież sposób spędzania czasu wolnego.

Relacje pomiędzy wymienionymi obszarami stanowią podstawę określenia stopnia włączenia i wyłączenia społecznego ludności wiejskiej o niepewnych do-chodach31. Zdefiniowanie włączenia i wyłączenia społecznego nie jest proste, jest to bowiem zjawisko wielowymiarowe, dotyczące różnych poziomów funkcjonowania jednostek. Niezmiernie trudne jest poszukiwanie źródeł marginalności ze względu na wielopłaszczyznowość zagadnienia. Analiza pojęcia wymaga odpowiedzi na py-

30 W literaturze przedmiotu można zaobserwować cały wachlarz koncepcji wykluczenia. Szczegółowo problem omawiają między innymi: E. Tarkowska (2005), Z. Galor (2012, 28-37), R. Szarfenberg (2006) i inni.

31 Por. Kowalak 1998, 27.


tanie nie tylko o obszar wykluczenia, dotyczy również jego stopnia oraz trwałości, a także możliwości ponownego włączenia. Należy zaznaczyć, że wykluczenie z któ-regokolwiek obszaru nie musi mieć charakteru absolutnego, chociaż samo poczucie niemożliwości realizowania określonych potrzeb jest wystarczające, by przypisać jed-nostkę do grupy osób wykluczonych. Warto zauważyć, że wśród badanej grupy zale-dwie 0,29% miało poczucie wykluczenia ze wszystkich trzech analizowanych obsza-rów32. O takich osobach za Z. Baumanem (2004, 26–27) można powiedzieć, że cechuje je bezdomność społeczna, a więc stan poczucia zbędności i obniżonej własnej war-tości. Co druga osoba miała poczucie inkluzji, z tego 38,88% warunkowej33, a 11,85% bezwzględnej34. Względnie wysoki odsetek osób twierdzących, że ich potrzeby reali-zowane są w stopniu optymalnym pozwala postawić pytanie o oczekiwania respon-dentów. Z jednej strony odpowiedź ta może być powiązana z niższymi aspiracjami, z drugiej zaś z faktycznym wysokim zaspokojeniem potrzeb. Odpowiedzi na pytania dotyczące realizacji poszczególnych grup potrzeb sugerują, że teza o niższych oczeki-waniach staje się bardziej realna. Wśród ludności wiejskiej o niepewnych dochodach tworzą się postawy quasi-absolutnego zaspokojenia potrzeb, które wynikają z doko-nania porównań z otoczeniem i skonfrontowania ich z własnymi doświadczeniami z realizacji potrzeb w okresach poprzednich. Znaczną grupę stanowią jednak osoby, które nie są w stanie zaspokoić potrzeb o charakterze materialnym (38,69%). Pomi-mo względnie trudnej pozycji badanej grupy na rynku pracy, zaledwie 7,84% respon-dentów twierdzi, że czują się z niego wykluczeni (wykres 5.8).

Tak jak ubóstwo może być traktowane jako materialny wymiar niskiego pozio-mu życia35, tak i ekskluzja społeczna może stanowić połączenie jego wymiarów ma-terialnego i niematerialnego. Jak stwierdza K. Frieske (2004, 14–27), chociaż pojęcia te są powiązane, charakter tych związków nie jest oczywisty i jasny. Analiza literatu-ry przedmiotu36 pozwala stwierdzić, że ubóstwo stanowi jeden z czynników wyklu-czających, który jest zarówno przyczyną, jak i skutkiem braku partycypacji jednostek

32 J. Grotowska-Leder (2002, 275) w badaniach łódzkich klientów pomocy społecznej potwierdza kumulację wielu obszarów deprywacji, zwraca jednak uwagę, że nie ma gospodarstw, w których zła sytuacja dotyczy wszystkich sfer życia.

33 Cechą inkluzji warunkowej jest poczucie realizacji potrzeb, jednak nie w stopniu maksymalnie oczekiwanym.

34 Cechą inkluzji bezwzględnej jest poczucie realizacji potrzeb w stopniu optymalnym. G. Kołodko (2014, 161–180) zwraca uwagę na inną ciekawą zależność, którą określa paradoksem niższego poziomu zaspokojenia potrzeb przy wyższym poziomie konsumpcji.

35 Warto zwrócić uwagę, że w niektórych koncepcjach ubóstwo traktowane jest jako brak moż-liwości społecznej partycypacji, a nie wyłącznie jako niski dochód. Takie pojmowanie jest bliskie wykluczeniu społecznemu, rozumianemu jako brak dostępu do instytucji społecznych (Vleminckx, Bergham 2001, 37).

36 Por. Atkinson 1998, 1–20; Boardman 2010, 10-21; Room 1998, 166–174; Silver 1994, 531–578; Golinowska 2010, 7–13.


i grup w życiu społeczeństwa. Niemniej jednak warto podkreślić, że samo wyklucze-nie stawia przed polityką państwa szersze cele niż sama walka z deprywacją potrzeb. Stawianie jednak konkretnych celów zmierzających do spójności społecznej wymaga identyfikacji grup szczególnie zagrożonych ekskluzją37.

Chociaż na podstawie Raportu Zespołu Zadaniowego ds. Integracji Społecznej przy Ministerstwie Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej można przyjąć, że wyklu-czenie dotyczy osób i grup ludności żyjących w niekorzystnych warunkach ekono-micznych (ubóstwo materialne), dotkniętych przez niekorzystne procesy społeczne, niewyposażonych w kapitał społeczny (poziom kwalifikacji, miejsce na rynku pracy), bez dostępu do instytucji wyposażających w ten kapitał, dyskryminowanych na skutek nieodpowiedniego ustawodawstwa, uprzedzeń lub stereotypów, posiadających cechy utrudniające korzystanie z zasobów społecznych (niepełnosprawność, uzależnienia, choroby), będących przedmiotem niszczącego działania innych, to badania pozwa-lają uszczegółowić grupę najbardziej narażoną na wykluczenie. Na podstawie analiz trudno jest zauważyć istotne różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami w ocenie własnego położenia społeczno-ekonomicznego. Wśród badanej grupy żadna kobie-ta nie miała poczucia wykluczenia w każdym z badanych obszarów, wśród mężczyzn odsetek ten kształtował się na poziomie 0,61%. Każdy z trzech wymiarów wyklucze-nia przedstawia się na zbliżonych poziomach, można zatem przyjąć, że poczucie wy-kluczenia nie jest uzależnione od płci. Jest to zastanawiająca konkluzja, zważywszy

37 O strategiach walki z wykluczeniem szeroko pisze M. Żukowski (2010, 2–7)

WYKRES 5.8. Poczucie ekskluzji ludności wiejskiej o niepewnych dochodach ogółem – wielofigura wykluczeniowa

Inkluzjabezwzględna

11,85%

Ekskluzjatrójbiegunowa

0,29%

Wymiar zatrudnieniowy7,84%

Wymiarspołeczny

2,45%

Wymiarmaterialny

38,69%

Inkluzjawarunkowa

38,88%



na relatywnie gorszą sytuację kobiet w kontekście wielowymiarowego ubóstwa. War-to jednak przytoczyć badania S. Payne i Ch. Pantazis (1997, 97–110), które wskazują, że czynniki świadczące o deprywacji są różne w przypadku kobiet i mężczyzn i inna ich intensywność sprzyja przypisaniu siebie do grupy wykluczonych.

Poczucie i stopień wykluczenia uzależnione są od wykształcenia38. Najwyższy poziom poczucia inkluzji bezwzględnej mają osoby z wykształceniem policealnym, a więc grupa o największym zasięgu ubóstwa. Niewiele niższy odsetek obserwuje się wśród osób z wykształceniem wyższym oraz zasadniczym zawodowym, a więc wśród grup o relatywnie niskiej stopie ubóstwa. Blisko 60% osób z wyższym wykształce-niem ma poczucie inkluzji warunkowej, co stanowi blisko dwukrotnie wyższy odse-tek osób niż w pozostałych grupach. Osoby z wyższym wykształceniem mają niskie poczucie wykluczenia materialnego i zatrudnieniowego, jednak relatywnie wyso-kie poczucie wykluczenia w wymiarze społecznym. Potwierdzeniem miar klasycz-nych i krzywych TIP jest poczucie wykluczenia osób z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym. Osoby te najczęściej mają poczucie wykluczenia w wymiarze eko-nomicznym (54,90%) i społecznym (4,90%), relatywnie często wskazują również na wykluczenie w wymiarze zatrudnienia (7,84%). Warto zwrócić uwagę na osoby z wykształceniem średnim ogólnokształcącym. Stanowią one grupę o najwyższym poczuciu wykluczenia zatrudnieniowego. Osoby te są też relatywnie często wyklu-czone materialnie (42,97%) oraz społecznie (3,91%) (tabela 5.11).

Poczucie wykluczenia oraz jego obszar zależą również od megaregionu. Wykluczenie ekonomiczne najczęściej wskazują mieszkańcy województw megare-gionu północnego, najrzadziej zaś megaregionu centralnego. Z kolei na wykluczenie zatrudnieniowe najczęściej wskazują oprócz mieszkańców megaregionu północnego również mieszkańcy regionu północno-zachodniego. Można zauważyć, że wymiar ekonomiczny nie zawsze jest tożsamy z wymiarem społecznym. Najczęściej na nie-wystarczające kontakty z bliskimi oraz nieefektywny sposób spędzania czasu wolne-go skarżą się mieszkańcy regionu centralnego, którzy relatywnie najczęściej cechują się inkluzją bezwzględną, oraz północno-zachodniego, jednak w tym przypadku po-ziom inkluzji bezwzględnej kształtuje się na niskim poziomie. Poczucie inkluzji za-uważalne jest w największym stopniu w regionie centralnym (65,38%), a w najmniej-szym stopniu w północnym (26,32%). W regionie centralnym odsetek osób, które mają poczucie całkowitego włączenia, jest od trzech do dziewiętnastu razy wyższy niż w pozostałych megaregionach (tabela 5.11).

Kolejnym czynnikiem decydującym o poczuciu włączenia/wyłączenia ze spo-łeczeństwa jest wiek respondenta. W największym stopniu wykluczeniu materialne-mu podlegają jednostki w skrajnych grupach wiekowych (18–24 lata i powyżej 65 lat). Z kolei wykluczeniu w wymiarze zatrudnieniowym najczęściej podlegają osoby

38 Por. Urbaniak 2010, 24–25.


w wieku 35–44 lata. Wykluczenie społeczne z reguły dotyczy osób starszych (tabela 5.11). Wyniki te znajdują potwierdzenie w „cyklu życia ubóstwa” B.S. Rowntree (1901, 137)39 oraz późniejszych dynamicznych formach „biegu życia” C. Dewilde (2003, 109–128). Wiek jest w istotny sposób określony przez kwestie bezpieczeństwa mate-rialnego, wynikającego z pozycji na rynku pracy. Stanowi też granice wyznaczające miejsce w systemie społecznym, co współkonstytuuje zadowolenie z sytuacji w każ-dym z wymienionych obszarów. Warto podkreślić, że standardowe wzory przebiegu cyklu życia w kontekście sytuacji materialnej oraz włączania i wyłączania ze społe-czeństwa pod wpływem nowych ról społecznych ulegają przeobrażeniom z bardziej zindywidualizowanymi trajektoriami. Chronologiczne etapy ulegają rozmyciu i nie są już tak widoczne, co sprzyja zanikaniu różnic pomiędzy poszczególnymi etapami życia. Jednak na obszarach wiejskich procesy te są jeszcze słabo widoczne.

Wymiar wykluczenia zależy również od liczebności gospodarstwa domowego. Na ocenę sytuacji w mniejszym stopniu wpływa dochód per capita w gospodarstwie domowym, w większym zaś stopniu ogólne zadowolenie z życia. Korelacja pomiędzy oceną zadowolenia z życia a poczuciem wykluczenia kształtuje się na poziomie 0,44, przy p<0,05. Najbardziej ze swojej sytuacji są zadowolone osoby, które zamieszkują gospodarstwa domowe 4-osobowe – 56,40% wskazuje, że ich sytuacja jest na tyle do-bra, że nie muszą obawiać się wykluczenia. W stosunkowo najgorszej sytuacji są go-spodarstwa 1-osobowe – najczęściej wskazują na wykluczenie w wymiarze społecz-nym (12,12%) oraz zatrudnieniowym (13,64%). Na trudności w realizacji potrzeb materialnych najczęściej wskazują gospodarstwa 2-osobowe (43,87%) oraz składają-ce się z przynajmniej 5 osób (41,78%), z kolei na trudności w znalezieniu pracy naj-częściej wskazują respondenci z gospodarstw 1-osobowych (13,64%) oraz 4-osobo-wych (11,60%) (tabela 5.11).

Chociaż wykluczenie społeczne ma wielowymiarowy charakter, dokładna ana-liza przyczyn wykluczenia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach pozwala za-uważyć, że powodami, które najczęściej wskazują ankietowani, są problemy finanso-we (22,2%) oraz brak pracy (15,3%). Z badań wynika, że powszechnym zjawiskiem jest przenoszenie przyczyn aktualnej sytuacji życiowej na czynniki zewnętrzne – pań-stwo (43,6%), lub też „zły los” (11,7%), zaledwie co piąty ankietowany uważa, że sam jest winien własnej sytuacji. Można zauważyć, że kobiety częściej wskazują na obiek-tywne przyczyny relatywnie gorszego położenia (brak środków pieniężnych, brak pracy), mężczyźni zaś na subiektywne (zły los, uzależnienia).

39 Za: Glennerster i in. 2004, 25.


TABELA 5.11. Poczucie ekskluzji ludności wiejskiej o niepewnych dochodach w zależności od wybranych cech (w %)

WyszczególnienieInkluzja Ekskluzja

warun-kowa

bez-względna

wymiar materialny

wymiar zatrudnieniowy

wymiar społeczny

trójbie-gunowa

Ogółem 38,88 11,85 38,69 7,84 2,45 0,29Kobiety 39,81 10,57 38,87 7,92 2,83 0,00Mężczyźni 37,88 13,24 38,49 7,74 2,04 0,61Wyższe 59,78 13,97 21,23 2,23 2,79 0,00Policealne 32,86 15,71 47,14 4,29 0,00 0,00Średnie zawodowe 38,81 11,42 39,27 7,76 1,83 0,91Średnie ogólnokształcące 37,95 10,77 36,92 13,85 0,51 0,00Zasadnicze zawodowe 31,25 13,28 42,97 8,20 3,91 0,39Gimnazjalne 27,45 4,90 54,90 7,84 4,90 0,0018–24 lata 34,10 13,87 44,51 4,62 2,31 0,5825–34 lata 47,75 12,11 31,49 8,30 0,35 0,0035–44 lata 33,04 8,37 39,65 14,10 3,96 0,8845–54 lata 37,99 16,20 39,66 5,59 0,56 0,0055–64 lata 35,54 11,57 42,15 4,13 6,61 0,0065 lat i więcej 43,75 0,00 46,88 3,13 6,25 0,00Megaregion centralny 26,92 38,46 21,79 7,05 4,49 1,28Megaregion południowy 46,11 13,47 38,86 0,52 1,04 0,00Megaregion południowo-zachodni

39,18 11,34 44,33 5,15 0,00 0,00

Megaregion północny 24,34 1,97 53,29 16,45 3,95 0,00Megaregion północno-zachodni

32,75 3,51 42,11 16,37 4,68 0,58

Megaregion wschodni 53,57 5,95 35,71 3,97 0,79 0,001 osoba 30,30 7,58 36,36 13,64 12,12 0,002 osoby 36,79 12,26 43,87 4,25 1,89 0,943 osoby 37,50 10,71 40,00 7,86 3,57 0,364 osoby 42,80 13,60 30,80 11,60 1,20 0,005 osób 40,85 12,21 41,78 5,16 0,00 0,00


Należy pamiętać, że problem ubóstwa i niskiego poziomu życia to nie tylko wykluczenie ze sfery ekonomicznej, a tym samym zwiększone zagrożenie zdrowia i życia, ale przede wszystkim niebezpieczeństwo utrwalania się, przekazywania na-stępnym pokoleniom dotychczasowej pozycji społecznej, czyli dziedziczenie nega-tywnych zjawisk (Tarkowska 2000, 16). Te elementy wymagają tworzenia takich na-rzędzi przeciwdziałania biedzie, które wzmacniałyby aktywność i zaradność ludności, bez względu na wykształcenie oraz środowisko, w którym jednostka się wychowuje. Pomnożenie kapitału ludzkiego, według M. Gagackiej (2011, 261–286), jest możliwe


dzięki polityce aktywizacji wykorzystującej instrumenty wsparcia. Tylko w ten spo-sób możliwa jest inkluzja wielu grup społecznych, które uległy wykluczeniu na sku-tek działań mechanizmu rynkowego.

Dla wielu osób deprywacja potrzeb materialnych nie jest głównym problemem, ważniejszy staje się brak możliwości uczestnictwa w niektórych sferach życia spo-łecznego i gospodarczego, a także pełnienie ról, które dana jednostka chciałaby i mo-głaby pełnić (Sałustowicz 2010, 127–153). Pozbawienie szans uczestnictwa w życiu społecznym prowadzi do poczucia wykluczenia, lecz występuje ono znacznie rza-dziej niż samo poczucie biedy. Jednak bardzo często brak funduszy nie jest równo-znaczny z pozbawieniem możliwości uczestnictwa w życiu codziennym40, częściej wynika on z obniżonych aspiracji i braku odczuwania niektórych potrzeb, a także poczucia, że pewne czynności są przynależne „innym grupom”. Takie zjawisko jest niepokojące, ponieważ uniemożliwienie uczestnictwa w życiu społecznym prowadzi do ograniczenia możliwości inkluzji. Główną formą uczestnictwa jest aktywność re-ceptywna, a więc oparta na środkach masowego przekazu – komputer, telewizor, ra-dio, a także z osobami o podobnym statusie materialnym, co prowadzi do zamykania się w swoistego rodzaju gettach wykluczonych.

40 Jest to o tyle istotne, że dochody rejestrowane są w pewnym momencie czasowym, kie-dy faktycznie okazywały się niskie, lub często są zaniżane przez respondentów. Jednak obserwacje w długim okresie w wielu przypadkach dają odmienne rezultaty.

ROZDZIAŁ VI

Syntetyczny wskaźnik zaspokojenia potrzeb ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

1. Syntetyczny wskaźnik zaspokojenia potrzeb – algorytm agregacji

W celu oceny stopnia realizacji konsumpcji przez poszczególne gospodarstwa do-mowe wyznaczono syntetyczny wskaźnik zaspokojenia potrzeb (SWZP). Wskaźnik SWZP umożliwia odpowiedź na pytanie czy posiadane przez respondentów dobra, sposób gospodarowania pieniędzmi, stopień zaspokojenia potrzeb i ocena własnej sytu-acji materialnej sprawia, że potrzeby są zaspokajane? Odpowiedź ta pozwala w sposób przybliżony określić sytuację ankietowanych wynikającą z oceny wybranych elemen-tów ich sytuacji materialnej. Na ogólną ocenę składa się zarówno przeświadczenie re-spondentów o ich aktualnej sytuacji życiowej, jak i poczucie zmian realizacji potrzeb oraz odczucia dotyczące wykluczenia z konsumpcji wybranych dóbr i usług.

Inspiracją opracowania SWZP był wszechstronny wskaźnik poziomu życia Eco-nomic Living Standard Index (ELSI) opracowany i sygnowany przez Ministerstwo Rozwoju Społecznego Nowej Zelandii (Jensen i in. 2003, 75; Jensen i in. 2005). Warto-ścią SWZP jest połącznie pytań dotyczących stopnia zaspokojenia potrzeb wraz z od-czuwanymi zmianami zachodzącymi w sytuacji ekonomicznej respondentów i jego niezwykle prosta metodologia liczenia. Autorski zbiór wskaźników nawiązuje do ba-dań nowozelandzkich oraz polskich1, pozwala określić odczuwane niedobory po-trzeb, a także ocenić ich wpływ na poziom życia oraz przyjmowane postawy ludności wiejskiej o niepewnych dochodach.

Na obraz niedoborów konsumpcji składa się odpowiedź na pięć grup autor-skich pytań charakteryzujących wybrane obszary badawcze2. Zastosowana skala dy-

1 Por. Słaby 2013, 186–211.2 Wybór pytań (wskaźników cząstkowych) był zgodny z zasadami: istotności merytorycznej

z punktu widzenia poziomu życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach, jednoznaczności interpretacyjnej (monotoniczność funkcji między indicatum a wskaźnikiem), relatywnie dużego zakresu pojemności wyczerpującego problematykę poziomu życia, reprezentatywności poszczegól-nych zmiennych, braku istotnej korelacji między zmiennymi, możliwości relatywnego porównania informacji pomiędzy jednostkami.

1. Syntetyczny wskaźnik zaspokojenia potrzeb – algorytm agregacji 211

chotomiczna i nominalna pozwoliła nadać poszczególnym odpowiedziom wartości punktowe. Przyznana ilość punktów zależała od pytania. Możliwa łączna maksymal-na ocena kształtowała się na poziomie 90 punktów (tabela 6.1). Algorytm agregacji przyjmuje wartość liczbową według formuły:

SWZP = ∑γθ

gdzie γ oznacza ilość punktów zakodowanej odpowiedzi, θ – stan zaspokojenia potrzeby.

Warto zwrócić uwagę, że na ocenę w większym stopniu wpływa quasi-obiektyw-na ocena realizacji i ograniczenia możliwości nabywczych wybranych dóbr i usług (pytania 4–7), w mniejszym zaś stopniu poczucie subiektywnego wykluczenia, czy też aspiracji jednostek (pytania 1–3). Należy jednak zaznaczyć, że dokonane oceny w dużym stopniu są narażone na subiektywne porównanie własnej sytuacji z sytu-acją otoczenia, dlatego trudno uznać, że którekolwiek z pytań ma charakter czysto obiektywny.

TABELA 6.1. Algorytm agregacji odpowiedzi syntetycznego wskaźnika zaspokojenia potrzeb (SWZP)

PytanieWyszczególnienie możliwych odpowiedzi wraz z kodem

punktowym

Maksymalna ilość

punktów

I

1. Czy ma Pan/i poczucie wykluczenia ekonomicznego?

Tak – 0Nie – 1

1

2. Które ze zdań najlepiej charakteryzuje sposób gospodarowania dochodem w Pana/i gospodarstwie domowym - ?

Wystarczy na wszystkie potrzeby i jeszcze odkładamy na przyszłość – 7Wystarczy na wszystkie potrzeby, ale nie odkładamy na przyszłość – 6Zaspokajamy potrzeby ale musimy żyć oszczędnie – 5Żyjemy bardzo oszczędnie, żeby odłożyć na zakupy – 4Wystarczy tylko na artykuły żywnościowe, ubranie i opłaty za mieszkanie – 3Wystarczy wyłącznie na artykuły żywnościowe i najtańsze ubranie – 2Wystarczy wyłącznie na artykuły żywnościowe – 1Nie zaspokajamy potrzeb, czasami nie wystarczy nawet na jedzenie – 0

7

3. Jak przedstawia się Pana/i sytuacja materialna w porównaniu z innymi gospodarstwami domowymi?

Jest znacznie lepsza niż w innych gosp. domowych – 4Jest lepsza niż w innych gospodarstwach – 3Jest podobna jak w innych gospodarstwach domowych – 2Jest gorsza od przeciętnych – 1Jest znacznie gorsza od przeciętnych – 0

4

212 VI. Syntetyczny wskaźnik zaspokojenia potrzeb ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

PytanieWyszczególnienie możliwych odpowiedzi wraz z kodem

punktowym

Maksymalna ilość

punktów

II

4. Czy w okresie 3 miesięcy przed badaniami był/a Pan/i zmuszony/a ograniczyć następujące potrzeby z przyczyn finansowych?

Tak – 0Nie – 1

WyżywienieAlkohol i wyroby tytonioweOdzież i obuwieMieszkanioweWypoczynekPomoc dzieciomHigiena osobistaZdrowieEdukacjaKulturaTransportZajęcia dodatkowe

12

III5. Jaki jest poziom zaspokojenia potrzeb?

Bardzo zły – 0Zły – 0,5Wystarczający – 1Dobry – 1,5Bardzo dobry – 2

WyżywienieOdzież i obuwieAlkohol i wyroby tytonioweWyposażenie mieszkaniaTurystyka i rekreacjaUsługi zdrowotnePotrzeby kulturalnePotrzeby edukacyjnePotrzeby socjalne (spotkania ze znajomymi)

18

IV6. Czy posiada Pan/i następujące dobra?

Nie mam bo mnie nie stać – 0Mam, ale za stare i nie mam szans na wymianę – 0,5Mam, ale chciałbym już wymienić – 1Mam wystarczająco nowe – 2

Pralka automatycznaChłodziarkaZamrażarkaZmywarkaKuchenka mikrofalowaRobot kuchennyOdbiornik radiowyOdbiornik tvTv satelitarna lub kablowaAparat fotograficznyKomputerInternetTelefon komórkowyRowerSamochód osobowyMieszkanie

32

V

7. W jaki sposób zmienił się poziom zaspokojenia następujących potrzeb?

Pogorszył się – 0Pozostał bez zmian – 1Poprawił się – 2

WyżywienieWyposażenie mieszkaniaZdrowieEdukacjaKulturaRekreacjaTransportAlkohol i tytoń

16

Łącznie 90

* Aby uznać respondenta za wykluczonego, wystarczyło wskazanie jednego z podanych obszarów wykluczenia.



Budowa syntetycznego wskaźnika wymagała odpowiedzi na pytanie, czy ma on stanowić sumę poszczególnych elementów cząstkowych określających zaspokojenie potrzeb, przy założeniu, że wszystkie zmienne mają takie samo znaczenie, czy też waga poszczególnych składowych powinna być zróżnicowana. Pierwsze podejście, chociaż jest niezwykle proste, ma pewne wady. Przypisanie ocen 0 (gdy potrzeby nie są zaspokajane) lub 1 (w sytuacji realizacji potrzeb), powoduje, że pomija się sto-pień nasilenia niezaspokojenia potrzeb. Samo zaobserwowanie symptomu deprywa-cji potrzeb, bez względu na jej natężenie, sprawia, że w jednakowy sposób są trakto-wane zarówno osoby, które nie realizują potrzeb w stopniu nieznacznym, jak i osoby o znacznej ich deprywacji. Wobec tego w przypadku pytań dychotomicznych (tak/nie) wskaźnik cząstkowy przyjmuje wartość 1, gdy potrzeby są realizowane, i 0 – w przeciwnym wypadku, natomiast w pytaniach, gdy odpowiedzi są stopniowalne, a brak realizacji potrzeb ma charakter narastający przyjęto, że każde polepszenie się sytuacji będzie jednocześnie odzwierciedlone w rosnącym współczynniku. Z przy-czyn oczywistych nadanie wag ma charakter subiektywny, jednak wynika z dokona-nej oceny znaczenia zaspokojenia potrzeb. Jakkolwiek wagi mają merytorycznie i sta-tystycznie uzasadniony charakter, są one arbitralne.

Warto zauważyć, że przyjęte wagi nie faworyzują i nie deprecjonują żadnego z czynników, dlatego też można przyjąć, że różnice znaczeń, jakie poszczególne skła-dowe wnoszą do SWZP, są niewielkie. Jednocześnie przyjęto taką konstrukcję wskaź-nika, by możliwie w sposób optymalny określał (nie)zaspokojenie potrzeb, uwzględ-niając różnorodne aspekty ich deprywacji.

SWZP spełnia warunki stawiane wskaźnikom poziomu życia:1. zawiera ładunek wartościujący (pozwala ocenić zmiany),2. jest ukierunkowany na zobrazowanie stopnia zaspokojenia potrzeb badanej

grupy (cele i efekty),3. obejmuje ogół potrzeb ludzkich (zarówno w wymiarze materialnym, jak

i niematerialnym),4. wskazuje zjawiska bezpośrednio wiążące się z potrzebami ludzkimi (Berbeka

2006, 46–47; Horn 1980, 419–460; Rutkowski 1984a, 11–16).Wskaźnik złożony został poddany weryfikacji statystycznej przez analizę kore-

lacji między jego składowymi. W tym celu dokonano analizy rzetelności, wykorzy-stując 48 pozycji na skali. Z podsumowania statystyk skali uzyskano średnią 48,72, przy odchyleniu standardowym równym 10,86 i wariancji na poziomie 117,86.


Współczynnik Alfa Cronbacha3 ukształtował się na poziomie 0,84704, zaś Alfa stan-daryzowana wynosiła 0,8268. Zważywszy, że większość korelacji miała dodatni cha-rakter oraz na podstawie osiągniętych wielkości współczynników rzetelności można przyjąć, że wskaźnik jest wewnętrznie spójny, a poszczególne jego elementy składo-we w dużym stopniu odzwierciedlają elementy jednego, złożonego zjawiska wyzna-czonego za pomocą SWZP.

TABELA 6.2. Przekroje statystyk opisowych SWZP gospodarstw domowych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach – miary położenia

Wyszczególnienie OgółemŚrednia arytmetyczna 48,7184Suma całkowita 51982,5000Odchylenie standardowe 10,8563Wariancja 117,8589Współczynnik Alfa Cronbacha 0,8470Współczynnik Alfa standaryzowana 0,8268


Podniesienie wskaźnika Alfa Cronbacha byłoby możliwe po usunięciu pozycji związanych z ograniczeniem potrzeb żywnościowych, alkoholowych i tytoniowych, odzieżowych, mieszkaniowych i wypoczynkowych, jednak nawet usunięcie tych 5 pozycji, nie spowodowałoby znacznej poprawy współczynnika Alfa Cronbacha5, dlatego uznano, że pozycje te zostaną wzięte pod uwagę, uwzględniając równocześnie ich istotność w analizie zaspokojenia potrzeb. Symulacja wzrostu współczynnika rze-telności pozwala stwierdzić, że osiągnięcie wyniku 0,9 byłoby możliwe po dodaniu 30 nowych pozycji testu, co z przyczyn obiektywnych jest niezwykle trudne.

W celu opisania siły zależności pomiędzy poszczególnymi wskaźnikami cząst-kowymi SWZP, a SWZP w ujęciu całościowym oszacowano liczbowo wartość współ-czynnika Φ Yule’a i V-Cramera. Obliczone wskaźniki wskazują na mały wpływ

3 Współczynnik Alfa Cronbacha (wewnętrznej zgodności) informuje, do jakiego stopnia pewien zbiór zmiennych opisuje jeden, ukryty w nich konstrukt. Wykorzystuje się go do oceny rzetelności kwestionariuszy złożonych z pytań o dowolnej liczbie kategorii odpowiedzi. Stanowi uogólnienie metody połówkowej i wzoru Kudera-Richardsona. Obliczany jest za pomocą wzoru

α =−

−

=∑nn

s s

sx ii

n

x1

2 21

2 , gdzie n oznacza liczbę pytań (pozycji testu), sx2 oznacza wariancję wyników

całego kwestionariusza, si2 oznacza wariancję i-tej pozycji. Na wysoką rzetelność wskazują wartości większe od 0,7 (Stanisz 2007, 441–442).

4 Współczynnik Alfa Cronbacha na poziomie 0,847 oznacza, że 84,7% zmienności wyniku su-marycznego jest „zmiennością wyniku prawdziwego, to znaczy prawdziwej zmienności wśród respon-dentów ze względu na pojęcie wspólne wszystkim pozycjom” (Stanisz 2007, 446).

5 Współczynnik kształtowałby się na poziomie 0,851, a więc wzrósłby zaledwie o 0,004.


TABELA 6.3. Wartości liczbowe współczynników zależności Φ Yule’a i V-Cramera między wskaźnikami cząstkowymi SWZP a SWZP w ujęciu całościowym

Poszczególne wskaźniki SWZP Współczynnik Φ Yule’a

Zależności statystycznie istotne (α1=0,000≤ α=0,05)

Współczynnik V-CrameraZależności statystycznie

istotne (α1=0,000≤ α=0,05)Wykluczenie ze społeczeństwa 0,2047 0,2047Zaspokojenie bieżących potrzeb 0,6205 0,3582Sytuacja materialna w porównaniu z innymi gospodarstwami domowymi 0,4764 0,2751

Ograniczenie w zaspokojeniu potrzeb

WyżywienieAlkohol i wyroby tytonioweOdzież i obuwieMieszkanioweWypoczynekPomoc dzieciomHigiena osobistaZdrowieEdukacjaKulturaTransportZajęcia dodatkowe

0,19200,12140,17690,14500,08030,15070,19480,08080,07060,12700,11330,1308

0,19200,12140,17690,14500,08030,15070,19480,08080,07060,12700,11330,1308

Poziom zaspokojenia potrzeb

WyżywienieOdzież i obuwieAlkohol i wyroby tytonioweWyposażenie mieszkaniaTurystyka i rekreacjaUsługi zdrowotnePotrzeby kulturalnePotrzeby edukacyjnePotrzeby socjalne (spotkania ze znajomymi)

0,62450,78420,39490,78160,50950,63960,51890,57060,3962

0,44160,55450,27920,55270,36020,45220,36690,40350,2801

Posiadanie dóbr

Pralka automatycznaChłodziarkaZamrażarkaZmywarkaKuchenka mikrofalowaRobot kuchennyOdbiornik radiowyOdbiornik tvTv satelitarna lub kablowaAparat fotograficznyKomputerInternetTelefon komórkowyRowerSamochód osobowyMieszkanie

0,45050,45960,56290,42220,53890,49690,37720,47210,61920,52720,59030,60000,47950,43480,49590,3149

0,31850,32500,39800,29860,38100,35140,26670,33380,43780,37280,41740,42440,33910,30750,35060,2227

Zmiana zaspokojenia potrzeb

WyżywienieWydatki na mieszkanieWydatki na zdrowieWydatki na edukacjęWydatki na kulturęWydatki na rekreacjęWydatki transportoweWydatki na alkohol i tytoń

0,24360,23600,33840,41630,41580,35360,36120,3312

0,17220,16690,23930,29440,29400,25010,25540,2542

Źródło: badania własne.


poczucia wykluczenia ze społeczeństwa, ograniczeń w zaspokojeniu poszczegól-nych grup potrzeb (wskaźniki cząstkowe Φ nie przekraczają 0,3) oraz umiarkowa-nej zbieżności poziomu zaspokojenia potrzeb i posiadania dóbr, a także poczucia zaspokojenia bieżących potrzeb i sytuacji materialnej w porównaniu z otoczeniem na SWZP (tabela 6.3). Można zatem zauważyć, że oparcie się tylko na wybranej gru-pie wskaźników zaspokojenia potrzeb mogłoby prowadzić do niepełnego wytłuma-czenia badanego zjawiska.

Można przyjąć, że użycie w ujęciu całościowym Syntetycznego Wskaźnika Za-spokojenia Potrzeb wielu wskaźników cząstkowych o charakterze zarówno obiektyw-nym, jak i subiektywnym pozwala z dużym prawdopodobieństwem określić poziom życia poszczególnych gospodarstw domowych. Wskaźnik ten może być powszechnie stosowany, ponieważ ma wymiar syntezujący, co pozwala na szeroki ogląd zaspoko-jenia potrzeb przez różne grupy wyodrębnione za pomocą zmiennych demograficz-nych, ekonomicznych czy społecznych. Mimo że wskaźnik nie uwzględnia wszelkich dostępnych informacji i czynników wpływających na poziom życia, w istotny sposób pozwala określić zależności zachodzące pomiędzy poszczególnymi kohortami. Jego zaletą jest ocena wartościująca poszczególne stopnie zaspokojenia potrzeb, co po-zwala na rozróżnienie grup o różnym nasileniu ich deprywacji.

2. Rozkład wartości SWZP w wybranych grupach społeczno-ekonomicznych

Na podstawie uzyskanych wyników dokonano rozróżnienia 6 kategorii stanów poziomu zaspokojenia potrzeb wynikającego z wartości SWZP – od bardzo niskiego (0–15,0) do bardzo dobrego (75,5–90,0). Rozkład liczby osób w poszczególnych ka-tegoriach wskaźnika potwierdza stosunkowo niski stopień zaspokojenia potrzeb lud-ności wiejskiej o niepewnych dochodach. Zaledwie 14% wszystkich respondentów zaspokaja większość z nich. Widoczny jest zanik skrajnych frakcji. Żaden z respon-dentów nie osiągnął wyniku bardzo dobrego, a tylko niewielki odsetek osób osiągnął wynik skrajnie niski. Wśród badanej populacji znaleziono jedynie trzy gospodarstwa, które uzyskały mniej niż 1/6 wszystkich możliwych punktów. Ponad połowa respon-dentów osiągnęła wynik przeciętny, uzyskując od połowy do 2/3 wszystkich możli-wych punktów (tabela 6.4).

Można zauważyć lewostronną asymetrię rozkładu danych według stopnia za-spokojenia potrzeb. Oznacza to, że przeważają gospodarstwa z względnie wysokim poczuciem niedoboru konsumpcji w stosunku do wartości średniej. Jednak różnica pomiędzy średnią arytmetyczną a medianą jest nieznaczna i wynosi 0,8. Warto rów-nież zwrócić uwagę na stosunkowo niewielką różnicę pomiędzy SWZP w dolnym

2. Rozkład wartości SWZP w wybranych grupach społczno-ekonomicznych 217

i górnym kwartylu. Różnica ta wynosi 13,5, co świadczy o znacznym spłaszczeniu grupy pod względem zaspokojenia potrzeb (tabela 6.5). Stanowi to ważną informa-cję o unifikacji konsumpcji.

TABELA 6.4. Poziom życia ludności wiejskiej według wskaźnika SWZP

Kategoria SWZP Wartość wskaźnikaLiczebność grupy

nLiczebność grupy

%Skrajnie niski (W1) 0-15 3 0,28Niski (W2) 15,5-30 65 6,09Niesatysfakcjonujący (W3) 30,5-45 295 27,65Przeciętny (W4) 45,5-60 554 51,92Dobry (W5) 60,5-75 150 14,06Bardzo dobry (W6) 75,5-90 0 0,00


TABELA 6.5. Tabela przekrojów statystyk opisowych SWZP gospodarstw domowych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach – miary położenia

Wyszczególnienie OgółemŚrednia arytmetyczna 48,71837Średnia przycięta 49,04058Średnia Winsora 5,00% 48,83786Mediana 49,50000Moda Wielokr.Liczność modalnej 28Minimum 13,50000Maksimum 74,50000Dolny kwartyl Q25 42,50000Górny kwartyl Q75 56,00000Percentyl 10.00 / Decyl 1.00 34,00000Percentyl 90.00 / Decyl 9.00 62,50000Wariancja 117,8589Odchylenie standardowe 10,85629Współczynnik zmienności 22,28376Skośność -0,421594Błąd standardowy skośności 0,074883Kurtoza 0,158714Błąd standardowy kurtozy 0,149627


Stopień zaspokojenia potrzeb nie wykazuje korelacji liniowej w przypadku roz-różnienia na płeć. Mimo że średni poziom zaspokojenia potrzeb wśród kobiet jest nie-co wyższy niż wśród mężczyzn, różnice te wynoszą zaledwie 0,6 punktu (tabela 6.6).


TABELA 6.6. Stopień zaspokojenia potrzeb wyznaczany SWZP według płci (w %)

Wyszczególnienie Ogółem Kobiety MężczyźniSkrajnie niski i niski (W1 i W2) 6,4 5,0 7,8Niesatysfakcjonujący (W3) 27,6 29,5 25,6Przeciętny (W4) 51,9 51,6 52,3Dobry (W5) 14,1 13,9 14,3Średnia wartość SWZP 48,7 49,0 48,4


Wskaźnik zaspokojenia potrzeb w największym stopniu zależy od megaregionu, współczynnik korelacji wynosi 0,25 (przy p<0,05). Z przeprowadzonych badań wy-nika, że najkorzystniejsza sytuacja w perspektywie realizacji potrzeb panuje w me-garegionie południowym (średnia wartość wskaźnika wynosi 53,1), najgorsza zaś w centralnym (44,7) i północno-zachodnim (44,9). W regionie centralnym można zaobserwować silną polaryzację – oprócz osób zagrożonych skrajnie niskim i niskim poziomem zaspokojenia potrzeb występuje znaczna grupa, której potrzeby są reali-zowane w stopniu satysfakcjonującym (tabela 6.7).

TABELA 6.7. Stopień zaspokojenia potrzeb w poszczególnych megaregionach według SWZP (w %)

Kategoria SWZP Centralny PołudniowyPołudniowo-

zachodniPółnocny

Północno-zachodni

Wschodni

Skrajnie niski i niski 18,2 3,1 2,1 2,0 5,8 4,3Niesatysfakcjonujący 28,8 17,1 24,7 38,6 38,4 22,0Przeciętny 40,4 56,5 56,7 44,4 54,7 58,3Dobry 12,6 23,3 16,5 15,0 1,2 15,4Średnia wartość SWZP 44,7 53,1 49,8 49,0 44,9 50,5


Analiza korespondencji6 pozwala zauważyć przybliżenie poszczególnych mega-regionów do SWZP. Na jej podstawie łatwo jest dokonać ogólnego przypisania sytu-acji życiowej opartej na głównych składowych wskaźnika poziomu życia. Im bliższe położenie w przestrzeni, tym obiekty wykazują większe podobieństwo. Można zatem przyjąć, że najkorzystniejszą sytuacją w zakresie zaspokojenia potrzeb charakteryzu-ją się gospodarstwa w regionie południowym, najmniej zaś korzystną w regionie cen-tralnym (wykres 6.1).

6 Informacji dotyczących teoretycznych podstaw technik stosowanych w analizie korespon-dencji należy szukać się w pracach: Greenacre 1984; Lebart., Morineu, Warwick 1984; Benzecri 1992; Greenacre 1993; Stanimir 2005.


WYKRES 6.1. Mapa korespondencji SWZP i megaregionów

SWZPMegaregion

W3

W1/W2

W5

południowy

centralny

wschodni

północny

północno-zachodni

południowo-zachodni

-1,0 -0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0

Wymiar 1; W. własna: ,06552 (56,41% bezwładn. )

-1,0

-0,8

-0,6

-0,4

-0,2

0,0

0,2

0,4

0,6

0,8

1,0

1,2

Wym

iar

2;W

. wła

sna:

,040

65 (3

5,00

%be

zwła

dn. )

W4

W3

W1/W2

W5

południowy

centralny

wschodni

północny

północno-zachodni

południowo-zachodni


SWZP jest również istotnie statystycznie skorelowany z poziomem wykształce-nia. Współczynnik korelacji wynosi 0,19 przy p<0,05. Wyższe wykształcenie znacząco wpływa na poprawę odczuć realizacji potrzeb. Wśród osób z najwyższym wykształ-ceniem można znaleźć zarówno najwięcej osób z wysokimi wartościami wskaźnika SWZP, jak również najmniej osób nisko i skrajnie nisko oceniających realizację po-trzeb (tabela 6.8).

TABELA 6.8. Stopień zaspokojenia potrzeb w zależności od wykształcenia według SWZP (w %)

Kategoria SWZP Wyższe PolicealneŚrednie

zawodoweŚrednie

ogólnokszt.Zasadnicze zawodowe




Istotność statystyczną wykazuje również powiązanie niedoborów zaspokoje-nia potrzeb z liczebnością gospodarstwa domowego (współczynnik korelacji wynosi


0,14, przy p<0,05). Okazuje się, że w gospodarstwach liczniejszych niedobory kon-sumpcji są mniejsze niż w jedno- czy dwuosobowych. Mimo większych wartości wskaźnika SWZP, gospodarstwa składające się z co najmniej pięciu osób częściej niż trzy- lub czteroosobowe skrajnie nisko lub nisko oceniają realizację własnych po-trzeb (tabela 6.9).

TABELA 6.9. Stopień zaspokojenia potrzeb w zależności od wielkości gospodarstwa domowego według SWZP (w %)

Kategoria SWZP 1-osobowe 2-osobowe 3-osobowe 4-osobowe 5-osobowe i większeSkrajnie niski i niski 13,4 9,1 2,4 6,5 6,9Niesatysfakcjonujący 35,8 35,3 34,3 22,3 14,7Przeciętny 40,3 43,4 49,5 55,3 63,3Dobry 10,5 12,2 13,8 15,9 15,1Średnia wartość SWZP 44,7 46,6 48,9 49,5 50,9


Również wiek jest ważną statystycznie zmienną określającą stopień zaspokoje-nia potrzeb. Mimo że współczynnik korelacji wynosi 0,17, przy p<0,05, to widocz-ne są znaczne zależności. Wraz z wiekiem spada średni stopień zaspokojenia potrzeb (z wyjątkiem osób 65+), rośnie zaś udział osób o skrajnie niskim i niskim pozio-mie ich zaspokojenia (tabela 6.10). Co interesujące, najbardziej zadowolone ze swojej konsumpcji są osoby w wieku 18–24 lata, a więc grupa, która – jak wykazały badania – w dużym stopniu jest zagrożona ubóstwem obiektywnym i subiektywnym. Zmniej-szający się współczynnik realizacji potrzeb wraz z wiekiem może świadczyć o coraz większych aspiracjach konsumpcyjnych, a tym samym coraz bardziej krytycznych ocenach zaspokojenia potrzeb. Spadek SWZP może wynikać również z przeniesienia nacisku realizacji potrzeb na młodsze pokolenia oraz próbie realizacji potrzeb zwią-zanych ze szkołą, co powoduje obniżenie satysfakcji z potrzeb bezpośrednio zwią-zanych z respondentem. Pewnym wytłumaczeniem dla zmniejszającej się średniej zaspokojenia potrzeb mogą być rosnące wraz z wiekiem potrzeby zdrowotne, któ-re wiążą się z obniżaniem poziomu wydatków na inne grupy potrzeb, a tym samym z ich gorszą oceną. Jak wynika z danych, w okresie poprzedzającym badania wydatki na zdrowie wzrosły wśród 29,8% respondentów z pierwszej grupy wiekowej i 42,3% z grupy wiekowej 55–64 lata. W grupie osób powyżej 65 lat, ponad 58% wskazu-je na rosnące wydatki zdrowotne, jednak nie idzie to w parze z malejącym SWZP. Jak wykazują analizy, jest to jedyna grupa, w której zaspokojenie potrzeb mierzone SWZP nie jest skorelowane z wydatkami na żywność, mieszkanie, zdrowie, edukację i transport. W pozostałych grupach korelacje pomiędzy wydatkami na poszczególne typy potrzeb a SWZP są istotne statystycznie.


TABELA 6.10. Stopień zaspokojenia potrzeb w grupach wiekowych według SWZP (w %)

Kategoria SWZP 18-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55-64 lata 65 lat i więcejSkrajnie niski i niski 1,7 4,9 4,9 9,9 15,4 3,2Niesatysfakcjonujący 19,7 26,4 32,2 26,2 35,8 25,8Przeciętny 62,9 54,4 45,3 49,7 42,3 67,8Dobry 15,7 14,3 17,6 14,2 6,5 3,2Średnia wartość SWZP 51,8 49,4 48,9 47,4 44,5 47,9


Jak można było przypuszczać, wskaźnik zaspokojenia potrzeb zależy od wiel-kości dochodów gospodarstwa domowego (współczynnik korelacji wynosi 0,28, przy p<0,05). W grupach o najniższych dochodach (do 1000 zł) średnia wartość SWZP jest zbliżona i wynosi nieco ponad 43 punkty. Z kolei najmniejsze ogranicze-nia konsumpcji i relatywnie najkorzystniejszy wskaźnik zaspokojenia potrzeb od-notowano w gospodarstwach o najwyższych dochodach (tabela 6.11). Można przy-jąć, że wyższe dochody pozwalają łagodniej odczuwać ograniczenia konsumpcji. Według K. Kuśmierczyk (2009, 82) zróżnicowania i zmiany dochodów mają w głów-nej mierze charakter obiektywnych prawidłowości uruchamiających przekształcenia w konsumpcji.

TABELA 6.11. Stopień zaspokojenia potrzeb w zależności od wielkości całkowitych dochodów gospodarstwa domowego według SWZP (w %)

Kategoria SWZP 0-500 zł 501-1000 zł 1001-2000 zł 2001-3000 zł 3001-4000 złPowyżej 4000 zł



Analiza stopnia zaspokojenia potrzeb w zależności od głównego źródła utrzy-mania pozwala zauważyć, że potrzeby w największym stopniu realizują osoby pro-wadzące własną działalność gospodarczą. U ponad 40% respondentów z tej grupy SWZP przekracza 60 punktów, a średnie zaspokojenie potrzeb kształtuje się na po-ziomie 56 punktów. Przeciętna odległość pozostałych grup od pracujących na wła-sny rachunek wynosi ponad 8,5 punktu. Na drugim biegunie zaspokojenia potrzeb są respondenci pracujący na zastępstwo. W grupie tej największy odsetek osób re-alizuje potrzeby na poziomie niskim (28,6%), a średnie zaspokojenie potrzeb wy-nosi 43,5 punktu, i jest mniejsze od pracujących na własny rachunek o 12,5 punktu


(tabela 6.12). Co ciekawe, tylko wśród osób pracujących w formach nielegalnych oraz prowadzących własną działalność liczba zdobytych punktów przewyższa średnią dla całej zbiorowości. Można zatem uznać, że praca „na czarno” to ważny czynnik pod-noszący poziom życia, na co wpływa niejednokrotnie łączenie dochodów ze źródeł nielegalnych i zasiłków.

TABELA 6.12. Stopień zaspokojenia potrzeb w zależności od głównego źródła dochodów respondenta według SWZP (w %)

Kategoria SWZPUmowa

zlecenie/o dzieło

Umowa na czas

określony

W nie-pełnym

wymiarze

Praca nie-rejestro-

wana

Własna działal-

ność

Na za-stępstwo

i leasingowaZasiłki Inne

Skrajnie niski i niski 4,2 8,8 2,1 11,8 2,6 28,6 6,8 6,9Niesatysfakcjonujący 28,6 33,6 30,3 17,6 18,4 14,3 31,2 24,9Przeciętny 58,3 47,8 53,1 50,0 38,2 42,8 48,4 57,2Dobry 8,9 9,7 14,5 20,6 40,8 14,3 13,6 11,0Średnia wartość SWZP 48,3 46,6 48,0 49,0 56,0 43,5 48,4 48,6


Gdyby podjąć się ustalenia przeciętnej jednostki, która w największym i naj-mniejszym stopniu jest zagrożona niskim poziomem zaspokojenia potrzeb, wyglą-dałoby to następująco – w pierwszym przypadku byłby to mężczyzna zamieszkujący region centralny, z wykształceniem zawodowym, zamieszkujący samotnie gospodar-stwo domowe, w wieku 55–64 lata, o dochodach przypadających na gospodarstwo domowe nie wyższych niż 1000 zł, pracujący na zastępstwo. W drugim przypadku byłaby to kobieta z regionu południowego z wyższym wykształceniem, zamieszkują-ca w gospodarstwie składającym się z co najmniej 5 osób, w wieku 18–24 lata, o do-chodach przewyższających 4000 zł, prowadząca własną działalność. Warto jednak zaznaczyć, że w niektórych przypadkach różnice te są tak niewielkie, że nawet mi-nimalne zmiany mogłyby diametralnie zmienić „statystyczną” jednostkę. Należy za-tem potraktować tę jednostkę bardziej w kategoriach podsumowujących najwyższy i najniższy stopień zaspokojenia potrzeb niż jako faktyczną reprezentatywną osobę.

3. Stopień zaspokojenia potrzeb badanej ludności wiejskiej o niepewnych dochodach

Podział na kategorie SWZP pozwala wyodrębnić frakcje gospodarstw domowych w różnym stopniu odczuwające zaspokojenie potrzeb. Jak można się spodziewać, wraz z przejściem do wyższej kategorii SWZP rośnie średnia ocena wybranych czynników wpływających na poziom i jakość życia. Warto postawić sobie pytanie

3. Stopień zaspokojenia potrzeb badanej ludności wiejskiej o niepewnych dochodach 223

o powiązanie determinantów poziomu i jakości życia z uzyskanym wskaźnikiem re-alizacji potrzeb.

Indeks w największym stopniu jest skorelowany z poziomem zaspokojenia po-trzeb. Współczynnik korelacji wynosi 0,55, przy p<0,05. Znaczna gradacja odpowie-dzi (od dużych trudności w zakupie jedzenia, przez trudności w realizacji niektórych potrzeb, do odpowiedzi, że dochody wystarczają na zaspokojenie wszystkich potrzeb i gromadzenie kapitału na przyszłość), umożliwia dokonanie szerokiego oglądu su-biektywnej oceny potrzeb respondentów. Szczegółowa analiza pozwala zauważyć, że w grupie W1 realizacja potrzeb bieżących kształtuje się na poziomie 1,77, co wska-zuje na niezwykle trudną sytuację badanej kohorty. Osoby te są zmuszone do rezy-gnacji z potrzeb zdrowotnych, kulturalnych i edukacyjnych, często też nie są w stanie zrealizować wszystkich potrzeb związanych z mieszkaniem, ubraniem i żywnością. Zgoła odmienna sytuacja jest w grupie W5, w której uzyskana średnia ocena kształ-tuje się na poziomie 6,1, co wskazuje, że respondenci w tej grupie nie mają proble-mów z zakupem dóbr i usług, a blisko połowa ma możliwość oszczędzania. Trudno też w tej frakcji znaleźć osobę, która nie mogłyby realizować wymienionych potrzeb, chociażby na minimalnym poziomie (tabela 6.13).

SWZP jest statystycznie istotnie skorelowany z oceną własnej sytuacji mate-rialnej w porównaniu z innymi gospodarstwami domowymi (współczynnik kore-lacji wynosi 0,42, przy p<0,05). Jak wynika z badań, zasadnicza część grupy (65,6%) nie widzi różnic w sytuacji dochodowej pomiędzy własnym gospodarstwem domo-wym a gospodarstwami je otaczającymi. Nie dziwi zatem średnia wartość wskaźni-ka, kształtująca się na poziomie 2,018. Mimo że współczynnik ten rośnie wraz z ka-tegorią SWZP, to jego odchylenie od wartości średniej jest nieznaczne. W grupie W1 różnica ta wynosi -0,7 punktu, a w grupie W5 +0,5 punktu (tabela 6.13). Oce-na własnej sytuacji materialnej w stosunku do otoczenia wynika z niezliczonych in-terakcji zachodzących w okresie porównawczym, o charakterze zarówno wzmacnia-jącym ocenę pozycji jednostki, jak i ją osłabiającym. Uruchomienie tych bodźców prowadzi do uśrednienia własnej oceny. Jak wykazują badania, ludność ma tendencje do naśladownictwa konsumpcji9. Można przyjąć, że porównanie sytuacji materialnej w oparciu o widoczne jej aspekty (posiadanie dóbr i konsumpcja usług) powoduje, że respondenci są przekonani o wysokim podobieństwie realizacji potrzeb. Warto za-uważyć, że porównanie następuje nie w ramach badanej kohorty, ale całej zbiorowo-ści wiejskiej. Zatem sytuacja materialna ludności wiejskiej o niepewnych dochodach, w opinii samych respondentów, w niewielkim stopniu odbiega od sytuacji pozosta-łych osób zamieszkujących tereny wiejskie. Blisko 2/3 zbiorowości twierdzącej, że ich

7 Przy maksymalnej wartości odpowiedzi równej 7.8 Przy maksymalnej wartości odpowiedzi równej 4.9 Por. Merton 1957, 469; Bearden, Netemeyer, Teel 1989, 473–481; Bearden, Etzel 1982,

183–194; Duesenberry 1952, 19–32; Schwer, Daneshvary 1994, 74–81; Simmel 1971, 294–323.


sytuacja jest podobna do warunków pozostałych gospodarstw domowych każe posta-wić pytanie o przyczyny takiej oceny. Rozkład odpowiedzi może sugerować trafność spostrzeżenia J. Baudrillarda (2006, 108), który zauważył, że część osób o relatywnie korzystniejszej sytuacji nie manifestuje własnej konsumpcji. Z kolei zbliżone warun-ki materialne mogą wskazywać na wysoki poziom unifikacji konsumpcji w ostatnich latach. Ta homogenizacja zachowań wynika, według D. Kiełczewskiego (2005, 89), głównie „z tworzenia się globalnej kultury konsumpcji, której towarzyszy detradycjo-nalizacja zachowań konsumenckich”.

Im wyższa kategoria SWZP, tym większy odsetek osób wykazujących zadowole-nie z życia (ocena kształtuje się od 0,8 w grupie W1/W2, do 3,3 w grupie W5) (współ-czynnik korelacji wynosi 0,44, przy p<0,05) (tabela 6.13). Najwyższy odsetek osób odczuwających satysfakcję ze swojej sytuacji życiowej jest w grupie W5, jednak na-wet w niej co dziesiąty respondent jest niezadowolony z życia. Przeciwną sytuację obserwuje się w grupie W1, w której niezadowolenie dotyczy niemal wszystkich re-spondentów, w grupie W3 jest ich ponad połowa. Warto jednocześnie zauważyć pew-ną zależność. Średni poziom zadowolenia z życia w dwóch pierwszych grupach jest niższy niż średni poziom oceny sytuacji materialnej w porównaniu z innymi gospo-darstwami. Interesujące jest to, że wzrost oceny sytuacji materialnej prowadzi do nie-współmiernego wzrostu zadowolenia z życia. Co to oznacza? Można przyjąć, że lepsza sytuacja w stosunku do otoczenia skłania ankietowanych do większego zadowolenia, a więc nie samo posiadanie dóbr świadczy o zadowoleniu konsumenta, ale posiada-nie ich w ilości przewyższającej stan dóbr otoczenia. Nie jest to nowe odkrycie, takie zachowania zauważył T. Veblen (2008, 28) w Teorii klasy próżniaczej. Zwrócił uwagę, że upragnionym celem konsumentów jest osiągnięcie poziomu bogactwa, który sta-wiałby daną jednostkę wyżej od reszty społeczności. Jak potwierdzają badania, do-póki respondent ocenia własny stan materialny jako gorszy niż otaczających go go-spodarstw domowych, dopóty jest niezadowolony lub raczej niezadowolony z życia. Niezadowolenie to ustaje, w sytuacji gdy ocena pozycji materialnej jednostki wzra-sta w porównaniu z otoczeniem. Cytując J.S. Milla, można zauważyć, że „… ludzie nie chcą po prostu być bogaci, chcą być bogatsi od innych…”10.

Istotne znaczenie w kontekście realizacji potrzeb ma adekwatność warunków do oczekiwań respondentów. Dychotomia pomiędzy aspiracjami respondentów a stanem posiadania jest jednym z czynników kształtujących poczucie wykluczenia i niesprawiedliwości, a w konsekwencji oceny poziomu i jakości życia. W grupie W1, W2 i W3 blisko 2/3, a w grupie W4 blisko połowa ankietowanych wskazuje, że wa-runki te nie są wystarczające w stosunku do oczekiwań. Nawet wśród osób o najwyż-szym poziomie zaspokojenia potrzeb, blisko co trzeci ankietowany zwraca uwagę na nieadekwatność warunków. Jak wynika z badań, ocena adekwatności warunków do wymagań kształtuje się średnio na poziomie 1,84 i jedynie w grupach W4 i W5

10 Za: Michoń 2010, 140.


jest wyższa od średniej (tabela 6.13). Warto zauważyć, że w grupie o najniższym po-ziomie zaspokojenia potrzeb ocena adekwatności jest wyższa od zadowolenia z życia oraz oceny sytuacji własnego gospodarstwa domowego w porównaniu z otoczeniem, a w pozostałych grupach (W3, W4 i W5) jest na odwrót. Można przyjąć, że niski po-ziom zaspokojenia potrzeb sprzyja pogodzeniu się z sytuacją, wyższy zaś wzmacnia poczucie niespełnionych potrzeb i większych aspiracji. Należy zwrócić uwagę, że de-prywacja potrzeb często ma charakter subiektywny. Według B. Szopy (2008, 64–66) określenie to oddaje treść stanów psychicznych, wynikających z relatywnie gorszej sytuacji jednostki w stosunku do grupy odniesienia. Poczucie upośledzenia potrzeb wynika z aspiracji, które w danym okresie nie mogą być osiągnięte, a także efektu od-ległości poziomu zaspokojenia potrzeb od oczekiwań. Ważna jest również luka po-między aspiracjami a dochodami pozwalającymi zaspokoić potrzeby w sposób opty-malny, kształtuje bowiem oczekiwania co do zmian.

TABELA 6.13. Wybrane elementy oraz kategorie SWZP

Kategoria SWZPWartość

wskaźnikaLiczebność

grupyWybrane elementy indeksu charakterystyczne

dla poszczególnych grupŚrednia ocena

Skrajnie niski (W1) i niski (W2)

0-30 6,37%

Zaspokojenie potrzeb bieżącychSytuacja materialna w porównaniu z innymi gospodarstwami domowymiZadowolenie z życiaAdekwatność warunków do wymagań

3,2

1,40,81,5

Niesatysfakcjo-nujący (W3)

30,5-45 27,65%


4,4

1,71,91,5

Przeciętny (W4) 45,5-60 51,92%


5,3

2,12,61,9

Dobry (W5) 60,5-75 14,06%


6,1

2,53,32,3

* Zaspokojenie potrzeb bieżących (0-7), sytuacja materialna w porównaniu z innymi gospodarstwami domowymi (0 – jest znacznie gorsza od przeciętnych, 1 – jest gorsza od przeciętnych, 2 – jest podobna jak w innych gospodarstwach domowych, 3 – jest lepsza niż w innych gospodarstwach domowych, 4 – jest znacznie lepsza niż w innych gospodarstwach domowych), zadowolenie z życia (0 – nie, 1 – raczej nie, 2 – trudno powiedzieć, 3 – raczej tak, 4 – tak), adekwatność warunków do wymagań (0 – nie, 1 – raczej nie, 2 – trudno powiedzieć, 3 – raczej tak, 4 – tak)



Najważniejszym wyznacznikiem poziomu życia jest zaspokojenie potrzeb żyw-nościowych. Potrzeby te są realizowane w pierwszym rzędzie i nie mogą być odłożone w czasie. Niezaspokojenie tej grupy potrzeb jest czynnikiem, który praktycznie uniemoż-liwia prawidłowe funkcjonowanie jednostek. Nie dziwi zatem, że ocena sposobu odży-wiania jest istotnie statystycznie skorelowana z SWZP. Jak wynika z badań, im wyższy poziom zaspokojenia potrzeb, tym wyższa ocena sposobu odżywiania się. Podczas gdy w grupie W1/W2 zaledwie 2,8% respondentów wskazuje na dobre odżywianie, a 11,7% raczej dobre, to w grupie W5 tych respondentów jest ponad połowa. Warto zauważyć, że tylko w grupie pierwszej oceny negatywne przewyższają liczbę ocen pozytywnych. Blisko co trzeci respondent nie potrafi jednoznacznie określić sposobu własnego od-żywiania, co może sugerować, że struktura spożycia osób ankietowanych jest zbliżona do struktury spożycia otoczenia, i jako taka jest trudna do oceny (tabela 6.14). Należy za-znaczyć, że subiektywna pozytywna lub negatywna ocena sposobu odżywiania nie może być utożsamiana z prawidłowością struktury spożycia, której w badaniach nie podjęto.

TABELA 6.14. Ocena sposobu odżywiania rodziny w zależności od SWZP (w %)

Wyszczególnienie Dobrze Raczej dobrze Ani dobrze, ani źle Raczej źle ŹleSkrajnie niski i niski (W1/W2) 2,8 11,7 41,1 23,5 20,9Niesatysfakcjonujący (W3) 7,5 33,1 40,7 14,6 4,1Przeciętny (W4) 26,2 32,7 30,0 7,4 3,7Dobry (W5) 52,7 28,0 16,0 1,3 2,0Ogółem 23,2 30,8 31,7 9,6 4,7


Jak można było przypuszczać, SWZP jest również powiązany ze zmianami w po-ziomie zaspokojenia potrzeb żywnościowych. Chociaż w większości gospodarstw domowych sytuacja nie zmieniła się, to w dwóch pierwszych grupach zauważalne było pogorszenie stopnia zaspokojenia potrzeb, w dwóch kolejnych, o relatywnie lep-szej sytuacji, częściej można mówić o poprawie zaspokojenia potrzeb żywnościo-wych (tabela 6.15).

TABELA 6.15. Ocena zaspokojenia potrzeb żywnościowych w porównaniu z rokiem ubiegłym w zależności od SWZP (w %)

Wyszczególnienie Pogorszyło się Poprawiło się Nie uległo zmianomSkrajnie niski i niski (W1/W2) 23,5 1,5 75,0Niesatysfakcjonujący (W3) 19,3 11,9 68,8Przeciętny (W4) 6,7 20,8 72,5Dobry (W5) 8,0 20,7 71,3Ogółem 11,4 17,1 71,5



Oprócz zaspokojenia potrzeb żywnościowych ważnym czynnikiem świadczą-cym o poziomie życia jest posiadanie dóbr. Mimo że nie są one konstytuantą wy-sokiego poziomu życia, to przez możliwość uczestnictwa w życiu społecznym po-prawiają jego jakość. Ilość posiadanych dóbr, połączona z ich użytecznością może wpływać na podniesienie poziomu życia, i na odwrót – konieczność rezygnacji z dóbr codziennego użytku ze względów finansowych może świadczyć o niższym poziomie życia. Ważne jest zwrócenie uwagi na to, że współczynnik nasycenia, chociaż z punk-tu widzenia poziomu życia ma istotne znaczenie, nie jest jednoznaczny z gorszą sytu-acją życiową – część osób świadomie rezygnuje z posiadania dóbr, a poziom ich życia nie jest gorszy niż innych respondentów. Była to podstawowa przesłanka do określe-nia poziomu życia na podstawie braku dóbr z przyczyn finansowych. Wraz ze wzro-stem wskaźnika, a więc wraz z poprawiającą się sytuacją związaną z zaspokojeniem potrzeb, rośnie nasycenie dobrami. Jednocześnie gospodarstwa domowe o najtrud-niejszej sytuacji (skrajnie niski i niski poziom SWZP), znacznie częściej są zmuszo-ne do rezygnacji z dóbr niż gospodarstwa z pozostałych grup (tabela 6.16). Na pod-stawie wskaźnika rezygnacji z dóbr z przyczyn finansowych można przyjąć, że dla osób z grupy W1/W2 takie dobra, jak aparat fotograficzny, robot kuchenny, kom-puter, zmywarka, kuchenka mikrofalowa, TV satelitarna lub kablowa oraz Internet są dobrami o podwyższonym standardzie. Z kolei w ostatniej grupie W5 wyłącznie zmywarka jest dobrem standardowym, a pozostałe dobra są dobrami powszechny-mi11. Wraz ze wzrostem wskaźnika zmniejsza się ilość dóbr o podwyższonym stan-dardzie, a zwiększa ilość dóbr standardowych i powszechnych.

Jak można się było spodziewać SWZP jest skorelowana z oceną wyposażenia mieszkania (0,3321, przy p=0,000). Gospodarstwa domowe o niższym poziomie SWZP gorzej oceniają strukturę i jakość wyposażenia mieszkania. Co ciekawe, za-ledwie niecałe 3% osób źle oceniło wyposażenie swojego mieszkania. W grupie W1/W2 ten odsetek był najwyższy i wyniósł 7,4%, najniższy zaś w grupie W5 – 2%. Bli-sko połowa wszystkich ankietowanych oceniła wyposażenie mieszkania raczej do-brze i dobrze, co trzeci zaś nie potrafił wskazać jednoznacznej odpowiedzi. Tak jak w przypadku wyżywienia, tylko w pierwszej grupie oceny negatywne przewyższały pozytywne (tabela 6.17).

11 Dobra powszechne, standardowe, o podwyższonym standardzie i luksusowe określono, sto-sując przeciwne wskaźniki niż stosowane w badaniach J. Kramer (1998, 161–164). W miejsce wy-znacznika pozytywnego (posiadanie dóbr) posłużono się wyznacznikiem negatywnym (brak dóbr z przyczyn finansowych). I tak, w przypadku dóbr luksusowych współczynnik ten kształtował się na poziomie 90–100%, o podwyższonym standardzie 50–90%, standardowych 10–50% oraz po-wszechnych 0-10%.


TABELA 6.16. Rezygnacja z dóbr trwałego użytkowania ze względów finansowych według SWZP (w %)

WyszczególnienieSkrajnie niski (W1)

i niski (W2)Niesatysfakcjonujący

(W3)Przeciętny

(W4)Dobry (W5)

Pralka 6,2 7,5 2,2 1,3Odbiornik radiowy 6,2 13,9 8,7 2,7Dom/mieszkanie 9,2 10,8 6,1 2,7Chłodziarka 20,0 16,6 6,3 4,0Telefon komórkowy 21,5 8,1 3,3 0,7Odbiornik TV 27,7 4,1 4,5 0,7Samochód osobowy 38,5 29,8 12,5 6,7Rower 40,0 19,7 14,3 8,7Zamrażarka 43,1 23,4 6,5 0,7Aparat fotograficzny 58,5 40,7 19,1 4,0Robot kuchenny 64,6 54,6 30,3 8,0Komputer 66,2 26,8 10,1 1,3Zmywarka 73,9 71,9 55,8 30,7Kuchenka mikrofalowa 76,9 61,7 28,3 6,7TV satelitarna lub kablowa 76,9 26,4 13,0 1,3Internet 83,1 36,6 13,2 2,0

Zaznaczono dobra o podwyższonym standardzie


TABELA 6.17. Ocena wyposażenia mieszkania w zależności od SWZP (w %)

Wyszczególnienie Dobrze Raczej dobrze Ani dobrze, ani źle Raczej źle ŹleSkrajnie niski i niski (W1/W2) 1,5 4,4 63,2 23,5 7,4Niesatysfakcjonujący (W3) 5,8 25,1 50,7 15,3 3,1Przeciętny (W4) 19,1 35,9 33,8 8,7 2,5Dobry (W5) 52,0 29,3 14,7 2,0 2,0Ogółem 18,9 30,0 37,7 10,5 2,9


Jak wspomniano, wyposażenie mieszkania w dobra trwałego użytku jest waż-nym czynnikiem określającym standard życia. Ilość dóbr oraz ich użyteczność uła-twia zaspokajanie potrzeb i sprzyja poczuciu komfortu, można zatem przyjąć, że jest głównym czynnikiem określającym poziom życia. Warto jednak zauważyć, że oprócz posiadania dóbr ważne jest posiadanie mieszkania, w którym owe dobra można gro-madzić. Według H. Domańskiego (2004, 84) posiadanie domu lub mieszkania na wła-sność jest jednym z ważniejszych wyznaczników miejsca w strukturze społecznej.

Wraz z rozwojem w systemie rynkowym kredytu hipotecznego zaszły istotne zmiany w strukturze własnościowej nieruchomości. Posiadanie własnego mieszka-nia, czy też domu, zwłaszcza na wsi, nie stanowi przejawu wyższej pozycji społecznej,


i wbrew temu, na co zwraca uwagę H. Domański (2002, 23), nie musi potwierdzać przynależności do klasy średniej. Jak wynika z badań, większość ludności wiejskiej o niepewnych dochodach posiada mieszkanie, nawet jeśli to posiadanie ma charak-ter iluzoryczny12. Można zaobserwować pewną zależność, która pozwala wytłuma-czyć gorszą sytuację życiową osób z grup najuboższych, a mianowicie powiązanie własności z obciążoną hipoteką. Konieczność spłaty kredytu z odsetkami może być jedną z przyczyn relatywnie gorszej pozycji materialnej tych osób. Wraz z poprawą sytuacji materialnej i zaspokojeniem potrzeb rośnie też udział osób posiadających mieszkanie na własność bez obciążonej hipoteki. Warto zwrócić uwagę na jeszcze je-den aspekt mieszkaniowy – zamieszkiwanie u rodziny. W grupach, które wskazują na swoją relatywnie korzystniejszą sytuację materialną i wyższy poziom zaspokoje-nia potrzeb odsetek osób mieszkających u rodziny jest znacznie wyższy niż w gru-pach najuboższych (tabela 6.18). Jakie wobec tego może być wytłumaczenie takiej sytuacji? Z jednej strony – zamieszkiwanie u rodziny sprzyja obniżeniu kosztów utrzymania dzięki ich rozłożeniu na większą grupę osób, z drugiej strony – respon-denci nie są obarczeni spłatą zobowiązań kredytowych, co umożliwia zaspokajanie innej grupy potrzeb, a tym samym korzystniejszej ich oceny i w rezultacie wyższe-go poziomu SWZP. Niższy poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych docho-dach nie ma więc wymiaru egzystencjalnego, jest raczej skutkiem gorszego wyposa-żenia (w większym stopniu pod względem jakościowym niż ilościowym), mniejszej partycypacji w usługach o charakterze kulturalnym, oświatowym, czy też związanych ze spędzaniem czasu wolnego.

TABELA 6.18. Typ własności mieszkania oraz wybrane dane w zależności od SWZP (w %)



(W3)Przeciętny

(W4)Dobry (W5)

Własność z obciążoną hipoteką 63,2 25,8 18,4 22,7Własność bez obciążonej hipoteki 20,6 47,8 48,7 54,0Mieszkanie spółdzielcze 2,9 6,4 4,3 1,3Mieszkanie lokatorskie 5,9 3,4 1,4 1,3Mieszkanie wynajmowane/podnajem części mieszkania

3,0 4,4 5,9 1,4

Mieszkanie socjalne 1,5 1,0 0,2 0,7Mieszkanie u rodziny 2,9 10,5 20,0 17,3Inna forma 0,0 0,7 1,1 1,3Średnia powierzchnia 80,3 80,6 99,7 116,2Liczba pokoi (bez kuchni, jadalni itp.) 2,6 3,2 4,0 4,5


12 Iluzoryczny charakter posiadania mieszkania wynika z jego zakupu na kredyt i do czasu spłacenia kredytu posiadania tej nieruchomości przez bank.


Truizmem jest twierdzenie, że mieszkanie odgrywa ważną rolę w funkcjonowa-niu każdej rodziny, daje poczucie bezpieczeństwa, stwarza możliwości rozwoju oraz prowadzenia życia codziennego, jest miejscem pracy, odpoczynku, rozrywki i regene-racji sił13. Ważniejsze z punktu widzenia niniejszych badań jest stwierdzenie I. Herbst (1996, 121), że mieszkanie jako dobro pierwszej potrzeby decyduje o realizacji in-nych potrzeb. Waga tego stwierdzenia wynika z możliwości stworzenia swoistego ro-dzaju ciągu przyczynowo-skutkowego. Posiadanie mieszkania wpływa na posiadanie dóbr stanowiących jego wyposażenie. Z kolei ich nabycie jest uwarunkowane moż-liwościami dochodowymi jednostek. Niewystarczające dochody połączone z chę-cią posiadania dóbr wyzwalają potrzebę zaciągania zobowiązań. Jak wynika z badań, 21,7% ankietowanych ma zobowiązania, z tego zaledwie co dziesiąty do 1000 zło-tych, a co czwarty powyżej 10 tys. złotych. Głównym celem pożyczki jest bieżąca kon-sumpcja, którą wskazało 26,4% respondentów. Ważnym celem pożyczek jest również mieszkanie oraz samochód (tabela 6.19). Warto zwrócić uwagę na kategorię „inne”. Wśród osób wskazujących inne cele dominowały pożyczki na edukację dzieci, za-kup sprzętu gospodarstwa domowego, czy też pomoc dzieciom. Cel pożyczki zależy od sytuacji ekonomicznej respondenta. Im gorsza sytuacja, tym wyższy odsetek osób, które pożyczkę przeznaczają na bieżącą konsumpcję, z kolei wśród grup o relatywnie lepszej sytuacji materialnej pożyczka jest skierowana głównie na dom i samochód. Warto zauważyć, że część osób (10,4%) została zmuszona do zaciągania zobowią-zań, by spłacić dotychczasowe zadłużenie. Jest to szczególnie niebezpieczne, ponie-waż może prowadzić do spirali zadłużenia, a w konsekwencji do pogarszania się po-ziomu życia, a tym samym przesuwania się do niższych kategorii SWZP.

TABELA 6.19. Cel zaciągniętej pożyczki/kredytu w zależności od SWZP (w %)

Wyszczególnienie OgółemSkrajnie niski (W1)

i niski (W2)Niesatysfakcjo-

nujący (W3)Przeciętny

(W4)Dobry (W5)

Mieszkanie/dom 22,9 22,2 13,9 26,7 30,0Samochód 18,6 0,0 16,7 18,8 30,0Codzienne życie/bieżąca konsumpcja

26,4 44,4 37,5 21,8 10,0

Spłata poprzedniego zadłużenia 10,4 5,6 20,8 6,9 2,5Na własną działalność gospodarczą 8,7 0,0 2,8 10,9 17,5Inne 13,0 27,8 8,3 14,9 10,0


Warto zwrócić uwagę na pewien mechanizm zadłużania się wynikający z dual-nego znaczenia konsumpcji. Z jednej strony „posiadanie” jest traktowane instrumen-talnie, co przejawia się w nabywaniu dóbr i usług dla celów praktycznych, z drugiej

13 Por. Kwasek 2002, 129; Kusińska 2009a, 205-210; Zalega 2013, 45–61.


zaś ma charakter symboliczny, w którym przekazywane są komunikaty na temat statusu społecznego jednostki, a także jej poziomu życia14. Te dwa obszary sprzy-jają dążeniom do „posiadania” oraz „posiadania na pokaz”. Owe „posiadania” stają się wyznacznikiem życia. D. Miller (1998, 128) zwraca uwagę, że kupowanie staje się trywialną aktywnością, zaś D. Slater (1997, 122) dodaje, że kultura konsumenc-ka promuje poczucie, że przedmiot i podmiot (a więc dobra i konsumenci) stają się nierozerwalną całością. J. Kornai (1972, 10–11) zaznacza, że zaspokajanie potrzeb, proporcjonalnie do warunków materialnych i kulturowych otoczenia, jest konse-kwencją rozmaitych wpływów społecznych. Zatem idea konsumpcjonizmu prowa-dzi do zaciągania zobowiązań, tak by sprostać oczekiwaniom otoczenia. Zaciąganie zobowiązań staje się nie tylko koniecznością wewnętrzną, ale bardziej odpowie-dzią na posiadanie dóbr przez innych. Można byłoby zatem zgodzić się ze słowami K. Marksa, że towary wydają się „mieć moc tyranizowania”15. Nabywanie dóbr, nawet kosztem zadłużania, jest formą pozornej ucieczki przed biedą.

Zadłużanie nie jest aktem samym w sobie złym i nie może świadczyć o niskim czy wysokim poziomie życia ludności. O gorszej sytuacji ekonomicznej mogą jednak świadczyć zaległości w spłacie zobowiązań16. Jak wynika z badań, w grupie respon-dentów zaległości w spłacie zobowiązań nie stanowią istotnego problemu. Zaledwie 8% respondentów wykazuje nieregularną spłatę zobowiązań, przy czym wśród osób o najgorszej sytuacji życiowej z problemem tym boryka się co czwarta osoba, z kolei wśród osób o najlepszej pozycji materialnej zaledwie kilku respondentów (1,4%) (ta-bela 6.20). Z badań wynika również, że co trzeci respondent zalega z opłatami przez okres dłuższy niż 3 miesiące.

TABELA 6.20. Zaległości za czynsz, energię elektryczną, kredyt w zależności od SWZP (w %)

Wyszczególnienie Tak, ale niewiele Tak, znacznie NieSkrajnie niski i niski (W1/W2) 11,8 13,2 75,0Niesatysfakcjonujący (W3) 11,5 2,4 86,1Przeciętny (W4) 3,4 1,3 95,3Dobry (W5) 0,7 0,7 98,6Ogółem 5,8 2,3 91,9


Zaciągnięte pożyczki stanowią obraz konsumpcji przyśpieszonej w czasie. Z kolei część osób odracza konsumpcję na przyszłość, gromadząc środki w formie

14 Por. Aldridge 2006, 25–34.15 Za: Eagleton 1991, 85.16 A. Furnham i M. Argyle (1998, 113) zwracają uwagę na dwie formy zadłużania się. Pierwsza

– intencjonalna i przemyślana, w celu realizacji potrzeb, drugą zaś autorzy określają jako „niedobro-wolną niezdolność do dokonywania płatności, co do których oczekuje się natychmiastowej spłaty”.


oszczędności. Według T. Zaleśkiewicza (2013, 226–243) decyzje te stanowią „dwie strony tego samego medalu” – konsumpcji. Podobnie jak gorsza sytuacja material-na respondentów sprzyjała zaciąganiu zobowiązań, tak wyższy poziom wskaźni-ka SWZP ma odzwierciedlenie w posiadanych oszczędnościach. Mimo że co trze-ci respondent wskazuje, że posiada oszczędności, to wśród najuboższych odsetek ten wynosi zaledwie 2,9%, a wśród osób o relatywnie najlepszej sytuacji 58,0%. Bli-sko co trzeci respondent wskazuje, że posiadał oszczędności, ale zostały one wydane na konsumpcję w ciągu roku poprzedzającego badania (tabela 6.21).

TABELA 6.21. Posiadanie oszczędności a SWZP (w %)

Wyszczególnienie TakMiałem, ale w ostatnim czasie zostały wydane

na konsumpcję dóbrNie

Skrajnie niski i niski (W1/W2) 2,9 26,5 70,6Niesatysfakcjonujący (W3) 18,0 35,9 46,1Przeciętny (W4) 36,1 31,4 32,5Dobry (W5) 58,0 15,3 26,7Ogółem 32,1 30,0 37,9


Oszczędności w gospodarstwie domowym służą konkretnym celom, czyli zacho-waniu płynności, uzyskaniu dodatkowych środków, dzięki którym można zwiększyć siłę nabywczą w przyszłości, transferom międzypokoleniowym, zwiększeniu poczu-cia bezpieczeństwa w sytuacjach losowych itp. (Harasim 2007). Wynikają z ekstra-polacji przyszłości na podstawie obecnej sytuacji oraz doświadczeń przeszłości. J.M. Keynes wyróżnił osiem motywów oszczędzania: zapobiegliwość (ostrożność), prze-zorność, zysk ze stopy procentowej, powiększanie dobrobytu, niezależność, przedsię-biorczość, spadek, skąpstwo17. Jak wynika z badań, dominującym motywem oszczę-dzania jest rezerwa na wydatki bieżące, głównie na wydatki remontowe, co wynika zarówno z zapobiegliwości, jak i motywu poprawy dobrobytu. W miarę przesuwa-nia się do kolejnych grup SWZP można zauważyć zmianę motywów oszczędzania. Pojawiają się nowe potrzeby, jednak najważniejsza potrzeba zostaje utrzymana. Wy-niki potwierdzają badania K.E. Wärneryda (2004, 530–566), który zauważył, że „go-spodarstwa domowe z czasem wspinają się ku górze”. Przejawia się to przejściem od zachowań typowych dla zarządzania gotówką i zabezpieczenia się na wypadek nieoczekiwanych wydatków, do gromadzenia pieniędzy w celu podwyższenia dobro-bytu (tabela 6.22).

17 Za: Webley, Nyhus 2008, 105–131.


TABELA 6.22. Cel gromadzenia oszczędności w zależności od SWZP (w %)



(W3)Przeciętny

(W4)Dobry (W5)

Rezerwa na wydatki bieżące (zapobiegliwość)

70,6 95,0 79,9 71,8 52,7

Opłaty stałe (przezorność) 13,9 5,0 7,5 12,8 28,2Zakup dóbr trwałego użytku (powiększanie dobrobytu)

6,3 - 7,5 6,4 5,5

Zabezpieczenie na przyszłość (niezależność)

4,7 - 1,3 6,1 5,5

Wakacje (niezależność) 0,6 - 0,6 0,8 -Rozwój przedsiębiorstwa (przedsiębiorczość)

0,6 - - 0,5 1,8

Zakup domu /mieszkania (powiększanie dobrobytu)

0,3 - - - 1,8

Pomoc dzieciom (spadek) 1,5 - 1,9 0,5 4,5Leczenie (zapobiegliwość) 0,9 - 1,3 1,1 -


Oprócz materialnych aspektów poziomu życia, duże znaczenie mają aspek-ty niematerialne – zdrowie, wykształcenie i sposób spędzania czasu wolnego. Wraz ze wzrostem SWZP rosną oceny poszczególnych aspektów życia. Jak wynika z badań, współczynnik zbieżności kształtuje się na poziomie 0,53 dla potrzeb zdrowotnych, 0,49 dla potrzeb kulturalnych, 0,48 dla potrzeb socjalnych, 0,46 dla potrzeb eduka-cyjnych oraz 0,44 dla potrzeb związanych z wypoczynkiem i rekreacją (każdorazowo przy p<0,05). Można zauważyć, że w grupie W1/W2 udział osób oceniających dobrze lub bardzo dobrze realizację potrzeb niematerialnych kształtuje się od 0 (turysty-ka i rekreacja, kultura) do 7,4% (potrzeby edukacyjne). Co trzeci ankietowany w tej grupie ocenia zaspokojenie potrzeb związanych z turystyką i rekreacją, zdrowotnych oraz kulturalnych na poziomie bardzo złym. Zasadnicza większość ankietowanych zwraca uwagę, że ich potrzeby niematerialne są realizowane w stopniu niewystarcza-jącym. W grupie W3 istotnie wzrasta udział osób twierdzących, że ich potrzeby są realizowane w stopniu wystarczającym, ale nadal od 25 do 50% respondentów oce-nia realizację potrzeb bardzo źle lub niewystarczająco. W grupie W4 wzrasta odse-tek osób oceniających zaspokojenie potrzeb w stopniu co najmniej dobrym. Najle-piej oceniane są potrzeby socjalne, nieco gorzej edukacyjne i zdrowotne. W grupie W5 ponad 90% ankietowanych zwraca uwagę, że ich potrzeby są zaspokajane przy-najmniej w stopniu wystarczającym (tabela 6.23).


TABELA 6.23. Poziom zaspokojenia potrzeb niematerialnych w zależności od kategorii SWZP

Kategoria SWZP Wyszczególnienie Bardzo zły Niewystarczający Wystarczający Dobry Bardzo dobry

Skrajnie niski (W1) i niski (W2)

Turystyka i rekreacja 33,8 58,8 7,4 0,0 0,0Usługi zdrowotne 33,8 55,9 8,8 1,5 0,0Potrzeby kulturalne 32,4 55,9 11,8 0,0 0,0Potrzeby edukacyjne 29,4 39,7 23,5 5,9 1,5Potrzeby socjalne 5,9 51,5 38,2 2,9 1,5

Niesatysfakcjo-nujący (W3)


Przeciętny (W4)


Dobry (W5)



Dla osób o najniższym poziomie życia potrzeby zdrowotne i związane ze spędza-niem czasu wolnego należy traktować jako potrzeby o podwyższonym standardzie, a nawet luksusowe. Wynika to z niewielkiego udziału osób, które mają wystarczają-ce środki na ich zaspokojenie. Wraz z rosnącą grupą SWZP zmienia się charakter potrzeb niematerialnych, które stają się standardowe dla osób z grupy W4 oraz po-wszechne dla osób z grupy W5. Chociaż w największym stopniu realizowane są po-trzeby socjalne, to dla 15% ankietowanych nie wystarcza środków na utrzymywanie kontaktów towarzyskich z rodziną i najbliższymi. Warto też zauważyć, że ankieto-wani mają największy problem z realizacją potrzeb związanych z turystyką i rekre-acją – co trzecia osoba nie mogła ich zaspokoić w wystarczającym stopniu. Warto zasygnalizować, że ocena zaspokojenia potrzeb niematerialnych, a tym samym sytu-acji ekonomiczno-społecznej, wynika z interpretacji rzeczywistości, która jest spójna z postawami i celami jednostki (Fatuła 2013, 110–118). Korzystniejsza sytuacja eko-nomiczna w stosunku do otoczenia, sprzyja lepszym ocenom zaspokojenia potrzeb, i na odwrót. Można zatem przyjąć, że postawy badanej grupy są nie tylko wynikiem faktycznego braku zaspokojenia potrzeb, ale ich zaspokojenia w stopniu diametral-nie różnym niż czyni to otoczenie.


Stopień zaspokojenia potrzeb, porównanie z otoczeniem oraz aspiracje wpły-wają na oczekiwania respondentów co do zmian sytuacji materialnej w przyszłości18. Jak wykazują badania, wyłącznie wśród osób z grupy W5 odsetek osób uważających, że ich sytuacja poprawi się przewyższa odsetek osób uważających, że ich sytuacja się pogorszy. Respondenci z grup W1/W2, W3 i W4 rzadko mają poczucie, że ich sy-tuacja zmierza w dobrym kierunku (tabela 6.24). Pesymizm respondentów wynika przede wszystkim z braku perspektyw na stałe zatrudnienie, poczucia beznadziejno-ści i gorszej sytuacji niż grup odniesienia. Takie myślenie jest skutkiem braku zrozu-mienia powodów własnej porażki na rynku i wiąże się z poczuciem braku kontroli (Frieske 2012, 33). Sytuacja staje się nieprzewidywalna, a przez to trudna do zrozu-mienia i akceptacji. Nastawienie konsumentów do zmian w przyszłości jest niezmier-nie ważne, determinuje bowiem decyzje nabywcze. Ekonomiczny optymizm sprawia, że konsumenci są bardziej skłonni dokonywać zakupu na kredyt, z kolei ekonomiczna niepewność sprzyja odbudowie rezerw i ograniczaniu wydatków (Burgiel 2011, 198).

TABELA 6.24. Poziom optymizmu respondentów w zależności od SWZP (w %)

WyszczególnienieW kolejnych latach moja sytuacja poprawi się…

zdecydowanie zgadzam się

raczej zgadzam się

raczej nie zgadzam się

zdecydowanie nie zgadzam się

trudno powiedzieć

Skrajnie niski i niski (W1/W2) 2,9 5,9 20,6 1,5 69,1Niesatysfakcjonujący (W3) 1,7 18,6 27,5 11,2 41,0Przeciętny (W4) 7,2 18,6 19,0 9,2 46,0Dobry (W5) 14,0 21,4 3,3 6,0 55,3


Warto zauważyć, że przewidywania co do kierunku zmian w strukturze kon-sumpcji i zaspokojenia potrzeb wśród ludności wiejskiej o niepewnych dochodach w warunkach zmian gospodarczych i politycznych jest trudne. Przewidywania eko-nomiczne są utrudnione nie tylko ze względu na zniekształcenie uwarunkowań ekonomicznych przez relacje polityczne, lecz także przez zachodzące procesy de-mograficzne (zarówno wiek, jak i struktura gospodarstw domowych), globalizacyj-ne (w tym również procesy urbanizacyjne), technologiczne, czy też aspiracyjne lud-ności. Wzrost znaczenia przesłanek zdrowotnych, czasu wolnego oraz świadomości konsumpcji mogą stanowić podstawę racjonalizacji zachowań konsumentów, jednak bez jednoczesnej poprawy sytuacji bytowej gospodarstw domowych poprawa sytu-acji konsumpcyjnej badanej grupy nie będzie możliwa. Według E. Kieżel (1994, 58), intensywność zmian w strukturze konsumpcji zależy od zmian w dochodach real-nych konsumentów.

18 Korelacja pomiędzy SWZP a oczekiwaniami co do zmian w przyszłości kształtuje się na po-ziomie 0,2985, przy p=0,000.


4. Zaspokojenie potrzeb w koncepcji sytuacji dochodowej

W analizie poziomu życia ludności kluczowe znaczenie ma zestawienie poziomu za-spokojenia potrzeb z ubóstwem dochodowym. Wyjaśnienie powiązania pomiędzy tymi obszarami tworzy podstawy do wyznaczenia grupy osób w największym stop-niu zagrożonych wykluczeniem, zarówno w wymiarze społecznym, jak i ekonomicz-nym. Jak wynika z badań, korelacja pomiędzy SWZP a przynależnością do grupy osób ubogich jest znaczna (0,40) i wykazuje zależność statystyczną (przy poziomie istotności p<0,05). Niewystarczający poziom dochodów implikuje brak zaspokoje-nia potrzeb, i na odwrót. W grupie osób W1/W2 co czwarty ankietowany żyje po-niżej progu ubóstwa skrajnego, a blisko ¾ poniżej progu minimum socjalnego. Jed-nak, co potwierdzają badania, ubóstwo dochodowe nie jest domeną wyłącznie osób z pierwszej grupy SWZP. Jak można zaobserwować, również wśród osób o najlep-szej sytuacji życiowej (W5) można znaleźć respondentów, których dochody wskazu-ją na ekonomiczną degradację19. Mimo że odsetek ankietowanych, których dochody nie przekraczają progu ubóstwa egzystencjalnego wynosi 3,04%, a żyjących poniżej progu ubóstwa ustawowego jest 2,94%, to problem skrajnie niskich dochodów doty-ka wszystkie grupy (tabela 6.25). Występowanie osób skrajnie ubogich wśród grup SWZP o najwyższym poziomie zaspokojenia potrzeb pozwala sformułować nastę-pujące wnioski:

1. poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach we wszystkich gru-pach jest niski;

2. brak środków pieniężnych nie jest czynnikiem uniemożliwiającym zaspoko-jenie potrzeb na oczekiwanym poziomie – część osób o niskich dochodach cechuje się mikrozaradnością, pozwalającą na zaspokojenie potrzeb na rela-tywnie wysokim poziomie;

3. wysoki poziom SWZP przy jednocześnie niskich dochodach może świadczyć o obniżaniu aspiracji konsumpcyjnych badanych osób, które mimo niskiego stopnia zaspokojenia potrzeb wskazują odpowiedzi sugerujące satysfakcjonu-jący poziom ich realizacji.

Warto zwrócić uwagę na wysokie wskaźniki ubóstwa subiektywnego we wszystkich badanych grupach. Nie dziwią one zwłaszcza w kontekście ubóstwa rozumianego jako kwestia społeczna. Poczucie niskich dochodów zależy z jednej strony od spo-łecznego otoczenia i dominujących wyobrażeń na temat ubóstwa, z drugiej zaś od wyobrażeń na temat dochodów osób funkcjonujących w tych samych kręgach konsumpcyjnych, a także kręgach, do których jednostki aspirują. Grupy najuboższe

19 Trajektorie degradacji przybierają zarówno oblicze społeczne, jak i osobiste. Pierwsze zwią-zane są ze społecznym doświadczeniem zmian rzeczywistości dokonujących się w społeczeń-stwie, drugie zaś są efektem indywidualnych doświadczeń niskiego poziomu życia (Rakowski 2009, 45–56).

4. Zaspokojenie potrzeb w koncepcji sytuacji dochodowej 237

mają poczucie upośledzenia finansowego i materialnego w stosunku do niemal całe-go społeczeństwa. Deprywacja ta zmniejsza się wraz z przechodzeniem do wyższych grup SWZP (tabela 6.25).

TABELA 6.25. Zasięg ubóstwa w zależności od SWZP (w %)




(W4)Dobry (W5)

Ubóstwo obiektywne (minimum egzystencji) 26,18 14,51 9,70 3,04Ubóstwo obiektywne (minimum socjalne) 74,17 53,89 43,24 23,11Ubóstwo obiektywne (granica ustawowa) 17,34 8,46 7,07 2,94Ubóstwo relatywne (50% mediany dochodów ekwiwalentnych)

25,74 14,04 9,51 3,01

Ubóstwo subiektywne (SPL) 77,14 50,83 37,16 30,19Ubóstwo subiektywne (LPL) 61,00 38,87 30,86 23,79


Jednym z przejawów radzenia sobie z rzeczywistością jest umiejętność „wiąza-nia końca z końcem” (Deleeck 1977, 1–23)20, która może być traktowana jako kluczo-wy element „kreatywnego ludzkiego działania sprawczego” (Titterton 1992, 1). Współ-czynnik korelacji SWZP z pytaniem Deleecka kształtuje się na poziomie 0,31, przy p<0,05. Jak można się spodziewać, im większe zaspokojenie potrzeb, tym większa ła-twość „wiązania końca z końcem” (tabela 6.26). Można zauważyć pewną niekonse-kwencję w odpowiedziach ankietowanych. Część z nich wskazuje na niewystarczają-ce zaspokojenie potrzeb (SWZP mniejszy niż 30), jednocześnie stwierdzając łatwość „wiązania końca z końcem”, część zaś udziela odpowiedzi, które sugerują realizację większości potrzeb (SWZP zawierający się w przedziale 61,0–67,0), co w połącze-niu ze wskazaniem na trudności w „wiązaniu końca z końcem” pozwala zauważyć dysonans poznawczy ankietowanych. T. Słaby (2013, 198) przytacza zbadane w psy-chologii zdrowia pewne relacje wyjaśniające ten paradoks. Dylemat niezadowolenia przejawiający się w niedoborach konsumpcji (niski wskaźnik SWZP) i dobra oce-na możliwości finansowych (wiązanie „końca z końcem”), i na odwrót, może wy-nikać z kilku powodów, np. krótkiego okresu odczuwania niedoborów, przeniesie-nia akcentu na wymiar życia niematerialnego, prowadzenia strategii wyrównywania ograniczeń konsumpcji przez zaciąganie pożyczek, pogodzenia się z sytuacją, a także przyzwolenia na okresowe pogarszanie się warunków życia.

20 Za: Flik, van Praag 1991, 311–330.


TABELA 6.26. Poczucie możliwości „wiązania końca z końcem” w zależności od grupy SWZP



(W3)Przeciętny

(W4)Dobry (W5)

Tak, z łatwością 1,5 18,3 37,5 58,0Tak, ale z trudem 79,4 71,9 58,3 38,0Nie 19,1 9,8 4,2 4,0


O dysonansie poznawczym ankietowanych może świadczyć również odpowiedź na kolejne pytanie, w którym respondenci mieli zadeklarować, czy kiedykolwiek znajdowali się w sytuacji, którą można traktować jako ubóstwo. Wśród badanej zbio-rowości stan ten deklarowało 28,6% populacji, w tym dwie osoby (z grupy W1/W2) uznały że położenie to ma charakter permanentny. Im lepsza sytuacja materialna, tym odsetek osób wskazujących na własne ubóstwo był mniejszy. O pewnej niekon-sekwencji świadczy deklaracja 71,4% respondentów twierdzących, że nigdy w takiej sytuacji się nie znalazło21, mimo że monetarne wskaźniki ubóstwa wskazują na co in-nego (tabela 6.27).

TABELA 6.27. Deklaracja własnego ubóstwa w zależności od grupy SWZP



(W3)Przeciętny

(W4)Dobry (W5)

Nigdy 71,4 60,3 58,3 74,2 92,0Czasami 26,2 26,5 38,3 25,3 8,0Często 2,3 11,8 3,4 0,5 -Całe życie 0,1 1,5 - - -


Powiązanie ubóstwa z poziomem realizacji potrzeb unaocznia przeobrażenia aspiracji dochodowych zachodzących wraz ze zmianą sytuacji życiowej22. Jak wynika z badań, kierunek zmian aspiracji i zaspokojenia potrzeb jest jednostronny – wyższy poziom zaspokojenia potrzeb sprzyja zwiększonym aspiracjom. Zależność ta nie za-wsze ma charakter odwrotny – zaspokojenie potrzeb w niższym stopniu nie musi po-wodować redukcji aspiracji. Wpływa na to wiele czynników będących konsekwencją

21 Warto jednak zaznaczyć, że respondenci sami definiowali ubóstwo. O przyporządkowaniu do grupy ubogich decydowało przeświadczenie respondentów o tym, czym ono jest. Podczas wy-wiadów wskazywali, że ubóstwo to bezdomność, stan, w którym jedyną szansą przeżycia jest zbie-ranie żywności z kontenerów na śmieci lub żebractwo. Respondenci rzadko utożsamiali ubóstwo było z niedostatkiem, częściej zaś ze skrajnym pozbawieniem możliwości zaspokajania potrzeb, lub też ekskluzją społeczną. Nie dziwi zatem niski odsetek osób przyporządkowujących własną sytu-ację do stanu ubóstwa.

22 Por. Smyczek 2002, 76–82.

4. Zaspokojenie potrzeb w koncepcji sytuacji dochodowej 239

odczuwanego stopnia zaspokojenia własnych ambicji konsumpcyjnych, co znajdu-je potwierdzenie w badaniach między innymi: F. van Herwaardena i in. (1977, 283–300), B.M.S. van Praaga i N.L. van der Sara (1988, 193–210), B. Sinclair-Desgagné’a (2002), A. Stutzera (2004, 89–109), czy też D. Ray (2014). Przekonanie o relatywnie niższym poziomie zaspokojenia potrzeb w stosunku do otoczenia może prowadzić do braku akceptacji aktualnego poziomu życia, nasilając roszczeniowość grupy. Z ko-lei jednostki, które odczuwają upośledzenie w zakresie konsumpcji dóbr, same doko-nują redukcji własnej pozycji w hierarchii społecznej, a ich poziom aspiracji docho-dowych maleje23. Redukcja oczekiwań jest konsekwencją niespełnionych oczekiwań i prób dostosowania się do nowej sytuacji.

W grupach o wyższym poziomie zaspokojenia potrzeb można zauważyć wyż-szy poziom dochodów pozwalających „wiązać koniec z końcem”, jak i dla poszcze-gólnych stanów sytuacji życiowej (bardzo dobry, dobry, ledwo wystarczający, niewy-starczający i zły). Respondenci z grup o wyższym poziomie zaspokojenia potrzeb wskazują również na wyższe progi określające poziom biedy (tabela 6.28).

TABELA 6.28. Progi dochodowe dla ubóstwa subiektywnego według grup SWZP

Wyszczególnienie W1/W2 W3 W4 W5Minimum dochodów w gospodarstwie domowym pozwalające „wiązać koniec z końcem” (SPL)

gospodarstwo domowe 2141,97 2959,60 3249,76 3938,05

w przeliczeniu na osobę 647,32 964,67 885,25 1097,87

Dochód netto dla poszczególnych stanów sytuacji życiowej (LPL)

bardzo dobry 4416,21 4442,06 5224,58 6997,39dobry 2608,88 3281,73 3745,62 4618,72ledwo wystarczający 1864,03 2314,78 2516,65 3091,05niewystarczający 1326,57 1530,75 1805,92 2118,05zły 538,79 960,18 1151,55 1566,24

Kwota wskazana przez respondentów określająca próg ubóstwa (w przeliczeniu na osobę)

302,00 386,51 495,08 599,49


Można zauważyć pewną racjonalność oczekiwań dochodowych respondentów24. Ankietowani zwykle oczekują dochodów niewiele wyższych od dotychczas uzyski-wanych, na tej podstawie formułują progi25 pozwalające osiągnąć określony po-ziom zaspokojenia potrzeb. Respondenci w poszczególnych kohortach porównują się do grup odniesienia będących w bezpośrednim zbliżeniu, co wpływa na ograni-czanie oczekiwań. Występująca tendencja do traktowania obecnego stanu posiadania jako punktu wyjścia przekształca się w potrzebę równania do grup stojących stopień wyżej w hierarchii pod względem zamożności. Podstawą oczekiwań nie jest zatem

23 Por. van de Stadt, Kapteyn, van de Geer 1985, 179–87.24 Por. Kieżel 2002, 93–104.25 Odwołując się do metody lejdejskiej.


stan najwyższego zaspokojenia potrzeb, ale stan ich realizacji adekwatny do aspira-cji życiowych i najbliższych aspiracyjnie możliwości26. Według B. Szopy (1994, 66), „w Polsce przesłanką deprywacji [potrzeb] bywa przede wszystkim odległość poziomu zaspokajanych potrzeb od aspiracji konsumpcyjnych, przy równoczesnej przepaści po-między możliwością pokrycia potrzeb na drodze dochodów z pracy a prawdopodobień-stwem ich zaspokojenia poprzez inne działania”.

Warto zauważyć dużą zbieżność pomiędzy współczynnikiem zaspokojenia po-trzeb a sytuacją dochodową (poziomem ubóstwa). Mimo że SWZP nie jest jedno-znacznym odzwierciedleniem wielkości dochodów i przynależności do kohorty osób ubogich, to w istotny sposób obrazuje te dwa zjawiska, charakteryzując grupę osób upośledzonych zarówno konsumpcyjnie, jak i dochodowo.

5. Postawy życiowe badanej ludności – strategie zachowań

Stopień zaspokojenia potrzeb, a tym samym przynależność do grup SWZP, oraz nie-wystarczające dochody są podstawowym elementem kształtującym postawy życio-we ludności wiejskiej o niepewnych dochodach. Mimo że literatura przedmiotu wskazuje na czynniki zewnętrzne jako najważniejsze determinanty poziomu ży-cia – między innymi czynniki instytucjonalne (polityka państwa, niedoskonałości rynku ubezpieczeń, problemy z koordynacją) oraz otoczenie zewnętrzne – bliskie (problemy rodzinne czy związane z szerokorozumianym otoczeniem), to nie mniej istotne są czynniki behawioralne27. Ankietowani główną przyczynę obecnej sytu-acji upatrują w czynnikach instytucjonalnych związanych z wadliwym funkcjono-waniem instytucji państwowych. Można zauważyć, że im gorsza sytuacja material-na, tym większa skłonność do przenoszenia odpowiedzialności za obecną sytuację na państwo oraz postrzeganie jego działań jako nieefektywnych, czy wręcz niespra-wiedliwych. Niemal 3/4 respondentów z grupy W1 uważa, że to państwo ponosi winę za ich trudną sytuację, podczas gdy w grupie W5 udział ten spada do 1/3. Ankieto-wani wskazują na brak odpowiednich rozwiązań dotyczących rynku pracy, pozwa-lających uzyskać zatrudnienie zgodne z oczekiwaniami, niski poziom świadczeń po-mocowych oraz minimalnego wynagrodzenia, niski poziom wydatków na pasywne i aktywne formy zwalczania bezrobocia i redukowania poślednich stosunków pracy oraz umów ograniczających prawa pracownicze. Jednocześnie oczekują od państwa

26 S. Frederick i G. Loewstein (1999, 302–329) zwracają uwagę, że granica porównań jest płyn-na, a aspiracje mają charakter dynamiczny. Przejście do wyższej grupy dochodowej zwykle prowa-dzi do wzrostu poziomu aspiracji, a dochody, które były dotychczas uważane przez konsumentów za wystarczające, przestają przynosić satysfakcję.

27 Por. Dalton, Ghosal, Mani 2011, 1–34; Loury 1981, 843–867; Galor, Zeira 1993, 35–52; Bardhan 1997, 1320–1346; Hoff, Sen 2005, 1167–1189.

5. Postawy życiowe badanej ludności – strategie zachowań 241

większego zaangażowania na rynku pracy, między innymi przez regulacje zarówno wynagrodzeń, jak i warunków pracy, zauważając wyłącznie pozytywne aspekty tego typu uregulowań28. Równocześnie z badań wynika, że respondenci o relatywnie lep-szej sytuacji są w większym stopniu skłonni przypisywać istniejącą sytuację sobie lub całkowicie pomijać odpowiedzialnego za obecne położenie – co trzeci respondent z grup W4 i W5 zwraca uwagę, że nie można wskazać czynnika lub jednostki, które odpowiadałyby za ich obecny stan ekonomiczny i społeczny (tabela 6.29).

TABELA 6.29. Czynniki wpływające na aktualny poziom życia (w %)




(W4)Dobry (W5)

Czynniki instytucjonalne 45,58 72,06 42,38 42,77 36,00Czynniki behawioralne 21,56 22,06 23,72 20,04 27,33Czynniki zewnętrzne (otoczenie bliskie)

4,12 1,47 4,75 2,89 4,00

Sytuacja niezawiniona 30,74 4,41 29,15 34,30 32,67


Sytuacja materialna respondentów wpływa na ocenę głównych źródeł zagrożeń, a także na przyjmowane strategie zachowań. Istnieje silny związek pomiędzy wybo-rem sposobu radzenia sobie z trudną sytuacją a motywacjami, samooceną własnego położenia oraz podejmowaniem aktywnych kroków przeciwdziałających istniejącej sytuacji. Trudne położenie badanej grupy sprzyja powstawaniu postaw pasywnych i przybieraniu obronnych póz, przejawiających się w ograniczaniu potrzeb (40,8%), zaciąganiu pożyczek (26,3%) i szukaniu pomocy u krewnych (10,5%). Rzadkością jest zwiększona mobilizacja do aktywnego działania czy poszukiwanie dodatkowej pracy. Za najważniejszy czynnik poprawy sytuacji ankietowani uznają większą za-radność (49,95%) i aktywność (48,36%). Jednak nie należy utożsamiać działań po-stulatywnych z faktycznym zachowaniem poszczególnych jednostek. Potwierdza to znaczny odsetek osób twierdzących, że wychodzeniu z trudnej sytuacji powinny to-warzyszyć działania pomocowe państwa (34,77%). Kobiety relatywnie częściej wska-zują na większą zaradność (52,52%) niż mężczyźni (47,16%), mężczyźni zaś częściej wskazują na konieczność poszukiwania miejsca pracy poza miejscem zamieszkania (43,84%) niż kobiety (38,85%). Mimo że większość respondentów uważa, że najlepszą strategią dostosowawczą jest większa zaradność i aktywność, to widoczne są postawy roszczeniowe. Są one szczególnie widoczne wśród osób słabiej wykształconych, star-szych i zamieszkujących region północny (tabela 6.30). Grupy te są w większym stop-niu zagrożone przyjmowaniem postaw pasywnych, jednocześnie czyniąc z nich na-rzędzie do stałego korzystania ze środków pomocowych. Z badań wynika, że w tych

28 Por. Hurley 2010, 1-18; Martinez, Menendez 2013, 33–50.


grupach znacznie częściej obserwowana jest postawa uchylania od odpowiedzialno-ści za własny los. Dodatkowo poczucie wykluczenia z obszaru zainteresowań śro-dowisk opiniotwórczych powoduje, że grupa ta zamiast dążyć do poprawy własnej sytuacji potęguje zachowania prowadzące do okopywania się w postawach „wyuczo-nej bezradności” i utrwalania się „kultury ubóstwa”. Osoby te częściej charakteryzu-ją się brakiem uczestnictwa w życiu społeczności lokalnych i instytucjach o szerszym zasięgu.

TABELA 6.30. Sposoby radzenia sobie z trudnościami finansowymi i ubóstwem (w %)

WyszczególnienieZarad-ność

Aktyw-ność

Mobil-ność

Pomoc państwa

Szkolenia i do-kształcanie się

Pomoc charytatywna

Kredyty preferencyjne

Inne

Ogółem 49,95 48,36 41,24 34,77 29,99 14,62 9,93 3,28Kobiety 52,52 46,94 38,85 35,79 31,47 14,57 10,25 3,06Mężczyźni 47,16 49,90 43,84 33,66 28,38 14,68 9,59 3,52Wyższe 51,56 51,56 48,44 27,08 32,29 11,46 7,81 1,56Policealne 57,32 36,59 43,90 28,05 25,61 20,73 8,54 0,00Średnie zawodowe 49,78 49,78 33,04 29,96 32,60 16,74 7,93 3,08Średnie ogólnokształcące 44,61 50,00 45,10 30,39 33,33 12,25 11,76 3,43Zasadnicze zawodowe 53,67 48,26 39,00 43,63 28,19 16,22 10,42 4,63Gimnazjalne i niższe 42,72 45,63 41,75 51,46 21,36 11,65 14,56 5,8318–24 lata 52,81 52,25 48,31 48,31 45,51 7,30 5,62 0,5625–34 lata 47,43 41,69 45,02 29,61 29,00 16,92 10,27 2,4235–44 lata 45,42 55,00 31,67 26,67 25,00 15,42 11,25 2,5045–54 lata 52,81 48,31 40,45 31,46 27,53 16,29 11,24 4,4955–64 lata 64,22 50,46 41,28 46,79 22,94 16,51 9,17 9,17Powyżej 65 lat 29,03 38,71 38,71 51,61 29,03 9,68 16,13 6,45Centralny 38,89 19,19 45,45 24,24 24,75 34,34 17,68 4,04Południowy 49,22 51,30 47,15 44,04 44,04 9,33 11,40 0,00Południowo-zachodni 32,99 64,95 67,01 40,21 20,62 3,09 1,03 5,15Północny 64,05 60,78 24,84 50,98 30,72 12,42 5,88 0,65Północno-zachodni 48,84 50,00 41,28 25,58 27,33 13,95 8,72 2,33Wschodni 60,00 55,92 34,69 31,43 29,39 9,80 9,80 6,941-osobowe 35,82 40,30 46,27 29,85 14,93 14,93 8,96 2,992-osobowe 50,23 46,15 41,18 44,34 16,74 14,03 8,60 5,433-osobowe 48,48 45,12 43,43 31,65 33,67 15,49 12,12 1,014-osobowe 50,00 48,48 39,02 26,89 35,23 16,67 10,61 3,415-osobowe i większe 55,96 57,34 39,45 40,37 36,70 11,47 7,80 4,13



Jak zwrócono uwagę, przekonanie dotyczące większej aktywności nie jest rów-noznaczne z faktycznym jej wzrostem. Zaledwie 54,1% badanych byłoby skłonnych podjąć pracę w ciągu najbliższego tygodnia i tylko co siódmy byłby skłonny założyć własną działalność. Większość ankietowanych, mimo że wysoko stawia w hierarchii aktywność i zaradność, tak naprawdę nie ma tych cech. Ankietowani nie widzą ob-szarów korzyści wynikających z lepszej pracy i aktywnych działań na rzecz zmiany dotychczasowej sytuacji. Bardzo często nie znajdują w sobie winy za obecną sytuację, zaledwie co piąty ankietowany uznaje swoją winę. Najczęściej za głównego winowaj-cę własnej sytuacji życiowej respondenci uznają władze (43,6%). Przeniesienie winy na państwo pozwala usprawiedliwić brak dążeń do konstruktywnych działań (za-równo w myśleniu, jak i zachowaniu) i wyjaśnić poczucie beznadziejności sytuacji.

Mimo że respondenci najczęściej wskazują na postawy aktywne (większą zarad-ność, szukanie pracy poza miejscem zamieszkania, czy też większą aktywność indy-widualną), to istotnego znaczenia nabiera również pomoc państwa oraz instytucji charytatywnych. Ponad połowa respondentów poprawę poziomu życia upatruje za-równo w postawach aktywnych, jak i pasywnych. Wymusza to pytanie o faktycznie dominujące zachowania przeciwdziałające trudnej sytuacji życiowej. Z badań mię-dzy innymi E. Tarkowskiej (2006, 319–363) wynika, że osoby o niskim stopniu zaspo-kojenia potrzeb cechują się niekonstruktywnymi strategiami walki z dotychczasową sytuacją, które przejawiają się w działaniach autodestrukcyjnych, apatii oraz rezy-gnacji z działań, są to więc inne zachowania niż deklarowane przez ludność wiejską o niepewnych dochodach29. Warto zauważyć, że również grupy o teoretycznie naj-korzystniejszej sytuacji materialnej wskazują na istotność pomocy państwa, jednak niemal dwukrotnie rzadziej niż grupy W1/W2 (tabela 6.31). Chociaż ankietowani uważają zaradność i aktywność za najważniejsze czynniki przeciwdziałania trudnym sytuacjom ekonomicznym, to w praktyce rzadko takie działania wykonują. Zaled-wie co dziesiąty respondent widzi możliwość skorzystania z kredytów preferencyj-nych na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej. Co ciekawe, chociaż studia wskazują, że instrument ten jest skuteczny dla niewielkiej grupy osób, głównie o wyż-szych kwalifikacjach30, to z badań ludności wiejskiej o niepewnych dochodach wyni-ka, że częściej takiej pomocy oczekują osoby z grup o niższym poziomie zaspokoje-nia potrzeb, które mają niższe kwalifikacje. Może to oznaczać, że własna działalność jest dla tych osób jedyną szansą poprawy sytuacji materialnej i pozycji społecznej. Odrębną kwestią jest odpowiedź na pytanie, czy grupa ta potrafiłaby efektywnie wy-korzystać uzyskane środki, tworząc miejsca pracy w długim okresie zarówno dla sie-bie, jak i innych jednostek.

29 Por. Graniewska D., Balcerzak-Paradowska 2003, 287; Mozerys 2008, 279.30 Por. Martin, Grubb 2001, 9–56.


TABELA 6.31. Działania wpływające na poprawę poziomu życia (w %)



(W3)Przeciętny

(W4)Dobry (W5)

Większa zaradność 58,82 41,36 53,07 51,33Szukanie pracy poza miejscem zamieszkania

44,12 35,25 42,42 47,33

Pomoc państwa 42,35 40,00 35,56 22,67Pomoc charytatywna 29,41 25,76 9,03 6,67Szkolenia i dokształcanie się 20,59 27,80 30,32 37,33Większa aktywność 19,12 36,27 54,87 61,33Kredyty preferencyjne na działalność gospodarczą

13,24 11,86 9,21 7,33

Inne 6,18 1,69 2,71 2,67

* Można było wskazać trzy odpowiedzi.


Mimo że respondenci wskazują na skuteczność aktywnych działań zmierza-jących do poprawy poziomu życia, to ich zachowania przystosowawcze odbiegają od przyjmowanych za efektywne. Strategie przystosowawcze są uzależnione od po-ziomu życia. Jak wskazują badania, wskaźniki korelacji dla każdego z zachowań są istotne statystycznie, mimo że współczynniki cząstkowe są nie większe niż 0,4 (przy p<0,05). W grupach W5 i W4 ankietowani w większym stopniu wybierają działania aktywne, w grupach W1/W2 częściej zauważalne są postawy pasywne (tabela 6.32). Respondenci z grupy W1/W2 i W3 relatywnie częściej oceniają swoją sytuację w ka-tegoriach porażki. Brak ich zaangażowania jest połączony z poddawaniem się i przy-bieraniem postaw samowykluczeniowych.

Warto zwrócić uwagę na wysoki odsetek osób, które w niekorzystnej sytuacji ekonomicznej zwracają się z prośbą o radę i wsparcie pozadochodowe (tabela 6.32). Jednak, jak wykazują badania, pomoc ta rzadko ma charakter profesjonalnego co-unsellingu31, czy też pomocy psychologicznej, częściej adresatami próśb o porady są osoby bliskie, a sama pomoc rzadko ma wymierny skutek.

31 Counselling można tłumaczyć jako profesjonalne poradnictwo, jednak to tłumaczenie nie odzwierciedla pełni znaczenia. Celem counsellingu jest pomoc w uświadamianiu potrzeb i możli-wości ich realizacji. Towarzyszy mu rozpoznanie trudności i kroków, które należy przedsięwziąć, by osiągnąć cel (Niestrój 2002, 136).


TABELA 6.32. Strategie przystosowawcze do niekorzystnej sytuacji w zależności od SWZP (w %)




(W4)Dobry (W5)

Działania aktywneMobilizuje się i przystępuję do działania

41,7 17,6 31,2 47,5 52,0

Zwracam się o radę 33,1 26,5 29,8 35,0 35,3Działania pasywneModlę się do Boga 14,8 20,6 17,6 13,9 10,0Sięgam po alkohol 8,7 35,3 9,5 6,0 5,3Zażywam środki uspakajające 5,5 27,9 6,1 2,9 4,0Poddaję się 3,4 10,3 5,8 1,6 2,0Działania neutralnePocieszam się myślą, że mogło być gorzej

21,5 19,1 24,1 20,9 19,3

Nie myślę o swojej sytuacji 21,9 8,8 22,4 24,9 16,0

Respondenci mogli wskazać więcej niż jedną strategię.


Chociaż respondenci w dużym stopniu wskazują na działania aktywne zmie-rzające do poprawy własnej pozycji rynkowej, to zaledwie co czwarty z nich w ciągu dwóch lat poprzedzających badania podjął się jakichkolwiek działań poprawiających własną konkurencyjność na rynku pracy32. Niesatysfakcjonująca pozycja zawodowa połączona z niskim poziomem zaspokojenia potrzeb powinna stanowić ważny czyn-nik wzmacniający dążenia do podnoszenia kwalifikacji33, jednak jak wykazują ba-dania, działania aktywizujące nie są domeną respondentów najbardziej tych działań potrzebujących (o gorszej sytuacji ekonomicznej), lecz tych, którzy charakteryzują się relatywnie korzystniejszym stopniem zaspokojenia potrzeb34 (tabela 6.33). War-to zaznaczyć, że poziom kwalifikacji zawodowych decyduje o szansach jednostki na rynku pracy. Jednocześnie wymagania dzisiejszej gospodarki opartej na wiedzy

32 Konkurencyjność na rynku pracy w aspekcie jakościowym obejmuje zarówno rozwój za-wodowy, a więc zwiększenie zakresu możliwości, zdolności, sprawności i potencjału jednostek, jak i zdobycie umiejętności praktycznych, podwyższanie zdolności, poprzez różnorodne formy szko-leń kształtujących wiedzę i umiejętności oraz zachowania pracowników, połączone ze zdolnością planowania i realizacji indywidualnych karier zawodowych.

Por. Pocztowski 1998, 25; Jasiński 1999, 145.33 Zgodnie z pierwszym z trzech podstawowych założeń kapitału ludzkiego nauka prowadzi

do zwiększenia jednostkowej produktywności (Boeri, van Ours 2011, 212).34 Według A. Karwackiego (2008, 1–5) aktywizację należałoby odczytywać jako podnosze-

nie poprzeczki tym, którzy sobie w społeczeństwie nie radzą oraz poszukiwanie algorytmu podzia-łu środków między redukowaną pomocą materialną a nakładami na wprowadzenie aktywnych instrumentów.


i technologii wymuszają ciągłe działania podnoszące jakość kapitału ludzkiego35. Ludność wiejska o niepewnych dochodach znajduje się w stosunkowo najgorszej sy-tuacji. Niski poziom kwalifikacji powoduje, że osoby te są wielotorowo wykluczane z rynku. Ich praca jest coraz mniej potrzebna, dlatego jest coraz tańsza, co sprzyja ob-niżaniu poziomu oferowanych dochodów i zaspokojenia potrzeb. Osoby z niskimi kwalifikacjami są wypychane ze swoich stanowisk zarówno przez osoby posiadające kwalifikacje, jak i w wyniku coraz większej automatyzacji i robotyzacji produkcji36. Szkolenia i aktywizacja muszą więc uwzględniać zapotrzebowanie na odpowiednie kwalifikacje i umiejętności. Należy skończyć z myśleniem, że każda forma aktywi-zacji jest przydatna i efektywna. Działania aktywizujące muszą wyposażać w umie-jętności niezbędne na lokalnym rynku pracy. Jak zauważa M. Szylko-Skoczny (2004, 191), zakres stosowanych narzędzi aktywizujących powinien być z jednej strony za-leżeć od zainteresowania samych beneficjentów, z drugiej zaś od możliwości organi-zacji danej formy na lokalnym rynku pracy oraz preferencji samorządów lokalnych.

TABELA 6.33. Podejmowanie działań podnoszących kwalifikacje na rynku pracy w zależności od SWZP (w %)

Ogółem Skrajnie niski (W1) i niski (W2) Niesatysfakcjonujący (W3) Przeciętny (W4) Dobry (W5)23,5 14,7 20,7 24,0 31,3


Niski odsetek osób podejmujących aktywne działania jest szczególnie zastana-wiający w kontekście niskiej konkurencyjności ludności wiejskiej o niepewnych do-chodach. Oprócz wartości autotelicznych, takich jak prestiż osobowy, społeczny, za-wodowy, uznanie przełożonych, poczucie pewności zawodowej, wyższe kwalifikacje, dodatkowe umiejętności, które mogą mieć znaczenie w perspektywie doskonalenia własnych umiejętności, zachętą – w kontekście niskiego poziomu życia – powinny być przede wszystkim takie wartości instrumentalne, jak zmiana formy zatrudnienia, czy też stanowiska pracy, wyższe wynagrodzenie i inne czynniki poprawiające stopę życiową badanej grupy.

L. Rae (2006, 202) zwraca uwagę na kilka aspektów barier podnoszenia kwalifi-kacji: zdrowie, trudności z koncentracją, problemy wewnętrzne, w tym niska samo-ocena, czy też opór wobec zmian; do tych barier należałoby dodać niskie aspiracje edukacyjne (Kozera 2011, 109–117; Sikorska 2011, 70–74) i niewielką świadomość znaczenia kształcenia ustawicznego37. Z badań wynika, że wśród ankietowanych naj-

35 Por. Schultz 1975, 827–846; Staszewska 2012, 27; Miś 2009; Poczta, Mrówczyńska-Kamińska 2008, 309–316.

36 Por. Polak 2006, 271.37 Za: J. Wilkinem (2003, 93) można podzielić bariery aktywnego podnoszenia kwalifikacji na

ekonomiczne, przestrzenno-lokalizacyjne, środowiskowo-kulturalne.


częstszą przyczyną rezygnacji z podnoszenia kwalifikacji jest poczucie wystarczają-cego poziomu własnych umiejętności i kompetencji. Jest to zastanawiające, ponieważ ludność wiejska o niepewnych dochodach cechuje się niskim poziomem kwalifika-cji. Relatywnie wysoki poziom zaspokojenia potrzeb respondentów z grupy W5 po-woduje, że osoby te w największym stopniu mają przeświadczenie wystarczających kwalifikacji. Jednak również wśród osób będących w najgorszej sytuacji co siódmy uważał, że poziom jego kwalifikacji jest wystarczający (tabele 6.34). Brak refleksji do-tyczących znaczenia zdobywania nowych umiejętności może być jedną z przyczyn gorszej pozycji badanej grupy na rynku, zwłaszcza wziąwszy pod uwagę to, że eduka-cja odgrywa zasadniczą rolę w kształtowaniu tożsamości człowieka i jest kluczowym czynnikiem jego konkurencyjności na rynku.

Warto podkreślić, że co czwarty respondent, mimo że w działaniach aktywiza-cyjnych nie uczestniczył, planuje podnieść kwalifikacje w przyszłości. Pytaniem bez odpowiedzi zostanie jednak prawdziwość tych deklaracji. Wśród głównych przyczyn małej aktywności ankietowani wskazują również brak wolnego czasu, mniejsze zna-czenie ma brak środków pieniężnych38, zdolności, czy też odpowiedniej oferty (tabe-la 6.34).

TABELA 6.34. Przyczyny braku aktywności w zależności od SWZP (w %)

Wyszczególnienie OgółemSkrajnie niski

i niski (W1/W2)Niesatysfakcjo-


(W4)Dobry (W5)

Wystarczające kwalifikacje 28,9 13,9 19,3 34,2 41,4Mam w planach podniesienie kwalifikacji

23,5 40,0 25,5 19,4 25,3

Brak wystarczającej ilości czasu 21,2 24,6 19,8 21,6 20,7Brak możliwości finansowych 8,3 13,9 11,5 6,6 3,5Brak zdolności 8,1 4,6 14,4 6,3 2,3Brak odpowiedniej oferty 7,8 1,5 7,0 9,6 5,7Barierą jest odległość do rynków pracy 2,2 1,5 2,5 2,3 1,1


Sytuacja ekonomiczna ludności jest jedną z determinant postaw adaptacyj-nych przyjmowanych przez jednostki. Do takich zachowań należy między innymi

38 Ludność o niepewnych dochodach zwykle ma mniejsze szanse uczestnictwa w szkoleniach typu on-the-job (związanych bezpośrednio z miejscem pracy), co wynika z formy stosunku pra-cy, zwykle pozbawiającej praw do bezpłatnych szkoleń prowadzonych przez zatrudniające przed-siębiorstwo. Dlatego osoby te relatywnie częściej są zmuszone do samodzielnego ponoszenia kosz-tów takich szkoleń. Jednak w sytuacji coraz większej oferty Urzędów Pracy, Ośrodków Pomocy Społecznej oraz instytucji pomocowych, finansowanych w ramach EFS, problem ograniczonej możliwości samodzielnego finansowania schodzi na dalszy plan. Jednocześnie pojawia się dodat-kowy problem „kolekcjonowania szkoleń”, polegający na uczęszczaniu na kilka typów zajęć, z regu-ły darmowych, jednak skala tego zjawiska jest trudna do oszacowania.


skłonność do migracji w celu znalezienia lepszej lub jakiejkolwiek pracy39. Można zauważyć, że zaledwie co ósmy ankietowany deklaruje zmianę miejsca zamieszka-nia, aby poprawić własną sytuację ekonomiczną. Najwyższą skłonnością charakte-ryzują się dwie skrajne grupy – o najniższym i najwyższym stopniu zaspokojenia potrzeb (tabela 6.35). Jak wykazują badania, ludzie decydują się na zmianę miejsca zamieszkania, biorąc pod uwagę zarówno dostępność miejsc pracy, poziom wyna-grodzeń i inne korzyści związane z pracą, jak i czynniki pozwalające poprawić wła-sną sytuację ekonomiczną40. Warto jednak zauważyć, że skłonność do migracji nie może być utożsamiana z faktyczną gotowością do realizacji tego zamierzenia. Część osób żyjących poniżej progu ubóstwa może mieć trudności w sfinansowaniu prze-prowadzki, inne zaś nie są skłonne do podjęcia takiej decyzji w obawie przed trud-nościami w znalezieniu nowej pracy oraz miejsca zamieszkania. W sytuacji niskich zasobów ekonomicznych potencjalnych migrantów, braku znajomości języka, nie-wielkich umiejętności zawodowych i braku doświadczenia, szczególnego znaczenia nabiera zatrudnienie w ramach pokrewieństwa, znajomości czy innych łańcuchów migracyjnych41.

TABELA 6.35. Skłonność do migracji a SWZP (w %)


i niski (W1/W2)Niesatysfakcjo-


(W4)Dobry (W5)

Jestem skłonny do zmiany miejsca zamieszkania

14,0 27,9 9,8 11,7 24,0

Nie jestem skłonny do zmiany miejsca zamieszkania

86,0 72,1 90,2 88,3 76,0


W kontekście strategii przystosowawczych do obecnej sytuacji ważną rolę odgry-wają działania zmierzające do zabezpieczenia materialnego ludności na przyszłość. Co trzeci ankietowany z grupy W1/W2 zwraca uwagę, że brakuje mu możliwości podjęcia jakichkolwiek działań zaradczych, co wynika z braku środków na zabez-pieczenia nawet aktualnych potrzeb. Ankietowani z tej grupy najczęściej nie potra-fią określić, jakich działań się podejmują, by zabezpieczyć się na przyszłość. Również w grupie W3 dominują osoby, które nie mają możliwości oszczędzania. W najwięk-szym stopniu przezornością charakteryzują się respondenci z grupy W5. Wśród tej kohorty blisko połowa ankietowanych posiada oszczędności (tabela 6.36). Warto zauważyć, że znaczną grupę stanowią osoby, które planują rozpocząć oszczędzanie

39 Por. Kwiatkowski, Kucharski, Tokarski 2005, 51-68; Karwat-Woźniak, Sikorska 2013.40 Por. Zieliński 2011, 47; Holzer 2003 (za: Szczebiot-Knoblauch., Kisiel, Lizińska 2013, 191);

Kotowska, Matysiak 2007, 198-201; Chmieliński 2013, 24–26; Wrzochalska (red.) 2012, 61–110.41 Por. Górny, Stola 2001, 168–176; Jaźwińska 2001, 109.


w przyszłości, jednak na podstawie badań trudno zaobserwować jakiekolwiek prze-słanki świadczące o urzeczywistnieniu tych zamierzeń.

TABELA 6.36. Podejmowane działania zabezpieczające materialnie w zależności od SWZP (w %)




(W4)Dobry (W5)

Regularnie oszczędzam 27,4 7,4 15,9 31,0 45,3Nic, nie stać mnie na to 23,0 33,8 36,6 19,1 5,3Planuję zacząć oszczędzać 22,7 10,3 17,6 27,1 22,0Żyję dniem dzisiejszym 11,0 1,5 13,9 10,6 10,7Nic, pomoże mi rodzina 4,0 1,5 3,7 5,2 1,3Nie martwię się o przyszłość 3,1 10,3 2,7 2,0 4,7Nie wiem 8,8 35,2 9,6 5,0 10,7


W sytuacji braku odpowiedniego lub jakiegokolwiek zatrudnienia szczególnym elementem adaptacyjnym jest skłonność do podjęcia własnej działalności. Zaledwie 15,7% respondentów byłaby skłonna do takiego kroku, przy czym – jak można za-obserwować – zaledwie 1,5% respondentów z grupy W1/W2 i 30,0% respondentów z grupy W5 (tabela 6.37). Można zauważyć, że ta forma aktywnych postaw jest do-meną tych osób, które już osiągnęły w pewnym zakresie sukces (w postaci zwiększo-nego poziomu życia). Osoby ubogie ponad dwukrotnie częściej wskazują na brak po-mysłów. Ich mniejsza skłonność do podjęcia się własnej działalności jest połączona z ograniczonym rozpoznaniem rynku oraz niewielkimi predylekcjami do inicjatyw proprzedsiębiorczych42. Można przyjąć, że jest to efekt zarówno cech osobowych, jak i społeczno-kulturowych, w tym przebytej ścieżki edukacyjnej oraz kumulacji do-świadczeń praktycznych. Według E. Polak (2011, 24) rynek promuje szczególny typ umiejętności, postaw i zachowań, a sukces na nim jest uzależniony od znajomości re-guł gry w zmieniającej się rzeczywistości. Można domniemywać, że z jednej strony znajomość „reguł gry” wśród osób z grup W1/W2 jest niewystarczająca, z drugiej zaś, że osoby te nieświadomie bądź świadomie ulegają procesowi marginalizacji. Zatem przed lokalną władzą stoją wyzwania zmierzające do pobudzenia rozwoju obszarów wiejskich w ten sposób, by stały się one miejscem pracy pozarolniczej. Niezbędne jest stworzenie bazy infrastrukturalnej i usługowej, która stanowi konieczny waru-nek rozwoju tych obszarów i generowania nowych miejsc pracy43.

42 Działania proprzedsiębiorcze powinny obejmować instrumenty o charakterze informacyj-nym (kursy i szkolenia), prawnym (zwolnienia, pomoc prawna, pozwolenia), organizacyjnym (or-ganizacja wystaw, kursów, tworzenie inkubatorów przedsiębiorczości), finansowo-ekonomicznym (opłaty, podatki, fundusze gwarancyjne) oraz inwestycyjnym (inwestycje w infrastrukturę społecz-ną, techniczną oraz ochronę środowiska) (Gospodarowicz, Kołodziejczyk, Wasilewski 2008, 53–54).

43 Por. Bajer 2009, 201–220; Kołodziejczyk 2013, 20–21.


TABELA 6.37. Skłonność do podjęcia własnej działalności przedsiębiorczej w zależności od SWZP (w %)


i niski (W1/W2)Niesatysfakcjonujący

(W3)Przeciętny

(W4)Dobry (W5)

Tak 15,7 1,5 12,5 15,2 30,0Nie, bo brakuje mi pomysłów 40,3 66,2 43,4 38,4 29,3Nie, bo nie widzę sensu 23,1 17,6 24,7 24,5 17,3Nie, bo brakuje mi umiejętności 14,3 13,2 14,2 15,0 12,7Nie, bo już prowadzę 6,6 1,5 5,1 6,9 10,7


Jak wskazują badania, aktywne działania adaptacyjne do aktualnej sytuacji, mimo że w procesie poprawy sytuacji życiowej są uznawane przez respondentów za najważniejsze, w praktyce są rzadko podejmowane. Na taką sytuację wpływają ba-riery indywidualne, w tym zarówno brak motywacji, jak i niewystarczający poziom zasobów. Trudności aktywizacyjne wynikają również z czynników pozaekonomicz-nych, związanych z przyjmowaniem biernych oraz roszczeniowych postaw życio-wych, brakiem poczucia niezbędności podnoszenia jakości własnego kapitału, czy też skłonności do wycofywania się w niekorzystnych sytuacjach. Na podstawie przyj-mowanych postaw życiowych można stworzyć cztery typy adaptacyjne do aktualnej sytuacji życiowej:

1. osoby wycofujące się,2. osoby przystosowujące się do aktualnej sytuacji uruchamiające strategie prze-

trwania,3. osoby poszukujące aktywnie własnego miejsca,4. osoby działające na rzecz awansu społecznego.

Pierwsza grupa osób charakteryzuje się biernymi postawami życiowymi, nie podej-muje działań na rzecz poprawy swojej sytuacji, zaprzestaje jakichkolwiek czynności zmierzających do aktywnego włączenia się w życie społeczno-ekonomiczne, a swo-je życie ocenia w kategorii porażki. Druga grupa, mimo że dostosowuje się do ak-tualnej sytuacji, szuka odpowiedniego miejsca na rynku dla siebie. Często obniża swoje aspiracje, tak by móc zaspokoić potrzeby bez poczucia porażki i wykluczenia. Trzecia grupa aktywnie poszukuje własnego miejsca, stara się nie zmieniać dotych-czasowych przyzwyczajeń i poziomu zaspokojenia potrzeb, jednocześnie zauważa-jąc trudniejszą sytuację. Podejmuje działania, które mogłyby zmienić aktualny stan. Czwarta grupa może być traktowana w kategoriach zwycięskich. Jej przedstawiciele podejmują działania na rzecz poprawy własnej sytuacji życiowej, jednocześnie osią-gając stan zapewniający zaspokojenie potrzeb. Ich poziom aspiracji zwykle jest wyż-szy niż dotychczasowy, jednocześnie nie prowadzi do deprywacji potrzeb. Chociaż

6. Syntetyczny wskaźnik zaspokojenia potrzeb w kontekście „paradoksu satysfakcji”... 251

postaw adaptacyjnych nie można utożsamiać z grupami SWZP, to rdzeń każdej z grup w istotnej mierze się pokrywa.

6. Syntetyczny wskaźnik zaspokojenia potrzeb w kontekście „paradoksu satysfakcji” i „dysonansu niezadowolenia”

Analiza odpowiedzi dotyczących zaspokojenia potrzeb oraz przyjętych strategii ada-ptacyjnych, pozwala zaobserwować pewne paradoksy związane z niespójnością od-czuć respondentów. Zauważalna jest dychotomia pomiędzy wymiarami obiektyw-nym i subiektywnym poziomu życia. Część osób, mimo zaspokojenia potrzeb, nie odczuwa zadowolenia z życia i na odwrót – wyrażają zadowolenie, pomimo braku re-alizacji potrzeb. Można uznać, że realizacja potrzeb na określonym, relatywnie wyso-kim poziomie nie musi być równoznaczna z satysfakcją z poziomu życia. Zależności te nie są niczym nowym44. W. Zapf (1984, 25) w książce na temat jakości życia w daw-nych Niemczech Zachodnich znalazł rozbieżności między wskaźnikami obiektyw-nymi i subiektywnymi dobrobytu. Do podobnych wniosków doszedł A. Sen (1977, 317–344), który zauważył, że osiągnięcie pozytywnych efektów (np. relatywnie wy-soki poziom konsumpcji) nie jest równoznaczne z odczuwaniem satysfakcji życio-wej. Na pozór takie zachowanie może wydawać się nieracjonalne i niespójne, jednak szczegółowa analiza pozwala wysnuć wnioski wyjaśniające takie odczucia.

Trudno jest utożsamiać wyższy poziom zaspokojenia potrzeb, czy też posiada-nych dóbr lub środków pieniężnych z satysfakcją z życia. A. Ahuvia (2008, 199–226) zauważa, że szanse na określenie poziomu życia są większe, jeśli się zna ocenę zado-wolenia z życia jako całości, niż gdy zna się wysokość dochodu45. Na podstawie tych przesłanek dokonano próby porównania subiektywnych ocen zadowolenia z życia i adekwatności warunków z syntetycznym wskaźnikiem zaspokojenia potrzeb. War-to zauważyć, że zależności te zachodzą również w różnych wymiarach ubóstwa, sze-rzej omówionych w rozdziale V.

W ślad za coraz wyższym wskaźnikiem zaspokojenia potrzeb zadowolenie z ży-cia rośnie (tabela 6.38). Jednak zależność ta nie jest oczywista. Mimo wysokiego współczynnika korelacji (0,44, przy p<0,05), można zaobserwować dwa paradoksy, a mianowicie zjawiska umownie nazwane „dysonansem niezadowolenia” oraz „para-doksem satysfakcji”. Trudno jest jednoznacznie określić przyczyny tych dwóch spo-laryzowanych rozbieżności. W. Glatzer (1987, 178) próbuje wyjaśniać to zjawisko

44 Por. Sen 1977, 317–344; Zapf 1984, 25; Olsen, Schober 1993, 173–193; Sęk 1993, 110–117.45 Por. Ferrer-i-Carbonell, Van Praag 2003,107–127; Vera-Toscano, Ateca-Amestoy, Serrano-

Del-Rosal 2006, 211–243; D’Ambrosio., Frick 2007, 497–519; Dudek 2009, 9–24.


za pomocą teorii dysonansu poznawczego Festingera, przejawiającego się w próbach zaprzeczenia własnej sytuacji46. Na tej podstawie można przyjąć, że część ludności wiejskiej o niepewnych dochodach, która wskazała względne zadowolenie z życia z jednoczesnym zaspokojeniem potrzeb na poziomie niskim lub niesatysfakcjonu-jącym, próbuje dokonać pewnej kompensacji własnej sytuacji. W obawie przed styg-matyzacją osoby te wolą określić swoją sytuację jako pozytywną niż być traktowane jako bierni adresaci działań społecznych. Według R. Lister (2007, 140–146) wynika to z przekonania, że biedny jest utożsamiany z osobą leniwą, słabą, czy też bezbron-ną. Z kolei osoby o względnie wysokim stopniu zaspokojenia potrzeb mogą nie być zadowolone z życia ze względu na wyższy poziom aspiracji, krótki okres niedobo-rów konsumpcji, przeniesienie akcentu na wymiar niematerialny życia lub z przy-czyn egzystencjalno-psychologicznych. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt paradoksu satysfakcji, wynikający z zaadaptowania się do aktualnej sytuacji47. Oso-by, które przez dłuższy czas nie mogą zrealizować potrzeb na satysfakcjonującym po-ziomie, przyzwyczajają się do tego stanu, akceptując dane warunki. Można tę sytu-ację porównać z wyuczoną bezradnością, szerzej omówioną przez M.E.P. Seligmana (1994). Powstaje kolejne pytanie, co wpływa na taką sytuację? Można przyjąć, że bier-na akceptacja ma głęboko zakorzenione przyczyny, jest efektem wzorców wyniesio-nych z domu, ale również nabytych w procesie socjalizacji. Część osób nie jest w sta-nie samodzielnie prawidłowo funkcjonować na rynku, a ich nieumiejętność radzenia sobie z aktualną sytuacją sprzyja dalszym ograniczeniom i potęguje dysfunkcyjność.

Badania ludności wiejskiej o niepewnych dochodach pozwalają zauważyć, że żad-na osoba z grupy W1/W2 nie odczuwała pełnej satysfakcji z życia, a zaledwie 5,88% osób osiągało ją częściowo. Jak można zauważyć, odsetek osób, które stwierdziły, że są zadowolone z życia lub raczej są zadowolone z życia rośnie wraz z poziomem zaspoko-jenia potrzeb i rosnącym SWZP, tak że w grupie W5 odsetek osób w pełni zadowolo-nych z życia i raczej zadowolonych z życia wynosił niemal 90% (tabela 6.38).

Szczegółowa analiza odpowiedzi respondentów pozwala stwierdzić, że zaledwie u nieco ponad połowy z nich48 zaspokojenie potrzeb mierzone SWZP jest równo-znaczne z zadowoleniem z życia. Dysonans niezadowolenia można zaobserwować u blisko co siódmego ankietowanego, a paradoks satysfakcji u co ósmego. Co pią-ty ankietowany odczuwa brak satysfakcji zarówno w wymiarze subiektywnym, jak

46 Teoria dysonansu poznawczego opiera się na swoistej formie zaprzeczania istniejącej sytu-acji w okolicznościach, gdy ta niezgodność zagraża samoocenie. Podstawowym założeniem jest po-jawienie się napięcia psychicznego, wtedy gdy do jednostki docierają sprzeczne elementy poznaw-cze, które wywołują antycypacyjne unikanie w celu zmniejszenia napięcia. Dysonans poznawczy zwykle jest sprzeczny z myśleniem racjonalnym i prowadzi do unikania myślenia o pewnych kwe-stiach i zaprzeczaniu ich faktycznym skutkom (Festinger 1957).

47 Por. Olsen, Schober 1993, 173–193.48 Wzięto pod uwagę wyłącznie odpowiedzi kategoryczne, pominięto zaś respondentów nie-

potrafiących w pełni ustosunkować się do własnej sytuacji życiowej.


i obiektywnym (wykres 6.2). Warto więc zastanowić się nad dysonansem niezadowo-lenia oraz samym niezadowoleniem. Mogą one wynikać zarówno z przesłanek eko-nomicznych, jak i pozaekonomicznych. Łatwo byłoby przytoczyć paradoks Harpago-na49, zgodnie z którym posiadanie dóbr może rodzić obawy ich utraty, co przekłada się na negatywne oceny życia. Jednak jak zauważają T. Tyszka i T. Zaleśkiewicz (2004, 161–191), osoby, które nie czują się bezpieczne ekonomicznie, starają się oszczędzać pieniądze. Z jednej strony oszczędzanie może przybierać formę gromadzenia dóbr w celu późniejszej spekulacji, z drugiej zaś prowadzi do rezygnacji z tychże dóbr, a tym samym niezaspokojenia potrzeb. Pierwsze zjawisko jest charakterystyczne dla osób z dysonansem niezadowolenia, drugie dla niezadowolonych z życia negatywnie oceniających zaspokojenie potrzeb.

WYKRES 6.2. Relacje pomiędzy oceną życia, a SWZP – pozycje dobrobytu

Ocena zadowolenia z życia

Pozytywna Negatywna

Poziom zaspokojenia potrzeb mierzony SWZP

PozytywnySatysfakcja

51,64%

Dysonans niezadowolenia

15,20%

NegatywnyParadoks

satysfakcji12,96%

Niezadowolenie20,20%


To, że osoba nierealizująca potrzeb może być zadowolona z obecnych warunków w sytuacji niezadowalającego poziomu SWZP potwierdzają zależności zachodzące pomiędzy omawianym wskaźnikiem a poczuciem wystarczających warunków życia respondentów50. Co czwarty respondent z grup W1/W2 oraz W3 uważa, że obecne

49 Harpagon – główny bohater „Skąpca” Moliera.50 Respondenci odpowiadali na pytanie „Czy obecne warunki życia są dla Pana/Pani

wystarczające?”.

TABELA 6.38. SWZP w kontekście zadowolenia z życia (w %)

Wyszczególnienie Tak Raczej tak Raczej nie Nie Trudno powiedziećSkrajnie niski i niski W1/W2 0,00 5,88 42,65 41,18 10,29Niesatysfakcjonujący W3 7,80 34,24 34,92 12,88 10,16Przeciętny W4 24,19 43,14 18,77 6,14 7,76Dobry W5 54,67 33,33 6,00 1,33 4,67



warunki życia są dla niego wystarczające. Jednocześnie blisko co trzeci z grupy W4 oraz co drugi z W5 nie podziela tej opinii (tabela 6.39). Można zaobserwować cieka-wą sytuację. W grupach o najniższym poziomie realizacji potrzeb (W1/W2) odpo-wiedź „tak”, padała częściej niż w grupie W3. Jednocześnie łatwo zauważyć, że wśród osób ze skrajnych grup pod względem poziomu realizacji potrzeb (W1/W2 i W5) występują znaczne rozbieżności pomiędzy odsetkiem osób zadowolonych z warun-ków życia a zadowolonych z życia jako całości. Podczas gdy w pierwszej grupie nie-całe 6% było zadowolonych z życia, a ponad 26% z warunków życia, w grupie ostat-niej proporcje te były odwrotne – blisko 55% zadowolonych z życia, a tylko połowa z tej grupy zadowolona z warunków życia. Powstaje pytanie o przyczyny tak znacz-nych rozbieżności. Najprościej można tę sytuację wyjaśnić na gruncie teorii adapta-cji i aspiracji. Pierwsza z nich może przybierać dwie formy – wymuszoną i naturalną. Adaptacja wymuszona prowadzi zazwyczaj do obniżonej akceptacji własnego życia, a naturalna zwykle nie zakłóca dotychczasowych ocen. Adaptacja według M. Csik-szentmihalyi (1999, 821–827) łączy się z aspiracjami i wskazuje na skłonność do pod-wyższania sobie poprzeczki wraz z osiąganiem założonych celów. Może to tłumaczyć stosunkowo niski poziom zadowoleni z warunków życia osób relatywnie zamożniej-szych. Dodatkowo w ramach koncepcji R.A. Easterlina (1974) można przyjąć, że lu-dzie zamożni traktują swoją sytuację ekonomiczną jako naturalną i nie odczuwają, że jest ona szczególnie dobra. Swój dobrobyt ekonomiczny porównują zwykle z oso-bami, których sytuacja jest korzystniejsza, a ich dążenia na ogół przekraczają aktual-ne możliwości, stąd też niższa ocena warunków życia. J. Czapiński (2012, 51–88) za-uważa, że korzystna sytuacja ekonomiczna nakręca aspiracje, więc osoby relatywnie bogatsze mogą odczuwać ciągły niedosyt. Powstaje pytanie o adaptację osób z dol-nych grup SWZP. Z badań wynika, że sytuacja jest odwrotna niż w przypadku osób względnie zamożnych. Brak możliwości realizacji celów powoduje, że osoby te są bar-dziej skłonne do obniżania własnych aspiracji i akceptowania sytuacji ekonomicznej. Współczynnik korelacji pomiędzy tymi aspektami jest istotny statystycznie i wyno-si 0,46 (przy p<0,05).

TABELA 6.39. SWZP w kontekście adekwatności warunków życia (w %)

Wyszczególnienie Tak Raczej tak Raczej nie Nie Trudno powiedziećSkrajnie niski i niski W1/W2 11,76 14,71 35,29 27,95 10,29Niesatysfakcjonujący W3 5,08 23,39 43,73 19,66 8,14Przeciętny W4 15,70 27,26 31,77 16,61 8,66Dobry W5 26,67 30,00 12,00 18,67 12,66


R. Di Tella i R.J. MacCulloch (2008, 22–42) akcentują istotne oddziaływanie sy-tuacji początkowej ankietowanego. Niski poziom dobrostanu w sytuacji, gdy warunki


życia ulegają pogorszeniu sprzyja rosnącemu niezadowoleniu, z kolei wysoki poziom zadowolenia z życia, będący skutkiem poprawy warunków bytowych, spada w miarę upływu czasu, bez względu na sytuację. Relacje pomiędzy adekwatnością warunków życia w porównaniu ze SWZP wskazują, że znacznie częściej można zaobserwować sytuację dysonansu niezadowolenia (wykres 6.3). Ocena ta może wynikać z dwóch typów zachowań kompensujących brak dóbr. Pierwszy to racjonalizacja typu „kwa-śne winogrona”, przejawiająca się w dezawuowaniu znaczenia posiadania niektórych dóbr oraz obecnej sytuacji życiowej. Konsument próbuje przedstawić dobro jako nie-atrakcyjne, lub niepotrzebne, a swoją sytuację życiową jako niesatysfakcjonującą, aby zmniejszyć ich znaczenie i atrakcyjność. Drugi jest mechanizm „słodkich cytryn”, przejawiający się w akceptacji dóbr, na które konsument patrzy awertycznie, stano-wiących wartości repulsyjne51.

WYKRES 6.3. Relacje pomiędzy satysfakcją z warunków życia a SWZP – pozycje dobrobytu

Ocena warunków życia

Pozytywna Negatywna



33,33%


32,40%

NegatywnyParadoks

satysfakcji10,53%



Relacje pomiędzy SWZP a oceną życia jako całości oraz oceną warunków ży-cia stanowią wypadkową różnic pomiędzy aspiracjami a stanem rzeczywistym. Wo-bec tego im większe rozbieżności pomiędzy poziomem zaspokojenia potrzeb a aspi-racjami jednostek, tym ocena warunków i samego życia jest niższa52. Podobnie jest, gdy dokonujemy oceny sytuacji własnego gospodarstwa domowego. Zwykle porów-nanie sytuacji z innymi gospodarstwami prowadzi do uznania podobieństwa sytuacji własnej i otoczenia. Jednocześnie im gorszy poziom życia, tym większy odsetek osób oceniających negatywnie własną sytuację życiową, i na odwrót (tabela 6.40).

51 Por. Zawadzki 1959 (za: Gutkowska 2007, 90–91); Teschl, Comim 2005, 229–247; Clark, Oswald 1996, 359–381.

52 Por. Thurow 1999, 119; Layard 2007.


TABELA 6.40. SWZP w kontekście oceny ogólnej sytuacji gospodarstwa domowego (w %)

Wyszczególnienie Dobra Raczej dobra Ani dobra, ani zła Raczej zła ZłaTrudno

powiedziećSkrajnie niski i niski W1/W2 0,00 0,00 35,29 25,00 35,29 4,42Niesatysfakcjonujący W3 4,75 17,63 42,37 18,98 11,86 4,41Przeciętny W4 11,91 28,52 37,18 9,03 6,50 6,86Dobry W5 26,67 40,00 15,33 7,33 6,00 4,67


Mogłoby się wydawać, że niska ocena SWZP będzie determinować brak zadowo-lenia z sytuacji własnego gospodarstwa, i na odwrót – wysoki poziom SWZP będzie sprzyjał wyższemu poziomowi zadowolenia, jednak zależności te nie są wprost pro-porcjonalne. Chociaż większość ankietowanych ocenia pozytywnie własną sytuację (38,77%), to warto zauważyć, że co dziesiąty z nich mimo relatywnie wysokiego po-ziomu zaspokojenia potrzeb odczuwa niezadowolenie z ogólnej sytuacji gospodar-stwa domowego, i na odwrót wśród osób nierealizujących potrzeb można zauważyć respondentów zadowolonych z sytuacji własnego gospodarstwa domowego (6,56%) (wykres 6.4). Sam poziom zadowolenia nie zależy wyłącznie od zaspokojenia potrzeb materialnych53. Warto zauważyć, że na ocenę zadowolenia z sytuacji gospodarstwa domowego wpływa wiele czynników, w tym ocena perspektyw na przyszłość, zado-wolenie z osiągnięć zarówno własnych, jak i poszczególnych członków gospodar-stwa, zadowolenie z warunków mieszkaniowych, zadowolenie z sytuacji materialnej rodziny, w tym wyposażenia w dobra trwałego użytkowania, zadowolenie ze sposo-bów spędzania czasu wolnego oraz uczestnictwa w kulturze i rekreacji, zadowolenie ze stosunków z najbliższymi i otoczeniem, zadowolenie ze zdrowia i inne.

WYKRES 6.4. Relacje pomiędzy satysfakcją z ogólnej sytuacji gospodarstwa domowego a SWZP – pozycje dobrobytu

Ocena ogólnej sytuacji gospodarstwa domowego

Pozytywna Negatywna Neutralna



32,21%


10,54%22,76%

NegatywnyParadoks

satysfakcji6,56%


14,81%


53 Por. Yew-Kwang Ng 2008, 262-263; Akst 2008.


Pomimo relatywnie wysokiej korelacji odbioru ogólnej sytuacji gospodarstwa domowego i sytuacji w Polsce (0,37, przy p>0,05), oceny te nie są tożsame. Można zauważyć, że respondenci mają tendencje do gorszego postrzegania ogólnej sytuacji w Polsce niż sytuacji własnego gospodarstwa domowego (tabela 6.41).

TABELA 6.41. SWZP w kontekście oceny ogólnej sytuacji w Polsce (w %)

Wyszczególnienie Dobra Raczej dobra Ani dobra, ani zła Raczej zła ZłaTrudno

powiedziećSkrajnie niski i niski W1/W2 0,00 2,94 23,53 35,29 20,59 17,65Niesatysfakcjonujący W3 1,36 15,59 32,88 26,78 15,93 7,46Przeciętny W4 3,61 16,06 31,23 23,29 18,77 7,04Dobry W5 9,33 14,00 25,33 19,33 24,67 7,34


Gorsza percepcja kształtowania się ogólnej sytuacji w Polsce przejawia się w du-żym udziale osób odczuwających dysonans niezadowolenia. Blisko co trzeci respon-dent pozytywnie oceniający zaspokojenie własnych potrzeb jednocześnie negatyw-nie ocenia sytuację w kraju. Jak wynika z badań, zaledwie co siódmy respondent zaspokaja potrzeby w stopniu pozytywnym i jednocześnie pozytywnie ocenia sytu-ację w Polsce (wykres 6.5). Na znaczny udział osób odczuwających niezadowolenie z sytuacji w kraju wpływają trzy typy odniesień: „nie mam tego, co inni”, „nie mam tego, co kiedyś” i „nie mam tego, na co zasługuję” (Michalos 1983, 225–252).

WYKRES 6.5. Relacje pomiędzy satysfakcją z ogólnej sytuacji w Polsce a SWZP – pozycje dobrobytu

Ocena ogólnej sytuacji w Polsce

Pozytywna Negatywna Neutralna



14,65%


30,42%21,46%

NegatywnyParadoks

satysfakcji5,29%


11,50%


Pomimo względnie pozytywnych ocen poziomu życia własnego gospodarstwa domowego, ankietowani oceniają pozytywnie sytuację w Polsce. Ponad 1/3 respon-dentów odczuwa dysonans niezadowolenia, który przejawia się w jednoczesnym zadowoleniu z własnej sytuacji życiowej i niezadowoleniu z sytuacji w kraju (wy-kres 6.6). Powstaje pytanie, co może być przyczyną znacznie gorszego postrzegania


sytuacji w Polsce w porównaniu z indywidualną sytuacją materialną? R.H. Frank (2005, 461–473) wskazuje, że na satysfakcję z poszczególnych elementów życia wpły-wają zdarzenia i sytuacje, których jesteśmy świadomi. Zatem rozsądnym wytłuma-czeniem mogłoby być stwierdzenie, że sytuacja w Polsce jest trudniejsza do zrozu-mienia, ponieważ na jej ogląd wpływa wiele elementów o charakterze oceniającym (przekonanie o wolnym rozwoju gospodarki kraju, problemach na rynku pracy, oba-wy co do przyszłości, czy też niepożądanej sytuacji społeczno-politycznej), które nie muszą mieć obiektywnego odzwierciedlenia. W konsekwencji respondenci skłonni są formułować sądy na podstawie wyrywkowych danych, myślenia „na skróty”, in-formacji przedstawiających wyłącznie negatywne zdarzenia w życiu społeczno-go-spodarczym. T. Zaleśkiewicz (2013, 56) zwraca uwagę, że w warunkach niejasności, większą wagę przywiązuje się do informacji negatywnych, co może osłabiać opty-mizm respondentów w skali makro. Wytłumaczeniem lepszych ocen w skali mikro może być teoria autowaloryzacji, a więc dążenia do podniesienia samooceny (Stru-be i in. 1986, 16–25). Polega ona na przetwarzaniu informacji z otoczenia, tak by wła-sna sytuacja jawiła się w pozytywnym świetle i jednocześnie, aby te informacje osła-biały ocenę otoczenia. W psychologii ekonomicznej znane jest zjawisko, w którym podwyższanie oceny własnej jest wynikiem prób sprostania trudnym sytuacjom, ja-kie stawia życie.

WYKRES 6.6. Relacje pomiędzy satysfakcją z ogólnej sytuacji w Polsce a sytuacją gospodarstwa domowego – pozycje dobrobytu

Ocena sytuacji w Polsce

Pozytywna Negatywna

Ocena sytuacji gospodarstwa domowego


29,09%


34,38%

NegatywnyParadoks

satysfakcji5,77%



Większość respondentów ma poczucie, że ich poziom życia w porównaniu z ro-kiem poprzedzającym badania nie zmienił się. Jedynie w grupie W5 oceny stwierdza-jące poprawę poziomu życia przewyższają oceny zwracające uwagę na pogarszanie się sytuacji życiowej (tabela 6.42).


TABELA 6.42. Ocena zmiany poziomu życia w ciągu roku poprzedzającego badania a SWZP (w %)

Wyszczególnienie Jest wyższy Pozostaje taki sam Jest gorszy Trudno powiedziećSkrajnie niski i niski (W1/W2) 1,5 19,1 58,8 20,6Niesatysfakcjonujący (W3) 6,1 36,9 40,7 16,3Przeciętny (W4) 12,8 39,5 24,4 23,3Dobry (W5) 18,1 49,3 11,3 21,3Ogółem 11,0 38,9 29,2 20,9


Rozpatrywanie dychotomii odczuć w kontekście racjonalności zachowań kon-sumenta jest niezmiernie trudne. A. Kacelnik (2005, 87–106) zauważa, że określenie, czy człowiek zachowuje się racjonalnie, w istocie zależy od tego, do jakiej definicji ra-cjonalności nastąpi odwołanie. W myśl Słownika języka polskiego PWN (2007, 382) racjonalne zachowanie to postępowanie i poglądy oparte na logicznym rozumowa-niu i rozsądku. Można zatem uznać, że racjonalną reakcją na zaspokojenie potrzeb byłoby zadowolenie z życia i jego aspektów. Jednak nic bardziej mylnego. Według A. Burgiel (2007) wymóg racjonalności ekonomicznej54 w gospodarstwie domowym schodzi na drugi plan w zestawieniu z subiektywnymi motywami psychologiczny-mi i socjologicznymi. D. Kahneman (2002; 2010) dowodzi, że konsument wcale nie zachowuje się racjonalnie, ale emocjonalnie. Przejawia się to między innymi w nie-uwzględnianiu horyzontu czasowego, nadmiernym zaufaniu we własną wiedzę, ule-ganiu iluzji sprawowania świadomej kontroli nad finansami domowymi, pomijaniu w rozważaniach zdarzeń losowych, błędnej ocenie rzeczywistości, dlatego też jego przewidywania różnią się od rzeczywistych rezultatów55. Dlatego właśnie tak często dochodzi do rozmijania się odczuć subiektywnych ze wskaźnikami obiektywnymi.

54 Warto zauważyć, że racjonalność ekonomiczna częściej łączona jest z racjonalnością pre-ferencji i wyborów ekonomicznych niż racjonalnością odczuć i z reguły odnosi się do logiki i ra-chunku prawdopodobieństwa, spójności, stałości i zgodności z empirycznymi obserwacjami po-staw i preferencji konsumenta.

55 Por. Świetlik 2011, 4.

Zakończenie i wnioski

Od lat jedną z ważniejszych kategorii badawczych jest poziom życia, który odno-si się do ekonomiczno-społecznych procesów zaspokajania potrzeb. Znaczenie tej kategorii jest konsekwencją zmian zachodzących zarówno na płaszczyźnie gospo-darczej, jak i społecznej. Jednak mimo niekwestionowanych osiągnięć społeczno--ekonomicznych sprzyjających wzrostowi podstawowych mierników rozwoju go-spodarczego kraju, znaczna grupa ludności jest pozbawiona możliwości korzystania z pozytywnych efektów zachodzących zmian. Powoduje to, że wyzwaniem dla współ-czesnych elit staje się zmniejszenie polaryzacji i pauperyzacji społeczeństwa. Do tych problemów dochodzi niepewność uzyskiwanych dochodów przejawiająca się w ich nieprzewidywalności, nieokreśloności i nieciągłości.

Celem analiz empirycznych, których szczegółowe rezultaty zostały przedstawio-ne w poszczególnych rozdziałach monografii, była odpowiedź na pytanie, jak nie-pewność dochodów ma wpływ na poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach oraz w jakim stopniu ma ona odzwierciedlenie w hierarchii i strukturze potrzeb materialnych i niematerialnych. Cel ten został zrealizowany poprzez bada-nia, z wykorzystaniem standaryzowanego kwestionariusza ankietowego, którymi ob-jęto 1067 mieszkańców obszarów wiejskich w Polsce.

Wyniki badań pozwoliły na pozytywną weryfikację postawionych w pracy hi-potez badawczych. Podstawowa hipoteza badawcza zawierała się w stwierdzeniu, że ludność wiejska o niepewnych dochodach jest zróżnicowana wewnętrznie. Świad-czą o tym zarówno zróżnicowane wskaźniki zaspokojenia potrzeb (SWZP), jak i po-ziom oraz struktura dochodów i wydatków, a także zasięg, głębokość oraz dotkli-wość ubóstwa. Wśród badanej grupy zauważalne są zarówno jednostki realizujące potrzeby w stopniu bardzo niskim lub niskim, jak i względnie wysokim, niemniej jednak cała grupa charakteryzuje się niekorzystną sytuacją społeczno-ekonomicz-ną. Na podstawie prowadzonych działań adaptacyjnych można wyróżnić cztery gru-py postaw: wycofywanie się, przystosowywanie się do obecnej sytuacji wraz z przy-jęciem strategii przetrwania, poszukiwanie własnego miejsca oraz działanie na rzecz awansu społecznego. Sytuacja i dążenia każdej z tych grup są inne, zatem narzędzia polityki społecznej adresowane do poszczególnych grup osób powinny uwzględniać ich specyfikę.

Zakończenie i wnioski 261

Potwierdzenie w badaniach miały również hipotezy cząstkowe. H1 wskazywała, że poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach jest zróżnicowany w zależ-ności od cech społeczno-ekonomicznych. Analiza poziomu dochodów i ich zróżnico-wania, wielkości i struktury wydatków, stopnia zaspokojenia potrzeb konsumpcyj-nych, agregatowych indeksów ubóstwa oraz syntetycznego wskaźnika zaspokojenia potrzeb pozwala stwierdzić, że poziom życia jest zdeterminowany przez wielkość go-spodarstwa domowego, wykształcenie głowy gospodarstwa domowego, wiek respon-dentów, miejsce zamieszkania oraz sytuację na rynku pracy, w tym przez formę za-trudnienia. Jak wykazały badania w najmniejszym stopniu poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach uzależniony jest od płci, mimo że poszczególne mierniki wskazują na nieco lepszą sytuację mężczyzn.

H2 sygnalizowała, że brak stabilnych dochodów głowy gospodarstwa domowego powiązany jest z niepewnością dochodów pozostałych członków tegoż gospodarstwa. Zaledwie w co piętnastym gospodarstwie domowym jeden z pozostałych jego człon-ków miał pracę, którą można byłoby traktować w kategoriach pewności. Dodatko-wo powszechny model jednego żywiciela rodziny sprawia, że wyłącznie w co trzecim gospodarstwie domowym pracę ma więcej niż jeden jego członek. Zwykle głównym żywicielem rodziny jest mężczyzna, co potwierdza niezmienność ról społecznych ludności wiejskiej. Warto jednak zaznaczyć, że wiejski rynek pracy stwarza szereg ograniczeń dla kobiet.

H3 wskazywała, że w badanej zbiorowości brakuje predylekcji do aktywnych dzia-łań na rynku pracy. Ludność wiejska o niepewnych dochodach, pomimo niekorzyst-nej formy zatrudnienia lub też braku pracy, nie wyraża chęci do poszukiwania miejsc pracy charakteryzujących się większą stabilnością zatrudnienia. Brakuje jej świado-mości konieczności podnoszenia jakości własnego kapitału. Zaledwie 29,8% wśród posiadających pracę i 37,3% wśród nieposiadających, aktywnie prowadzi działa-nia zmierzające do uzyskania pracy cechującej się większą pewnością otrzymywa-nia dochodów. Deklaracje poszukiwania pracy pokrywają się z brakiem gotowości do jej podjęcia. Blisko co czwarty bezrobotny respondent nie widzi możliwości na-tychmiastowego podjęcia pracy, nawet gdyby ją zaproponowano. Jedną z głównych przyczyn rezygnacji z poszukiwania pracy jest brak takiej potrzeby. Co interesują-ce, zaledwie co czwarty ankietowany brał udział w jakichkolwiek działaniach akty-wizujących ukierunkowanych na poprawę kwalifikacji zawodowych i podnoszących szanse na rynku pracy. Jest to zastanawiające, ponieważ blisko połowa ankietowa-nych zwraca uwagę, że aktywność i zaradność są najistotniejszymi cechami umoż-liwiającymi poprawę sytuacji ekonomicznej. Takie zachowanie świadczy o bierności badanej grupy i przyjmowaniu przez nią pasywnych postaw.

H4 zwracała uwagę, że dotkliwość ubóstwa oraz podatność na nie mają inny wy-miar dla ludności wiejskiej o niepewnych dochodach w różnych typach gospodarstw do-mowych. Oprócz cech społeczno-ekonomicznych ludności wiejskiej o niepewnych

262 Zakończenie i wnioski

dochodach, zasięg, dotkliwość i podatność na ubóstwo zależą również od stosowa-nej metody wyznaczania frakcji ubogich mieszkańców wsi w Polsce. Przyjęta gra-nica w istotny sposób wpływa na wielkość frakcji narażonej na deprywację potrzeb. Poziom ubóstwa kształtuje się od 7,5% (w przypadku ubóstwa ustawowego i rela-tywnego wyznaczonego za pomocą 40% mediany dochodów) do 45,3% w przy-padku minimum socjalnego. W największym stopniu ubóstwem skrajnym zagro-żeni są mieszkańcy województw południowo-zachodniego i wschodniego, kobiety, osoby z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym, w wieku 18–24 lata, z gospo-darstw domowych 5-osobowych i większych oraz utrzymujące się z zasiłków. Nie-mal identycznie przedstawia się sytuacja osób zagrożonych ubóstwem obiektywnym wyznaczonym za pomocą minimum socjalnego, z tą jednak różnicą, że to mężczyźni oraz osoby w wieku 35–44 lata nieco częściej podlegają zagrożeniu. Warto zauważyć, że wymiary obiektywny z subiektywnym nie są tożsame, mimo że istnieje silny zwią-zek pomiędzy tymi zjawiskami. Z badań wynika, że 70,31% osób żyjących poniżej minimum egzystencji i 52,87% żyjących poniżej minimum socjalnego ma poczucie ubóstwa subiektywnego. Głębokość ubóstwa mierzona wskaźnikami PGI oraz IGI, a także dotkliwość ubóstwa mierzona wskaźnikami PSI i Wattsa, pozwalają zauwa-żyć, że kwoty likwidujące ubóstwo są zróżnicowane. Ta sama sytuacja dotyczy cech społeczno-ekonomicznych jednostek, które w istotny sposób wpływają na poziom niezbędnych środków likwidujących ubóstwo. Na podstawie badań można przyjąć, że ubóstwo nie jest głębokie, a niewielka pomoc mogłaby wpłynąć na znaczne obni-żenie jego poziomu. Analiza podatności na ubóstwo potwierdza wyniki grup szcze-gólnie narażonych na niski poziom zaspokojenia potrzeb.

Ostatnia hipoteza cząstkowa – H5 wskazywała na to, że obiektywne i subiektyw-ne poczucie niskiego poziomu życia nie są tożsame. Analiza odpowiedzi dotyczących zaspokojenia potrzeb oraz przyjętych strategii adaptacyjnych pozwala potwierdzić również te przypuszczenia. Dychotomia odczuć subiektywnych z miernikami obiek-tywnymi przejawia się w dysonansie poznawczym wśród respondentów – paradok-sie satysfakcji i dysonansie niezadowolenia. Wśród znacznej grupy ludności wiejskiej o niepewnych dochodach można zauważyć poczucie niezadowolenia z życia (wa-runków życia, sytuacji ekonomicznej gospodarstwa i kraju), pomimo względnie wy-sokiego poziomu zaspokojenia potrzeb. I na odwrót, część respondentów zmniejsza swoje oczekiwania, akceptując własną sytuację ekonomiczną, pomimo względnie ni-skiego poziomu zaspokojenia potrzeb.

Podsumowując badania, należy wskazać na kilka dodatkowych cech deskryp-tywnych ludności wiejskiej o niepewnych dochodach, uzupełniających postawione hipotezy badawcze:

1. Badania wykazały, że średnie dochody ludności wiejskiej o niepewnych dochodach kształtują się na poziomie 3018 zł (mediana 2500 zł), przy prawo-stronnej asymetrii ich rozkładu. Jednocześnie warto zauważyć, że struktura


dochodów wykazuje podobieństwo dla większości cech społeczno-demo-graficznych – wszystkich poziomów wykształcenia (z wyjątkiem wyższego), regionów centralnego z południowym i północno-zachodnim, południo-wym z północno-zachodnim i wschodnim, północnego z północno-zachod-nim i wschodnim oraz północno-zachodniego ze wschodnim, gospodarstw 2-osobowych z 3-osobowymi, 3-osobowych z 4-osobowymi i 4-osobo-wych z 5-osobowymi. Na zróżnicowanie struktury nie wpływa również wiek respondentów. Analiza struktury dochodów wykazała zjawisko „rozmytego środka”, co świadczy o niewielkim zróżnicowaniu struktur dochodowych.

2. Przekroje statystyk opisowych wskazują, że ogólna sytuacja dochodowa lud-ności wiejskiej o niepewnych dochodach jest niekorzystna. Niemniej jed-nak zróżnicowanie dochodów jest mniejsze niż w całym społeczeństwie, o czym świadczą zarówno wskaźniki Giniego i Theila, jak i współczynniki zróżnicowania decylowego i kwartylowego dochodów. Warto jednak pod-kreślić, że nierówności dochodowe nie są jedynym czynnikiem świadczą-cym o niezaspokojeniu potrzeb, ważny jest również nierównomierny dostęp do dóbr i usług. Mimo niekorzystnych wskaźników świadczących o niskich dochodach niemal w całej grupie, blisko połowa ankietowanych nie zauwa-ża różnicy pomiędzy sytuacją własnego gospodarstwa domowego a gospo-darstw grup odniesienia. Niepokojący obraz sytuacji na obszarach wiejskich wskazuje odsetek osób (20,2%) twierdzących, że ich dochody są gorsze niż pozostałych członków społeczności, przy zaledwie 8,2% zauważających, że sytuacja jest korzystniejsza.

3. O niekorzystnej sytuacji ludności wiejskiej o niepewnych dochodach świadczy wysoki współczynnik wydatków na żywność, które stanowią 1/3 wszystkich wydatków. Dla porównania analogiczny wskaźnik dla całego spo-łeczeństwa kształtuje się na poziomie 25,1%. Optymistyczne jest, że zaledwie 7,3% ogółu respondentów zwraca uwagę na bardzo złe lub niewystarczają-ce zaspokojenie potrzeb żywnościowych. Wśród tej grupy należałoby szukać osób o skrajnie niskim poziomie życia. Warto zwrócić uwagę, że zaspoko-jenie potrzeb żywnościowych niejednokrotnie powiązane jest z konieczno-ścią rezygnacji lub z niewystarczającym zaspokojeniem innych grup potrzeb. Wysoka ranga i pozycja w hierarchii potrzeb żywnościowych, przy niskim poziomie realizacji potrzeb kulturalnych, edukacyjnych, zdrowotnych czy rekreacyjnych, świadczy o niskiej zamożności badanej grupy. Potwierdza-ją to strategie rezygnacji z substytucji uszlachetniającej oraz ograniczania zakupu innych dóbr i usług. Należy jednak podkreślić, że poziom wydatków żywnościowych uzależniony jest od grupy dochodowej, co potwierdza duże zróżnicowanie badanej grupy. O niskim poziomie życia świadczy również niewielkie zainteresowanie potrzebami wyższego rzędu.


4. Zwraca uwagę wysoki stopień nasycenia dobrami trwałego użytku, co świad-czy o upowszechnieniu konsumpcji. Można przyjąć, że sprzęt AGD prze-staje być czynnikiem różnicującym poziom życia. Warto jednak podkreślić, że o poziomie życia decyduje nie samo posiadanie dóbr, ale zdolność ich użytkowania i cechy konstytutywne. W tym wypadku istotne są wskaźniki informujące o niskiej jakości i wartości użytkowej posiadanych dóbr. Sprzęt w wielu przypadkach wymaga wymiany. Potwierdzeniem niskiego poziomu życia znacznej grupy ludności wiejskiej o niepewnych dochodach są infor-macje o braku możliwości zakupu nowego sprzętu ze względów finansowych. Chociaż zacierają się różnice pomiędzy dobrami standardowymi i ponad-standardowymi część dóbr (zwłaszcza takie dobra jak: kuchenka mikrofalo-wa, zmywarka, komputer z internetem itp.) jest nadal poza możliwościami finansowymi niektórych gospodarstw domowych.

5. Warto zauważyć, że na obszarach wiejskich niski poziom życia nie ma cha-rakteru bytowego. Większość respondentów posiada własne mieszkanie (chociażby obciążone hipoteką). Zaledwie 15,9% jest zmuszona do zamiesz-kiwania u rodziny. Posiadanie mieszkania nie jest równoznaczne z jego wartościami użytkowymi. Mimo że niemal wszystkie gospodarstwa miały dostęp do sieci wodociągowej, to w co piątym nadal nie ma ustępu spłuki-wanego i łazienki, nieco ponad 60% ma centralne ogrzewanie. Na tej podsta-wie można przyjąć, że co trzecie gospodarstwo domowe żyje przynajmniej w dobrych warunkach mieszkaniowych.

6. Chociaż na wstępnym etapie badań założono, że zaspokojenie potrzeb przez ludność wiejską o niepewnych dochodach jest niewystarczające, to w opi-nii samych zainteresowanych nie odbiega ono od zaspokojenia potrzeb oto-czenia. Blisko połowa respondentów zwraca uwagę, że realizuje wszystkie dążenia, a 1/3 respondentów że ma problemy z zaspokojeniem co najwyżej 1-3 potrzeb. Warto podkreślić jednak, że średnie oceny zaspokojenia potrzeb kształtują się na poziomie od 2,85 w przypadku turystyki i rekreacji do 3,51 w przypadku wyżywienia (w skali 5-stopniowej).

7. W badanych grupach rzadko występuje skumulowanie różnych wymiarów wykluczenia. Zaledwie kilku respondentów wskazało, że odczuwa wyklu-czenie zarówno w wymiarze materialnym, zatrudnieniowym, jak i społecz-nym. W największym stopniu ludność wiejska o niepewnych dochodach ma poczucie wykluczenia materialnego. Optymistyczne jednak jest to, że ponad połowa respondentów nie zaobserwowała u siebie symptomów ekskluzji.

8. W grupie o skrajnie niskim, niskim i niesatysfakcjonującym stopniu zaspo-kojenia potrzeb większość badanych respondentów ma poczucie, że ich sytu-acja jest gorsza niż w innych gospodarstwach domowych. Potwierdzeniem degradacji potrzeb są niskie oceny ich zaspokojenia. W grupach przeciętnego


i dobrego zaspokojenia potrzeb istnieje przekonanie, że ich sytuacja spo-łeczno-ekonomiczna nie różni się znacząco od sytuacji innych gospodarstw domowych. Niewielki odsetek osób wskazuje, że ich sytuacja w porównaniu z otoczeniem jest lepsza, czy też znacznie lepsza niż w grupach odniesienia. Średnia ocena zaspokojenia potrzeb bieżących w grupie osób najuboższych kształtuje się na poziomie 3,2, podczas gdy wśród osób nieubogich wynosi 6,1 (w skali 0–7). Bez względu na stopień zaspokojenia potrzeb respondenci mieli poczucie nieadekwatności warunków społeczno-ekonomicznych wła-snego gospodarstwa domowego do wymagań.

9. O sytuacji ekonomicznej ludności wiejskiej o niepewnych dochodach świad-czy ocena zaspokojenia potrzeb żywnościowych. Z przeprowadzonych badań wynika, iż co dziesiąty ankietowany miał poczucie, że jego struktura odży-wiania jest raczej nieodpowiednia, a co dwudziesty, że całkowicie nieodpo-wiednia.

10. Jednym z ważniejszych czynników określających sytuację ekonomiczną respondentów jest odczucie stopnia realizacji potrzeb. Chociaż nie są one prostym odpowiednikiem nasycenia w dobra trwałego użytkowania czy faktycznego zaspokojenia potrzeb, to jednak mogą w przybliżony sposób określić poziom życia. Są rezultatem porównania własnej konsumpcji z oto-czeniem, co w powiązaniu z aspektami subiektywnymi, wyrażonymi aspira-cjami i dążeniami jednostek, świadczy o poczuciu degradacji ekonomicznej i społecznej. Z badań wynika, że dopóki osoby z bliskiego otoczenia oraz grup aspiracyjnych nie posiadają dóbr, dopóty ankietowani nie odczuwają ich braku.

11. Na ocenę stopnia realizacji potrzeb wpływają aspekty subiektywne – aspira-cje i dążenia. Mimo że ich oddziaływanie może mieć charakter dwustronny – wzmacniający i osłabiający ocenę, to zwykle wskazuje na niewystarczają-ce zaspokojenie potrzeb. Dychotomia pomiędzy wskaźnikami obiektywny-mi, popartymi wielkością dochodów, a sytuacją będącą efektem oczekiwań badanej grupy sprzyja poczuciu degradacji w hierarchii społecznej oraz jest czynnikiem sprzyjającym zwiększonej roszczeniowości.

12. Chociaż wśród badanej grupy można zauważyć minipraktyki samozarad-ności, przejawiające się w uzyskiwaniu dochodów z pracy „na czarno” oraz zasiłków, zakładaniu własnej działalności, czy też realizacji adaptacyjnych strategii utrzymania, to znacznie częściej zauważalne jest poczucie wyklucze-nia i przyjmowanie postaw biernych. Niski poziom życia jest nie tylko efek-tem obniżonych dochodów, pracy w nietypowych formach oraz niepewności wynagrodzenia, ale często także konsekwencją niskich aspiracji życiowych.

13. Przeprowadzone badania potwierdzają opinię o wyuczonej bezradno-ści wśród znacznej liczby osób w badanej grupie. Przyjmowanie postaw


pasywnych i zachowawczych staje się narzędziem do stałego korzystania z pomocy państwa i otoczenia. Z badań wynika, że wśród części badanych kształtuje się postawa uchylania się od odpowiedzialności za własny los i powstawanie postaw roszczeniowych. Poczucie wykluczenia z obszaru zain-teresowań środowisk opiniotwórczych powoduje, że grupa ta zamiast dążyć do poprawy własnej sytuacji, potęguje zachowania prowadzące do utrwala-nia się „kultury ubóstwa”.

14. Warto zwrócić uwagę na niski odsetek osób skłonnych do rozpoczęcia wła-snej działalności gospodarczej, zwłaszcza wśród osób w najniższym stop-niu zaspokajających potrzeby. Respondentom brakuje umiejętności, postaw i zachowań, które pomogłyby im osiągnąć sukces na rynku.

Wyróżnikiem badanej grupy jest ich subiektywne i/lub obiektywne wykluczenie. Termin ten ma różne odniesienia dla poszczególnych grup społeczno-ekonomicz-nych, czy też miejsc (wieś-miasto, blisko-daleko aglomeracji miejskiej). Sama eks-kluzja społeczna nie jest zjawiskiem jednowymiarowym, dlatego w pracy zwrócono uwagę na dwa poziomy wykluczenia: ekonomiczny i społeczny. Płaszczyzna ekono-miczna wiąże się z wykluczeniem z posiadania odpowiednich dochodów i zasobów, pozbawieniem szans uczestnictwa w pełnowartościowym rynku pracy. Płaszczyzna społeczna związana jest przede wszystkim z brakiem zasobów materialnych oraz nie-zdolnością do uczestnictwa w życiu społecznym, kulturalnym, brakiem możliwości korzystania z usług (kulturalnych, zdrowotnych, edukacyjnych, urzędów publicz-nych). Płaszczyzny te wzajemnie się uzupełniają, określając niższą pozycję ludno-ści wiejskiej o niepewnych dochodach w społeczeństwie. Na podstawie badań można wskazać, że badana zbiorowość ma cechy grupy pośledniej, a więc charakteryzuje się niekorzystną sytuacją ekonomiczną i społeczną.

Złożoność badań poziomu życia, w tym mnogość instrumentów pomiaru po-szczególnych jego aspektów, pozwoliły dostrzec i ocenić wiele czynników różnicu-jących poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach. Jednocześnie roz-ważania zawarte w publikacji mogą być punktem odniesienia do dalszych analiz dotyczących zmian w poziomie życia ludności wiejskiej, poszerzając i porządkując wiedzę już istniejącą. Wnioski płynące z badań mogą stanowić podstawę prognoz scenariuszy rozwoju sytuacji na wsi, w tym w szczególności ludności wiejskiej o nie-pewnych dochodach. Z jednej strony niezwykle ważna wydaje się potrzeba indywi-dualnego podejścia do poszczególnych grup badanej ludności, z drugiej strony ko-nieczna jest całościowa polityka państwa zmierzająca do powstania instrumentów niwelujących ich trudną sytuację życiową. Działania państwa muszą mieć charakter wielosektorowy. Powinny uwzględniać zarówno inwestycje w kapitał ludzki kreując aktywność, jak i inwestycje w infrastrukturę wiejską (zwiększającą mobilność). Roz-ważania całościowe muszą uwzględniać odmienne uwarunkowania wsi, a także we-wnętrzne zróżnicowania zarówno badanej grupy, jak i całych obszarów wiejskich.

Bibliografia

Ackoff R.L. (1969), Decyzje optymalne w badaniach stosowanych, PWN, Warszawa.Adamiec M., Popiołek K. (1993), Jakość życia – między wolnością a mistyfikacją, Ruch Praw-

niczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, z. 2.Adams J., Greig M., McQuaid R.W. (2000), Mismatch unemployment and local labour-market

efficiency: the role of employer and vacancy characteristics, Environment and Planning A, no. 32(10).

Aghion P., Bolton P. (1997), A Trickle-down Theory of Growth and Development with Debt Overhang, Review of Economic Studies, no. 64.

Aghion P., Howitt P. (1992), A Model of Growth through Creative Destruction, Econometrica, vol. 60.

Aghion P., Howitt P. (1998), Endogenous Growth Theory, MIT Press.Aghion P., Williamson J.G. (1998), Growth, Inequality and Globalization. Theory, History and

Policy, Cambridge University Press, Cambridge.Aguiar M., Bils M. (2011), Has Consumption Inequality Mirrored Income Inequality?, NBER

Working Paper 16807, http://www.nber.org/papers/w16807 [dostęp 28.08.2014].Aguiar M., Hurst E. (2005), Consumption versus Expenditure, Journal of Political Economy,

vol. 113, no. 5.Ahluwalia M.S. (1976), Inequality, Poverty and Development, Journal of Development Econo-

mics, vol. 3.Ahuvia A. (2008), Wealth, Consumption and Happiness, [in:] Lewis A. (ed.), Psychology and

Economic Behaviour, Cambridge University Press.Aksman E. (2010), Redystrybucja dochodów i jej wpływ na dobrobyt społeczny w Polsce w la-

tach 1995–2007, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.Akst D. (2008), A talk with Betsey Steven-son and Justin Wolfers, The Boston Globe, 23 listo-

pada 2008 r., wydanie internetowe: http://www.boston.com/bostonglobe/ideas/articles/2008/11 /23/a_talk_with_ betsey_stevenson_and_justin_wolfers/?page=full [dostęp 20.10.2014].

Albarran P., Carrasco R., Martinez-Granado M. (2009), Inequality for Wage Earners and Self--Employed: Evidence from Panel Data, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, vol. 71, issue 4.

Aldridge A. (2006), Konsumpcja, Wyd. Sic!, Warszawa.Alesina A., Rodrik D. (1994), Distributive Policies and Economic Growth, Quarterly Journal of

Economics. vol. 109, issue 2.Allardt E. (1976), Dimensions of Welfare in a Comparative Scandinavian Study, Acta Sociolo-

gica, vol. 19.Allardt E. (1993), Having, Loving, Being: An Alternative to the Swedish Model of Welfare Rese-

arch, [in:] Nussbaum M., Sen A. (eds.), The Quality of Life, Clarendon Press, Oxford.

268 Bibliografi a

Alwang J., Siegel P., Jorgensen S. (2001), Vulnerability: A View from Different Disciplines, Social Protection Discussion Paper, no. 0115, Social Protection Unit, Human Development Ne-twork, World Bank, Washington D.C.

Amin A., Cameron A., Hudson R. (2002), Placing the Social Economy, Routledge, London.Anand S., Segal P. (2008), What do We Know about Global Income Inequality?, Journal of Eco-

nomic Literature, vol. 46, no. 1.Ando A., Modigliani F. (1963), The Life – Cycle Hypothesis od Saving: Aggregate Implication

and Tests, The American Economic Review, t. LIII.Antonides G., Van Raaij W.F. (2003), Zachowania konsumenta, PWN, Warszawa.Armendariz B., Morduch J. (2010), The Economics of Microfinance, The MIT Press, Cambrid-

ge, Massachusetts, London.Arnoldi J. (2011), Ryzyko, Wyd. Sic!, Warszawa.Arrow K. J. (1979), Eseje z teorii ryzyka, PWN, Warszawa.Arrow K.J. (1951), Alternative Approaches to the Theory of Choice in Risk-Taking Situations,

Econometrica, vol. 19 (4).Art. 734 § 1. Kodeksu Cywilnego, Dz. U. z 1964, nr 16 r. poz. 93 z późn. zm.Atkinson A.B. (1975), The Economics of Inequality, Oxford University Press, Oxford Oxford-

shire, New York.Atkinson A.B. (1998), Poverty in Europe, Basil Blackwell, Oxford.Atkinson A.B., Piketty T., Saez E. (2011), Top incomes in the long run of history, Journal of Eco-

nomic Literature, vol. 49, no. 1.Atkinson A.B. (1970), On the Measurement of Inequality, Journal of Economic Theory, no. 2.Atkinson A.B. (1987), On the measurement of poverty, Econometrica, vol. 55, no. 4.Atkinson A.B. (1989), Poverty and Social Security, Harvester Wheatsheaf, Hemel Hempstead.Atkinson A.B. (1998), Social Exclusion, Poverty and Unemployment, [in:] Atkinson A.B., Hills

J. (eds.), Exclusion, Employment and Opportunity, CASE Paper 4, Centre for Analysis of Social Exclusion, London School of Economics, London.

Atkinson J., Cantillon B., Marlier E., Nolan B. (2002), Social Indicators: The UE and Social Inc-lusion, Oxford University Press, Oxford.

Atkinson T., Marlier E., Nolan B. (2004), Indicators And Targets For Social Inclusion In The Eu-ropean Union, JCMS: Journal of Common Market Studies, no. 42(1).

Attanasio O., Battistin E., Ichimura H. (2005), What really happened to consumption inequality in the US?, [in:] Berndt E., Hulten C. (eds.), Measurement Issues in Economics – The Paths Ahead: Essays in Honor of Zvi Griliches, University of Chicago Press, Chicago.

Auriga R. (2003), O formach i społecznych konsekwencjach elastyczności pracy, Polityka Spo-łeczna, nr 10.

Bajer M. (2009), Polityka Unii Europejskiej na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, Zeszyty Na-ukowe Kolegium Gospodarki Światowej, Wyd. SGH, nr 24.

Banerjee A., Newman A.F. (1993), Occupational Choice and the Process of Development, Jour-nal of Political Economy, no. 101.

Bański J. (2001), Polskie rolnictwo na tle rolnictwa Unii Europejskiej – ocena dystansu, Studia Obszarów Wiejskich, t. 1.

Bański J. (2004), Możliwości rozwoju alternatywnych źródeł dochodu na obszarach wiejskich, Studia Obszarów Wiejskich, nr 5.

Baran A. (2005), Zmiany w wykształceniu ludności miast i wsi, Wiadomości Statystyczne, nr 2.

Bibliografi a 269

Bardhan P. (1997), Corruption and Development: A Review of the Issues, Journal of Economic Literature, vol. 35, no. 3.

Barnes M., Heady C., Middleton S., Millar J., Papadopoulos F., Tsakloglou P. (2002), Poverty and Social Exclusion in Europe, Edward Elgar, Cheltenham/Northampton.

Barro R. (2000), Inequality and Growth in a Panel of Countries, Journal of Economic Growth, vol. 5, issue 1.

Bartczak S. (1969), Nowa wersja wskaźnika stopy życiowej ludności, Wiadomości Statystycz-ne, nr 11.

Basili M., Zappia C. (2006), Shackle and modern decision theory, http://economix.fr/pdf/semi-naires/H2S/ShacklePadova.pdf [dostęp 22.09.2014].

Baudrillard J. (2006), Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury, Wyd. Sic!, Warszawa.Bauman Z. (2004), Życie na przemiał, Wyd. Literackie, Kraków.Bayliss F.J. (1969), The standard of living, Pergamon Press, Oxford.Bearden W.O., Etzel M.J. (1982), Reference Group Influence on Product and Brand Purchase De-

cisions, Journal of Consumer Research, 9 (2).Bearden W.O., Netemeyer R.G., Teel J.E. (1989), Measurement of Consumer Susceptibility to In-

terpersonal Influence, Journal of Consumer Research, vol. 15 (4).Beck U. (2012), Społeczeństwo światowego ryzyka. W poszukiwaniu utraconego bezpieczeństwa,

Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa.Beck U., Giddens A., Lash S. (2009), Modernizacja refleksyjna, PWN, Warszawa.Becker G.S. (1962), Investment in Human Capital: A Theoretical Analysis, Journal of Political

Economy, no. 70.Becker G.S. (1965), A theory of the allocation of time, Economic Journal, no. 75.Becker G.S. (1980), Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, PWN, Warszawa.Beckerman W. (1986), How Large a Public Sector?, Oxford Review of Economic Policy, vol. 2.Bednarski M. (2010), Wykluczenie społeczne a szara strefa w gospodarce, Polityka Społeczna,

nr 9.Bednarski M. (2012a), Praca na czas określony, źródła ekonomiczne i skutki społeczne, [w:] Or-

czyk J., Balcerzak-Paradowska B., Szylko-Skoczny M., Żołędowski C. (red.), Polityka spo-łeczna. Kontynuacja i zmiana, Warszawa.

Bednarski M. (2012b), Zatrudnienie na czas określony. Perspektywa pracodawców, [w:] Bed-narski M., Frieske K.W. (red.), Zatrudnienie na czas określony w polskiej gospodarce. Spo-łeczne i ekonomiczne konsekwencje zjawiska, IPiSS, Warszawa.

Bednarski M. (2013), Szara strefa – rynek pracy – integracja społeczna, Optimum. Studia Eko-nomiczne, nr 6 (66).

Behrman J.R., Crookston B.T., Dearden K., Duc L.T., Fernald L.C.H., Mani S., Schott W., Stein A.D. (2013), Intergenerational Transmission of Poverty and Inequality: Young Lives, GCC Working Paper Series, GCC 13–03.

Bellu L.G., Liberati P. (2005), Poverty Analysis. Poverty and Dominance, Analytical Tools, Mo-dule 035, Food and Agriculture Organization of the United Nation.

Bełdowski P. (2011), Sytuacja ekonomiczna i potrzeby opiekuńcze osób starszych w Polsce, Polityka Społeczna, numer specjalny, Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. PolSenior.

Benabou R. (1996), Inequality and Growth, B. Bernanke, J. Rotemberg (eds.), NBER Macroeco-nomics Annual, Massachusetts Institute of Technology Press, Cambridge.

270 Bibliografi a

Bennett M.K. (1937), On Measurement of Relative National Standards of Living, The Quarter-ly Journal of Economics, vol. 51, no. 2.

Ben-Porath Y. (1967), The Production of Human Capital and the Life Cycle of Earnings, Journal of Political Economy, no. 75.

Benzecri J.P. (1992), Corespondence Analysis Handbook, Marcel Dekker Inc., New York.Berbeka J. (2006), Poziom życia ludności a wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej,

Wyd. Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków.Berger S. (1980), Poziom i struktura wyżywienia w Polsce i na świecie, [w:] Kamiński W. (red.),

Polityka i organizacja żywienia ludności, PWE, Warszawa.Bergman B. (1971), The Effect on White Incomes of Discrimination in Employment, Journal of

Political Economy, vol. 79, no. 2.Bergström O. (2003), Beyond Atypicality, [in:] Bergström O., Storrie D. (eds.), Contingent Em-

ployment in Europe and the United States, Cheltenham, Edward Elgar.Bergström O. (2005), Temporary Work Agencies and Labour Market Policy, [in:] Bredgaard T.,

Larsen F. (eds.), Employment policy from different angles, DJOF, Copenhagen.Bernard L.L. (1928), Standards of Living and Planes of Living, Social Forces, vol. 7, no. 2.Bettis R.A. (1982), Risk Considerations in Modeling Corporate Strategy, Academy of Manage-

ment Proceedings.Bianchi S. (1990), Feminization and juwenalization of poverty: trends, relative risk, causes and

consequences, Annual Rewiev of Sociology, no. 25.Bianchi S.M., Robinson J.P., Milkie M.A. (2007), Changing Rhythms of American Family Life,

Russell Sage Foundation, New York.Biernacki M. (2006), Kilka uwag o pomiarze dobrobytu społecznego, Mathemaitical Economics,

no. 3 (10).Biernat-Jarka A. (2004), Działalność pozarolnicza jako jedno ze źródeł dochodów wiejskich go-

spodarstw domowych związanych z rolnictwem, [w:] Adamowicz M. (red.) Wiejskie gospo-darstwa domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji, Wyd. SGGW, Warszawa.

Birdsall N., Londono J.L. (1997), Asset Inequality Matters: An Assessment of the World Ban-k’s Approach to Poverty Reduction, American Economic Review Papers and Proceeding, vol. 87/2.

Blundell R., Preston I. (1996), Income, expenditure and the living standards of UK households, Fiscal Studies, vol. 16(3).

Boardman J. (2010), Concepts of social exclusion, [in:] Boardman J., Currie A., Killaspy H., Me-zey G. (eds.), Social Inclusion and Mental Health, RCPsych Publications, London.

Bochenek M. (2012), Ryzyko i niepewność w warunkach ekonomicznych – rozważania seman-tyczne, Ekonomia, nr 4(21).

Boeri T., van Ours J. (2011), Ekonomia niedoskonałych rynków pracy, Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.

Bolesta-Kukułka K. (2003), Decyzje menedżerskie, PWE, Warszawa.Boni M. (2001), Rynek pracy w Polsce. Obecne trendy i wyzwania, Rynek Pracy, nr 7–8.Booth Ch. (1889), Life and Labour of the People in London, First series: Poverty, revised ed., vol.

3, Macmillan and Company, London.Borkowska S. (2000), Główne wyzwania wobec problemów pracy na przełomie wieków, [w:]

Balcerzak-Paradowska B. (red.), Praca i polityka społeczna w perspektywie XXI wieku, IPiSS.

Bibliografi a 271

Borys T. (2001), Jakość życia a zrównoważony rozwój. Relacje i pomiar, [w:] Piontek F. (red.), Ekonomia a rozwój zrównoważony. Teoria i kształcenie, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok.

Borys T. (2001), Jakość życia jako kategoria badawcza i cel nadrzędny, [w:] Wachowiak A. (red.) Jak żyć?, Wyd. Fundacji Humaniora, Poznań.

Bradshaw J., Finch N. (2003), Overlaps in dimensions of poverty, Journal of Social Policy, vol. 32, no. 4.

Bradshaw J., Finch N., Kemp P.A., Mayhew E., Williams J. (2003), Gender and Poverty in Bri-tain, EOC, Manchester.

Broda-Wysocki P. (2012), Wykluczenie i inkluzja społeczna. Paradygmaty i próby definicji, IPiSS, Warszawa.

Brousse H. (1969), Le niveau de vie en France, Presses Universitaires de France, Paris.Brown I. (1994), Promoting quality within service delivery systems, Journal on Developmental

Disabilities, vol. 3(2).Brown M.M. (1993), Philosophical studies of home economics in the United States: Basic ideas

by which home economists understand themselves, East Lansing, Michigan State University.Brzeziński M. (2002), Wpływ nierówności dochodowej na dobrobyt społeczny w Polsce w latach

1987-1997, Gospodarka Narodowa, nr 9.Bubolz M., Eicher J.B., Sontag S. (1979), The human ecosystem: A model, Journal of Home Eco-

nomics, vol. 71, no. 1.Budzich-Szukała U. (red.) (2010), Pytania o przyszłość polskiej wsi, Forum Aktywizacji Obsza-

rów Wiejskich, Warszawa.Bulik A. (2001), Leasing pracowniczy – nowa forma zatrdunienia, [w:] Machol-Zajda L. (red.),

Elastyczne formy zatrudnienia sposobem na efektywność firm, IPiSS, Warszawa.Burgiel A. (2007), Występowanie efektów demonstracji i naśladownictwa w konsumpcji pol-

skich gospodarstw domowych. Determinanty, przejawy, [w:] Kusińska A. (red.), Konsump-cja a rozwój człowieka, IBRKK, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa.

Burgiel A. (2009), Przejmowanie wzorów konsumpcji w kontekście stratyfikacji społecznej, [w:] Kędzior Z., Jaciow M. (red.), Konsument. Gospodarstwo domowe. Rynek. Polska – Europa, Wyd. AE w Katowicach, Centrum Badań i Ekspertyz, Katowice.

Burgiel A. (2011), Reakcje polskich konsumentów na kryzys gospodarczy i ich zachowania przy-stosowawcze (na przykładzie dóbr trwałego użytku i wyposażenia wnętrz), [w:] Kieżel E., Smyczek S. (red.), Zachowania polskich konsumentów w warunkach kryzysu gospodarcze-go, Wyd. Placet, Warszawa.

Buttner E.H., Moore D.P. (1997), Women’s organizational exodus to entrepreneurship: Self-re-ported motivations and correlates with success, Journal of Small Business Management, vol. 35(1).

Bylok F. (2006), Przemiany społecznego znaczenia konsumpcji we współczesnym społeczeństwie, Annales. Etyka w życiu gospodarczym, vol. 9, no. 1.

Bywalec Cz. (1986), Wzrost gospodarczy a przemiany poziomu życia społeczeństwa polskiego w latach 1945–1980, AE w Krakowie, Monografie nr 70.

Bywalec Cz. (1991), Wzrost gospodarczy a poziom życia społeczeństwa polskiego, IRWiK, Warszawa.

Bywalec Cz. (2005), Metody pomiaru społecznej efektywności rozwoju gospodarczego, Gospo-darka Narodowa, nr 11–12.

Bywalec Cz. (2007), Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, PWN, Warszawa.

272 Bibliografi a

Bywalec Cz. (2010), Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny, Wyd. C.H. Beck, Warszawa.Bywalec Cz., Rudnicki L. (1999), Podstawy ekonomiki konsumpcji, Wyd. AE w Krakowie,

Kraków.Bywalec Cz., Rudnicki L. (2002), Konsumpcja, PWE, Warszawa.Bywalec Cz., Wydymus S. (1992), Poziom życia ludności Polski w porównaniu z krajami Euro-

pejskiej Wspólnoty Gospodarczej, Ekonomista, nr 5–6.Calzoni G. (1992), Stosunki między bogactwem a dobrobytem jako paradygmat nauk ekono-

micznych, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Studia Regionalne, nr 620, Wrocław.Campbel A., Converse P., Rodgers W. (1976), The Quality of American Life, New York.Carbonaro G. (1992), Major problems in the measurement of poverty: an overview, [in:] Poverty

measurement for economies in transition in Eastern European Countries, PTS, Warszawa.Carcillo S., Grubb D. (2006), From Inactivity to Work: The Role of Active Labour Market Policies,

OECD Social Employment and Migration Working Papers, no. 36, OECD Publishing.Card D., Di Nardo J. (2002), Skill-Biased Technological Change and Rising Wage Inequality:

Some Problems and Puzzels, Journal of Labour Economy, vol. 20/4.Carroll Ch. (1992), The Buffer-Stock Theory of Saving and the Life Cycle/Permanent Income Hy-

pothesis, Quarterly Journal of Economics, no. 112 (1).Case A., Fertig A., Paxson C. (2005), The lasting impact of childhood health and circumstance,

Journal of Health Economics, no. 24.Cezes B. (1972), Qualité de la vie et choix collectives, Consommation, no. 2.Chen S., Ravallion M. (1997), What Can New Survey Data Tell Us about Recent Changes in Di-

stribution and Poverty?, The World Bank Economic Review, vol. 11(2).Chmielewska B. (2000), Spożycie żywności w gospodarstwach domowych rolników, IERiGŻ-

-PIB, Warszawa.Chmielewska B. (2004), Źródła nierówności społecznych, IERiGŻ-PIB, Warszawa.Chmielewska B. (2013), Ekonomiczno-społeczna sytuacja gospodarstw domowych rolników

po akcesji Polski do Unii Europejskiej, IERiGŻ-PIB, Warszawa.Chmieliński P. (2013), Ludność wiejska na rynku pracy, Zarobkowanie, bezrobocie, przedsię-

biorczość i praca za granicą w latach 2005–2011, IERiGŻ-PIB, Warszawa.Chobot A. (1997), Nowe formy zatrudnienia. Kierunki rozwoju i nowelizacji, PWN, Warszawa.Ciecieląg J. (2002), Oszacowanie skal ekwiwalentnych, Ekonomia, nr 7.Clark A.E., Oswald A.J. (1996), Satisfaction and comparison income, Journal of Public Econo-

mics, vol. 61.Collier P. (2007), The Bottom Billion: why the Poorest Countries are Failing and What can be

Done about it, Oxford University Press, Oxford.Cornia G.A., Court J. (2001), Inequality, Growth and Poverty in the Era of Liberalization and

Globalization, UNU World Institute for Development Economics Research, Helsinki.Costa D. (2004), American Living Standards: Evidence from Recreational Expenditures, Natio-

nal Bureau of Economic Research, Working Paper no. 7148.Cottam H.R., Mangus A.R. (1942), A Proposed Definition of the Standard of Living, Social For-

ces, vol. 21, no. 2.Cowan R., Cowan W., Swann G.M. (2004), Waves in Consumption with Interdependence Among

Consumers, Canadian Journal of Economics, no. 37(1).Cowell F.A. (2011), Measuring Inequality, Oxford University Press Inc., New York.Csikszentmihalyi M. (1999), If we are so rich, why aren’t we happy?, American Psychologist,

vol. 54, no. 10.

Bibliografi a 273

Cummins R.A. (1996), Domains of Life Satisfaction: An Attempt to Order Chaos, Social Indica-tors Research, vol. 38, issue 3.

Cutler D., Katz L. (1992), Rising Inequality? Changes in the distribution of income and consump-tion in the 1980’s, American Economic Review, vol. 82.

Czapiński J. (2012), Ekonomia szczęścia i psychologia bogactwa, Nauka, nr 1/2012.Czapiński J., Panek T. (2011), Diagnoza społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków. Ra-

port, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa.Czyżewski A. (2001), Współczesne problemy agrobiznesu w Polsce, Wyd. AE, Poznań.Czyżewski A., Matuszczak A. (2012), Dylematy kwestii agrarnej w panoramie dziejów – mecha-

nizmy krzywdy chłopskiej, [w:] Czyżewski A., Matuszczak A. (red.), Ekonomia i jej spo-łeczne otoczenie, Wyd. Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, Bydgoszcz.

Czyżewski A., Henisz-Matuszczak A. (2007), Industrialny i społecznie zrównoważony kieru-nek przeobrażeń Wspólnej Polityki Rolnej i obszarów wiejskich, Fragmenta Agronomica, nr 3 (95).

D’Ambrosio C., Frick J.R. (2007), Income satisfaction and relative deprivation: An empirical link, Social Indicators Research, vol. 81.

Dalton P.S., Ghosal S., Mani A. (2011), Poverty and Aspirations Failure, Discussion Paper, no. 2011–124.

Daly M., Rake K. (2003), Gender and the Welfare State: Care, Work and Welfare in Europe and the USA, Polity Press, Cambridge.

Danielak W. (2013), Zmiany w sferze konsumpcji w wybranych krajach europejskich a kryzys go-spodarczy, Problemy Zarządzania, vol. 11, no. 1 (40).

Daras T., Zienkowski L., Żółkiewski Z. (2006), Zróżnicowanie dochodów i sfera ubóstwa w Pol-sce w latach 1993–2004, Bank i Kredyt, listopad-grudzień.

Davies S. (1996), Adaptable Livelihoods. Coping with Food Insecurity in the Malian Sahel, St Martin’s Press, New York.

Davis J.S. (1945), Standards and Content of Living, The American Economic Review, vol. 35, no. 1.

Dąbrowska A. (2006), Konsumpcja usług w gospodarstwach domowych w latach 2000–2004, Handel Wewnętrzny, nr 4/5.

Dąbrowska A. (2013), Sytuacja finansowa polskich gospodarstw domowych, [w:] Dąbrowska A., Janoś-Kresło M., Słaby T., Witek J. (red.), Niedobory konsumpcji w polskich gospodar-stwach domowych, Wyd. SGH, Warszawa.

Dąbrowska A., Janoś-Kresło M. (2007), Konsumpcja w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, PWE, Warszawa.

Dąbrowska A., Janoś-Kresło M. (2007), Zmiany w wydatkach gospodarstw domowych w latach 2000–2005 (porównania międzynarodowe w świetle wyników badań), [w:] Dąbrowska A., Janoś-Kresło M. (red.), Konsument na rynku europejskim, IBRKiK, Warszawa.

Dąbrowska A., Janoś-Kresło M. (2009), Usługi jako współczesny kreator konsumpcjonizmu, [w:] Mróz B. (red.), Oblicza konsumpcjonizmu, Wyd. SGH, Warszawa.

Deaton A.S. (1997), The Analysis of Household Surveys: A Microeconomic Approach to Develop-ment Policy, World Bank, Washington D.C.

Deininger K., Squire L. (1996), A New Data Set Measuring Income Inequality, World Bank Eco-nomic Review, vol. 10, no. 3.

Deininger K., Squire L. (1998), New Ways of Looking at Old Issues, Journal of Development Economics, vol. 57(2).

274 Bibliografi a

del Rio C., Ruiz-Castillo J. (2001), TIPs for Poverty Analysis: The Case of Spain 1980–81 to 1990–91, Investigaciones Economicas, vol. XXV (1).

Deleeck H. (1977), Bestaanszekerheid en het Sociale Zekerheidsstelsel in Belgie-1974, Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid, 19.

Deleeck H., van den Bosch K. (1990), The Measurement of Poverty in a Comparative Context: Empirical Evidence and Methodological Evaluation of Four Poverty Lines in Seven EC Co-untries, [in:] Teekens R., van Praag B.M.S. (eds.), Analysing poverty in the European Com-munity. Policy issues, research options and data resources, Eurostat News Special edition, no. 1, Brussels, Luxembourg.

Deninger K., Squire L. (1996), A New Data Set Measuring Income Inequality, The World Bank Economic Review, vol. 10.

Deninger K., Squire L. (1998), New ways of looking at old issues: asset inequality and growth, Journal of Development Economics, vol. 57, no. 2.

Dercon S. (2001), Assessing Vulnerability to Poverty, Executive Summary prepared for DFID, University of Oxford, Oxford.

Devadas A., Manohar H.L. (2011), Shopping behavior of rural consumer migrated to urban area in the Indian context - An emerging market, African Journal of Business Management vol. 5(6).

Dewilde C. (2003), A Life Course Perspective on Social Exclusion and Poverty, British Journal of Sociology, vol. 54(1).

Di Tella R., MacCulloch R.J. (2008), Gross national happiness as an answer to the Easterlin Pa-radox?, Journal of Development Economics, vol. 86.

DiNatale M. (2001), Characteristics of and preference for alternative work arrangements, Mon-thly Labor Review, no. 123, March.

Dollar D., Kraay A. (2002), Growth is Good for the Poor, Journal of Economic Growth, vol. 7.Domański H. (1996), Na progu konwergencji. Stratyfikacja społeczna w krajach Europy Środko-

wo-Wschodniej, IFiS PAN, Warszawa.Domański H. (2002), Polska klasa średnia, Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej, Wrocław.Domański H. (2004), Struktura społeczna, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa.Domański S. (1993), Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa.Doyal L., Gough I. (1991), A Theory of Human Need, Macmillan, Basingstoke.Drewnowski J. (1970), Studies in the measurement of level of living and welfare, Report no. 70/3,

United Nations Research Institute for Social Development, Geneva.Drewnowski J. (1974), On Measuring and Planning the Quality Life, Haga.Drewnowski J., Scott W. (1966), The Level of Living Index, UNRISD, Report no. 4, Genewa.Drucker P. (1999), Knowledge-worker productivity, The biggest challenge, California Manage-

ment Review, vol. 42, no. 2.Dudek H. (2009), Subjective aspects of economic poverty – ordered response model approach,

[w:] Ostasiewicz W. (red.), Quality of Life Improvement through Social Cohesion, Research Papers of Wrocław University of Economics, vol. 73.

Duesenberry J.S. (1952), Income, Saving and the Theory of Consumer Behavior, Harvard Uni-versity Press, Harvard-Cambridge M.A.

Duncan R.B. (1972), Characteristics of Organizational Environments and Perceived Environ-mental Uncertainty, Administrative Science Quarterly, vol. 17.

Dz.U. z 2008 nr 69 poz. 415 – tekst jednolity.

Bibliografi a 275

Dzun W. (2012), Zmiany skali wykorzystania zasobów gruntów rolnych w Polsce w procesie prze-mian systemowych i integracji z Unią Europejską, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1.

Eagleton T. (1991), Ideology: an introduction, Verso, London.Easterlin R.A. (1974), Does economic growth improve the human lot?, [in:] David P.A., Reder

M.W. (red.), Nations and households in economic growth. Academic Press, Nowy Jork.Easterly W. (1999), Life during Growth, Journal of Economic Growth, 4.Easterly W., Rebelo S. (1993), Fiscal Policy and Economic Growth: An Empirical Investigation,

Journal of Monetary Economics, 32/3.Edgeworth F.Y. (1922), Equal pay to men and women for equal work, Economic Journal, vol.

32, no. 4.Ermisch J., Francesconi M., Pevalin D.J. (2004), Parental partnership and joblessness in childho-

od and their influence on young people’s outcomes, Journal of the Royal Statistical Society: Series A (Statistics in Society), no. 167.

EUROSTAT (1995), The Future of European Social Statistics: Guidelines and Strategies, Luxembourg.

Evans M., Moutinho L., Van Raaij W.F. (1996), Applied consumer behavior, Addison-Wesley Publ. Co., Harlow.

Fatuła D. (2013), Zmiany skłonności do konsumpcji i oszczędzania gospodarstw domowych w wa-runkach zmian koniunktury, Handel Wewnętrzny, numer specjalny, marzec-kwiecień.

Featherstone M. (1991), Consumer Culture and Postmodernism, Sage, London.Ferreira F.H. (2013), Inequality and Economic Performance. A Brief Overview to Theories of

Growth and Distribution, [on-line] www.povlibrary.worldbank.org/library/view/5605 [dostęp 15.04.2013].

Ferrer-i-Carbonell A., Van Praag B. (2003), Income satisfaction inequality and its causes, The Journal of Economic Inequality, vol. 1(2).

Festinger L. (1957), A theory of cognitive dissonance, Stanford University Press, Stanford.Findeis J.L., Jensen L. (1998), Employment Opportunities in Rural Areas: Implications for Po-

verty in a Changing policy Environment, American Journal of Agricultural Economics, vol. 80, no. 5.

Fioro C.V. (2009), Microsimulation and analysis of income distribution: An application to Ita-ly, VDM, Verlag.

Firlit-Fesnak G., Szylko-Skoczny M. (2007), Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, PWN, Warszawa.

Flavin M.A. (1981), The Adjustment of Consumption to Changing Expectations About Future Income, The Journal of Political Economy, vol. 89, no. 5.

Fleck H. (1980), Toward better teaching of home economics (3rd ed.), Macmillan, New York.Flik R.J., van Praag B.M.S. (1991), Subjective Poverty Line Definitions, De Economist, 139, no. 3.Flora J.L. (1998), Social Capital and Communities of Place, Rural Sociology, no. 63.Forbes K. (2000), A Reassessment of the Relationship between Inequality and Growth, American

Economic Review, vol. 90, no. 4.Forde C., MacKenzie R., Robinson A. (2008), Firm foundations? Contingent labour and em-

ployers’ provision of training in the UK construction sector, Industrial Relations Journal, 39(5).

Fourastie J. (1947), Le progress technique et le niveau de vie en France et à l’étranger, Centre de Perfectionnement Technique et Administratif, Paris.

Fourastié J. (1962), Maschinizme et bien-être, Les Editions de Minuit, Paris.

276 Bibliografi a

Frank R.H. (2005), Does Money Buy Happiness?, [in:] Huppert F.A., Baylis N, Keverne B. (eds.), The science of well-being, Oxford University Press, Oxford.

Frazao E., Meade B., Regmi A. (2008), Converging patterns in global food consumption and food delivery system, Amber Waves, ERS/USDA, no. 6(1).

Frederick S., Loewenstein G. (1999), Hedonic Adaptation, [in:] Kahneman D., Diener E., Schwarz N. (eds.), Well-Being: The Foundations of Hedonic Psychology, Russell Sage Fo-undation, New York.

Friedman M., Savage L.J. (1948), The Utility Analysis of Choices Involving Risk, The Journal of Political Economy, vol. 56, no. 4.

Frieske K.W. (2004), Wprowadzenie: Pesymistyczne wnioski teoretycznych komplikacji, [w:] Frieske K. (red.), Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów reintegracji społecznej, IPiSS, Warszawa.

Frieske K.W. (2010), Zamienię porsche na gorsze: o biedzie, wykluczeniu i reintegracji społecz-nej, Polityka Społeczna, nr 10.

Frieske K.W. (2012), Zamienił stryjek… „społeczne” na „rynkowe”, [w:] Bednarski M., Frieske K.W. (red.), Zatrudnienie na czas określony w polskiej gospodarce. Społeczne i ekonomicz-ne konsekwencje zjawiska, IPiSS, Warszawa.

Fromm E. (2003), Mieć czy być?, Rebis, Poznań.Fundowicz J., Wyżnikiewicz B. (2013), Wpływ zmian dochodów na strukturę wydatków gospo-

darstw domowych na tle zmian koniunktury w Polsce w latach 2006–2011, Handel We-wnętrzny, numer specjalny marzec-kwiecień, Zachowania gospodarstw domowych w wa-runkach zmian koniunktury.

Furnham A., Argyle M. (1998), The Psychology of Money, Routledge, New York.Furuseth O., Walcott W.A. (1990), Defining quality of life in North Carolina, The Social Scien-

ce Journal, vol. 27, no. 5.Gagacka M. (2009), Nierówności społeczne jako wyzwanie dla ekonomii społecznej, [w:] Gagac-

ka M., Głąbicka K. (red.), Współczesne wyzwania dla lokalnej polityki społecznej, PTPS, Radom.

Gagacka M. (2011), Beneficjenci aktywnej polityki rynku pracy, [w:] Grewiński M., Rymsza M. (red.), Polityka aktywizacji w Polsce. Usługi reintegracji w sektorze gospodarki społecznej, Wyd. WSP TWP w Warszawie, Warszawa.

Galor O., Zeira J. (1993), Income Distribution and Macroeconomics, Review of Economic Stu-dies, vol. 60.

Galor Z. (2012), O dialektyce wykluczenia i marginalizacji, [w:] Galor Z., Goryńska-Bittner B. (red.), Nieobecność społeczna. W poszukiwaniu sensów i znaczeń, Wyd. WSNHiD, Poznań.

Gałęski B. (1977), Styl życia i jakość życia – próba systematyki pojęć, Studia Socjologiczne, no. 1.Gamanou G., Morduch J. (2002), Measuring Vulnerability to Poverty, WIDER Discussion Pa-

per, no. 2002/58.Garsten C. (2008), Workplace Vagabonds. Career and community in changing worlds of work,

Palgrave Macmillan, Chippenham.Gasper D. (2004), Human Well-being: Concepts and Conceptualisations, WIDER Discussion

Paper 2004/6, World Institute for Development Economics Research, Helsinki.Gawrycka M. (2006), Wykorzystanie niestandardowych form zatrudnienia i organizacji pra-

cy w celu zwiększenia efektywności funkcjonowania rynku pracy w Polsce, [w:] Kopyciń-ska D. (red.), Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce, Uniwersytet Szcze-ciński, Szczecin.

Bibliografi a 277

Ghiatis A. (1990), Low Income Groups Obtained by Enhanced Processing of the Household Bud-get Surveys in the Ec: Summary Figures For Italy And The Netherlands, [in:] Teekens R., van Praag B.M.S. (eds.), Analysing poverty in the European Community. Policy issues, research options and data resources, Eurostat News Special edition, no. 1, Brussels, Luxembourg.

Gilder G. (2001), Bogactwo i ubóstwo, Zysk i S-ka, Poznań.Glatzer W. (1987), Components of wellbeing: German Social Report, Part B, Subjective wellbeing,

Social Indicators Research, vol. 19.Glennerster H., Hills J., Piachaud D., Webb J. (2004), One hundred years of poverty and policy,

Joseph Rowntree Foundation, Water End.Głowacki R., Górski M., Ryć K. (1976), Denaturalizacja spożycia żywności w wiejskich gospo-

darstwach domowych, IRWiR PAN, Warszawa.Goedhart T., Halberstadt V., Kapteyn A., van Praag B.M.S. (1977), The Poverty Line: Concept

and Measurement, Journal of Human Resources, vol. 12.Goldsmith E.B. (1996), Resource management for individuals and families, West Publishing,

Minneapolis.Golinowska S. (1997), Badania nad ubóstwem. Założenia i metoda, [w:] Golinowska S. (red.),

Polska bieda II. Kryteria. Ocena. Przeciwdziałanie, IPiSS, Warszawa.Golinowska S. (1997), Polska bieda II. Kryteria. Ocena. Przeciwdziałanie, IPiSS, Warszawa.Golinowska S. (2002), Europejski model socjalny i otwarta koordynacja polityki społecznej,

Polityka Społeczna, nr 11–12.Golinowska S. (2010), Polityka wobec ubóstwa i wykluczenia społecznego w Polsce w minio-

nym dwudziestoleciu, Polityka Społeczna, nr 9.Golinowska S., Broda-Wysocki P. (2005), Kategorie ubóstwa i wykluczenia społecznego. Prze-

gląd ujęć, [w:] Golinowska S., Tarkowska E., Topińska I. (red.), Ubóstwo i wykluczenie spo-łeczne. Badania. Metody. Wyniki, IPiSS, Warszawa.

Golinowska S., Tarkowska E., Topińska I. (red.) (2005), Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania. Metody. Wyniki, IPiSS, Warszawa.

Goodman A., Myck M. (2005), Parental income and child outcomes: what can we learn from material deprivation?, Mimeos, Institute for Fiscal Studies. http://www.ifs.org.uk/docs/material_dep.pdf [dostęp 08.04.2014].

Gordon D., Pantazis C., Townsend P. (2000), Absolute and overall poverty, [in:] Gordon D., Townsend P. (eds.), Breadline Europe, Policy Press, Bristol.

Gorlach K. (2004), Socjologia obszarów wiejskich problemy i perspektywy, Wyd. Scholar, Warszawa.

Gospodarowicz M., Kołodziejczyk D., Wasilewski A. (2008), Uwarunkowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw na obszarach wiejskich, IERiGŻ-PIB PIB, Warszawa.

Górny A., Stola D. (2001), Akumulacja i wykorzystanie migracyjnego kapitału społecznego, [w:] Jaźwińska E., Okólski M. (red.), Ludzie na huśtawce. Migracje między peryferiami Polski i Zachodu, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa.

Graniewska D., Balcerzak-Paradowska B. (2003), Praca zawodowa – rodzina w opiniach re-spondentek, [w:] Balcerzak-Paradowska B. (red.), Praca kobiet w sektorze prywatnym. Szanse i bariery, IPiSS, Warszawa.

Greenacre M.J. (1984), Theory and Applications of Correspondence Analysis, Academic Press, London.

Greenacre M.J. (1993), Correspondence Analysis in Practice, Academic Press, London.

278 Bibliografi a

Grossman G.M., Helpman, E. (1991), Innovation and Growth in the Global Economy, The MIT Press.

Grotowska-Leder J. (2002), Fenomen wielkomiejskiej biedy, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Grzega U. (2004), Racjonalność wydatków i konsumpcji gospodarstw domowych, [w:] Kieżel E. (red.), Racjonalność konsumpcji i zachowań konsumentów, PWE, Warszawa.

Grzega U. (2004), Uwarunkowania konsumpcji polskich gospodarstw domowych w latach 1990–2002, [w:] Kieżel E. (red.), Racjonalność konsumpcji i zachowań konsumentów, PWE, Warszaw.

Grzega U. (2005), Wydatki i konsumpcja gospodarstw domowych w Polsce i ocena ich racjonal-ności, Wyd. AE w Katowicach, Katowice.

Grzega U. (2008), Poziom życia ludności w Polsce i krajach ościennych, Wyd. UE w Katowicach, Katowice.

Grzega U. (2011), Oznaki kryzysu gospodarczego w świetle wskaźników ekonomicznych, [w:] Kieżel E., Smyczek S. (red.), Zachowania polskich konsumentów w warunkach kryzysu go-spodarczego, Wyd. Placet, Warszawa.

Grzega U. (2012), Poziom życia ludności w Polsce – determinanty i zróżnicowania, Wyd. UE w Katowicach, Katowice.

Grzelak A., Gałązka M. (2013), Związki potrzeb, popytu i konsumpcji żywności – ujęcie teore-tyczne, Roczniki Ekonomiczne KPSW, nr 4.

Gulbicka B. (1990a), Poziom życia rodzin chłopskich, IERiGŻ-PIB, Warszawa.Gulbicka B. (1990b), Spożycie w rodzinach chłopskich, Studia i Monografie nr 43, IERiGŻ-PIB,

Warszawa.Gulbicka B. (2000), Wyżywienie polskiego społeczeństwa w ostatniej dekadzie XX wieku, Studia

i Monografie nr 96, IERiGŻ-PIB, Warszawa.Gulbicka B., Kwasek M. (2007), Wpływ globalizacji na wyżywienie ludności w Polsce, IERiGŻ-

-PIB, Warszawa.GUS (2013), Budżety Gospodarstw domowych w 2012 r., Informacje i opracowania statystycz-

ne, Warszawa.GUS (2013), Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa.GUS (2013), Sytuacja gospodarstw domowych w 2012 roku w świetle wyników badania budże-

tów gospodarstw domowych, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecz-nych i Warunków Życia, Informacja sygnalna, 29 maja 2013 r.

GUS (2014), Dochody i warunki życia ludności Polski (raport z badania EU-SILC 2012), Infor-macje i opracowania statystyczne, GUS, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia, Warszawa.

Gutkowska K. (1997), Rodzinne gospodarstwa domowe na wsi w warunkach gospodarki rynko-wej, SGGW, Warszawa.

Gutkowska K. (2007), Zachowania konsumentów w kontekście teorii konfliktu niewspółmier-nych skal wartości, [w:] Kędzior Z. (red.), Konsument. Gospodarstwo domowe. Rynek, Wyd. AE w Katowicach, Katowice.

Gutkowska K. (2011), Innowacyjność konsumentów wobec produktów żywnościowych jako wa-runek rozwoju rynku żywności, Konsumpcja i rozwój, nr 1.

Gutkowska K., Murawska A. (2011), Zagospodarowanie czasu wolnego w miejskich i wiejskich gospodarstwach domowych, Polityka Społeczna, nr 8.

Bibliografi a 279

Gutkowska K., Murawska A. (2013), Poziom życia ludności a wielkość i struktura spożycia żyw-ności w aspekcie regionalnym, Handel Wewnętrzny, nr 4(345).

Gutkowska K., Ozimek I. (2005), Wybrane aspekty zachowań konsumentów na rynku żywności – kryteria zróżnicowania, Wyd. SGGW, Warszawa.

Gutkowska K., Ozimek I. (2008), Zachowania młodych konsumentów na rynku żywności, Wyd. SGGW, Warszawa.

Gutkowska K., Ozimek I., Laskowski W. (2001), Uwarunkowania konsumpcji w polskich gospo-darstwach domowych, Wyd. SGGW, Warszawa.

Hagenaars A.J.M., van Praag B.M.S. (1985), A Synthesis of Poverty Line Definitions, Review of Income and Wealth, ser. 31, no. 2.

Hajn Z. (2003), Elastyczność popytu na pracę w Polsce. Aspekty prawne, [w:] Kryńska E. (red.), Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy a popyt na pracę w Polsce, Warszawa.

Halamska M. (2013), Żyć na wsi: elementy stylu życia, Wieś i Rolnictwo, 1 (158).Halamska M., Śpiewak R. (2008), Rozwój wiejski – nowa utopia czy konieczność?, [w:] Drygas

M., Rosner A. (red.), Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej. Dylematy i kierunki prze-mian, IRWiR PAN, Warszawa.

Hall R.E., Jones C.I. (1999), Why do Some Countries Produce so Much More Output per Worker than Others?, The Quarterly Journal of Economics, vol. 114, no. 1.

Halleröd B. (1995), The truly poor: Direct and indirect consensual measurement of poverty in Sweden, Journal of European Social Policy, 5 (2).

Haponiuk M. (1997), Budżet gospodarstwa domowego i rachunki narodowe, Wiadomości Sta-tystyczne, nr 1.

Harasim J. (2007), Teoretyczne aspekty gromadzenia i inwestowania nadwyżek finansowych przez gospodarstwa domowe, [w:] Harasim J. (red.), Oszczędzanie i inwestowanie indywi-dualne w Polsce, PTE, Katowice.

Hausner J., Marody M. (red.) (1999), Polski talk show: Dialog społeczny a integracja europejska. EU-monitoring V, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kraków.

Haveman R.H., Wolfe B.L. (1985), Income, Inequality, and Uncertainty: Differecces betweent the Disabled and Nondisabled, [in:] David M., Smeeding T. (eds.), Horizontal Equity, Uncerta-inty, and Economic Well-Being, University of Chicago Press.

Heckman J.J. (1974), Shadow Prices, Market Wages and Labour Supply, Econometrica, vol. 42/1.Heikkinen E., Waters W.E., Brzeziński Z.J. (1983), The elderly in eleven countries. A sociomedi-

cal survey, Public Health in Europe 21, WHO, Copenhagen.Hendricks L. (2002), How Important Is Human Capital for Development? Evidence from Immi-

grant Earnings, American Economic Review, no. 92.Herbst I. (1996), Mieszkalnictwo a rozwój społeczny, [w:] Polska’96. Habitat a rozwój społecz-

ny, UNDP, Warszawa.Hexter M.B. (1916), Implications of a Standard of Living, The American Journal of Sociology,

vol. 22, no. 2.Hicks J.R. (1931), The Theory of Uncertainty and Profit, Economica, no. 32.Hicks J.R. (1975), Wartość i kapitał, PWN, Warszawa.Hill J.E., Grzywacz J.G., Allen S., Blanchard V.L., Matz-Costa C., Shulkin S., Pitt-Catsouphes

M. (2008), Defining and conceptualizing workplace flexibility, Community, Work & Fami-ly, vol. 11.

Hobcraft J. (2003), Continuity and Change: Pathways to Young Adult Disadvantage, CASE Pa-per 66, London.

280 Bibliografi a

Hodoly A. (1973a), Jakość dóbr i usług a jakość życia, IFiS PAN, Warszawa.Hodoly A. (1973b), Terminologia sfery spożycia, PAN, Warszawa.Hodoly A. (1975), Spożycie i formy jego realizacji w rozwoju gospodarki społeczeństwa socjali-

stycznego, Instytut Handlu Wewnętrznego, Warszawa.Hoff K., Sen A. (2005), Homeownership, Community Interactions, and Segregation, American

Economic Review, vol. 95, no. 4.Hofstede G. (2000), Kultury i organizacje, PWN, Warszawa.Holman R. (1978), Poverty: Explanations of Social Deprivation, St. Martin’s Press, New York.Holzer J.Z. (2003), Demografia, PWE, Warszawa.Holzmann R., Jorgensen S. (2000), Social Risk Management: A New Conceptual Framework for

Social Protection and Beyond, Social Protection Discussion paper, no. 6, Social Protection Unit, Human Development Network, World Bank.

Horn R.V. (1980), Social Indicators: Meaning, Methods and Applications, International Journal of Social Economics, vol. 7, issue 8.

Hostyński L. (2006), Wartości w świecie konsumpcji, Wyd. UMCS, Lublin.http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-3089.htm [dostęp 15.04.2014].Hubbard D. (2010), How to Measure Anything: Finding the Value of Intangibles in Business, 2nd

ed. John Wiley & Sons.Huber E., Stephens J.D., Bradley D., Moller S., Nielsen F. (2009), The Politics of Women’s Eco-

nomic Independence, Social Politics: International Studies in Gender, State and Society, 16 (1).

Hunek T. (2001), Ekonomia polityczna rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce, Wieś i Rolnictwo, nr 2.

Hurley J. (2010), Financing and operating active labour market programmes during the crisis, background paper, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin.

Hybel J. (2005), Rynek pracy w warunkach integracji Polski z Unią Europejską, [w:] Kopycińska D. (red.), Konkurencyjność rynku pracy i jego podmiotów, Katedra Ekonomii Uniwersyte-tu Szczecińskiego, Szczecin.

IPiSS (2014), Wartość minimum egzystencji w latach 1981–2013, IPiSS, Warszawa.IPiSS (2014), Wartość minimum socjalnego w latach 1993–2013, IPiSS, Warszawa.Jacoby J., Olson J.C. (1986), Perceived quality, D.C. Heath, Toronto.Jacukowicz Z. (2010), Refleksje nad polityką wynagradzania w Polsce, IPiSS, Warszawa.Jahan S. (2002), Measuring living standard and poverty: Human Development Index as an alter-

nate measure, University of Massachusetts Political Economy Research Institute. http://www.umass. edu/peri/pdfs/glw_jahan.pdf [dostęp 08.04.2014].

Jankins P.S., Micklewright J. (2007), New Directions in the Analysis of Inequality and Poverty’, ISER Working Paper 2007–11. Colchester: University of Essex.

Janoś-Kresło M. (2011), Zmiany w konsumpcji gospodarstw domowych w okresie kryzysu, [w:] Bombol M. (red.), Jak żyć w kryzysie? Zachowania polskich konsumentów, SGH w War-szawie, Warszawa.

Janoś-Kresło M. (2012), Inwestowanie w rozwój kapitału ludzkiego przez polskie gospodarstwa domowe, Rozwój i Konsumpcja, nr 2.

Janoś-Kresło M. (2013), Znaczenie konsumpcji we współczesnym świecie, [w:] Dąbrowska A., Janoś-Kresło M., Słaby T., Witek J. (red.), Niedobory konsumpcji w polskich gospodar-stwach domowych, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa.

Bibliografi a 281

Jaroszewska-Ignatowska I. (2010), Analiza regulacji prawnych w zakresie elastycznych form za-trudnienia i organizacji pracy w Polskim porządku prawnym, Warszawa.

Jasiński L.J. (2012), Spójność ekonomiczna i społeczna regionów państw Unii Europejskiej, Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa.

Jasiński Z. (1999), Zarządzanie pracą. Organizowanie, planowanie, motywowanie, kontrola, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa.

Jaźwińska E. (2001), Migracja niepełna ludności Polski: zróżnicowanie międzyregionalne, [w:] Jaźwiński E., Okólski M. (red.), Ludzie na huśtawce. Migracje między peryferiami Polski i Zachodu, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa.

Jenkins S.P., Lambert P. (1997), Three “I’s of Poverty” Curves, with an Analysis of UK Poverty Trends, Oxford Economic Papers, no. 49.

Jenkins S.P., Siedler T. (2007), Using Household Panel Data to Understand the Intergenerational Transmission of Poverty, DIW-Diskussionspapiere, no. 694.

Jensen J., Krishnan V., Spittal M., Sathiyandra S. (2003), New Zealand Living Standards: The-ir Measurement and Variation, with an Application To Policy, The Social Policy Journal of New Zealand, issue 20.

Jensen J., Spittal M., Krishnan V. (2005), ELSI Short Form. User Manual for a Direct Measure of Living Standards, Centre for Social Research and Evaluation Te Pokapu Rangahau Arato-ki Hapori, Ministry de Social Development.

Jerzak M.A. (2006), Podstawowe zagadnienia ryzyka w gospodarce rolnej, [w:] Jerzak M.A., Czyżewski A. (red.), Ekonomiczne uwarunkowania wykorzystania rynkowych narzędzi stabilizacji cen i zarządzania ryzykiem w rolnictwie, Wyd. AR im. Augusta Cieszkowskie-go w Poznaniu, Poznań.

Jędralska K. (1992), Zachowania przedsiębiorstw w sytuacjach niepewnych i ryzykownych, Aka-demia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego, Katowice.

Jones C.I. (2002), Introduction to Economic Growth, W.W. Norton & Company Ltd., London.Jonsson D. (2007), Time-related flexibility and stability for employees, [in:] Furaker B., Hakans-

son K., Karlsson J.Ch. (eds.), Flexibility and stability in working life, Palgrave Macmillan Ltd., New York.

Jurek Ł. (2011), Rekonstrukcja wieku emerytalnego w dobie demograficznego starzenia – porów-nanie alternatywnych modeli i rozwiązań, Polityka Społeczna, numer specjalny, Problem zabezpieczenia emerytalnego w Polsce i na świecie, część I.

Kabaj M. (2001), Badanie bezrobocia długotrwałego, Wyd. IPiSS, Warszawa.Kabaj M., Koptas G. (1995), Bezrobocie długookresowe: przyczyny, skutki i środki przeciwdzia-

łania, IPiSS, Warszawa.Kacelnik A. (2005), Meaning of Rationality, [in:] Hurley S. Nudds M. (red.), Rational Animals?,

Oxford University Press, New York.Kaczmarek T.T. (2008), Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne, Difin,

Warszawa.Kaczyński H. (1988), Matematyczne modele optymalnych planów gospodarczych w warunkach

niepewności (ryzyka), Zeszyty Naukowe. Rozprawy i monografie, nr 113, Uniwersytet Gdański, Gdańsk.

Kahneman D. (2002), Choices, Values and Frames, Cambridge Press, Cambridge.Kahneman D. (2010), International Differences in Well-being, [in:] Series in Positive Psycho-

logy, Diener E., Helliwell J.F., Kahneman D. (eds.), Oxford University Press, New York.

282 Bibliografi a

Kalinowska B. (2007), Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy w przedsiębiorstwie, [w:] Jarmołowicz W. (red.), Gospodarowanie pracą we współczesnym przedsiębiorstwie. Teoria i praktyka, Wyd. Forum Naukowe, Poznań.

Kalinowska I., Kujszczyk B., Mańturz M., Sajko J., Świercz B., Tymoszuk A. (2011), Elastyczne formy zatrudnienia. Informator, Wojewódzki Urząd Pracy w Warszawie, Centrum Infor-macji i Planowania Kariery Zawodowej, Warszawa.

Kalinowska-Sufinowicz B. (2013), Polityka społeczno-gospodarcza państwa wobec pracy kobiet, Wyd. UE w Poznaniu, Poznań.

Kalinowski S. (2006), Zróżnicowanie spożycia żywności w zależności od grupy kwintylowej na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego, Zeszyty Naukowe WSHiU, nr 11.

Kalinowski S. (2012), Problemy społeczno-ekonomiczne na wsi, [w:] praca zbiorowa, Podsta-wy wiedzy o rolnictwie i agrobiznesie, Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań.

Kalinowski S. (2013), Aktywność ekonomiczna jako wyznacznik poziomu życia, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, z. 30, Rzeszów.

Kalinowski S. (2014), Pewni niepewności, [w:] Galor Z., Goryńska-Bittner B., Kalinowski S. (red.), Życie na skraju – marginesy społeczne wielkiego miasta, Societas Pars Mundi Pu-blishing, Bielefeld.

Kalinowski S., Łuczka-Bakuła W. (2007), Ubóstwo ludności wiejskiej województwa wielkopol-skiego, Wyd. AR im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań.

Kalleberg A.L. (2000), Nonstandard Employment Relations: Part-Time, Temporary and Con-tract Work, Annual Review of Sociology, vol. 26.

Kalleberg A.L., Reskin B., Hudson K. (2000), Bad jobs in America: standard and nonstandard employment relations and job quality in the United States, American Sociology Review, no. 65.

Kamiński R. (2004), Instrumenty wspierania pozarolniczej działalności gospodarczej na obsza-rach wiejskich, Wieś i Rolnictwo, nr 2.

Kapteyn A., Van Praag B.M.S., van Herwaarden F.G. (1978), Individual Welfare Functions and Social Reference Spaces, Economics Letters, vol. I.

Kapusta F. (2008), Agrobiznes. Difin, Warszawa.Karwacki A. (2008), Aktywizacja kobiet mieszkających na wsi w świetle dokumentów urzędo-

wych instytucji pomocy społecznej i administracji pracy, [w:] Krzyszkowski J. (red.), Dia-gnoza sytuacji społeczno-zawodowej kobiet wiejskich w Polsce, MPiPS, Warszawa.

Karwacki A. (2008), Wyzwania spójnej polityki społecznej, Polityka Społeczna, nr 9.Karwat-Woźniak B., Sikorska A. (2013), Migracje ludności wiejskiej w latach 2005–2011, IE-

RiGŻ-PIB, Warszawa.Kasprzyk B. (2000), Subiektywne skale ekwiwalentności, Polityka Społeczna, nr 27(8).Katona G. (1963), Psychological Analysis of Economic Behavior, McGraw-Hill Book Company

Inc., New York, Toronto, London.Katona G. (1975), Psychological Economics, Elsevier Scientific Publishing Company,

Amsterdam.Keck A. (1967), Theoretische Aspekte zur Bestimmung Kategorie Lebensstandard, [w:] Beitrage

zur Lebensstandardforschung, Berlin.Keys A. (1960), The Biology of Human Starvation, University of Minnesota Press, Minneapolis.Kędzior Z. (1992), Gospodarstwa domowe – podmiot gospodarujący, IRWiK, Warszawa.

Bibliografi a 283

Kędzior Z. (1997), Zachowania gospodarstw domowych i przedsiębiorstw (prawidłowości, deter-minanty), Wyd. AE w Katowicach, Katowice.

Kędzior Z. (2003), Metodologiczne aspekty badania jakości życia, [w:] Karwowski J. (red.), Ja-kość życia w regionie, US, PAN, Szczecin.

Kiełczewski D. (2005), Style konsumpcji jako przejaw zróżnicowania poziomu życia, Gospodar-ka Narodowa, nr 5–6.

Kiersztyn A., Dzierzgowski J. (2012), Portret zatrudnionego na czas określony: wyniki analiz ja-kościowych, [w:] Bednarski M., Frieske K.W. (red.), Zatrudnienie na czas określony w pol-skiej gospodarce. Społeczne i ekonomiczne konsekwencje zjawiska, IPiSS.

Kieselbach T. (2003), Long-Term Unemployment Among Young People: The Risk of Social Exc-lusion, American Journal of Community Psychology, vol. 32, issue 1-2.

Kieżel E. (1994), Wydatki i spożycie żywności w polskich gospodarstwach domowych na tle uwa-runkowań rynkowych, Wyd. AE w Katowicach, Katowice.

Kieżel E. (1999), Rynkowe zachowania konsumentów, Wyd. AE w Katowicach, Katowice.Kieżel E. (2002), Racjonalność w procesie decyzyjnym konsumentów (w świetle teorii i badań

empirycznych), [w:] Kędzior Z., Kieżel E. (red.), Konsumpcja i rynek w warunkach zmian systemowych, PWE, Warszawa.

Kieżel E. (2005), Racjonalność w postępowaniu konsumentów (w świetle teorii i wyników badań empirycznych), Wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice.

Kilpatrick R.W. (1973), The Income Elasticity of the Poverty Line, The Review of Economics and Statistics, vol. 55.

Kingston P., Nock K. (1984), Time Together Among Dual-Earner Couples, American Sociolo-gy Review, vol. 52, no. 3.

Kitson M., Martin R., Wilkinson F. (2000), Labour Markets, Social Justice and Economic Effi-ciency, Cambridge Journal of Economics, no. 24 (6).

Klimas B., Czapla M. (2011), Rozwój i konkurencyjność gospodarki jako wyzwanie dla polity-ki państwa w sferze społecznej, [w:] Organiściak-Krzykowska A., Balcerzak-Paradowska B. (red.), Społeczno-ekonomiczne problemy regionów, Uniwersytet Warmińsko Mazurski w Olsztynie, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie.

Kłodziński M. (2001), Bariery i priorytety rozwoju przedsiębiorczości wiejskiej, Postępy Nauk Rolniczych, z. 9.

Kłodziński M. (2014a), Przedsiębiorczość pozarolnicza na wsi w procesie wielofunkcyjnego roz-woju obszarów wiejskich, Wieś i Rolnictwo, nr 1(162).

Kłodziński M. (2014b), Sektor przedsiębiorczości pozarolniczej w procesie zrównoważonego roz-woju obszarów wiejskich, Roczniki Naukowe SERiA, tom XVI, z. 2.

Kłodziński M., Dzun W. (2003), Aktywizacja wiejskich obszarów problemowych, IRWiR PAN, AR, Szczecin.

Knight F.H. (1921), Risk, Uncertainty and Profit, Boston.Kołodko G. (2014), Nowy Pragmatyzm, czyli ekonomia i polityka dla przyszłości, Ekonomista,

nr 2.Kołodziejczyk D. (1999), Pozarolnicza działalność gospodarcza w środowisku lokalnym i regio-

nalnym, Wieś i Rolnictwo, t. 2.Kołodziejczyk D. (2004), Pozarolnicza działalność gospodarcza w indywidualnych gospodar-

stwach rolnych w skali gmin, Studia Obszarów Wiejskich, t. 5.Kołodziejczyk D. (2013), Rozwój infrastruktury a cechy wiejskich społeczności lokalnych w la-

tach 2005–2011, IERiGŻ-PIB, Warszawa.

284 Bibliografi a

Kondor Y. (1971), An Old-New Measure of Inequality, Econometrica, vol. 39.Konieczna-Sałamatin J., Pańków M., Stasiowski J. (2011), Analiza struktury uwarunkowań

i perspektyw rozwoju alternatywnych form zatrudnienia na Dolnym Śląsku, Dolnośląski Wojewódzki Urząd Pracy, Wałbrzych.

Konus A.A. (1939), The Problem of the True Index of the Cost of Living, Econometrica, vol. 7, no. 1.

Kordos J. (1991a), Stan badań jakości i warunków bytu, [w:] Łagodziński W. (red.), Jakość życia i warunki bytu, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa.

Kordos J. (1991b), Stan badań jakości życia i warunków bytu, [w:] Jońca S. (red.), Jakość życia i warunki bytu, tom 40, Polskie Towarzystwo Statystyczne, GUS, Warszawa.

Kordos J., Ochocki A. (1993), Problemy pomiaru ubóstwa, Wiadomości Statystyczne, nr 1.Kornai J. (1972), Rush versus Harmonic Growth, North Holland, Amsterdam.Kos C., Nowak J. (1988), Tendencje spożycia żywności w wybranych krajach RWPG i EWG,

PWN, Warszawa.Kot S.M. (1995), Modelowanie poziomu dobrobytu teoria i zastosowanie, Wyd. Ossolineum,

Wrocław.Kot S.M. (2000), Ekonometryczne modele dobrobytu, PWN, Warszawa-Kraków.Kot S.M. (2003), Metodologiczne dylematy pomiaru nierówności i dobrobytu, Nierówności Spo-

łeczne a Wzrost Gospodarczy, z. 1.Kotowska I, Sztanderska U. (2007), Zmiany demograficzne a zmiany na rynku pracy w Pol-

sce, [w:] Kotkowska I.E., Sztanderska U., Wóyciska I. (red.), Aktywność zawodowa i edu-kacyjna a obowiązki rodzinne w Polsce w świetle badań empirycznych, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa.

Kotowska I.E. (red.) (2014), Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Pola-ków. Diagnoza Społeczna 2013. Raport Tematyczny, MPiPS, CRZL, Warszawa.

Kotowska I.E., Matysiak A. (2007), Rynek pracy, [w:] Panek T. (red.), Statystyka Społeczna, PWE, Warszawa.

Kotowska I.E., Węziak D. (2009), Kapitał ludzki, [w:] Czapiński J., Panek T. (red.), Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Warszawa.

Kowalak T. (1998), Marginalność i marginalizacja społeczna, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa.

Kowalewski E. (2013), Co psychologia behawioralna dać może teorii ryzyka ubezpieczeniowe-go?, [w:] Serwach M. (red.), Ryzyko ubezpieczeniowe. Wybrane zagadnienia teorii i prakty-ki, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Kowalski A., Figiel Sz., Halamska M. (2011), Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania rozwo-ju sektora rolno-żywnościowego, Polish Journal of Agronomy, no. 7.

Kowalski A. (2013a), Inwestycje lokalne i źródła ich finansowania, IERiGŻ-PIB, Warszawa.Kowalski A. (2013b), Miejsce rolnictwa i przemysłu spożywczego w gospodarce narodowej, [w:]

Halicka A. (red.), Budownictwo na obszarach wiejskich – nauka, praktyka, perspektywy, Wyd. Politechniki Lubelskiej, Lublin.

Kowrygo B. (2000), Studium wpływu gospodarki rynkowej na sferę żywności i żywienia w Pol-sce, Wyd. SGGW, Warszawa.

Kozera M. (2011), Jakość zasobów ludzkich na obszarach wiejskich, Problemy Rolnictwa Świa-towego, t. 11(26), z. 4.

Bibliografi a 285

Krajewska A. (2012), Przyczyny wzrostu zróżnicowania dochodów w Polsce, Gospodarka Na-rodowa, nr 7–8.

Kramer J. (1997), Konsumpcja w gospodarce rynkowej, PWE, Warszawa.Kramer J. (1998), Konsumpcja. Prawidłowości, struktura, przyszłość, PWE, Warszawa.Krasiński Z., Piasny J., Szulce H. (1984), Ekonomika konsumpcji, PWE, Warszawa.Kryk B., Włodarczyk-Śpiewak K. (2006), Wybrane aspekty jakości życia na przykładzie woje-

wództwa zachodniopomorskiego, [w:] Kopycińska D. (red.), Zachowania rynkowe gospo-darstw domowych i przedsiębiorstw w okresie transformacji systemowej w Polsce, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.

Kryńska E. (2001a), Dylematy polskiego rynku pracy, IPiSS, Warszawa.Kryńska E. (2001b), Elastyczne formy zatrudnienia, [w:] Kryńska E. (red.), Stymulacja ruchli-

wości pracowniczej. Metody i instrumenty, IPiSS, Warszawa.Kryńska E. (2009), Zatrudnienie nierejestrowane w oczach pracodawców, [w:] Gospodarowanie

zasobami pracy na początku XXI wieku. Aspekty makroekonomiczne i regionalne, Horo-deński R.Cz., Sadowska-Snarska C. (red.), IPiSS, Białystok-Warszawa.

Kryńska E., Rogut A., Tokarski T. (2001), Analiza nowych form zatrudnienia, [w:] Nowe za-wody oraz elastyczne formy zatrudnienia, praca zbiorowa, Studia i Materiały, t. VI, RCSS, Warszawa.

Ksenzhek O. (2007), Money: Virtual Energy. Economy through the Prism of Thermodynamics, Universal Publishers, Boca Raton, Florida.

Kubicka J. (2001), Procesy integracji europejskiej a poziom życia ludności, Wyd. AE w Katowi-cach, Katowice.

Kucharski M. (2012), Koncepcja flexicurity a elastyczne formy zatrudnienia na polskim rynku pracy, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa.

Kulwicki E. (1970), Przyczynek do teorii niepewności i ryzyka w gospodarce planowej, Folia Oeconomica Cracoviensia, vol. IX.

Kulwicki E. (1974), Recenzja pracy W. Mellwig: Anpassungsfähigkeit und Ungewissheitstheorie, Ekonomista, nr 6.

Kurowski P. (2002), Koszyki minimum socjalnego i minimum egzystencji – dotychczasowe po-dejście, IPiSS, Warszawa.

Kusińska A. (2009a), Forum. Trudne problemy mieszkalnictwa, Problemy Polityki Społecznej. Studia i Dyskusje, nr 4.

Kusińska A. (2009b), Zmiany w sferze konsumpcji i ich uwarunkowania w latach 1989–2009, Handel Wewnętrzny, nr 4–5.

Kusińska A. (2011a), Hierarchia uznawanych wartości jako czynnik kształtujący popyt i kon-sumpcję, Konsumpcja i rozwój, nr 1.

Kusińska A. (2011b), Pozaekonomiczne uwarunkowania konsumpcji w regionach, [w:] Ku-sińska A. (red.), Konsumpcja a rozwój społeczno-gospodarczy regionów w Polsce, PWE, Warszawa.

Kuśmierczyk K. (2009), Konsumpcja w gospodarstwach domowych – ujęcie regionalne, [w:] Mi-klewska A. (red.), Konsumpcja w gospodarstwach domowych jako czynnik społeczno-go-spodarczego rozwoju regionów, IBRKiK, Warszawa.

Kuznets S. (1955), Economic growth and income inequality, American Economic Review, nr 1, vol. XLV.

Kwarciński T. (2006), Komu pomóc w pierwszej kolejności? Decyzje dotyczące udzielania pomo-cy ubogim w świetle Amartyi K. Sena badań nad ubóstwie, Prakseologia, nr 146.

286 Bibliografi a

Kwasek M. (2002), Poziom życia rolników w ostatniej dekadzie XX wieku, IERiGŻ-PIB, Studia i Monografie, nr 111, Warszawa.

Kwasek M. (2012), Ekonomiczna dostępność żywności, [w:] Kwasek M. (red.), Ocena stanu wyżywienia ludności w Polsce w aspekcie bezpieczeństwa żywnościowego, IERiGŻ-PIB, Warszawa.

Kwiatkowski E. (2002), Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa.Kwiatkowski E. (2003), Problem regulacji rynku pracy w alternatywnych opisach gospodarki,

[w:] Frieske K.W. (red.), Deregulacja polskiego rynku pracy, Warszawa.Kwiatkowski E., Kucharski L., Tokarski T. (2005), Determinanty migracji międzywojewódzkich

w Polsce, [w:] Kopycińska D. (red.), Konkurencyjność rynku pracy i jego podmiotów, Kate-dra Ekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.

Lambkin M., Foxall G., van Raaij F., Heilbrunn B. (red.) (2001), Zachowania konsumenta. Kon-cepcje i badania europejskie, PWN, Warszawa.

Lange O. (1964), Optymalne decyzje, Warszawa.Langlois R.N., Gosgel M.M. (1993), Frank Knight on Risk, Uncertainty and the Firm: a New In-

terpretation, Economic Inquiry, no. 31.Lanjouw P., Milanovic B., Paternostro S. (2009), Poverty and the Economic Transition: How

Do Changes in Economies of Scale Affect Poverty Rates to Different Households, Policy Re-search Working Paper, World Bank, Washington D.C.

Laskowski W. (2014), Dochodowa elastyczność wydatków polskich gospodarstw domowych i jej uwarunkowania, Problemy Rolnictwa Światowego, t. 14 (29), z. 1.

Layard R. (2007), Happiness and Public Policy: A Challenge to the Profession, [in:] Frey B.S., Strutzer A. (red.), Economics and Psychology, a promising new cross-disciplinary field, CE-Sifo Seminar Series, The MIT Press, Cambridge, London.

Lebart L., Morineu A., Warwick K.M. (1984), Multivariate Descriptive Statistical Analysis, Wi-ley, Chichester.

Lerner D. (1964), A dictionary of the Social Sciences, London.Lewandowski P., Chrostek P., Kamińska A. (2013), Wykluczeni – społeczne wymiary biedy

w Polsce i Europie, [w:] Bukowski M, Magda I. (red.), Zatrudnienie w Polsce 2011. Ubó-stwo i praca, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa.

Lewis J., Campbell M. (2008), UK Work/Family Policies and Gender Equality, Social Politics 14 (1).

Li H., Zou H. (1998), Income Inequality is not Harmful for Growth: Theory and Evidence, Re-view of Development Economics, vol. 2, issue 3.

Ligon E., Schechter I. (2002), Measuring Vulnerability, WIDER Discussion Paper, no. 2002/86.Lippman S., McCall J. (1981), The economics of uncertainty: Selected topics and probabilistic

models, [in:] Arrow K.J., Intriligator M.D. (eds.), Handbook of Mathematical Economics, North-Holland, Amsterdam, New York, Oxford.

Lipton M., Ravallion M. (1995), Poverty and Policy, [in:] Behrman J., Srinivasan T.N. (eds.), The Handbook of Development Economics, vol. III, Amsterdam (North Holland).

Lisek-Michalska J. (2008), Problemy kobiet wiejskich z punktu widzenia władz lokalnych i przedstawicieli lokalnych instytucji, [w:] Krzyszkowski J. (red.), Diagnoza sytuacji spo-łeczno-zawodowej kobiet wiejskich w Polsce, MPiPS, Warszawa.

Lister R. (2005), Poverty, Polity Press, Cambridge.Lister R. (2007), Bieda, Wyd. Sic!, Warszawa.

Bibliografi a 287

Lopez H. (2004), Pro-poor-Pro-growth: Is there a Trade Off?, The World Bank, Policy Research Working Paper no. 3378.

Loury G. (1981), Intergenerational Transfers and the Distribution of Earnings, Econometrica, vol. 49, no. 4.

Lucas R.E. (1988), On the Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Econo-mics, no. 22.

Luce R.D., Raiffa H. (1964), Gry i decyzje, PWN, Warszawa.Luszniewicz A. (1969), Statystyka warunków bytu ludności, SGPiS, Warszawa.Luszniewicz A. (1971), Teoria i praktyka mierników poziomu życia ludności, Gospodarka Pla-

nowa, nr 5.Luszniewicz A. (1972), Statystyka poziomu życia ludności, PWE, Warszawa.Luszniewicz A. (1978), Statystyka społeczna. Podstawowe problemy i materiały, PWE, Warszawa.Luszniewicz A. (1990), Statystyka a rzeczywistość: refleksje analityczne, [w:] Poziom życia lud-

ności Polski w latach 1988–1989, Raport nr 3, IGS SGPiS, Warszawa.Lynn R., Vanhanen T. (2002), IQ and Wealth of Nations, Praeger, Westport.Lyon F. i in. (2002), Measuring Enterprise Impacts in Deprived Areas, Report to the Small Busi-

ness Service, http://www.bis.gov.uk/files/file38356.pdf, London.Łuczka-Bakuła W., Idczak J. (2005), Pomoc publiczna w zakresie wielofunkcyjnego rozwoju ob-

szarów wiejskich, [w:] Kłodziński M., Dzun W. (red.), Rolnictwo a rozwój obszarów wiej-skich, IRWiR PAN, Warszawa.

Łuczka-Bakuła W., Kalinowski S., Orczyk J. (2006), Wykształcenie jako wyznacznik konkuren-cyjności regionu, [w:] Fedan R. (red.), Przedsiębiorstwo i region w procesie transformacji, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów.

Machol-Zajda L. (2008), Elastyczne formy pracy – poszukiwanie złotego środka dla zrównowa-żenia pracy i życia osobistego, [w:] Sadowska-Snarska C. (red.), Kierunki działań w Polsce na rzecz równowagi praca-życie-rodzina, Wyd. WSE w Białymstoku, Białystok.

Maciejewski G. (2010), Ryzyko w decyzjach nabywczych konsumentów, Wyd. UE w Katowi-cach, Katowice.

Mankiw G.N., Romer D., Weil D.N. (1992), A Contribution to the Empirics of Economic Growth, The Quarterly Journal of Economics, vol. CVII, no. 2.

Manuelli R., Seshadri A. (2005), Human Capital and the Wealth of Nations, working paper (http://www.nber.org/ ~confer/2005/ efgw05/manuelli.pdf).

Marcoux A. (1998), The feminization of poverty, Population and Development Review, no. 24(1).

Marshall V., McMullin J., Ballantyne P., Daciuk J., Wigdor B. (1995), Contributions to inde-pendence over the adult life course, Toronto, Centre for Studies of Aging, University of Toronto.

Martens A., McGinnity F., Gash V. (2007), The Cost of Flexibility at the Margin. Comparing the Wage Penalty for Fixed-term Contracts in Germany and Spain using Quantile Regression, Review of Labour Economics and Industrial Relations, vol. 21, no. 4–5.

Martin J.P., Grubb D. (2001), What works and for whom: A review of OECD countries’ experien-ces with active labour market policies, Swedish Economic Policy Review, no. 8.

Martinez M., Menendez M.G. (2013), Worker Voice Under Pressure: Collective Workplace Re-presentation and the Challenge of Multiplying Spaces and Actors, [in:] Arrowsmith J., Pu-lignano V. (eds.), The Transformation of Employment Relations in Europe. Institutions and Outcomes in the Age of Globalization, Routledge, London.

288 Bibliografi a

Maslow A.H. (1943), A theory of human motivation, Psychological Review, vol. 50(4).Masłyk E. (1985), Zmiana i niepewność w procesach organizacyjnych, PWN, Warszawa.Mason R. (2000), The Social Significance of Consumption: James Duesenberry’s Contribution to

Consumer History, Journal of Economic Issues, no. XXXIV.Masuoka J. (1936), A Sociological Study of the Standard of Living, Social Forces, vol. 15, no. 2.Mathi K.M., Saraswathi C. (2013), Changing Life Style and its impact on the Purchase Beha-

viour among the Rural Customers, International Journal of Exclusive Management Rese-arch, vol. 3, issue 3.

Matul M. (2010), Zachowania finansowe a podatność na ubóstwo gospodarstw domowych o ni-skich dochodach w warunkach transformacji, Polityka Społeczna, nr 9.

Mazurek-Łopacińska K. (1998), Zamiany zachowań konsumenckich w warunkach transforma-cji polskiej gospodarki, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław.

Mazurek-Łopacińska K. (2008), Konsument w epoce modernizmu, [w:] Sobczyk G. (red.), Współczesny marketing. Trendy. Działania, PWE, Warszawa.

McGillivray M., Shorrocks A. (2005), Inequality and multidimensional wee-being, Review of Income and Wealth, Series 51, no. 2.

McGregor P.P.L., Borooah V.K. (1992), Is Low Sepnding or Low Inome a Better Indicator of Whether or Not a Household is Poor: Some Results From the 1985 Family Expenditure Su-rvey, Journal of Social Policy, vol. 21, issue 1.

McGregor S.L.T. (1996), Embracing values: A home economics imperative, Canadian Home Economics Journal, vol. 46(1).

McGregor S.L.T., Goldsmith E.B. (1998), Expanding our understanding of quality of life, stan-dard of living, and well-being, Journal of Family and Consumer Sciences, vol. 90(2).

McKay S. (2004), Poverty or Preference: What Do ‘Consensual Deprivation Indicators’ Really Measure?, Fiscal Studies, vol. 25, no. 2.

McKie G. (1993), Demographic change and quality-of-life concerns in postwar Canada, In Fa-mily security in insecure times: The National Forum on Family Security, Canadian Coun-cil on Social Development, Ottawa.

McQuaid R.W., Lindsay C. (2002), The `employability gap’: long-term unemployment and bar-riers to work in buoyant labour markets, Environment and Planning C: Government and Policy, vol. 20.

Meager N. (1996), From Unemployment to Self-employment: Labour Market Politicies for Busi-ness Start-up, [in:] Schmid G., O’Reilly J., Schoemann K. (eds.), International Handbook of Labour Market Policyand Evaluation, Cambridge.

Meller J. (1991), Regionalne gospodarowanie zasobami pracy, PWE, Warszawa.Mellwig W. (1972), Anpassungsfähigkeit und Ungewissheitstheorie, Paul Sieback Verlag,

Tubungen.Melson G.F. (1980), Family and environment: An ecosystem perspective, Burgess, Minneapolis.Merton R.K. (1957), Social Theory and Social Structure, The Free Press, New York.Meyer B., Sullivan J. (2003), Measuring the Well-Being of the Poor Using Income and Consump-

tion, Journal of Human Resources, no. 38.Michalos A.C. (1983), Satisfaction and Happiness in a Rural Northern Resources Community,

Social Indicators Research, vol. 13.Michoń P. (2010), Ekonomia szczęścia, Dom Wydawniczy Harasimowicz, Poznań.

Bibliografi a 289

Mikuła E. (2005), Wzrost gospodarczy a nierówności dochodowe – wzajemne sprzężenia. Ujęcie teoretyczne, [w:] Kopycińska D. (red.), Teoretyczne aspekty gospodarowania, Wyd. Nauko-we Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.

Miller D. (1998), A Theory of Shopping, Polite, Cambridge.Mincer J. (1958), Investment in Human Capital and Personal Income Distribution, Journal of

Political Economy, no. 66.Mises L. (2007), Ludzkie działanie, Fundacja Instytut Ludwika von Misesa, Warszawa.Misiaszek Z. (1975), Z zagadnień terminologicznych i metodologicznych badania warunków

bytu I poziomu życia ludności, Problemy Ekonomiczne, nr 1.Miś T. (2009), Jakość kapitału ludzkiego, http://mikro.univ.szczecin.pl/bp/pdf/100/6.pdf [do-

stęp 19.09.2014].Moller V., Schlemmer L. (1983), Quality of life in South Africa: Towards an instrument for the

assessment of quality of life and basic needs, Social Indicators Research 12.Mongin P. (2000), Is there progress in normative economics?, Thema, Universite de Cergy-Pon-

toise Working Paper, no. 2000–37.Montalbano P., Federici A., Tiulzi U., Pietrobelli C. (2005), Trade Openness and Vulnerability in

Central and Eastern Europe, WIDER Research Paper, no. 2005/43.Morduch J. (1994), Poverty and vulnerability, American Economic Review and Papers and

proceedings, vol. 84, no. 2.Morduch J. (1995), Income and consumption smoothing, Journal of Economic Perspectives, vol.

9, no. 3.Morrison C. (1984), Income Distribution in East European and Western Countries, Journal of

Comparative Economics, vol. 8, no. 2.Mowen J.C. (1987), Consumer Behavior, Macmillan, New York, London.Mozerys M. (2008), Aktywizacja zawodowa opiekunów osób zależnych, [w:] Sadowska-Snarska

C. (red.), Kierunki działań w Polsce na rzecz równowagi praca-życie-rodzina, Wyd. WSE w Białymstoku, Białystok.

Mruk H. (2011), Związki konsumpcji z rozwojem społeczno-gospodarczym, Konsumpcja i roz-wój, nr 1.

Mueller H., Wyss U. (2003), Atypical working hours and their impact on leisure – an official Swiss Time Use Study, Tourism Review, nr 62/1.

Muszyńska W. (1998), Przemiany w strukturze wydatków i spożycia gospodarstw domowych, [w:] Mazurek-Łopacińska K. (red.), Zmiany zachowań konsumenckich w warunkach transformacji polskiej gospodarki, Akademia Ekonomiczna, Wrocław.

Niemczyk A., Makówka M. (2002), Konsumpcja w gospodarstwach domowych w Polsce i nie-których krajach UE, Wiadomości Statystyczne, nr 12.

Niestrój R. (2002), Zarządzanie przedsiębiorstwem XXI wieku. Materiały konferencji naukowej Wydziału Zarządzania, Wyd. AE w Krakowie, Kraków.

Noll H.H. (2002), Towards a European System of Social Indicators: Theoretical Framework and System Architecture, [in:] Hagerty M., Moeller V., Vogel J. (eds.), State of the Art in Measu-ring National Living Conditions and Quality of Life, Social Indicators Research, Special Is-sue, Forthcoming.

Noworol Cz. (1989), Analiza skupień w badaniach empirycznych. Rozmyte modele hierarchicz-ne, PWN, Warszawa.

Nussbaum M., Sen A. (1993), The Quality of Life, Clevendan Press, Oxford.Nye J.S. (1988), Neorealism and neoliberalism, World Politics, vol. 40.

290 Bibliografi a

Oczki J. (2012), System emerytalny w Polsce a zatrudnienie w nietypowych warunkach, [w:] Bednarski M., Frieske K.W. (red.), Zatrudnienie na czas określony w polskiej gospodarce. Społeczne i ekonomiczne konsekwencje zjawiska, IPiSS, Warszawa.

Odekon M. (red.) (2006), Encyclopedia of World Poverty, SAGE Publications, Thousand Oaks, London, New Delhi.

OECD (2012), Income inequality and growth: The role of taxes and transfers, OECD Economics Department Policy Notes, no. 9. January.

OECD (2013), OECD Factbook 2013: Economic, Environmental and Social Statistics, OECD Publishing: http://www.oecd-ilibrary.org/sites/factbook-2013-en/03/02/01/index.html?itemId= /content /chapter/factbook-2013-25-en [dostęp 25.10.2013].

Olsen G.I., Schober B.I. (1993), The Satisfied Poor. Development of an Intervention-Oriented Theoretical Framework to Explain Satisfaction with a Life in Poverty, Social Indicators Re-search, vol. 28(2).

Ołdak P. (1967), Produkcja a spożycie, Warszawa.ONZ (1961), International Definition and Measurement of Levels of Living. An Interim Guide,

United Nations, New York.Orczyk J. (2005), Polityka społeczna. Uwarunkowania i cele, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań.Orczyk J. (2006), Nadwyżka wykształcenia – kłopot czy korzyść?, [w:] Kryńska E. (red.), Polity-

ka społeczno-ekonomiczna w dobie przemian, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łodź.Orczyk J. (2009), Wokół pojęć kwalifikacji i kompetencji, Zarządzanie Zasobami Ludzkimi, nr

3–4.Organiściak-Krzykowska A. (2006), Regionalne uwarunkowania bezrobocia, Wyd. UWM,

Olsztyn.Orshansky M. (1969), How poverty is measured?, Monthly Labor Review, vol. 92, no. 2.Osberg L., Sharpe A. (2002), An Index of Economic Well-being for Selected OECD Countries,

The Review of Income and Wealth, vol. 48(3).Ostasiewicz W. (2000), Aspects of Quality of Life, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław.Ozimek I. (2007), Bezpieczeństwo konsumentów na rynku żywności, [w:] Dąbrowska A., Janoś-

-Kresło M. (red.), Konsument na rynku europejskim, IBRKiK, Warszawa.Palska H. (1999), Styl życia. Stan badań i nowe potrzeby badawcze, [w:] Homo eligens. Społe-

czeństwo świadomego wyboru, IFiS PAN, Warszawa.Pałaszewska-Reindl T. (1990), Gospodarstwo domowe jako przedmiot badań i studiów, [w:]

Pałaszewska-Reindl T. (red.), Zmiany w strukturze konsumpcji 1986–1990, Wyd. AE Katowice.

Pałka E. (2010), Pozarolnicza działalność gospodarcza w indywidualnych gospodarstwach rol-nych województwa świętokrzyskiego, Wyd. UJK, Kielce.

Pandey A.C., Pandey M.K. (2013), Impact of lifestyle on Brand Preference of Buyer Behaviour. A case study of Uttarakhand, International Monthly Refereed Journal of Research In Ma-nagement & Technology, vol. II.

Panek T. (2007), Ubóstwo i nierówności, [w:] Panek T. (red.), Statystyka społeczna, PWE, Warszawa.

Panek T. (2011), Ubóstwo, wykluczenie społeczne i nierówności. Teoria i praktyka pomiaru, Wyd. SGH w Warszawie, Warszawa.

Panek T. (2012), Zagrożenie ubóstwem gospodarstw domowych osób starszych, Wiadomości Statystyczne, nr 3.

Bibliografi a 291

Panek T., Podgórski J., Szulc A. (1999), Ubóstwo, teoria i praktyka pomiaru, Monografie i opra-cowania nr 453, Wyd. SGH, Warszawa.

Panek T., Białowolski, P., Kotowska, I.E., Czapiński, J. (2013), Warunki życia gospodarstw do-mowych. Zasobność materialna. Diagnoza Społeczna 2013 Warunki i Jakość Życia Polaków – Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, vol. 7.

Panek T., Czapiński, J. (2013), Diagnoza Społeczna 2013 Warunki i Jakość Życia Polaków - Ra-port [Special issue], Contemporary Economics, vol. 7.

Pańków M. (2014), Elastyczność jest – a co z bezpieczeństwem? Flexicurity po polsku, Polityka Społeczna, nr 5–6.

Parker J., Vissing-Jorgensen A., Ziebarth, N. (2009), Inequality in Expenditure in the Twentieth Century, http://www.kellogg.northwestern.edu/faculty/parker /htm/research/PVZ_sli-des_pctex7.pdf [dostęp 28.08.2014].

Parker S.C. (1999), The inequality of employment and self-employment incomes: a decomposi-tion analysis for the UK, Review of Income and Wealth, no. 45.

Parmenter T.R. (1994), Quality of Life as a Concept and Measurable Entity, Social Indicators Research, vol. 33, no. 1–3.

Parnell F.B. (1984), Home making skills for everyday living, South Holland, Goodheart-Willcox.Patulski A. (2007), Nietypowe formy zatrudnienia, Monitor Prawa Pracy, nr 2.Pawełek B. (2004), Definicje poziomu życia, [w:] Zaliaś A. (red.), Poziom życia w Polsce i w kra-

jach Unii Europejskiej, PWE, Warszawa.Payne S., Pantazis C. (1997), Poverty and gender, [in:] Gordon D., Pantazis C. (eds.), Breadline

Britain in the 1990s, Ashgate, Aldershot.Pearce D. (1990), Welfare is not for women, [in:] Gordon L. (ed.), Women, the State, and Welfa-

re, University of Wisconsin Press, Madison, London.Pena-Casas R., Latta M. (2004), Working poor in the European Union,European Foundation for

the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin.Pepper J.V. (2000), The intergenerational transmission of welfare receipt: a nonparametric bo-

unds analysis, Review of Economics and Statistics, vol. 83(3).Perotti R. (1996), Growth, Income Distribution and Democracy, Journal of Economic Growth,

1.Pfeffer I. (1956), Insurance and economic theory, Irwin Inc., Homewood Illinois.Piasny J. (1971), Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarki socjalistycznej, PWN, Warszawa.Piasny J. (1993), Poziom i jakość życia ludności oraz źródła i mierniki ich określania, Ruch

Prawniczy, Ekonomiczny, Socjologiczny, nr 2.Piątek K. (2008), Perspektywy działań aktywizujących podejmowanych przez służby społeczne

na rzecz kobiet wiejskich, [w:] Krzyszkowski J. (red.), Diagnoza sytuacji społeczno-zawo-dowej kobiet wiejskich w Polsce, MPiPS, Warszawa.

Piekut M. (2008), Polskie gospodarstwa domowe – dochody, wydatki i wyposażenie w dobra trwałego użytkowania, Wyd. SGGW, Warszawa.

Piekut M. (2009), Wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałe, Wiadomości Staty-styczne, nr 8(579).

Piekut-Brodzka D.M. (2003), Związki polityki społecznej i pracy socjalnej a bezpieczeństwo so-cjalne, [w:] Frąckiewicz L. (red.), Bezpieczeństwo socjalne, Wyd. AE w Katowicach.

Piętka K. (2009), Polityka dochodowa, w tym transferów społecznych, a ubóstwo, [w:] Balce-rzak-Paradowska B., Golinowska S. (red.), Polityka dochodowa, rodzinna i pomocy spo-łecznej w zwalczaniu ubóstwa i wykluczenia społecznego, IPiSS, Warszawa.

292 Bibliografi a

Piotrowski B. (2001), Job Rotation – zatrudnienie rotacyjne, [w:] Machol-Zajda L. (red.), Ela-styczne formy zatrudnienia sposobem na efektywność firm, IPiSS, Warszawa.

Piskiewicz L. (2003), Wydatki konsumpcyjne gospodarstw ludzi starszych, Handel Wewnętrz-ny, nr 2.

Piskiewicz L. (2011), Poziom i struktura konsumpcji gospodarstw domowych w regionach, [w:] A. Kusińska (red.), Konsumpcja a rozwój społeczno-gospodarczy regionów w Polsce, PWE, Warszawa.

Pliszka T. (2005), Nierówności społeczne a zagrożenia z nich wynikające, Nierówności społecz-ne a wzrost gospodarczy, zeszyt 6.

Poczta W. (2012), Przemiany w rolnictwie ze szczególnym uwzględnieniem przemian struktural-nych, [w:] Wilkin J., Nurzyńska I. (red.), Raport o stanie wsi. Polska wieś 2012, Wyd. Na-ukowe Scholar, Warszawa.

Poczta W., Mrówczyńska-Kamińska A. (2008), Regionalne zróżnicowanie wykorzystania kapi-tału ludzkiego w rolnictwie polskim, Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Za-rządzania, nr 8, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin.

Pocztowski A. (1998), Zarządzanie zasobami ludzkimi. Zarys problematyki i metod, Antykwa, Kraków.

Podgórski J. (1994), Wyznaczanie subiektywnych linii ubóstwa, Wiadomości Statystyczne, nr 12.Podolec B., Ulman P., Wałęga A. (2008), Aktywność ekonomiczna a sytuacja materialna gospo-

darstw domowych, Wyd. UE w Krakowie, Kraków.Pohorille M. (1972), Model konsumpcji w ustroju socjalistycznym, PWE, Warszawa.Pohorille M. (1977), Dobrobyt społeczny. Pojęcie, mierzenie, metoda, analiza, Ekonomista, nr 5.Pohorille M. (1980), Mechanizm i kierunki zmian w konsumpcji społeczeństwa polskiego, [w:]

Lewandowski J., Wiatr J.J. (red.), Systemy wartości a wzory konsumpcji społeczeństwa pol-skiego, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.

Pohorille M. (1985), Potrzeby, podział, konsumpcja, PWE, Warszawa.Polak E. (2006), Brak pracy i niestabilność zatrudnienia jako przyczyny frustracji społecznej,

[w:] Królikowska J. (red.), Problemy społeczne w grze politycznej, Wyd. UW, Warszawa.Polak E. (2011), Biedni pracujący w XXI wieku, Ekonomia, Rynek, Gospodarka, Społeczeń-

stwo, nr 27.Poliwczak I. (2013), Determinanty aktywności zawodowej osób w wieku 45 lat i więcej – opi-

nie bezrobotnych, [w:] Kryńska E. (red.), Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pra-cy a aktywność zawodowa osób starszych, IPiSS, CIOP PIB, Warszawa.

Poławski P. (2012), Generacja prekariuszy na polskim rynku pracy, Polityka Społeczna, nr 9.Pope C.L. (1993), The Changing View of the Standard of Living Question in the United States,

The American Economic Review, vol. 83, no. 2.Popiel J. (1961), Mierzenie stopy życiowej, Folia Oeconomica Cracoviensia, vol. 3.Poterba J. (1989), Lifetime Incidence and the distributional burden of excise taxes, The Ameri-

can Economic Review, 79, no. 2.Pretty J., Ward H. (2001), Social capital and the environment, World Development, vol. 29, no .2.Proctor B.D., Dalaker J. (2003), Poverty in the United States: 2002, US Census Bureau, Wa-

szyngton DC.Przybyszewski R. (2007), Kapitał ludzki w procesie kształtowania gospodarki opartej na wie-

dzy, Difin, Warszawa.Radziukiewicz M. (2006), Zasięg ubóstwa w Polsce, PWE, Warszawa.

Bibliografi a 293

Rae L. (2006), Efektywne szkolenie. Techniki doskonalenia umiejętności trenerskich, Oficyna Ekonomiczna, Kraków.

Rajan R.G. (2010), Fault lines. How hidden fractures still threaten the world economy, Prince-ston University Press, New York.

Rajkiewicz A. (1997), Społeczeństwo polskie w latach 1989–1995/96, Friedrich Ebert Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce, Warszawa.

Rakowski M. (1976), Pojęcie, wycena i analiza poziomu życia, Ekonomista, nr 3.Rakowski T. (2009), Łowcy, zbieracze, praktycy niemocy, Wyd. słowo/obraz terytoria, Gdańsk.Raphael D., Renwick R., Brown I, Rootman I. (1996), Quality of Life Indicators and Health:

Current Status and Emerging Conception, Social Indicators Research, vol. 39, no. 1.Rastogi R., Chaudhary (2012), Psychology and Buying Behaviour of Rural Consumers with Spe-

cial Reference to Television, Washing Machine and Refrigerator in the Rural Areas of Me-erut Region, International Journal of Trade and Commerce-IIARTC, vol. 1, no. 2.

Ravallion M. (1994), Poverty Comparisons, Fundamentals of Pure and Applied Economics, vol. 56. Chur CH: Harwood Academic Publishers.

Ravallion M., Chen S. (2003), Measuring pro-poor growth, Economics Letters, vol. 78, issue 1.Ray D. (2014), Aspirations and Inequality, working paper, http://www.econ.nyu.edu /user/de-

braj/Papers/GenicotRayAsp.pdf, [dostęp 05.11.2014].Razavi S. (1997), From Rags to Riches: Looking at Poverty from Gender Perspective, IDS Bulle-

tin, 28(3).Regulski J. (1981), Gospodarka przestrzenna a warunki bytowe ludności. Próba definicji proble-

mu, Biuletyn KPZK z. 115, Warszawa.Reilly P.A. (1998), Balancing flexibility - meeting the interests of employer and employee, Euro-

pean Journal of Work and Organizational Psychology, vol. 7, issue 1.Rejman K. (2010), Spożycie żywności i zachowania żywieniowe wśród ludności o niskich docho-

dach w Polsce oraz wnioski dla polityki wyżywienia, Rozprawy Naukowe i Monografie, Wyd. SGGW, Warszawa.

Reveaud G., Salais R. (2001), Fighting against Social Exclusion in a European Knowledge-based Society, [in:] Mayes D.G., Berghman J., Salais R. (eds.), Social Exclusion and European Po-licy, Edward Elgar, Cheltenham, Northampton.

Robinson J. (2010), Omijanie barier społecznych i instytucjonalnych w dostępie do rynku: jak przedsiębiorcy społeczni identyfikują i oceniają istniejące możliwości, [w:] Mair J., Robin-son J., Hockerts K. (red.), Przedsiębiorczość społeczna, Wyd. WSP TWP w Warszawie, Warszawa.

Robótka Z. (1959), Pojęcie poziomu życiowego, Życie Gospodarcze, nr 44/1959.Roche J.F. (1984), Methodological and Data Problems in Inter-Country Comparisons of Pover-

ty in the European Community: an Examination of Possible Approaches to Solutions, [w:] Sarpellon G., Angeli F. (eds.), Understanding Poverty, Milan.

Roeske-Słomka I. (2001), Dochody i wydatki gospodarstw domowych w latach 1993–1997, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań.

Rollnik-Sadowska E. (2010), Przedsiębiorczość kobiet w Polsce, Wyd. Difin, Warszawa.Rollnik-Sadowska E. (2013), Zastosowanie modelu flexicurity w polityce zatrudnienia Unii Eu-

ropejskiej (ze szczególnym uwzględnieniem Polski), Optimum Studia Ekonomiczne, nr 4(64).

294 Bibliografi a

Ronayne T., Duggan C., Quinn P. (1994), Labour Market Policy and Long-Term Unemploy-ment: A Critical Review, Report Commissioned by the National Economic and Social Fo-rum, Dublin.

Room G. (1998), Social exclusion, solidarity and the challenge of globalization, International Jo-urnal of Social Welfare, no. 8.

Rosner A. (2008), Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego ob-szarów wiejskich w Polsce, [w:] Drygas M., Rosner A. (red.), Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej. Dylematy i kierunki przemian, IRWiR PAN, Warszawa

Rothbarth E. (1943), Note on a Method of Determining Equivalent Incomes for Families of Diffe-rent Composition, Appendix 4, [in:] Madge C. (ed.), War Time Pattern of Saving and Spen-ding, Occasional Paper no. 4, National Income of Economic and Social Research, Lon-don, UK.

Rowntree B.S. (1901), Poverty: A study of town life, Macmillan, London.Rutkowski J. (1984a), Podstawowe pojęcia statystyki społecznej, Wiadomości Statystyczne, z. 11.Rutkowski J. (1984b), Rozwój gospodarczy i poziom życia (zagadnienia teoretyczne i próba

kwantyfikacji związku), GUS, Warszawa.Rutkowski J. (1987), Jakość życia. Koncepcja i projekt badania, Z prac ZBSE, nr 162.Rutkowski J. (1991), Badania jakości życia, [w:] Łagodziński W. (red.), Jakość życia i warunki

bytu, Biblioteka Wiadomości Statystycznych, t. 40, GUS, Warszawa.Rifkin J. (2003), Wiek dostępu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, w której płaci się za każdą chwi-

le życia, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław.Sachs J. (2005), The End of Poverty: how we can Make it Happen in our Lifetime, Penguin,

London.Sadowska-Snarska C. (2008), Zainteresowanie pracodawców stosowaniem elastycznych form

pracy ułatwiających godzenie życia zawodowego z rodzinnym, [w:] Sadowska-Snarska C. (red.), Kierunki działań w Polsce na rzecz równowagi praca-życie-rodzina, Wyd. WSE w Białymstoku, Białystok.

Sadowski W. (1977), Decyzje i prognozy, PWE, Warszawa.Sałustowicz P. (2010), Wykluczenie społeczne nowym wyzwaniem dla polityki społecznej –

w świetle unijnych doświadczeń, [w:] Galor Z. (red.), Odmiany życia społecznego współ-czesnej Polski, Instytucje – Polityka – Kultura, Wyd. WSNHiD, Poznań.

Sałustowicz P. (2014), Bieda, marginalizacja i wykluczenie społeczne, [w:] Galor Z., Goryńska--Bittner B., Kalinowski S. (red.), Życie na skraju – marginesy społeczne wielkiego miasta, Societas Pars Mundi, Bielefeld.

Samecki W. (1967), Ryzyko i niepewność w działalności przedsiębiorstwa przemysłowego, PWE, Warszawa.

Samuelson W.F., Marks S.G. (1998), Ekonomia menedżerska, PWE, Warszawa.Scherer R.F., Brodzinski J.D., Wiebe F.A. (1990), Entrepreneur career selection and gender: A so-

cialization approach, Journal of Small Business Management, no. 28(2).Schultz T.W. (1961), Investment in Human Capital, American Economic Review, no. 51.Schultz T.W. (1975), The Value of the Ability to Deal with Disequilibria, Journal of Economic

Literature, vol. 13(3).Schutz R.R. (1951), On the Measurement of Income Inequality, The American Economic

Review, vol. 41.

Bibliografi a 295

Schwer R., Daneshvary (1994), Symbolic Product Attributes and Emulatory Consumption: The Case of Rodeo Fan Attendacne and Wearing of Western Clothing, Journal of Applied Busi-ness Research, vol. 11, no. 3.

Seligman M.E.P. (1994), Eliminowanie depresji i wyuczonej bezradności, [w:] Czapiński J. (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, PWN, Warszawa.

Sen A. (1977), Rational Fools: A Critique of the Behavioral Foundations Economic Theory, Phi-losophy and Public Affairs, no. 6.

Sen A. (1981), Poverty and Famines. An Essay on Entitlement and Deprivation, Clarendon Press, Oxford.

Sen A. (1984), The Living Standard, Oxford Economic Papers, Supplement: Economic Theory and Hicksian Themes, vol. 36.

Sen A. (1985), Commodities and capabilities, Amsterdam, Nowy Jork.Sen A. (1993), Capability and Well-being, [in:] Nassbaum M., Sen A. (eds.), The Quality of Life,

Clarendon Press, Oxford.Sen A. (2000), Nierówności, dalsze rozważania, Znak, Kraków.Sen A. (2002), Rozwój i wolność, Zysk i S-ka, Poznań.Sennett R. (2006), Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie,

Wyd. Literackie MUZA, Warszawa.Sęk H. (1993), Jakość życia a zdrowie, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, z. 2.Shackle G.L.S. (1952), On the meaning and measure of uncertainty: I, Metroeconomica, vol. 4,

issue 3.Shackle G.L.S. (1970), Expectation Entprise and Profit, George Unwin, London.Shen J. (2014), Recent Trends in Gender Wage Inequality in the United States, Journal of Socio-

logical Research, vol. 5, no. 1.Siciński A. (1976), Styl życia. Koncepcje i propozycje, PWN, Warszawa.Siciński A. (2002), Styl życia a kultura, [w:] Siciński A. (red.), Styl życia. Kultura. Wybór, IFiS

PAN, Warszawa.Sikorska A. (1999), Przychody i wyposażenie gospodarstw domowych wiejskich rodzin wielo-

dzietnych, Komunikaty, Raporty Ekspertyzy IERiGŻ-PIB, nr 443.Sikorska A. (2001), Zmiany strukturalne na wsi i w rolnictwie w latach 1996-2000 a wielofunk-

cyjny rozwój obszarów wiejskich, Synteza, IERiGŻ-PIB, Warszawa.Sikorska A. (2005), Zmiany w strukturze społeczno-ekonomicznej ludności niechłopskiej w okre-

sie transformacji ustrojowej, IERiGŻ-PIB, Warszawa.Sikorska A. (red.) (2011), Uwarunkowania rozwoju kapitału ludzkiego w rolnictwie i na obsza-

rach wiejskich, IERiGŻ-PIB, Warszawa.Sikorska A., Karwat-Woźniak B., Chmieliński P. (2009), Landscape-cultural mosaic as a factor

of rural development in Poland, [w:] Unicity, uniformity and universality in the identyfica-tion of the landscape and cultural mosaic, Architettura del Paesaggio, no. 20.

Silver H. (1994), Social exclusion and social solidarity: three paradigms, International Labour Review, no. 133.

Silvertein M.J., Fiske N., Butman J. (2003), Trading up. The New American Luxury, Portfolio, New York.

Simmel G. (1971), Fashion, [in:] Levin D., Simmel G. (red.), On Individuality and Social For, Chicago University Press, Chicago.

296 Bibliografi a

Simon H.A. (1977), Model of Discovery and Topics in the Methods of Science, D. Reidel Pub. Co., Dordrecht, Holland.

Sinclair-Desgagné B. (2002), Endogenous Aspirations and Economic Growth, working paper, http://neumann.hec. ca/chaireing/art/aspirations.pdf, [dostęp 05.11.2014].

Skrzypek E. (2007), Uwarunkowania jakości życia w społeczeństwie informacyjnym, Wyd. UMCS, Lublin.

Slack N., Lewis M. (2001), Operations Strategy, 3nd ed. Prentice Hall, Harlow.Slater D. (1997), Consumer Culture and Modernity, Polity, Cambridge.Slesnick D.T. (1993), Gaining Ground. Poverty in the Postwar United States, Journal of Politi-

cal Economy, vol. 101.Slesnick D.T. (2001), Consumption and Social Welfare. Living standards and their distribution

in the United States, Cambridge University Press, Cambridge.Słaby T. (1990), Poziom życia, jakość życia, Wiadomości Statystyczne, nr 6.Słaby T. (2006), Statystyczny pomiar konsumpcji, [w:] Janoś-Kresło M., Mróz B. (red.), Konsu-

ment i konsumpcja we współczesnej gospodarce, Wyd. SGH, Warszawa.Słaby T. (2007), Poziom i jakość życia, [w:] Panek T. (red.), Statystyka społeczna, PWE, Warszawa.Słaby T. (2012), Quality of Life of the emerging upper class in Poland, Wyd. SGH, Warszawa.Słaby T. (2013), Niedobory konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych w świetle wskaź-

nika ELSI, [w:] Dąbrowska A., Janoś-Kresło M., Słaby T., Witek J. (red.), Niedobory kon-sumpcji w polskich gospodarstwach domowych, Wyd. SGH w Warszawie, Warszawa.

Słaby T., Maliszewski K. (2008), Jakość życia w świetle konsumpcjonizmu, [w:] Kędzior Z., Ma-ciejewski G. (red.), Zachowania konsumentów - stagnacja czy zmiana?, Wyd. AE Katowi-ce, Katowice.

Słaby T., Maliszewski K. (2009), Konsumpcjonizm a jako życia, [w:] Mróz B. (red.), Oblicza konsumpcjonizmu, Wyd. SGH, Warszawa.

Słownik języka polskiego (2007), tom 4, Biblioteka Gazety Wyborczej, PWN, Warszawa.Słownik języka polskiego (2007), tom 3, Biblioteka Gazety Wyborczej, PWN, Warszawa.Smoder A. (2012), Elastyczne formy pracy jako instrument Work-Life Balance, Polityka Spo-

łeczna, nr 1.Smyczek S. (2002), Aspiracje u cele ekonomiczne polskich konsumentów, [w:] Kędzior Z., Kieżel

E. (red.), Konsumpcja i rynek w warunkach zmian systemowych, PWE, Warszawa.Smyczek S. (2005), Racjonalność gospodarowania dochodami w polskich gospodarstwach domo-

wych, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice.Sobocka-Szczapa H., Poliwczak I. (2013), Sytuacja osób w wieku 45+ na rynku pracy w Polsce

i wybranych krajach Unii Europejskiej, [w:] Kryńska E. (red.), Elastyczne formy zatrudnie-nia i organizacji pracy a aktywność zawodowa osób starszych, IPiSS, CIOP PIB, Warszawa.

Sojkin B. (1994), Determinanty konsumpcji żywności. Analiza hierarchiczna, Zeszyty Naukowe – seria II, Zeszyt 135, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań.

Sordo M.A., Ramos C.D. (2011), Poverty comparisons when TIP curves intersect, SORT, 35(1).Sowinska A. (2003), Strategie zaradcze w sytuacjach utraty poczucia bezpieczeństwa socjalnego,

[w:] Frąckiewicz L. (red.), Bezpieczeństwo socjalne, Katowice.Spencer B.D., Fisher S. (1992), On Comparing Distributions of Poverty Gaps, Sankhyã: The In-

dian Journal of Statistics, Series B, no. 54.Stachura E. (2011), Przestrzenne mierniki jakości zamieszkiwania w Polsce: wybór i ocean

w świetle badań, Konsumpcja i rozwój, nr 1.Standing G. (2011), The Precariat: The New Dangerous Class, Bloomsbury Academic, London.

Bibliografi a 297

Stanimir A. (2005), Analiza korespondencji jako narzędzie do badania zjawisk ekonomicznych, Wyd. Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław.

Stanisz A. (2007), Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA.PL na przykładach medycyny. Tom 3. Analizy wielowymiarowe, StatSoft. Kraków.

Stanny M. (2014), Wieś, obszar wiejski, ludność wiejska – o problemach z definiowaniem. Wie-lowymiarowe spojrzenie, Wieś i Rolnictwo, nr 1 (162).

Staszewska E. (2012), Przygotowanie zawodowe dorosłych, Praca i zabezpieczenie społeczne, nr 2.

Stern E. (1992), Institutional Structures to Support Rural Enterprise, [in:] Local Initiatives for Job Creation, Business And Jobs in the Rural World, OECD Paris.

Stevenson M. (1973), Women’s Wages and Job Segregation, Politics and Society, no. 4.Stewart F. (2000), Income Distribution and Development, QEH Working Paper Series, no. 37.Stewart F., Berry A. (2000), Globalization, Liberalization and Inequality: Real Causes. Expecta-

tion and Experience, Challenge, January-February, vol. 43, no. 1.Stier H., Mandel H. (2003), Inequality in the Family: The Institutional Aspects of Wives’ Earning

Dependency, Paper prepared for presentation at the ISA Research Committee on Social Stratification (RC28) meeting, Tokyo.

Strube M.J., Lott C.L., Le-Xuan-Hy G.M., Oxenberg J., Deichmann A.K. (1986), Self-evaluation of abilities: Accurate self-assessment versus biased self-enhancement, Journal of Personali-ty and Social Psychology, vol. 51.

Strzelecka M. (1979), Konsumpcja, poziom, sposób i jakość życia, Instytut Handlu Wewnętrz-nego i Usług, Warszawa.

Stutzer A. (2004), The Role of Income Aspirations in Individual Happiness, Journal of Economic Behavior and Organization, vol. 54 (1).

Styrc M. (2007), Transfery finansowe i opieki w nieformalnych sieciach wsparcia, [w:] Kotowska I.E. , Sztanderska U., Wóycicka I. (red.), Aktywność zawodowa i edukacyjna a obowiąz-ki rodzinne w Polsce w świetle badań empirycznych, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa.

Sun T., Guohua W. (2004), Consumption patterns of Chinese urban and rural consumers, Jour-nal of Consumer Marketing, vol. 21, issue 4.

Szafraniec K. (2001), Ludzie – podstawowy kapitał polskiej wsi, [w:] Kolarska-Bobińska L., Ro-sner A., Wilkin J. (red.), Przyszłość wsi polskiej. Wizje, strategie, koncepcje, ISP, Warszawa.

Szarfenberg R. (2006), Marginalizacja i wykluczenie społeczne, Wyd. UW, Warszawa.Szarfenberg R. (2012), Ubóstwo i wykluczenie społeczne w Polsce – pomiar, wyjaśnienie, strate-

gie przetrwania, http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/uiws2012a.pdf [dostęp 20.05.2014].Szczebiot-Knoblauch L., Kisiel R., Lizińska W. (2013), Plany migracyjne przyszłych absolwen-

tów UWM w Olsztynie w latach 2007–2012, [w:] Organiściak-Krzykowska A., Janusz M. (red.), Dylematy rynku pracy, Wyd. UWM w Olsztynie, IPiSS, Olsztyn, Warszawa.

Szczepański J. (1981), Konsumpcja a rozwój człowieka. Wstęp do antropologicznej teorii kon-sumpcji, PWE, Warszawa.

Szopa B. (1994), Podział dochodów a poziom życia ludności (na przykładzie Polski), Zeszyty Naukowe, Seria specjalna: Monografie, nr 122, Wyd. AE w Krakowie, Kraków.

Szopa B. (2005), Kontrowersje wokół problemów podziału, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i So-cjologiczny, Rok LXVII, 4.

Szopa B. (2005), Nierówności dochodowe – język opisu, Polityka Społeczna, nr 2.Szopa B. (2005), Zmiany dochodów ludności w Polsce na tle uwarunkowań systemowych,

Wyd. AE w Krakowie, Kraków.

298 Bibliografi a

Sztaudynger J.J. (2003), Modyfikacje funkcji produkcji i wydajności pracy z zastosowaniami, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Szukalski P. (2002), Przepływy międzypokoleniowe i ich kontekst demograficzny, Wyd. UŁ, Łódź.Szulc A. (1993), Sfera ubóstwa w Polsce w latach 1990 i 1991, Z Prac ZBSE, z. 214, Warszawa.Szulc A. (1995), Skale ekwiwalentności w pomiarze dobrobytu gospodarstw domowych, Polity-

ka Społeczna, nr 22(8).Szulc A. (2006), Poverty in Poland During the 1990s: Are the Results Robust?, Review of Inco-

me and Wealth, series 52, no. 3.Szulc A. (2007), Dochód i konsumpcja, [w:] Panek T. (red.), Statystyka społeczna, PWE, Warszawa.Szulc B. (1959), Stopa życiowa w teorii i praktyce, Życie Gospodarcze, nr 44/1959.Szumlicz T. (2013), Pojęcie ryzyka społecznego i ubezpieczenie gospodarstwa domowego, [w:]

Serwach M. (red.), Ryzyko ubezpieczeniowe. Wybrane zagadnienia teorii i praktyki, Wyd. UŁ, Łódź.

Szumowicz B. (1995), Zróżnicowanie wydatków w gospodarstwach domowych, Wiadomości Statystyczne, nr 5.

Szylko-Skoczny M. (2004), Polityka społeczna wobec bezrobocia w Trzeciej Rzeczpospolitej, Wyd. ASPRA-JR, Warszawa.

Szylko-Skoczny M. (2014), Zmiany w modelu pracy, Studia Ekonomiczne, nr 167/14.Szymańska A. (2009), Wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku – ujęcie

regionalne, [w:] Miklewska A. (red.), Konsumpcja w gospodarstwach domowych jako czyn-nik społeczno-gospodarczego rozwoju regionów, IBRKiK, Warszawa.

Śmiłowska T. (1995), Zróżnicowanie poziomu i jakości życia ludności w przekroju terytorial-nym, Z prac Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych, z. 229, GUS, PAN, Warszawa.

Śmiłowska T. (1997), Zróżnicowanie poziomu i jakości życia w przekroju regionalnym, Zakład Badań Statystyczno-Ekonomicznych Głównego Urzędu Statystycznego i Polskiej Akade-mii Nauk, Warszawa.

Światowiec-Szczepańska J. (2012), Ryzyko partnerstwa strategicznego przedsiębiorstw – ujęcie modelowe, Wyd. UE w Poznaniu, Poznań.

Światowy G. (2006), Zachowania konsumentów, PWE, Warszawa.Świetlik K. (2013), Popyt na żywność. Stan i perspektywy, Analizy Rynkowe, nr 14.Świetlik K. (2015), Nierówności dochodowe w Polsce barierą wzrostu konsumpcji i innowacji,

Marketing i Rynek, nr 2.Tannert C., Elvers H.D., Jandrig B. (2007), The ethics of uncertainty. In the light of possible dan-

gers, research becomes a moral duty, EMBO Rep/. October, 8(10). http://www.ncbi. nlm.nih. gov/pmc /articles /PMC2002561/ [dostęp 10.08.2014].

Tarczyński W., Mojsiewicz M. (2001), Zarządzanie ryzykiem, PWE, Warszawa.Tarkowska E. (2000), Bieda, historia i kultura, [w:] Tarkowska E. (red.), Zrozumieć biednego.

O dawnej i obecnej biedzie w Polsce, Typografika, Warszawa.Tarkowska E. (2005), Kategoria wykluczenia społecznego, [w:] Orłowska M. (red.), Skazani

na wykluczenie, Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa.Tarkowska E. (2006), Ubóstwo i wykluczenie społeczno. Koncepcja i polskie problemy, [w:] Wa-

silewski J. (red.), Współczesne społeczeństwo polskie. Dynamika zmian, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa.

Tarkowska E. (red.) (2013), Dyskursy ubóstwa i wykluczenia społecznego, Wyd. IFiS PAN, Warszawa.

Bibliografi a 299

Teekens R., Zaidi A. (1990), Relative and Absolute Poverty in the European Community: Results from Family Budget Surveys, [in:] Teekens R., van Praag B.M.S. (eds.), Analysing pover-ty in the European Community. Policy issues, research options and data resources, Eurostat News Special edition, no. 1, Brussels, Luxembourg.

Teisseyre P. (2012), Formalne i nieformalne sieci wsparcia socjalnego wśród pracujących na czas określony, Polityka Społeczna, nr 946.

Teschl M. and Comim F. (2005), Adaptive preferences and capabilities: Some preliminary con-ceptual explorations, Review of Social Economy, vol. 53(2).

The Equality Trust (2011), Income inequality: Trends and Measures, Equality Trust Research Digest, no. 2.

Thorndike E.L. (1939), Your City, Harcourt, Brace and Company, New York.Thurow L. (1999), Przyszłość kapitalizmu, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław.Tinbergen J. (1958), The Theory of the Optimum Regime, Selected papers, Amsterdam.Tinbergen J. (1985), Production, Income and Welfare, Brighton.Titterton M. (1992), Managing threats to welfare: the search for a new paradigm of welfare, Jo-

urnal of Social Policy, no. 21.Tomczak F. (2005), Gospodarka rodzinna w rolnictwie. Uwarunkowania i mechanizmy rozwo-

ju, IRWiR PAN, Warszawa.Topińska I. (2005), Badania Banku Światowego nad ubóstwem: cele, metody, wyniki, [w:] Go-

linowska S., Tarkowska E., Topińska I. (red.), Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania, Metody, Wyniki, IPiSS, Warszawa.

Topińska I. (2010), Zmiany koncepcji ubóstwa a praktyka pomiaru, Polityka Społeczna, nr 9.Townsend P. (1970), Measures and Explanations of Poverty in High Income and Low Income

Countries: The Problems of Operationalizing the Concepts of Development, Class and Po-verty, [in:] Townsend P. (ed.), The Concept of Poverty – Working Papers on Methods of Investigation and Lifestyles of the Poor in Different Countries, Heinemann Educational Books, London.

Townsend P. (1979), Poverty in the United Kingdom. A Survey of Household Resources and Standards of Living, Penguin Books, Harmondsworth, Middlesex.

Townsend P. (1993), The International Analysis of Poverty, Routledge, New York.Townsend P. (1999), Poverty, Social Exclusion and Social Polarization: The Need to Construct

an International Welfare State, SPRC Reports and Proceedings, New South Wales, Austra-lia: Social Policy Research Centre/University of South Wales.

Townsend P., Gordon D. (2002), World Poverty, The Policy Press, London.Toynbee P. (2003), Hard Work, Bloomsbury, London.Tyszka T., Zaleśkiewicz T. (2004), Psychologia pieniądza, [w:] Tyszka T. (red.), Psychologia Eko-

nomiczna, Gdańskie Wyd. Psychologiczne, Gdańsk.United Nations Publication (1954), International Definition and Measurement of Standards

and Levels of Living, Resolution 434 B (XIV), Economic and Social Council, E/CN.3/179, E/CN.5/299 (Sales No. 1954.IV.5.).

Urbaniak B. (2010), Imperatyw kształcenia w gospodarce opartej na wiedzy, [w:] Znamiecka--Sikora M. (red.), Imperatyw kształcenia ustawicznego od A do Z. Monografia, Wyd. Ego, Łódź.

Van de Stadt H., Kapteyn A., Van de Geer S. (1985), The Relativity of Utility: Evidence from Pa-nel Data, Review of Economics and Statistics, no. 67, issue 2.

300 Bibliografi a

Van den Berg G., van der Klaauw B., van Ours J. (2004), Punitive Sanctions and the Transition Rate from Welfare to Work, Journal of Labor Economics, no. 22:1.

Van Herwaarden F., Kapteyn A., Van Praag B.M.S. (1977), Twelve Thousand Individual Welfare Functions: A Comparison of Six Samples in Belgium and The Netherlands, European Eco-nomic Review, vol. 9(3).

Van Praag B.M.S., Van der Sar N.L. (1988), Household Cost Functions and Equivalence Scales, Journal of Human Resources, vol. 23(2).

Veblen T. (2008), Teoria klasy próżniaczej, Wyd. III, Wyd. Muza, Warszawa.Veit-Wilson J. (1987), Consensual Approaches to Poverty Lines and Social Security, Journal

of Social Policy, vol. 16, no. 2.Veit-Wilson J. (1992), Paradigms of Poverty: A Rehabilitation of B.S. Rowntree, Journal of So-

cial Policy, vol. 15, no. 1.Vera-Toscano E., Ateca-Amestoy V., Serrano-Del-Rosal R. (2006), Building financial satisfac-

tion, Social Indicators Research, vol. 77(2).Vleminckx K., Bergham J. (2001), Social Exclusion and the Welfare State: an Overview of Con-

ceptual Issues and Policy Implications, [in:] Mayes D.G., Bergham J., Salais R. (eds.), Social Exclusion and European Policy, Edward Elgar Publishing, Cheltenham, Northampton.

Walker W. i in. (2003), Defining Uncertainty. A Conceptual Basis for Uncertainty Management in Model-Based Decision Support, Integrated Assessment, vol. 4, issue 1.

Walker R. (1987), Consensual Approaches to the Definition of Poverty: Towards an Alternative Methodology, Journal of Social Policy, vol. 16.

Wallace S. (1974), Quality of life, Journal of Home Economics, vol. 66.Ward C., Dale A., Joshi H. (1993), Income dependency within couples, NCDS user support gro-

up, Working Paper 36, Social Statistics Research Unit, City University, Northampton Squ-are, London.

Ward C., Dale A., Joshi H. (1996), Income dependency within couples, [in:] Morris L., Lyon E.S. (eds.), Gender Relations in Public and Private, Macmillan, Basingstoke.

Wärneryd K.E. (2004), Oszczędzanie, [w:] Tyszka T. (red.), Psychologia ekonomiczna, Gdańskie Wyd. Psychologiczne, Gdańsk.

Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Bieda w Polsce przed wstąpieniem i po wstąpieniu do Unii Europejskiej, [w:] Skotnicka-Illasiewicz E. (red.), 5 lat członkostwa w Unii Europejskiej w perspektywie społecznej, UKIE, Warszawa.

Warzywoda-Kruszyńska W., Grotowska-Leder J. (1996), Wielkomiejska bieda w okresie trans-formacji, IS UŁ, Łódź.

Warzywoda-Kruszyńska W., Grotowska-Leder J. (2002), Bieda wśród dzieci (diagnoza na po-ziomie globalnym i lokalnym). Prawo dziecka do godziwych warunków życia, Rzecznik Praw Dziecka, Warszawa.

Watts H. (1968), An Economic Definition of Poverty, [in:] Moynihan D. P. (ed.), On Understan-ding Poverty, Basic Books, Inc. New York.

Wawiernia A. (2013), Taksonomia niepewności, Zarządzanie i Finanse – Journal of Manage-ment and Finance, vol. 11, no. 1, cz. 3.

Wątorski J. (1987), Mieszkanie i domowe dobra trwałe w konsumpcji rodzin miejskich, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław.

Webb P., Harinarayan A. (1999), A Measure of Uncertainty: The Nature of Vulnerability and its Relationship to Malnutrition, Disasters, vol. 23(4).

Weber M. (2000), Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, PWN, Warszawa.

Bibliografi a 301

Webley P., Nyhus E. (2008), Inter-temporal choice and self-control; saving and borrowing, [in:] Lewis A. (ed.), The Cambridge Handbook of Psychology and Economic Behaviour, Cam-bridge University Press, Cambridge.

Webster’s Dictionary (7th ed.), (1969), Springfield, MA: Thomas Allen & Son.White G. (1997), Civil Society, Social Exclusion and Poverty Alleviation, [in:] C. Gore, J. Figu-

eiredo (eds.), Social Exclusion and Anti-Poverty Policy: A Debate, Research Series 110, Ge-neva: International Institute for Labour Studies.

Wiatrak A.P. (1996), Wpływ agroturystyki na zagospodarowanie obszarów wiejskich, Zagadnie-nia Ekonomiki Rolnej, nr 1.

Wieczorek T. (2001), Kształcenie na potrzeby wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, [w:] Ziejewski T. (red.), Strategia inwestowania i rozwoju przedsiębiorstw oraz kształcenia kadr w gospodarce żywnościowej XXI w., Szczecin.

Wignaraja P. (1990), Women, poverty and resources, Sage Publishers, New Delhi.Wilkin J. (2000), Struktura wsi i rolnictwa – Polska a kraje Unii Europejskiej, [w:] Dolińska X.

(red.), Chłop, rolnik, farmer? Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej – nadzieje i obawy polskiej wsi, ISP, Warszawa.

Wilkin J. (2003), Podstawy strategii zintegrowanego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce, Wyd. UW, Warszawa.

Willet A.H. (1951), The Economic Theory of Risk Insurance, Philadelphia.Williams C., Smith J., Young P. (2002), Zarządzanie ryzykiem a ubezpieczenia, PWN, Warszawa.Williams F.M., Zimmerman C.C. (1935), Studies of family living in the United States and other

countries: an analysis of material and method, U.S. Dept. of Agriculture, Washington D.C.Winiewski M. (1969), Fundusze spożycia społecznego a stopa życiowa ludności, Książka i Wie-

dza, Warszawa.Wiszniewski J. (1983), Ekonomika konsumpcji, PWN, Warszawa.Wiśniewski J. (2010), Różnorodne formy zatrudnienia, Wyd. Dom Organizatora, Toruń.Wiśniewski M. (1996), Zmiany rozkładu dochodów 1987–1992, [w:] Okólski M., Sztander-

ska U. (red.), Studia nad reformowaną gospodarką, PWN, Warszawa.Wiśniewski Z. (2000), Rynek pracy w krajach Unii Europejskiej. Drogi do sukcesu i nowe wy-

zwania, Rynek Pracy, nr 8.Witek J. (2013), Zmiany w poziomie i strukturze konsumpcji polskich gospodarstw domowych

w latach 2000–2011, [w:] Dąbrowska A., Janoś-Kresło M., Słaby T., Witek J. (red.), Nie-dobory konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych, SGH w Warszawie, Warszawa.

Włodarczyk-Śpiewak K. (2006), Aspekty jakości życia a poziom satysfakcji życiowej Polaków, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, nr 2.

Włodarczyk-Śpiewak K. (2008), Wyposażenie młodych gospodarstw domowych w dobra trwa-łe jako jeden z elementów jakości życia na tle Krajów Unii Europejskiej, http://www.konfe-rencja.edu.pl/ ref8/pdf/pl/Wlodarczyk-spiewak_Szczecin.pdf [dostęp 07.02.2014.].

Wojtyna A. (1990), Nowoczesne państwo kapitalistyczne a gospodarka. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa.

Wojtyna A. (2002), Problem nierówności dochodów w kontekście przystąpienia do Unii Europej-skiej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 600.

Wojtyniak J. (1961), Stopa życiowa, [w:] Mała encyklopedia ekonomiczna, Warszawa.Wolańska W. (2011), Jakość życia mieszkańców Polski według województw w latach 2000–2009,

Nauki Społeczne, nr 1(3).

302 Bibliografi a

World Bank Institute (2005), Introduction to Poverty Analysis, Poverty Manual, JH Revision of August 9.

Wróbel A. (2009), Międzynarodowa wymiana usług, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa.Wrzochalska A. (2006), Poziom życia wiejskich rodzin rok po akcesji do Unii Europejskiej, IE-

RiGŻ-PIB PIB, Warszawa.Wrzochalska A. (red.) (2012), Mobilność przestrzenna i społeczna ludności wiejskiej, IERiGŻ-

-PIB PIB, Warszawa.Wyżnikiewicz B. (2010), Ewolucja rozkładu dochodów w transformacji, [w:] Adamowicz E.

(red.), Transformacja po latach, Wyd. C.H. Beck, Warszawa.Yew-Kwang Ng (2008), Happiness Studies: Ways to Improve Comparability and Some Public Po-

licy Implications, The Economic Record, vol. 84, no. 265.Young H.P. (2003), Sprawiedliwy podział, Scholar, Warszawa.Zabłocki G., Sobczak M., Piszczek E., Kwiecińska M. (1999), Ubóstwo na terenach wiejskich

Polski północnej, Wyd. UMK, Toruń.Zachorowska-Mazurkiewicz A. (2011), Istota nierówności w procesie rozwoju – podejście insty-

tucjonalne, [w:] Okoń-Horodyńska E., Zachorowska-Mazurkiewicz A. (red.), Współcze-sne wymiary nierówności w procesie globalizacji, Wyd. UJ, Kraków.

Zagórski K., Gorzelak G., Jałowiecki B. (2009), Zróżnicowania warunków życia. Polskie rodzi-ny i społeczności lokalne, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa.

Zalega T. (2008a), Konsumpcja w gospodarstwach domowych i niepewnych dochodach, Wyd. UW, Warszawa.

Zalega T. (2008b), Potrzeby konsumpcyjne i ich hierarchizacja w gospodarstwach domowych z osobami bezrobotnymi, [w:] Kędzior Z., Maciejewski G. (red.), Zachowania konsumen-tów – stagnacja czy zmiana?, Wyd. AE w Katowicach, Katowice.

Zalega T. (2009), Hierarchia i poziom zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych w gospodarstwach omowych dotkniętych bezrobociem, Gospodarka Narodowa, nr 3.

Zalega T. (2010), Miejsce usług w konsumpcji gospodarstw wysokodochodowych, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, nr 17.

Zalega T. (2011), Spożycie żywności w gospodarstwach domowych z osobami bezrobotnymi w województwie mazowieckim, Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 93.

Zalega T. (2012a), Diagnoza sytuacji materialnej polskich gospodarstw domowych w okresie kry-zysu finansowo-ekonomicznego, Management and Business Administration. Central Eu-rope, vol. 5 (118).

Zalega T. (2012b), Konsumpcja dóbr trwałego użytku i zachowania przystosowawcze wśród pol-skich elit ekonomicznych w warunkach kryzysu, Nierówności społeczne a wzrost gospo-darczy, nr 24.

Zalega T. (2012c), Konsumpcja. Determinanty. Teorie. Modele, PWE, Warszawa.Zalega T. (2012d), Zmiany w wydatkach konsumpcyjnych gospodarstw domowych w okresie

kryzysu finansowo-ekonomicznego, Rozwój i konsumpcja, nr 2.Zalega T. (2013), Mieszkanie i warunki mieszkaniowe w wielkomiejskich gospodarstwach domo-

wych w Polsce – ujęcie empiryczne, Handel Wewnętrzny, nr 2(343).Zaleśkiewicz T. (2013), Psychologia ekonomiczna, PWN, Warszawa.Zaliaś A. (2000), Taksonomiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziomu życia w Polsce

w ujęciu dynamicznym, Wyd. AE w Krakowie, Kraków.

Bibliografi a 303

Zapf W. (1984), The four well-being positions, [in:] Glatzer W., Zapf W. (eds.), Lebensqualitat in der Bundesrepublik Deutschland, Campus, Frankfurt.

Zawadzki B. (1959), Wykład z psychopatologii, PWN, Warszawa.Zawalińska K. (2009), Instrumenty i efekty wsparcia Unii Europejskiej dla regionalnego rozwo-

ju obszarów wiejskich w Polsce, IRWiR PAN, Warszawa.Zegar J.S. (1999), Problematyka dochodów chłopskich, [w:] Romanowski K. i in. (red.), Ubezpie-

czenia w rolnictwie. Materiały i Studia, KRUS, Warszawa.Zegar J.S. (2012), Współczesne wyzwania rolnictwa, PWN, Warszawa.Zeliaś A. (2004), Poziom życia w Polsce i krajach Unii Europejskiej, PWE, Warszawa.Zieliński M. (2011), Uwarunkowania koniunkturalne a bezrobocie długotrwałe i bezrobo-

cie młodzieży, [w:] Horodeński R.Cz., Sadowska-Snarska C. (red.), Integracja społeczna przez pracę. Aspekty makroekonomiczne i regionalne, WSE w Białymstoku, IPiSS, Biały-stok, Warszawa.

Zienkowski L. (1979), Poziom życia. Metody mierzenia i oceny, PWE, Warszawa.Zimbardo P., Boyd J. (2009), Paradoks czasu, PWN, Warszawa.Żekoński Z. (1974), Z problemów metodologicznych sformułowania społeczno-bytowych celów

rozwoju, Gospodarka Planowa, nr 6.Żelazna K., Kowalczuk I., Mikuta B. (2002), Ekonomika konsumpcji, Wyd. SGGW, Warszawa.Żukowski M. (2008), Zatrudnienie i polityka społeczna w strategiach gospodarczych – przykład

Unii Europejskiej, [w:] Przybylska-Kapuścińska W., Szambelańczyk J. (red.), Gospodarka i finanse, Zeszyty Naukowe nr 103, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań.

Żukowski M. (2010), Unijna strategia integracji społecznej, Polityka Społeczna, nr 9.

Poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach · Wydawnictwo Naukowe PWN SA tel. 22 69...

Documents

Transcript of Poziom życia ludności wiejskiej o niepewnych dochodach · Wydawnictwo Naukowe PWN SA tel. 22 69...