Polityka Migracyjna Jako Instrument Promocji Zatrudnienia i

5/17/2018 Polityka Migracyjna Jako Instrument Promocji Zatrudnienia i - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/polityka-migracyjna-jako-instrument-promocji-zatrudnienia-i 1/141

1

Polityka migracyjna

jako instrument promocji zatrudnienia

i ograniczania bezrobocia



2



3

Polityka migracyjna jako instrument

promocji zatrudnienia

i ograniczania bezrobocia

Pod redakcją

Pawła Kaczmarczyka i Marka Okólskiego

Warszawa 2008



4

Projekt ok ładki Anna Tyrakowska

Redaktor Dorota Ś rutowska

Korekta Dorota Ś rutowska

Publikacja jest współfinansowana ze środkówEuropejskiego Funduszu Społecznego w ramachSektorowego Programu Rozwoju Zasobów Ludzkich

Zawarte w tej publikacji poglą dy i konkluzje wyrażają opinie autorów i nie muszą odzwierciedlać

oficjalnego stanowiska Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej.

Copyright by Uniwersytet Warszawski Wydział Nauk Ekonomicznych Ośrodek Badań nad Migracjami 2008

ISBN 978-83-923898-3-5

Wydawca:Ośrodek Badań nad Migracjami WNE UW02-097 Warszawa, ul. Banacha 2bhttp://www.migracje.uw.edu.pl; e-mail: migration,[email protected]

Łamanie i druk: ZWP MPiPS. Zam. 1144/08.



5

Spis treści

Wprowadzenie .......................................................................................... 7

1. Wyzwania polskiej polityki migracyjnej a doświadczeniamiędzynarodowe ....................................................................................... 11Doktryna i polityka migracyjna – dotychczasowa typologia modeli .......... 11 Nowa typologia modeli realizacji polityki migracyjnej .............................. 13Doświadczenia mię dzynarodowe a polityka migracyjna Polski ................. 17

2. Nowe uwarunkowania, nowe migracje? Współczesne migracje

Polaków a rynek pracy ............................................................................. 21Perspektywa długookresowa ....................................................................... 21Skala i dynamika najnowszych migracji na podstawie wyników sondażuOBM i innych badań ................................................................................... 22Mechanizmy migracji ................................................................................. 29Skutki migracji ........................................................................................... 40Rynek pracy – migracje – rynek pracy ....................................................... 44Migracje powrotne – szansa czy zagrożenie? ............................................. 48

3. Cudzoziemscy pracownicy w Polsce – skala, struktura,

znaczenie dla polskiego rynku pracy ....................................................... 51 Imigracja w kraju emigracji ........................................................................ 51Co wynika z badań popytu na pracę w Polsce? .......................................... 58Realny i potencjalny popyt na pracę cudzoziemców w Polsce ................... 61Rola cudzoziemskiej siły roboczej na polskim rynku pracy ....................... 69Zakończenie ................................................................................................ 77

4. Od adaptacji do integracji. Mechanizmy, uwarunkowaniai zróżnicowanie integracji imigrantów zarobkowych w Polsce ............. 79Imigracja do Polski – skala i wybrane cechy strukturalne zjawiska ........... 79Podobieństwa i różnice w podstawowych charakterystykach ukraińskichi wietnamskich migrantów .......................................................................... 86Rynek pracy a integracja imigrantów ......................................................... 89Mechanizmy integracji wśród odmiennych kategorii migrantów ............... 93Integracja imigrantów w Warszawie i poza stołeczną metropolią .............. 98Instytucjonalny wymiar integracji migrantów ............................................ 102

5. Wnioski ...................................................................................................... 107Współczesne migracje Polaków – skala ..................................................... 107Współczesne migracje Polaków – struktura ................................................ 108Współczesne migracje Polaków – uwarunkowania i mechanizmy ............. 109Skutki odpływu ........................................................................................... 111Migracje powrotne ...................................................................................... 113Transformacja z kraju emigracji w kraj migracji netto ............................... 114



6

Cudzoziemcy na polskim rynku pracy – skala i struktura zjawiska ............ 114Realny i potencjalny popyt na pracę cudzoziemców w Polsce ................... 115Integracja na polskim rynku pracy – przypadek Ukraińców

i Wietnamczyków ....................................................................................... 117

6. Rekomendacje w sferze polityki migracyjnej Polski .............................. 121Polska polityka migracyjna a doświadczenia mię dzynarodowe .................. 121Polska polityka migracyjna – rekomendacje ............................................... 122

Bibliografia ................................................................................................ 137



7

Wprowadzenie

Polska to jeden z najważniejszych krajów na migracyjnej mapie Europy.Polacy od dziesię cioleci masowo uczestniczą w migracjach zarobkowych dokrajów Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych. Od czasu liberalizacjizasad ruchu granicznego i zwią zanego z tym nasilenia mobilności w latach80. XX wieku skala migracji utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie,a mobilność zagraniczna ludności pozostaje istotnym sk ładnikiem rzeczywi-stości społeczno-ekonomicznej Polski.

Opisane tendencje zostały dodatkowo wzmocnione za sprawą przemianinstytucjonalnych zwią zanych z przystą pieniem Polski do Unii Europejskieji stopniowym otwieraniem rynków pracy UE dla polskich pracowników. Wrazz pojawieniem się powszechnej opcji legalnego zatrudnienia poza granicamikraju można się było spodziewać nasilenia oraz zmian w sferze strukturyodpływu pracowników z Polski. Wię kszość danych statystycznych wskazuje,iż tak się w istocie stało, ale skala zjawiska przerosła oczekiwania ekspertów.

Od począ tku lat 90. XX wieku, tj. od momentu liberalizacji zasad ruchugranicznego, stopniowo zwię ksza się również skala napływu imigrantów.

Ze wzglę du na fakt, że duża część cudzoziemców przybywa do Polski pod pozorem odwiedzin czy wypoczynku i podejmuje zatrudnienie nierejestrowane(bez wymaganego zezwolenia), ilościowa ocena fenomenu imigracji do Polski

jest niezwykle trudna. Dane oficjalne (np. zezwolenia na pobyt, dane z Naro-dowego Spisu Powszechnego w 2002 roku) wskazują , że zjawisko to wciąż macharakter marginalny, nieporównywalny z procesami imigracyjnymi obser-wowanymi nie tylko w krajach Europy Zachodniej, ale innych państwachEuropy Środkowo-Wschodniej. Statystyki opisują ce dynamik ę ruchu granicz-nego oraz dane szacunkowe wskazują jednak, iż cudzoziemcy odgrywają coraz

istotniejszą rolę w polskim społeczeństwie i na polskim rynku pracy. Skalanapływu do Polski może być przy tym powią zana z procesami migracji Pola-ków. W obecnej debacie migracyjnej coraz częściej zwraca się uwagę na

przemiany polskiego rynku pracy (bę dą ce po części skutkami odpływu), którewzmacniają tendencje proimigracyjne.

Zjawiska migracyjne w Polsce są wciąż w dużej mierze niezbadane.Otwarta pozostaje kwestia precyzyjnego określenia struktury i mechanizmówmigracji z Polski. Jeszcze wię cej kontrowersji budzi tematyka imigracyjna,w szczególny sposób obciążona brakiem odpowiedniej jakości danych staty-

stycznych. W sytuacji istotnych deficytów wiedzy tworzenie założeń i imple-mentowanie polityki migracyjnej jest zadaniem bardzo trudnym i ryzykow-nym. Z tego też wzglę du przyję to, że realizacja projektu badawczego, którego



8

owocem jest niniejsze opracowanie, może mieć bardzo duże znaczenie w pro-cesie kreacji polskiej doktryny migracyjnej.

Projekt „Polityka migracyjna jako instrument promocji zatrudnienia i ogra-niczania bezrobocia”1 (Migration Policy and Labour Market Change, MPLMProject) wykracza poza ramy analiz przeprowadzanych dotychczas w Polsce.Po raz pierwszy postulowano, by na problematyk ę migracji spojrzeć w sposóbkompleksowy, przez pryzmat zachowań na rynkach pracy. Jak wskazują liczne

badania, sytuacja na rynku pracy w Polsce, podobnie jak i w innych krajachregionu, stała się w okresie transformacji systemowej najważniejszym czynni-kiem wypychają cym. Wysoki poziom bezrobocia, zwłaszcza długotrwałego,i brak wyraźnej poprawy sytuacji sk łaniał (i zapewne wciąż sk łania) wielumieszkańców Polski do migracji w poszukiwaniu pracy. W tym sensie migra-cja jest konsekwencją nierównowagi na lokalnych i regionalnych rynkach

pracy. Analogiczne czynniki są odpowiedzialne za napływ imigrantów zarob-kowych do Polski. Pomimo utrzymywania się wysokiego poziomu bezrobociaistnieje wiele nisz rynku pracy, które są niechę tnie obsadzane przez polskich

pracowników, ale stały się atrakcyjne dla cudzoziemców. Sytuacja ta jest typowa dla wię kszości krajów wysoko rozwinię tych, w których zatrudnienieimigrantów jest kojarzone z tzw. drugorzę dnym segmentem rynku pracy.W tym kontek ście wraz z rozwojem gospodarczym Polski można oczekiwać nasilania się tego typu procesów w kolejnych latach i wykształcania się takie-go segmentu na polskim rynku pracy. Wraz z pojawieniem się zjawiska niedo-

boru podaży pracy coraz bardziej wyrazista staje się również potrzeba prowa-dzenia racjonalnej polityki imigracyjnej, która pozwalałaby równoważyć tegotypu efekty napływem pracowników cudzoziemskich.

Podstawowym celem projektu było określenie roli czynników zwią zanychz rynkiem pracy we współczesnych procesach migracyjnych z i do Polski orazzapotrzebowania na polskich pracowników w wybranych krajach docelowych.Zbadane zostały przemiany w zakresie mobilności wynikają ce z przystą pieniado Unii Europejskiej i integracji z europejskim rynkiem pracy. W sferachzwią zanych z imigracją , obszarami szczególnego zainteresowania były: skalai struktura napływu, sytuacja cudzoziemskiej siły roboczej w Polsce oraz sze-roko poję ta integracja cudzoziemców. W szczególności analiza koncentrowałasię na dwóch aspektach: strukturze popytu na pracę cudzoziemców generowa-nego przez polski rynek pracy oraz integracji ekonomicznej wybranych grupimigranckich w Polsce.

Projekt został podzielony na kilka modułów odpowiadają cych wybranymaspektom migracji z i do Polski. Na wstę pnym etapie prac badawczych prze-

1 Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego SPO RZL(działanie 1.1a) i wdrażany we współ pracy z Departamentem Migracji MPiPS.Wię cej informacji na stronie: www.mplm.pl.



9

prowadzono pogłę bioną analizę polskiego rynku pracy oraz zbadano wzorcemigracji Polaków do kilku najważniejszych, bą dź ciekawych w kontek ście

polityki migracyjnej krajów docelowych (analiza objęła Wielk ą Brytanię ,Irlandię , Niemcy, Włochy oraz Norwegię ). Równolegle analizowano doświad-czenia innych krajów w sferze polityki migracyjnej, zarówno jeśli chodzi o jejdoktrynalny, jak i praktyczny (implementacyjny) wymiar. Najważniejszą rolę

przypisano trzem modułom. Pierwszy z nich poświę cony był obecności Pola-ków na unijnym rynku pracy, drugi popytowi na pracę cudzoziemców w Pol-sce, trzeci kwestiom integracji cudzoziemców w naszym kraju. Analiza wyni-ków uzyskanych w ramach prac badawczych prowadzonych w ramach tychmodułów stanowi również rdzeń prezentowanego opracowania.

W sensie aplikacyjnym wyniki projektu badawczego miały mieć z zało-żenia pierwszorzę dne znaczenie w kontek ście tworzonej aktualnie doktrynymigracyjnej Polski. Kluczowym celem powinno być wskazanie, czy, i na ile,

polityka migracyjna może być efektywnym instrumentem promocji zatrud-nienia i ograniczania bezrobocia oraz stać się narzę dziem polityki rynku

pracy w Polsce. Analizy przeprowadzone w ramach projektu badawczegomiały w zwią zku z tym doprowadzić do sformułowania zarówno general-nych, jak i szczegółowych zaleceń dla twórców i realizatorów polityki mi-gracyjnej Polski2.

Raport sk łada się z czterech rozdziałów odpowiadają cych modułom projek-tu oraz części końcowej zawierają cej wnioski i rekomendacje. Rozdział pierw-szy to podsumowanie prowadzonych w ramach projektu prac badawczych nadmodelami i rozwią zaniami w sferze polityki migracyjnej. Jest to tematykaniezwykle złożona, o czym decyduje różnorodność doświadczeń migracyjnych

poszczególnych państw, a tak że to, że bardzo trudno byłoby wskazać te roz-wią zania, które są w oczywisty sposób godne polecenia. Dodatkowo, kryzys

polityki migracyjnej jaki ujawnił się w minionej dekadzie, sprawił, że wielekrajów zaczęło poszukiwać nowych form realizacji zadań zwią zanych z imi-gracją . W rozdziale zaproponowano autorsk ą typologię polityk migracyjnych,a tak że odniesiono się do wybranych instrumentów.

Rozdział drugi to podsumowanie dotychczasowych badań na temat migra-cji z Polski (nie tylko tych realizowanych w ramach projektu MPLM). Autor

podjął próbę ukazania współczesnej mobilności Polaków w szerszej, długo-okresowej perspektywie i zwraca uwagę na jej rolę w zmianie pozycji naszegokraju w tzw. cyklu migracyjnym. Rozdział ten zawiera dyskusję na temat skali,

2 Niezależnie od elementów opisanych powyżej, projekt MPLM obejmował również

nastę pują ce działania: stworzenie koncepcji systemu monitoringu polskiego rynku pracy w kontek ście procesów migracyjnych oraz upowszechnianie wiedzy na tematmigracji z i do Polski (publikowanie „Biuletynu Migracyjnego” oraz uruchomienie portalu poświę conego projektowi).



10

struktury, mechanizmów oraz skutków (na różnych poziomach) najnowszychwyjazdów zagranicznych z Polski.

Rozdział trzeci dotyczy obecności cudzoziemców na polskim rynku pracy.W szczególności zawiera wnioski z badań realizowanych na reprezentatywnej próbie polskich przedsię biorstw, które uzupełniono wynikami analiz o charak-terze jakościowym oraz eksperckim. Analizy te zaprezentowane zostały naszerszym tle współczesnego napływu imigrantów do Polski. Przedmiotemdyskusji jest nie tylko skala i struktura zatrudnienia cudzoziemców w Polsce,ale również rola, jak ą imigranci spełniają (mogą spełniać) na polskim rynku

pracy.Rozdział czwarty wykracza poza ramy rynku pracy i podejmuje tematyk ę

szeroko rozumianej integracji. Tak że tutaj Autorka koncentruje się na kwe-stiach integracji w sensie ekonomicznym i najwię cej miejsca poświę ca wzor-com i mechanizmom wchodzenia imigrantów na polski rynek pracy, aleoprócz tego podejmuje tematy integracji społecznej i kulturowej – nieodłą cz-nie zwią zane z procesem imigracji.

Ostatnie dwie części opracowania zawierają wnioski z prowadzonych prac badawczych oraz rekomendacje odnośnie polskiej polityki migracyjnej.Mamy nadzieję , że staną się one przedmiotem szerokiej dyskusji, a docelowozostaną wykorzystane do tworzenia założeń i instrumentów polskiej politykimigracyjnej.

Autorzy pragną serdecznie podzię kować członkom Ośrodka Badań nadMigracjami Uniwersytetu Warszawskiego za trud i intelektualne zaangażowa-nie w proces realizacji projektu badawczego. Wykonanie tak trudnego i odpo-wiedzialnego zadania nie byłoby możliwe bez aktywnego uczestnictwa grupy

ponad 20 badaczy. Szczególne podzię kowania należą się koordynatorom po-szczególnych modułów, Izabeli Grabowskiej-Lusińskiej i Aleksandrze Grzy-mała-Kazłowskiej, oraz osobom, które wspierały prace badawcze nie tylkomerytorycznie, ale i organizacyjnie: Marcie Biernath, Joannie Korczyńskiej,Joannie Napierale i Annie Żylicz.

Słowa podzię kowania kierujemy do pracowników Departamentu MigracjiMinisterstwa Pracy i Polityki Społecznej, w szczególności do Pana DyrektoraJanusza Grzyba, Pana Naczelnika Marcina Kulinicza oraz do Pań Emilii Su-mińskiej oraz Magdaleny Rudzińskiej. Realizacja projektu nie byłaby możliwa

bez ich osobistego zaangażowania.



11

Wyzwania polskiej polityki migracyjnej

a doświadczenia międzynarodowe

Maciej Duszczyk 3

Doktryna i polityka migracyjna

– dotychczasowa typologia modeli

W okresie ostatnich dziesię ciu lat polityki migracyjne wielu państw europejskich przechodzą diametralne zmiany. Państwa bardzo pozytywnie nasta-wione do imigracji zmieniają swoją doktrynę na zdecydowanie mniej liberalną .

Najbardziej dobitnym przyk ładem takiego państwa jest Holandia. Jednocześniew przypadku Niemiec, Wielkiej Brytanii czy Francji mamy do czynieniaz inicjatywami legislacyjnymi, które mają doprowadzić do zmniejszenia moż-liwości imigracji, szczególnie osób o niskich kwalifikacjach. W tym kierunkuidzie również debata prowadzona na poziomie Unii Europejskiej. Projektydyrektyw, które zostały zaprezentowane przez Komisję Europejsk ą zdecydo-wanie stawiają priorytet stymulowania imigracji osób wysokokwalifikowanych,które bez wię kszych problemów mogłyby zintegrować się ze społeczeństwami

państw przyjmują cych4. Z podobną sytuacją mamy do czynienia również w Stanach Zjednoczonych, które to od kilku lat podejmują działania mają ce nacelu zmniejszenie imigracji, szczególnie z Meksyku.

Z drugiej jednak strony takie kraje, jak Australia czy Kanada, rozwijają swoje polityki migracyjne podporzą dkowane osią ganiu korzyści ekonomicz-nych, szczególnie w kontek ście uzupełnienia strukturalnych niedoborów na ichrynkach pracy. Eksperymentują one z nowymi rozwią zaniami, np. w sferzeedukacji, co ma zwię kszać korzyści ekonomiczne przy jednoczesnym zmniej-

szeniu ryzyka ponoszenia znaczą cych kosztów społecznych. Również państwa,które jeszcze kilka lat temu nie były traktowane na mapie migracyjnej świata

jako kraje imigracyjne, jak przyk ładowo Czechy, tworzą podstawy swojej polityki migracyjnej, starają c się korzystać z doświadczeń innych państw.

3 Autor sk łada serdeczne podzię kowanie dr Magdalenie Lesińskiej za uwagi orazwk ład w zakresie typologii modeli polityki migracyjnej w literaturze przedmiotu

oraz prof. Markowi Okólskiemu i dr Pawłowi Kaczmarczykowi za komentarzei propozycje uzupełnień.4 Projekt dyrektywy o jednolitym zezwoleniu na pracę dla obywateli państw trzecich

oraz projekt dyrektywy na temat imigracji pracowników wysokokwalifikowanych.

1.



12

Sytuacja Polski jawi się na tym tle jako pod wieloma wzglę dami specy-ficzna. Nie oznacza to jednak, że niemożliwe jest wykorzystanie doświadczeń

innych państw w tworzeniu i aplikowaniu określonych rozwią zań w sferze polityki migracyjnej. Celem tego rozdziału jest nakreślenie ram dalszej dysku-sji na temat współczesnej polityki migracyjnej Polski.

Mówią c o działaniach w zakresie stymulowania lub hamowania napływuobcokrajowców do danego państwa, jak również ich miejsca w społeczeństwie

państwa przyjmują cego, koniecznym jest zdefiniowanie terminów politykii doktryny migracyjnej. Na potrzeby obecnego tekstu za polityk ę migracyjną można uznać katalog instrumentów prowadzonych i kreowanych przez pań-stwo lub jego części sk ładowe, obejmują cy zarówno bierne, jak i aktywneformy zarzą dzania imigracją i emigracją . Jednocześnie zasadnym jest przyję ciei stosowanie poję cia doktryny migracyjnej oznaczają cego fundamentalną zasa-dę polityki migracyjnej – filozofię państwa odwołują cą się do strategicznych

przesłanek cywilizacyjnych i modernizacyjnych lub do tradycji narodowychczy podstawowych dokumentów mię dzynarodowych.

Analiza zmian, jakie zachodzą w ostatnich latach w państwach imigracyj-nych, sk łania do wniosku, iż głównym determinantem rozwoju określonej

polityki migracyjnej jest jej ścisły zwią zek z potrzebami rynku pracy, trady-cyjną formą traktowania imigrantów przez społeczeństwo przyjmują ce orazdominują cą koncepcją wspólnoty narodowej (model wspólnoty politycznej czyetnicznej). Jednocześnie coraz wię kszą rolę odgrywa opinia publiczna, któraniejako wymusza na decydentach politycznych określone stanowisko w kon-tek ście polityki migracyjnej. Niebagatelny wpływ na te postawy mają media,które są w stanie wykreować w społeczeństwie odbiegają cy od realiów obrazimigracji. Te i inne uwarunkowania mają wpływ na stopień „otwar-cia”/,,zamknię cia” państwa przyjmują cego oraz na ostateczną formę politykimigracyjnej.

Zmiany w podejściu zarówno do doktryny, jak i polityki migracyjnej po-wodują zasadniczą trudność w korzystaniu z literatury przedmiotu identyfiku-

ją cej modele, jakimi kierują się poszczególne państwa w realizacji swojego podejścia do imigracji. W literaturze przedmiotu analizują cej modele politykimigracyjnej najczęściej wyróżnia się dwa lub trzy typy, które odzwierciedlają różnice w podejściu do imigrantów oraz instrumenty ich integracji w społe-czeństwie państwa przyjmują cego. I tak, T. Faist (1995) wyróżnia dwa poli-tyczne modele funkcjonują ce w państwach europejskich: etnokulturowej eks-kluzji i pluralistycznej inkluzji, dają c za przyk łady kolejno Niemcy i StanyZjednoczone. G. de Rham (1990) proponuje podobny podział: na systemyliberalne (Szwecja, Wielka Brytania, Francja) i protekcjonistyczne (Niemcy).

S. Castles (1995) przedstawia szerszą typologię , wyróżniają c całkowitą eks-kluzję , częściową ekskluzję , asymilację i pluralizm. Najbardziej rozbudowaną typologię proponuje W.A. Barbieri (1998), który – odwołują c się do debaty



13

mają cej miejsce w Niemczech, wyróżnia pięć modeli, które określa jako za-mknię cie (closure), model oparty na kulturze (culture), model oparty na wybo-

rze (choice), koegzystencję (coexistence) oraz model kosmopolityczny(cosmopolitan)5. Niestety, żadna z tych typologii nie wydaje się zadowalają caw kontek ście aktualnej sytuacji migracyjnej Polski i dlatego też istnieje ko-nieczność zaproponowania nowej typologii, próbują cej odnieść się do wyda-rzeń z ostatnich lat.

Nowa typologia modeli realizacji polityki migracyjnej

Analiza obecnie zachodzą cych przemian w zakresie doktryn i polityk mi-gracyjnych stosowanych przez poszczególne państwa świata sk łania do prze-formułowania czynników, które należałoby brać pod uwagę w proponowaniutypologii modeli realizacji polityki migracyjnej. Wydaje się , iż katalog tychczynników powinien ograniczać się do kilku kluczowych dla zidentyfikowa-nia, a nastę pnie przyporzą dkowania danego państwa do konkretnego modelu.

W formułowaniu poniższej typologii wzię to pod uwagę nastę pują ce czyn-niki:• formułę doktryny migracyjnej zidentyfikowanej na podstawie oficjalnych

dokumentów,• stosowane instrumenty polityki migracyjnej w kontek ście prowadzonej polityki rynku pracy,

• innowacyjne rozwią zania w zakresie stymulowania napływu imigrantów,• oficjalne i nieoficjalne stanowiska w zakresie debaty na temat polityki

migracyjnej prowadzonej na poziomie Unii Europejskiej,• wpływ uwarunkowań historycznych na obecnie realizowaną polityk ę mi-

gracyjną ,• doświadczenia w praktycznej realizacji polityki migracyjnej.

W bardzo niewielkim stopniu do identyfikacji modeli wzię to pod uwagę kwestię sposobu integracji cudzoziemców w państwie przyjmują cym, uznają c,iż wymagałoby to zaproponowania kolejnej typologii odnoszą cej się tylko

i wyłą cznie do tego zagadnienia. Jednocześnie pamię tać należy, że proponowa-ne modele mają charakter idealny i uproszczony. W praktyce polityka każdegoze współczesnych państw łą czy w sobie elementy wielu z nich. Co wię cej,dynamika procesów migracyjnych sprawia, że państwa nieustają co rozwijają swoją polityk ę migracyjną , co powoduje, że wychodzą one poza kategoryczne

5 Ponadto w literaturze przedmiotu dotyczą cej kwestii migracyjnej można znaleźć propozycje typologii przedstawione przez M. Baldwina-Edwardsa i M. Schain(1994) oraz Y. Soysal (1994).



14

przyporzą dkowanie do jednego z modeli. Zaproponowanego podziału nie nale-ży traktować jako wzorcowego, ale raczej jako próbę uporzą dkowania i analizy

bogatego w treści i dynamicznie zmieniają cego się wycinka rzeczywistości.Jednocześnie ma to być niejako zaproszenie do dyskusji na ten temat, również w kontek ście wypracowywania polskiej doktryny i polityki migracyjnej.

Kontrowersje i dyskusję może również wzbudzić przyporzą dkowywanie po-szczególnych, państw do zaproponowanych modeli. Sama typologia, a przedewszystkim opisy poszczególnych modeli powinny stać się wskazówk ą dla Polskiw kontek ście czynników, jakie należałoby wziąć pod uwagę przy tworzeniuwłasnej, spójnej polityki migracyjnej. Prawdopodobnie polska polityka migra-cyjna wpisze się zasadniczo w jeden z modeli realizacji tej polityki zapropono-

wanych poniżej.1. Model komplementarnej polityki migracyjnej

(model polityki migracyjnej zorientowanej na rynek pracy)

Podstawą tego modelu jest uznanie, iż zgoda na imigrację danej osoby jest uzależniona od możliwości znalezienia przez nią zatrudnienia na otwar-tym rynku pracy państwa przyjmują cego. Imigrantów postrzega się przedewszystkim przez pryzmat potrzeb gospodarki narodowej i traktuje się ich

jako komplementarne źródło siły roboczej na krajowym rynku pracy. Dlate-

go też zdecydowanie wyklucza się tutaj masową imigrację z innych powo-dów niż uzupełnianie niedoborów na rynku pracy. Niedobory te muszą mieć

jednak strukturalny charakter. Państwa, które stosują ten model, wprowadza- ją system punktowy, który selekcjonuje potencjalnych imigrantów pod k ą -tem korzyści, jakie mogą oni wnieść dla rozwoju państwa przyjmują cegooraz ich zdolności do szybkiej integracji ze społeczeństwem państwa przyj-mują cego.

Realizacja takiej doktryny migracyjnej nie wyklucza imigracji sezonowej,szczególnie w kontek ście konieczności uzupełniania niedoborów pracowników

w sektorach charakteryzują cych się okresowym wzrostem zapotrzebowania nasiłę roboczą . Jednocześnie jednak ma ona zdecydowanie mniejszą skalę niż imigracja na dłuższy czas.

Bardzo czę sto państwa charakterystyczne dla tego modelu stosują tak że in-ne instrumenty, takie jak polityka edukacyjna, która pełni również funkcjeselekcyjne, szczególnie pod k ą tem badania przydatności danej osoby dla go-spodarki państwa przyjmują cego. Chodzi tu głównie o stosowanie instrumen-tów, które w zdecydowany sposób zachę cają „kluczowych” absolwentów do

pozostania w kraju przyjmują cym.

Priorytetowe dla powodzenia takiego podejścia jest wprowadzenie systemumonitoringu rynku pracy, który odpowiada na pytania o zawody deficytoweoraz nadwyżkowe w perspektywie co najmniej średniookresowej. Ponadto



15

państwa te stosują liberalne podejście w stosunku do samozatrudnionych orazdziałalności gospodarczej w wymiarze mię dzynarodowym, nawet jeżeli wiąże

się to z delegowaniem pracowników. Dla krajów tych drugorzę dne znaczeniema kraj pochodzenia imigranta; stawiają one na pierwszym miejscu jego prak-tyczne umieję tności oraz doświadczenie zawodowe. Państwami, które możnazaliczyć do realizują cych komplementarną polityk ę migracyjną są Australiaoraz Kanada, natomiast w przypadku państw europejskich bliska temu mode-lowi jest Wielka Brytania. Wydaje się również, iż w tym kierunku zmierzaRepublika Czeska.

2. Model kolonialno-humanitarnej polityki migracyjnej

Podstawową cechą tego modelu jest uznanie, iż imigranci z niektórych re-gionów świata mają specjalne prawa oraz ułatwienia w zakresie uzyskiwania

prawa do wjazdu do danego państwa. Wynika to głównie z doświadczeń histo-rycznych, zwią zanych jeszcze z okresem kolonialnym. Państwa te niejakospłacają dług zacią gnię ty w stosunku do krajów, które były historycznie w ichstrefie wpływów. Doktryna ta ulega obecnie najbardziej diametralnym zmia-nom. Jednak że nie można jeszcze uznać, iż taki model podejścia do politykimigracyjnej jest już nieobecny, szczególnie w przypadku państw europejskich.

Jednocześnie państwa te mają liberalne podejście w stosunku do imigran-

tów, którzy jako cel przyjazdu podają motywy polityczne i prześladowaniaw państwie pochodzenia. Tak wię c w przypadku tych państw nie mamy doczynienia z uznaniem, iż głównym powodem udzielenia prawa do wjazdui pobytu są niedobory na rynku pracy. Jednocześnie jednak doktryna politykimigracyjnej tego modelu zak łada integrację imigrantów na rynku pracy. Nie-stety, działania prowadzone w tym zakresie okazują się dalece niewystarczają -ce, o czym świadczą dane statystyczne obrazują ce stopy zatrudnienia i bezro-

bocia cudzoziemców w zestawieniu z pracownikami rodzimymi.Państwami typowymi dla tego modelu są Francja, Belgia, Włochy oraz

w pewnym zakresie Wielka Brytania. Do tego modelu można również zaliczyć Niemcy, z tą jednak różnicą , że ich preferencje dla przedstawicieli niektórychnarodów nie wynikają z tradycji kolonialnych, ale raczej z innych powodówhistorycznych. Do niedawna przedstawicielem tego modelu była również Holandia, która jednak w ostatnich dwóch latach diametralnie przedefiniowałaswoją polityk ę migracyjną .

3. Model nowych pań stw imigracyjnych

Główną cechą charakterystyczną państw, które można zaliczyć do tegomodelu, jest ich stosunkowo niedawne przeobrażenie się z państw emigracyj-nych w imigracyjne. Próbują one w oparciu o doświadczenia innych oraz swo-



16

je własne realia wytworzyć doktrynę polityki migracyjnej, bardzo czę sto eks- perymentują c z różnymi instrumentami realizacji działań.

Generalnie charakteryzują się liberalnym podejściem do imigracji, stawia- ją c jednak priorytet uzupełniania niedoborów na rynku pracy. Jednak że w tym podejściu różnią się od państw z modelu komplementarnego tym, że nie stosu- ją systemów punktowych, uznają c, iż to sam rynek spowoduje dostosowanie popytu i podaży. Realizują również projekty migracyjne ad hoc, np. podwpływem kampanii lobbystycznych pracodawców lub też konieczności zreali-zowania krótkotrwałych inwestycji, najczęściej infrastrukturalnych. Skutkujeto jednak znaczą cą skalą zatrudnienia cudzoziemców w szarej strefie, co po-woduje okresową realizację akcji legalizacji pobytu. Typowym przyk ładem

takiego państwa jest Hiszpania. Jednak że do państw, które można zaliczyć dotego modelu, należą również Portugalia oraz Finlandia.

4. Model rezydualnej polityki migracyjnej

(model asymilacyjnej polityki migracyjnej)

Cechą charakterystyczną dla tego modelu jest uznanie, iż imigracja do da-nego państwa może nastę pować tylko i wyłą cznie po spełnieniu restrykcyjnychwarunków. Dotyczą one nie tylko przydatności dla gospodarki i rynku pracy

państwa przyjmują cego, ale również zgody potencjalnego imigranta na uzna-

nie wartości społecznych obowią zują cych w państwie przyjmują cym. Gene-ralnie państwa stosują ce ten model mają doktrynę ograniczania imigracji,szczególnie z państw, które zdecydowanie różnią się pod wzglę dem normkulturowych oraz społecznych. Pozytywna decyzja o przyznaniu prawa doimigracji nastę puje tylko po spełnieniu określonych, czę sto bardzo restrykcyj-nych, warunków.

Państwa te pozostawiają sobie prawo do deportacji takiego imigranta, którynie bę dzie dotrzymywał podję tych przez siebie zobowią zań. Kraje te nie wy-kluczają prawa do imigracji sezonowej, która jednak jest tolerowana tylko

i wyłą cznie pod k ą tem doraźnych korzyści dla rynku pracy państwa przyjmu- ją cego. Bardzo czę sto bronią się przed napływem obcokrajowców w ramachdelegowania pracowników. Charakterystycznymi państwami dla tego modelusą Austria oraz od niedawna Holandia. Jeśli chodzi o kraje pozaeuropejskie,

państwem takim jest Japonia.

5. Model wielokulturowej polityki migracyjnej

Cechą charakterystyczną tego modelu jest uznanie, iż pożą daną sytuacją jest stan permanentnej konkurencji pomię dzy przedstawicielami różnych kr ę -

gów kulturowych jako warunek rozwoju społecznego i ekonomicznego pań-stwa. Wtórne znaczenie ma tutaj kwestia umieję tności i doświadczenia zawo-dowego, a kluczowe jest miejsce pochodzenia danego imigranta. Państwo dba



17

o zachowanie jego zdaniem optymalnych proporcji w zakresie udziału przed-stawicieli danych narodów w strumieniach migracyjnych, preferują c imigracje

tych osób, które są niedoreprezentowane w społeczeństwie państwa przyjmu- ją cego. Taka doktryna jest charakterystyczna dla Stanów Zjednoczonych.

Wyodr ę bnienie powyższych pię ciu modeli jest z pewnością dużym uprosz-czeniem. Wnikliwa analiza założeń i praktyki polityk migracyjnych stosowa-nych przez poszczególne państwa znacznie skomplikowałaby proponowany

podział. Jednak że dla dokonania analizy, której celem jest skonstruowaniewniosków dla polskiej polityki migracyjnej, takie zagregowanie cech charakte-rystycznych dla poszczególnych modeli wydaje się być optymalne.

Doświadczenia międzynarodowe

a polityka migracyjna Polski

Z punktu widzenia obecnej sytuacji Polski jako kraju transformują cego się z typowego państwa emigracyjnego w państwo emigracyjno-imigracyjne,które w średniej perspektywie czasowej stanie przed koniecznością wypraco-wania spójnej polityki migracyjnej, najbardziej przydatne wydają się być do-świadczenia krajów charakterystycznych dla modelu komplementarnej politykimigracyjnej oraz modelu nowych państw imigracyjnych.

W tym pierwszym przypadku w kreowaniu polskiej doktryny migracyjnej powinny zostać wzię te pod uwagę doświadczenia w zakresie dostosowywania polityki migracyjnej pod k ą tem średniookresowych prognoz zmian na rynku pracy. Wymagałoby to urealnienia stosowanego obecnie procesu monitorowa-nia przemian zachodzą cych na rynku pracy, co pozwoliłoby odpowiedzieć na pytanie o zapotrzebowanie polskiego rynku pracy oraz, szerzej, całej gospo-darki na zagraniczną siłę roboczą . Decyzje te nie mogą być podejmowanew oparciu o doraźne potrzeby gospodarcze, ponieważ w sytuacji spowolnienia

gospodarczego, co w pewnej perspektywie czasowej wydaje się być nieuchron-ne, mogą powodować dodatkową presję na rynek pracy ze strony cudzoziem-ców, którzy otrzymali prawo do pobytu i zatrudnienia w okresie prosperity.

Ponadto warto rozważyć doświadczenie takich państw, jak Australia czyKanada, pod k ą tem stymulowania napływu osób podejmują cych na ich teryto-rium działalność gospodarczą oraz roli polityki edukacyjnej jako elementuszeroko rozumianej polityki migracyjnej – pewnego okresu „sprawdzania”,czy dany imigrant zintegruje się w społeczeństwie państwa przyjmują cego.

Jednocześnie niewskazanym byłoby wprowadzanie stosowanego przez te

państwa systemu punktowego. Ze wzglę du na różnice w poziomie rozwojugospodarczego oraz tradycji migracyjnych prosta implementacja takiego sys-temu do Polski zakończyłaby się porażk ą . Nie oznacza to jednak niemożliwo-



18

ści zaprojektowania systemu selekcji ewentualnych imigrantów pod k ą tem potrzeb rynku pracy. W przypadku naszego kraju wią załoby się to raczej

z zachę tami kierowanymi pod k ą tem konkretnych grup zawodowych, które bez problemu odnalazłyby się na polskim rynku pracy. O ile system punktowyAustralii i Kanady ma na celu eliminowanie migrantów niepożą danych, toPolski system selekcji powinien raczej stymulować imigrację osób niezbę d-nych dla sprawnego funkcjonowania rynku pracy. Pewne doświadczeniaw tym wzglę dzie są w dyspozycji Czech i ich systemu stymulowania imigracjiosób wysokokwalifikowanych z konkretnych państw. Zrozumienie funkcjo-nowania tego systemu i jego ewentualnej przydatności dla Polski wymaga

jednak bardziej pogłę bionych analiz.Polska powinna również korzystać z doświadczeń nowych państw imigra-

cyjnych, szczególnie pod k ą tem szybkiego przekształcania się w kraj atrakcyj-ny dla imigrantów, co wymaga reakcji ze strony różnych instytucji publicz-nych oraz pozarzą dowych. Szczególnie kontrowersyjną kwestią są abolicje,które w niektórych państwach są ogłaszane cyklicznie jako instrument radze-nia sobie z zatrudnieniem obcokrajowców w szarej strefie. Wpływ abolicjiz jednej strony na legalizację zatrudnienia oraz z drugiej na napływ kolejnychcudzoziemców, dla których niejako „zwolniło się miejsce” w szarej strefie,wymaga pogłę bionych analiz oraz ewentualnego zaprojektowania rozwią zania

dostosowanego do polskiej specyfiki oraz faktu wejścia Polski do strefySchengen.

Wydaje się , iż z polskiego punktu widzenia praz dynamiki zmian, jakie za-chodzą na rynku pracy, niewskazanym byłoby nieregulowanie polityki migra-cyjnej i uzależnienie skali napływu imigrantów od zapotrzebowania na rynku

pracy zgłaszanego przez pracodawców. Mogłoby to w przypadku Polskiutrudnić zwię kszanie zatrudnienia Polaków w drugim segmencie rynku pracyoraz wyhamować tendencje w zakresie wzrostu wynagrodzeń. Z drugiej jed-nak strony napływ imigrantów może i powinien być stosowany, jeszcze przez

pewien czas, jako element utrzymywania konkurencyjności polskiej gospodar-ki. Przyk ładowo w gospodarce greckiej oraz hiszpańskiej napływ tańszej siłyroboczej pozwala utrzymywać realnie niższe ceny w sektorze turystycznymi nie tracić dystansu do państw zdobywają cych coraz silniejszą pozycję w branży turystycznej, szczególnie państw Afryki Północnej. Polska powinnakorzystać z tych doświadczeń.

Istotnym dla Polski byłoby również skorzystanie z doświadczeń państwcharakterystycznych dla tego modelu w kontek ście polityk integracyjnych.Zarówno Hiszpania, jak i Portugalia oraz w mniejszym stopniu Finlandia

w wyniku napływu w krótkim czasie dużego odsetka imigrantów zostały zmu-szone do stworzenia podstaw polityki integracyjnej. Opiera się ona głównie nainstrumentach informacyjnych na temat warunków funkcjonowania w pań-



19

stwie przyjmują cym. Ponadto, głównie w oparciu o organizacje pozarzą dowe,tworzy się ofertę dla imigrantów w celu ich zintegrowania z państwem przyj-

mują cym, ale przy uwzglę dnieniu pewnych różnic kulturowych. Jak pokazujedoświadczenie europejskich państw imigracyjnych, szczególnie takich jak Francja, Niemcy czy Holandia, zaprojektowanie efektywnej polityki integra-cyjnej jest jednak niezmiernie trudne.

Główne pytanie dotyczą ce sytuacji w tym zakresie nowych państw imigra-cyjnych brzmi – czy obecny brak istotnych napięć społecznych w kontek ście

polityki migracyjnej jest sukcesem polityk integracyjnych, czy też raczej skalaimigracji oraz krótki okres napływu imigrantów powodują , iż jak na razie niewystę pują w tych krajach problemy znane z Francji czy Niemiec? Z doświad-

czeń tych państw wynika, iż kluczową kwestią dla powodzenia integracji cu-dzoziemców jest aktywna polityka w stosunku do dzieci z rodzin imigranc-kich, które mogą pełnić rolę katalizatorów pozytywnych zmian dla innychczłonków rodziny. Dobrym rozwią zaniem wydaje się również być powierzaniezadań integracyjnych samorzą dom, szczególnie w miejscach, w których mamydo czynienia z dużymi skupiskami imigrantów. Administracja rzą dowa powin-na wspierać działania samorzą dów oraz monitorować sytuację . Ważne jestrównież stymulowanie obcokrajowców, których zamiarem jest osiedlenie się na terytorium Polski, do nauki ję zyka polskiego. Bior ą c pod uwagę obecny

poziom znajomości ję zyków obcych przez obywateli polskich, brak możliwo-ści posługiwania się ję zykiem polskim w praktyce wyklucza integrację zespołeczeństwem.

Odr ę bną kwestią jest możliwość skorzystania przez Polsk ę z doświadczeń innych państw w zakresie rozwią zań stosowanych do pracowników sezono-wych. W zwią zku z tym, iż dotyczą one głównie pracowników o niskichi średnich kwalifikacjach, powinny być one stosowane z należytą ostrożnością i raczej zaspokajać koniunkturalne potrzeby rynku pracy. Przyk ładowow przypadku Polski dobrze byłoby przyjrzeć się doświadczeniom państw,które wcześniej korzystały z cudzoziemskiej siły roboczej w celu realizacjidużych projektów infrastrukturalnych. Wskazanym podejściem byłoby skorzy-stanie z doświadczeń np. Portugalii, która w ostatnich latach realizowała inwe-stycje przy wsparciu funduszy strukturalnych, a jednocześnie inwestycje namistrzostwa Europy w piłce nożnej. Innym państwem, którego doświadczeniemoże być użyteczne, jest Wielka Brytania.

Jednocześnie wydaje się , iż doświadczenia programu zatrudnienia sezono-wego Polaków w Niemczech są na tyle spektakularne, i dobrze rozpoznane, żez pewnością warto przyjrzeć się im bliżej i zastanowić, czy mogą być użytecz-ne dla przyszłych programów inicjowanych przez Polsk ę . Interesują cym było-

by również bardziej szczegółowe poznanie programów imigracji sezonowejstosowanych przez Kanadę w kontek ście znajdowania odpowiedzi na wyzwa-nia rynku pracy zwią zane z koniunkturalnymi zmianami gospodarczymi, np.



20

okresowym popytem na pewne dobra konsumpcyjne. Kluczowe jest tutajwspół pracowanie z pracodawcami, którzy z odpowiednim wyprzedzeniem są

w stanie określić zapotrzebowanie na siłę roboczą , co z kolei pozwala ela-stycznie uzupełniać imigracją rodzime zasoby siły roboczej.Z całą pewnością z punktu widzenia Polski ograniczona jest przydatność

modelu kolonialno-humanitarnej polityki migracyjnej oraz modelu rezydualnej polityki migracyjnej. W tym pierwszym przypadku nieadekwatność rozwią zań tam stosowanych wynika z dużej liczby obcokrajowców, którzy tam zamiesz-kują . Brak tradycji kolonialnej oraz w ogóle imigracji do Polski powoduje, iż korzystanie z rozwią zań tam stosowanych wymagałoby bardzo istotnych do-stosowań. W drugim przypadku wydaje się , iż potrzeby polskiego rynku pracysą na tyle duże, szczególnie w najbliższych latach, iż zamykanie się na imigra-cję siły roboczej byłoby niewskazane z powodów ekonomicznych. Należy

pamię tać, iż takie podejście do imigracji w tych państwach zostało niejakowymuszone przez reakcje społeczeństwa, które obawiało się pogorszenia wa-runków życia i utraty poczucia bezpieczeństwa, jako potencjalnych konse-kwencji dalszego napływu imigrantów.

Z oczywistych wzglę dów nie ma prostych możliwości skorzystania z do-świadczeń USA, w praktyce jedynego na świecie przedstawiciela modeluwielokulturowej polityki migracyjnej.

Tworzenie się polskiej doktryny migracyjnej wymaga zaangażowania wie-lu aktorów, jak również skorzystania z doświadczeń innych państw, które są atrakcyjne dla imigrantów. Powyższa typologia modeli polityki migracyjnej

powinna pomóc w wyodr ę bnieniu tych instrumentów, które po niewielkiejmodyfikacji mogłyby być implementowane do Polski.



21

Nowe uwarunkowania, nowe migracje?

Współczesne migracje Polaków a rynek pracy

Marek Okólski

Perspektywa długookresowa6

Rozwój społeczno-ekonomiczny krajów europejskich postrzegany długookresowo wykazuje wię cej podobieństw niż różnic. Bodaj najważniejszym

podobieństwem jest kierunek zmian społecznych zapoczą tkowanych na Za-chodzie na począ tku XIX wieku (na obszarach pionierskich – nieco wcze-śniej), nazywanych modernizacją . Skupiają c uwagę na kwestii migracji, możnato ująć w postaci nastę pują cej sekwencji zjawisk:• modernizacja powoduje w począ tkowym okresie przyś pieszenie wzrostu

demograficznego (przez radykalny spadek umieralności),• rozwój nowoczesnych instytucji, zwłaszcza rynku pracy, powoduje zwię k-

szenie mobilności zasobów ekonomicznych (w tym siły roboczej), poprawę ich alokacji i ogólnie wzrost efektywności ekonomicznej ich wykorzystania,

• nadwyżka ludności jest częściowo transferowana z obszarów wiejskich dodużych miast (powstają cych lub rozwijanych), częściowo jednak prze-mieszcza się na rynki położone za granicą ,

• w dalszym stadium modernizacji dochodzi do spadku płodności, co prowa-dzi do spowolnienia wzrostu liczby ludności, a niekiedy nawet do depopu-lacji,

• odpływ nadmiernej ludności w połą czeniu z kurczą cym się dopływemnajmłodszych roczników (na skutek niedostatecznej liczby dzieci) wywołu-

je niedobory podaży siły roboczej (niekiedy tylko w pewnych segmentach

rynku pracy),• najkorzystniejszym ekonomicznie sposobem przywrócenia równowagi

w niektórych segmentach rynku pracy jest import pracowników z zagrani-cy (w innych może nim być wdrożenie pracooszczę dnej technologii lubwzrost płac).

Zgodnie z tą sekwencją w cią gu ostatnich 150 lat w krajach europejskich, jeden po drugim, zmienił się status (saldo) migracji zagranicznych – ze stanuemigracji netto na stan imigracji netto. W najbardziej rozwinię tych krajach

6 Obszerne przedstawienie tej koncepcji w: M. Okólski, Status migracyjny z perspek-tywy nowoczesności (seminarium OBM w Jadwisinie, 27–28 września 2007).

2.



22

Europy Zachodniej i Północnej proces ten dopełnił się w latach 50. XX wieku,a w krajach Europy Południowej w latach 80. XX wieku, podczas gdy wśród

outsiderów (Finlandia, Irlandia i Islandia) dopiero w nastę pnej dekadzie. Na począ tku XXI wieku symptomy tej zmiany można obserwować w niektórychkrajach Europy Wschodniej – w Republice Czeskiej, na Wę grzech czy w Sło-wenii.

W przypadku każdego kraju zmiana statusu migracyjnego była poprzedzo-na masową emigracją , głę bokim spadkiem płodności, a przede wszystkimreformami gospodarczymi, w tym reformami wpływają cymi na poszerzeniezasię gu i zwię kszenie efektywności alokacyjnej rynku pracy. W krajach grupylatecomers dodatkowym czynnikiem sprzyjają cym było wzmocnienie wię ziekonomicznej z krajami bardziej zaawansowanymi, powstałe przez ich włą -czenie do wspólnot europejskich. Czynniki te, z wyją tkiem jednego, wystą piłyostatnio w Polsce. Brakują cym ogniwem jest nieodpowiedni stan reform ryn-kowych, zwłaszcza rynku pracy. Tym niemniej można oczekiwać, że i w Pol-sce szybko nadchodzi moment zmiany statusu migracyjnego.

Skala i dynamika najnowszych migracji na podstawie

wyników sondażu OBM i innych badań

Wielko ść odpł ywu ludno ści z Polski

Ocena liczby stałych mieszkańców Polski przebywają cych za granicą dłu-żej niż dwa miesią ce, dokonana pod koniec 2007 roku przez GUS (GUS2007), wydaje się prawidłowa i zdecydowanie najbardziej wiarygodna spośródszacunków migracji ludności Polski dokonywanych w ostatnich latach7. Zgod-nie z tą oceną , 1 stycznia 2007 roku 1 milion 950 tysię cy stałych mieszkańcówPolski przebywało ponad dwa miesią ce w innym kraju. Według szacunkuOBM8, z tej liczby około 1 milion 100 tysię cy osób opuściło Polsk ę po 1 maja2004 roku. Dodatkowo w tym okresie 70 tysię cy stałych mieszkańców wyemi-growało, tzn. wymeldowało się z pobytu stałego w Polsce w zwią zku z wyjaz-dem za granicę .

Wię kszość spośród czasowo nieobecnych stałych mieszkańców Polski, bo 1 milion 30 tysię cy (53%), 1 stycznia 2007 roku była de facto migrantami

7 Wię cej na ten temat: Migracja z Polski po 1 maja 2004 r.: jej intensywność i kie-runki geograficzne oraz alokacja migrantów na rynkach pracy krajów Unii Europej-

skiej, Raport końcowy projektu 0235/H02/2005/29, sfinansowanego przez Mini-sterstwo Nauki, OBM UW, Warszawa styczeń 2008 r. (kierownik projektu: Marek Okólski).

8 Por. przypis 10.



23

długoterminowymi, co oznacza, że ich nieobecność w kraju trwała dłużej niż rok. W wielu innych krajach osoby te nie wchodziłyby w sk ład populacji,

a w Polsce na mocy prawa wchodzą .Trzeba zdawać sobie sprawę , że na począ tku 2007 roku wielu stałychmieszkańców Polski przebywają cych za granicą z zamiarem pobytu długo-okresowego nie zostało uwzglę dnionych w przytoczonym tu szacunku GUS,

ponieważ wyjechali w ostatnich dwóch miesią cach 2006 roku. Z kolei wieleosób zaliczonych przez GUS do kategorii migrantów krótkoterminowych(1 950 000 – 1 030 000 = 915 000) stało się zapewne do tej pory (lub stanie się wkrótce) migrantami długoterminowymi. Zatem ocena GUS dotyczą ca zarów-no ogólnego zasobu migrantów czasowych, jak i zasobu migrantów długoter-minowych powinna być traktowana jako dolna granica przedziału, w którymmieści się faktyczna liczba osób należą cych do danej kategorii (dodajmy,niezbyt odległa od liczby faktycznej).

Jakie jest demograficzne znaczenie tego szacunku? Po pierwsze, 1 stycz-nia 2007 roku przebywało w Polsce co najmniej o 5,1% osób mniej, aniżelisugeruje urzę dowa ocena stanu ludności kraju. Po drugie, stan populacjiPolski był tego dnia zawyżony (o liczbę osób czasowo nieobecnych, które

były migrantami długookresowymi) co najmniej o 2,7%. Po trzecie, osobytego dnia czasowo nieobecne, które wyjechały z Polski po 1 maja 2004 roku,stanowiły co najmniej 2,8% ogólnej liczby mieszkańców. Po czwarte,uszczerbek z powyższego powodu w stanie ludności w wieku 15–59 lat wy-niósł co najmniej 4,0%.

Regiony, do których należą jednostki terytorialne obję te badaniem po-głę bionym, charakteryzowały się bardzo zróżnicowanym ubytkiem migra-cyjnym ludności9. Jeśli w okresie 01.05.2004–01.01.2007 z Polski ubyło(zgodnie z danymi BAEL) 3,3% ludności w wieku co najmniej 15 lat, toz województwa świę tokrzyskiego 6,0%, z podlaskiego 4,8%, z lubelskiego3,7%, a z wielkopolskiego zaledwie 2,2%. Chociaż analogiczne ubytkiz badanych szczegółowo jednostek (powiatów) nie mogą być ustalone do-k ładnie, to z wysokim prawdopodobieństwem (uzasadnionym przez sposóbich selekcji do badania) można twierdzić, iż przewyższały one średnią dlaodpowiednich województw.

Dynamika

Zasób migrantów czasowych, uję tych w badaniu aktywności ekonomicznejgospodarstw domowych (BAEL), zmniejszał się systematycznie niemal od

9

Odwołania w tek ście dotyczą badania zrealizowanego w III i IV kwartale 2007roku na próbach reprezentatywnych dla czterech powiatów w wybranych regionachPolski (województwa: lubelskie, podlaskie, wielkopolskie i świę tokrzyskie). Wię cejna temat metodologii badania: Kaczmarczyk (2008).



24

momentu podję cia tego badania w 1994 roku – od około 200 tysię cy do nieco ponad 100 tysię cy w końcu lat 90. XX wieku. Oceny stanów wynikają ce

z danych BAEL są zaniżone

10

, jednak mamy mocne podstawy, by są dzić, żetrend odzwierciedlony przez nie jest dostatecznie zbliżony do rzeczywistości.W roku 2000 zasób migrantów zaczął rosnąć. Wzrost nasilił się pod koniec2004 roku; w 2. kwartale 2007 roku stan zasobu migrantów był już około pię -ciokrotnie wyższy aniżeli w 1. kwartale 1999 roku.

Urzę dowo uję ta emigracja z Polski, która stanowi stosunkowo niewielk ą część odpływu migracyjnego, była stabilna w całym okresie transformacji,wykazują c na ogół niewielkie odchylenia od poziomu 20 tysię cy rocznie. Jed-nak że w latach 2006 i 2007 uległa nagłemu podwyższeniu (podwojeniu

w stosunku dośredniego poziomu w latach 1991–2005). Zgodnie z niepo-twierdzoną w badaniu statystycznym sugestią , wzrost był skutkiem wymeldo-

wania się z pobytu stałego w Polsce części migrantów czasowych przebywają -cych długoterminowo za granicą , zapewne z przyczyn podatkowych.

Trend migracyjny w okresie 1994–2007 został przedstawiony na rysunku2.1 za pomocą danych kwartalnych o zasobie migrantów czasowych i przyro-ście tego zasobu.

Gdyby chcieć ocenić dynamik ę migracji w czterech województwach, doktórych należą badane powiaty, porównują c natężenie migracji w okresie po-

akcesyjnym z natężeniem w okresie przedakcesyjnym

11

, można by stwierdzić,stosują c odpowiednią dozę ostrożności, że w dwóch z nich (podlaskie i lubel-skie) natężenie wyraźnie osłabło (zwłaszcza w pierwszym), a w dwóch pozo-stałych (świę tokrzyskie i wielkopolskie) wyraźnie wzrosło. Dane sondażudowodzą , że w tej samej perspektywie czasu12 na poziomie powiatu w żadnejz czterech jednostek nie nastą piło wyhamowanie odpływu, chociaż sytuacjaw powiecie monieckim, charakteryzują cym się wysokim natężeniem migracji

jeszcze przed akcesją , w tym nawet przed rokiem 1990, znacznie odbiegała odsytuacji w pozostałych trzech powiatach. Ściśle mówią c, wzrost poakcesyjny

był w nim znacznie słabszy, wr ę cz nieznaczny. Natomiast liczba nowych mi-grantów (w przeliczeniu na jeden rok) w innych jednostkach terytorialnychwzrosła przeszło dwukrotnie.

10 Jest tak z dwóch głównych powodów: po pierwsze, BAEL nie uwzglę dnia osóbczasowo nieobecnych w Polsce, jeśli przebywają za granicą wraz ze wszystkimi pozostałymi członkami gospodarstwa domowego, a po drugie, BAEL obejmujew zasadzie tylko osoby, które ukończyły 15 rok życia.

11

Miar ą natężenia jest tu stosunek liczby osób czasowo nieobecnych w wieku conajmniej 15 lat, które wyjechały za granicę w danym okresie, do ogólnej liczbymieszkańców w tym wieku.

12 Porównują c okres 2004–2007 z okresem 1999–2003.



25

Przyrosty netto zasobu migrantów czasowych

-35

-25

-15

-5

5

15

25

35

45

55

I I I .

9 4

I I .

9 5

I .

9 6

I V .

9 6

I I I .

9 7

I I .

9 8

I .

9 9

I V .

9 9

I I I .

0 0

I I .

0 1

I .

0 2

I V .

0 2

I I I .

0 3

I I .

0 4

I .

0 5

I V .

0 5

I I I .

0 6

I I .

0 7

Zasób migrantów czasowych

100

150

200

250

300

350

400

450

500

550

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

1. kwartał 2. kwartał

3. kwartał 4. kwartał

Rysunek 2.1. Zasób migrantów czasowych (2000–2007) oraz przyrosty netto (1994–2007) zasobu (w tys.)

Ź ród ł o: Opracowanie wł asne na podstawie danych BAEL.



26

Rozk ł ad strumienia migracyjnego wed ł ug g ł ównych krajów docelowych

Na podstawie specjalnej bazy danych pochodzą cych z BAEL13 można

wskazać na zasadniczą zmianę kierunków geograficznych migracji mieszkań-ców Polski. Porównanie osób, które stały się migrantami w okresie 1999–2004(do 1. kwartału), z tymi, które opuściły Polsk ę po akcesji do UE (do końca2006 roku), prowadzi do wniosku, iż pozycję zdecydowanie dominują cegokraju docelowego – Niemiec (38% wszystkich migrantów w okresie przedak-cesyjnym), zajęła Wielka Brytania (34% wszystkich migrantów w okresie

poakcesyjnym). Udział trzech krajów, które po wejściu Polski do UE nie ogra-niczyły dostę pu do swojego rynku pracy, tj. Wielkiej Brytanii, Irlandii i Szwe-cji, wzrósł z 10% do 47%, co odbyło się przede wszystkim kosztem trzech

najważniejszych krajów docelowych w okresie przedakcesyjnym – Niemiec,USA i Włoch – których udział obniżył się z 63% do 35%.

W badanych szczegółowo jednostkach terytorialnych zmiany również by-ły widoczne, choć zróżnicowane. W całym przedakcesyjnym okresie trans-formacji niemal połowa migrantów z Biłgoraja udawała się do Niemiec,a pozostałe kierunki geograficzne były rozproszone i w zwią zku z tym dość słabo reprezentowane. Po 2003 roku dominują cym kierunkiem (35%) stałasię Wielka Brytania, a udział Niemiec obniżył się do niespełna 30%. Było tozgodne z tendencją w całym regionie, gdzie również po wejściu Polski do

UE Niemcy utraciły pozycję dominują cą , a na czoło wysunęła się WielkaBrytania. W Mońkach migranci odwracali się natomiast od kierunku amery-kańskiego ku Europie, najpierw głównie ku Belgii i nieco później Włochom,a od 2004 roku głównie ku Wielkiej Brytanii, choć oprócz tego kraju walor atrakcyjności zachowały nadal Włochy i Belgia, a nawet USA i Niemcy.Wzorzec ten był dość typowy dla Podlasia jako całości. Z kolei migranci zeSłupcy w okresie transformacji aż do 2003 roku w ponad 85% kierowali się do jednego kraju – do Niemiec, i dopiero w ostatnim okresie w wię kszejskali odkryli inne atrakcyjne rynki pracy, głównie Wielk ą Brytanię oraz

Holandię . Tym niemniej jeszcze w latach 2004–2007 nieco ponad połowaz nich udała się do pobliskich Niemiec. Przed 2004 rokiem podobną sytuację można było zaobserwować w Starachowicach, sk ą d około dwóch trzecichmigrują cych wyjeżdżało do tego kraju (jedynym innym ważnym krajem

przyjmują cym były wówczas Włochy). W okresie poakcesyjnym strumień migracyjny uległ znacznemu rozproszeniu, a udział najważniejszego kraju(nadal były nim Niemcy) spadł do jednej czwartej, przy czym dwa nastę pne(równorzę dne) kraje (Wielka Brytania i Włochy) skupiły łą cznie blisko 40%migrantów. Zmiany w Słupcy w dużym stopniu odzwierciedlały tendencję

13 W bazie tej znaleźli się migranci, którzy ukończyli 15 rok życia.



27

-1

-0,5

00,5

1

1,5

2

dolnoślą skie

kujawsko-pomorskie

lubelskie

lubuskie

łódzkie

małopolskie

mazowieckie

opolskie

podkarpackie

podlaskie

pomorskie

ślą skie

świętokrzyskie

warmińsko-mazurskie

wielkopolskie

zachodniopomorskie

Przed akcesją Po akcesji

w województwie wielkopolskim, a zmiany w Starachowicach – tendencję w świę tokrzyskim.

Rozk ł ad strumienia migracyjnego wed ł ug regionów pochodzenia

Wstą pienie Polski do UE zmieniło również istotnie mapę pochodzenia mi-grantów. Wprawdzie kilka województw zachowało funkcję ważnego rezerwu-aru migrantów, a kilka innych pozostało niejako na marginesie tego zjawiska,to zarazem znaczenie niektórych regionów wyraźnie wzrosło, a innych zmala-ło. Wiodą ce znaczenie utrzymały podkarpackie i dolnoślą skie oraz, mimodużego spadku udziału w całkowitym odpływie z Polski, małopolskie i lubel-skie, a dołą czyło do nich świę tokrzyskie. Łą cznie po 1 maja 2004 roku wywo-

dziło się z nich 47% migrantów (51% w okresie 1999–2003). Niewielk ą rolę odgrywały natomiast nadal takie województwa, jak: lubuskie, pomorskiei warmińsko-mazurskie, a ponadto w okresie poakcesyjnym (ważne wcześniej)opolskie i podlaskie. Te pięć województw wysłało po wejściu do UE zaledwie17% ogólnej liczby polskich migrantów (26% w okresie wcześniejszym).Z tego wynika, że zwię kszył się udział w migracjach pozostałych regionów,zwłaszcza kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego i wielkopolskiego. Krótkomówią c, po akcesji nastą pił znaczą cy wzrost zróżnicowania terytorialnegostrumienia migracyjnego z Polski, co było kolejną (po wzroście liczby osób

migrują cych) naturalną konsekwencją łatwiejszego dostę pu do zagranicznychrynków pracy.

Rysunek 2.2. Współczynniki selektywności migracji (WSM) dla województwPolski w okresie przed- i poakcesyjnym

Ź ród ł o: Opracowanie wł asne na podstawie Mioduszewska (2008).



28

Bior ą c pod uwagę potencjał demograficzny różnych regionów i posługują csię wojewódzkimi wskaźnikami selektywności migracji, stwierdzamy szcze-

gólnie podwyższon

ą sk łonno

śćdo odp

ływu w okresie poakcesyjnym na tere-nach wschodnich lub centralnych (podkarpackie, świę tokrzyskie, podlaskie,

lubelskie, małopolskie oraz kujawsko-pomorskie) oraz w dwóch wojewódz-twach zachodnich – dolnoślą skim i zachodnio-pomorskim (rysunek 2.2). Wartododać, że w regionie charakteryzują cym się najwyższą sk łonnością do migracjiwe wcześniejszym okresie, tj. w Opolskiem, po 1 maja 2004 roku wystą piłysilne objawy wyczerpania potencjału migracyjnego.

Rozk ł ad strumienia migracyjnego wed ł ug g ł ównych cech migrantów

Migranci z Polski są zbiorowością silnie zróżnicowaną i pod wielomawzglę dami odmienną od populacji mieszkańców Polski.Po pierwsze, charakteryzują się dużą przewagą liczebną mężczyzn nad ko-

bietami, pomimo że – ogólnie bior ą c – Polek jest wię cej niż Polaków. Udział mężczyzn, którzy wyjechali z Polski po akcesji, wynosił niemal dwie trzeciei wyraźnie wzrósł w porównaniu do okresu przedakcesyjnego.

Po drugie, udział wśród nich osób w młodym wieku, zwłaszcza w tzw.wieku mobilnym (20–44 lata), jest znacznie wyższy od analogicznego udziałuw całej populacji. Relatywnie niewielki natomiast jest udział osób starszych,

zwłaszcza w wieku poprodukcyjnym, oraz dzieci. Z drugiej strony, najcz

ęściejwprawdzie migrują osoby dwudziestokilkuletnie, ale i migrantów starszych

(czterdziestokilkuletnich) jest stosunkowo wielu.Po trzecie, szczególnie wysok ą sk łonnością do wyjazdów zagranicznych

odznaczają się mieszkańcy wsi i małych miast. Z dużych miast (powyżej 100tysię cy mieszkańców) w latach 1999–2003 wywodziło się jedynie 20% mi-grantów, a w latach 2004–2006 – 24%, podczas gdy udział populacji tychmiast w całej ludności Polski w momencie wstą pienia do UE wynosił 30%.Było to zgodne z tendencją silnego odpływu z regionów wschodnich, gdziestosunkowo niewielu ludzi mieszka w dużych skupiskach.

Po czwarte, migranci, którzy ukończyli już 15 lat, są najczęściej absolwen-tami zasadniczych szkół zawodowych. Osoby o takim wykształceniu w całej

polskiej populacji spotyka się znacznie rzadziej. Trzeba jednak przyznać, że poakcesji ta różnica w stosunku do całej populacji uległa zmniejszeniu. Drugą codo wielkości grupą są migranci mają cy wykształcenie średnie zawodowe.W sensie absolutnym najnowsze migracje w mniejszym stopniu obejmują osoby o najwyższym statusie edukacyjnym. W okresie przedakcesyjnym odse-tek absolwentów szkół wyższych wśród migrantów był niższy niż wśród lud-ności Polski, jednak po akcesji te proporcje uległy odwróceniu. Migranci róż-

nili się pod tym wzglę dem ze wzglę du na płeć i wiek. Generalnie kobiety byłylepiej wyedukowane niż mężczyźni. Wśród osób w wieku 25–29 lat, którewyjechały po 1 maja 2004 roku, najwię cej (jedna trzecia) posiadało tytuł ma-



29

gistra (lub równorzę dny), a tylko co pią ty legitymował się wykształceniemzasadniczym zawodowym, ale np. w grupie osób czterdziestokilkuletnich

dyplomem magisterskim legitymowało si

ę zaledwie 3%, podczas gdy niemal połowa ukończyła zawodówk ę .

Jak wynika z tej charakterystyki, ludzie opuszczają cy Polsk ę w obecnymokresie są silnie zróżnicowani, bowiem do migracji sk łaniają ich odmienneczynniki i przyświecają im odmienne motywy. Oprócz ludzi ambitnych, mło-dych i dobrze wykształconych, pochodzą cych z dużych ośrodków miejskich,gdzie byliby potrzebni, w znacznie wię kszej proporcji odpływała ludność wprawdzie również najczęściej młoda, ale znacznie gorzej wykształcona i za-mieszkują ca skupiska, w których perspektywy karier indywidualnych byłydrastycznie ograniczone, w tym w sporej części – ludność zbę dna z punktuwidzenia potrzeb polskiego rynku pracy.

Wzrost różnorodności migrantów i jej wysoki obecnie poziom były przed-miotem jednej z podstawowych hipotez badania etnosondażowego zrealizowa-nego na poziomie (wybranych) powiatów. Badanie w pełni potwierdziło jejtrafność. W każdej z badanych jednostek terytorialnych uległa poszerzeniu

pula osób uczestniczą cych w wyjazdach za granicę do pracy. W jednostkachcharakteryzują cych się relatywnie mniejszą intensywnością migracji wę drówkido innych krajów wzrosły silniej niż w jednostkach, w których już wcześniejtradycje i praktyka migracji były silne. Najmniej nowych migracji po 2004

roku odnotowano w Mońkach, powiecie o najstarszych i bogatych tradycjachmigracyjnych, a najwię cej w Biłgoraju i Słupcy, gdzie wcześniej wyjazdy zagranicę należały do rzadkości.

To samo dotyczy grup ludności w tych jednostkach – te, z których wcze-śniej wywodziło się stosunkowo niewielu migrantów, doświadczyły najwię k-szego wzrostu. Na przyk ład, relatywnie silnie zwię kszył się odpływ młodzie-ży, a tak że osób o wysokim poziomie wykształcenia, reprezentantów grup,które miały szczególnie utrudniony dostę p do europejskiego rynku pracy(m.in. ze wzglę du na słabość sieci).

Mechanizmy migracji

Z ł o żono ść , zmienno ść , niepewno ść

Obecne migracje Polaków są niesłychanie złożone. O tej złożoności świad-czy wielość i różnorodność wzorców migracji, jak ą można zidentyfikować,gdy obserwujemy ten proces na poziomie małych jednostek terytorialnychi grup ludności wyróżnionych ze wzglę du na płeć, wiek, środowisko zamiesz-

kania czy typ osiedleńczy oraz poziom wykształcenia lub kwalifikacji. Świad-czy o tym również odmienność form wę drówek i cech migrantów specyficz-nych ze wzglę du na kraj docelowy migracji.



30

Oprócz złożoności, jaka wyłania się z zaprezentowanej wyżej charaktery-styki strukturalnej osób migrują cych, współwystę pują w tym zjawisku odr ę bne

formy prawne migracji i pracy podejmowanej przez migrantów. Jeśli chodzio sam ruch w przestrzeni mię dzynarodowej, to są to np. migracje pracowniczelub rodzinne pod pozorem uprawiania turystyki, migracje regulowane przezumowy bilateralne dotyczą ce specyficznych form zatrudnienia, migracje wyni-kają ce ze swobody osiedlania się lub otwarcia rynku pracy, migracje uczniów,studentów, stażystów i naukowców itp., jeżeli zaś chodzi o pracę za granicą , tonp. zatrudnienie w szarej strefie, zatrudnienie sezonowe poddane zasadzie rota-cji i nieskr ę powane żadnymi specjalnymi ograniczeniami zatrudnienie kontrak-towe. W dodatku, w różnych krajach przyjmują cych migrantów z Polskiukształtowały się odmienne typy demograficzno-społeczne i pracownicze. Na

przyk ład Niemcy i Włochy przycią gają osoby relatywnie starsze i (podobnie jak Holandia) słabo wykształcone, a Irlandia i Wielka Brytania – relatywnie młod-sze i średnio lub wysoko wykształcone, podczas gdy USA stanowi przyk ładkraju, do którego stosunkowo licznie wyjeżdżają reprezentanci obu tych typów.

Rynek pracy Włoch i Hiszpanii sprzyja podejmowaniu zatrudnienia niele-galnego lub sezonowego, podczas gdy rynek pracy Niemiec, Holandii i Norwe-gii – zatrudnienia wprawdzie mało stabilnego, ale legalnego. Z kolei pracaw Wielkiej Brytanii i Irlandii jest w tak wielkiej obfitości, że umożliwia zróżni-cowane strategie i zachowania migrantów, to zaś kreuje różnorodne typy.

Ta różnorodność jest do pewnego stopnia konsekwencją zróżnicowania polskiego społeczeństwa i złożoności uwarunkowań migracji. Jednak żew jeszcze wię kszym stopniu zdaje się wynikać z ogromnej dynamiki tychuwarunkowań. Nak ładają się przy tym na siebie dwa efekty tej dynamiki

– efekt różnicy w czasie zapoczą tkowania wę drówek w określonej grupie orazefekt różnych okoliczności (kontekstu), w jakich proces migracyjny został zainicjowany w danej grupie. W pierwszej sytuacji chodzi o to, iż różne grupy(np. społeczności lokalne, mikroregiony, grupy zawodowe) znajdują się w odmiennym stadium zaawansowania tzw. łańcucha migracyjnego i zróżni-cowanie jest w ich przypadku wynikiem podstawowych mechanizmów lubczynników migracji, np. sieci czy werbunku. Drugi efekt polega na tym, żeokoliczności zapoczą tkowania migracji silnie rzutują na cały późniejszy prze-

bieg łańcucha migracyjnego. Jego najbardziej znamiennym przejawem jestakcesja Polski do UE, która „stworzyła” z osób podejmują cych w tych warun-kach pierwszą migrację zupełnie inny typ migranta, o odr ę bnych zachowa-niach na rynku pracy, aniżeli w przypadku osób inicjują cych własne doświad-czenia migracyjne w okresie silnych restrykcji w zakresie mię dzynarodowejmobilności obywateli Polski.

Wiedza o mechanizmie współczesnych migracji z Polski jest ponadto ob-ciążona spor ą dozą niepewności, której głównym źródłem jest niedostatek lubzła jakość danych oraz niedorozwój pogłę bionych badań tego zjawiska.



31

Czynnik demograficzny

Znaczenie czynnika demograficznego dla migracji zagranicznych przeja-

wia się głównie w postaci obfitości lub niedostatku ludzi w wieku produkcyj-nym, których liczebność jest – obok wskaźnika aktywności ekonomicznejludności – podstawowym czynnikiem kształtują cym wielkość zasobów pracy.Do 2006 roku w Polsce sytuacja pod tym wzglę dem sprzyjała odpływowiludności, zarówno z powodu zmian w czasie, jak i różnicy w stosunku doinnych krajów europejskich.

W okresie ostatniego ćwier ćwiecza odnotowano nie tylko nieprzerwany,ale też nasilają cy się wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym. W latach1980–1990 zwię kszała się ona rocznie średnio o 0,4%, w latach 1990–2000

– o 0,5%, a w latach 2000–2006 o 0,9%. Na począ tku 2007 roku 24,5 mlnstałych mieszkańców Polski było w wieku produkcyjnym (o 2,3 mln wię cejniż na samym począ tku transformacji ustrojowej). Ponadto, udział tej grupyw całej populacji wzrastał nieprzerwanie po 1988 roku – od 57,6% (1988) do64,2% (2006)14.

Z nowej (dotą d niepublikowanej) prognozy GUS wynika, że niezależnie odwariantu założeń (przyję to 8 wariantów), liczba ludności w wieku produkcyj-nym bę dzie się zmniejszać (począ wszy od 2010 roku). W latach 2008–2010obniży się łą cznie o 7–8 tysię cy osób, w latach 2010–2015 – o 725–730 tysię -

cy, a w latach 2015–2020 – o 1269–1277 tysię cy; łą cznie w latach 2008–2020 – o około 2 miliony osób.

Oczywiście ta sytuacja była i bę dzie zróżnicowana w przekroju terytorial-nym. Niezależnie jednak od tego można wyrazić poglą d, że czynnik demogra-ficzny do tej pory, szczególnie w latach 2000–2006, sprzyjał emigracji, do2010 roku jego rola bę dzie neutralna, natomiast w późniejszym okresie staniesię ograniczeniem dla odpływu ludności.

Dodatkową okolicznością jest duża zmienność struktury tej części popula-cji według wieku. Szczególnie istotne było do tej pory zwię kszanie się liczby

udziału osób w tzw. wieku mobilnym (18–44 lata). Wkrótce po 2010 roku pojawi się spadek liczby ludności należą cej do tej kategorii, a po 2015 rokutak że spadek jej udziału w całej ludności w wieku produkcyjnym. W latach2007–2020 liczba osób w wieku mobilnym zmniejszy się łą cznie o ponad1 milion. Najwię ksze zmiany zachodzą jednak w grupie osób osią gają cychzdolność prawną lub społeczną (zakończenie procesu edukacji instytucjonal-nej) do podję cia pracy, tj. bę dą cych w wieku 18–24 lata.

14 Wcześniej, w łatach 1950–1988, oscylował w przedziale 54–59%, co oznacza, żew całym okresie po II wojnie światowej był niższy aniżeli obecnie.



32

Oto roczne przyrosty liczebności tej grupy w okresie 1995–202015 (w ty-sią cach):

1995–2000 +732000–2004 +36

2005 –662006 –752007 · 2008 –1492009 –1482010 –157

2010–2015 –1352015–2020 –122

Zatem nie tylko zasób demograficzny siły roboczej, ale również jego struk-tura według wieku wykazuje zmianę kierunku oddziaływania na migracjeludności – ze stymulują cego na destymulują cy odpływ ludności za granicę .Warto dodać en passant, że efekt destymulują cy może oznaczać pobudzanieimigracji. Dodatkowym zjawiskiem o charakterze demograficznym, mają cymzwią zek z hipotetycznym napływem ludności z zagranicy, jest duża zmianawspółczynnika obciążenia, zwłaszcza ludnością w wieku poprodukcyjnym.Otóż wartość tego współczynnika, która w latach 1970–2006 wzrosła zaledwieo 4 punkty (z 20 do 24 na 100), w okresie 2007–2013 wzrośnie o 6 punktów,osią gają c poziom 30 na 100, a w okresie 2013–2022 – o kolejne 10 punktów(do 40 na 100). W stosunkowo krótkim czasie, 1985–2022, dojdzie do podwo-

jenia tego współczynnika. Sprostanie realnym, wynikają cym z tego obciąże-niom, zwią zanym z potrzebą zapewnienia ludziom starszym warunków godne-go życia, bę dzie w tej perspektywie czasu możliwe tylko poprzez imigrację .

Pod tym wzglę dem Polska jest mało zróżnicowana terytorialnie. Wszystkieregiony wchodzą szybkim krokiem w stan kurczenia się demograficznego

potencjału migracji. Nie są od tej reguły wyją tkiem powiaty badane w sposób pogłę biony.

Cią g ł o ść strumieni migracyjnych ( ł ańcuch migracyjny),

rola sieci i przestrzeni transnarodowych

W okresie przedakcesyjnym, zwłaszcza w specyficznych dla poszczegól-nych zagranicznych rynków pracy okresach tworzenia się zalążka łańcuchamigracyjnego z Polski, z migracją było zwią zane znaczne ryzyko. Można było

utracić pracę lub pozycję zawodową w Polsce i nie uzyskać zadowalają cych

15 Dane dla lat 2008–2020 według prognozy GUS (niepublikowanej).



33

korzyści za granicą , można było ponieść straty doraźne, tzn. nie znaleźć pracyza granicą i nie uzyskać zwrotu nak ładów pieniężnych na organizację oraz

realizację wyjazdu, wreszcie z powodu nieformalnego statusu prawnegow obcym kraju można było być tam poddanym sankcjom karnym, dyskrymi-nacji, wyzyskowi lub doświadczać ksenofobii. Instrumentem redukcji tegoryzyka było uczestnictwo w sieci migracyjnej.

Posiadanie odpowiedniego dla migracji kapitału społecznego nie tylko ob-niżało poziom ryzyka, ale również przyczyniało się do obniżenia kosztówdostę pu do zagranicznego rynku pracy.

Sieć powstawała na styku na ogół dwóch lokalności – polskiej i zagranicz-nej, a skuteczność jej oddziaływania na ryzyko i koszt migracji wymagałaodpowiedniego poziomu dojrzałości. Dojrzałość z kolei pojawiała się dopierona pewnym zaawansowanym etapie rozwoju łańcucha migracyjnego. To zaś wią zało się ze stosunkowo dużym upływem czasu. Okoliczności te stanowi-ły zarazem swoisty czynnik selektywności wę drówek zagranicznych, a tymsamym ograniczały procesy migracyjne, głównie pod wzglę dem ich dynamikii zasię gu terytorialnego lub społecznego.

Sieci migracyjne w Mońkach zostały zbudowane już na począ tku lat 80.XX wieku. Badanie OBM w Mońkach w 1999 roku wykazało, że w mieściedostę p do sieci migracyjnej był już tak powszechny, a indywidualny zasóbodpowiedniego kapitału społecznego tak mało zróżnicowany, iż łańcuch mi-gracyjny zbliżył się do poziomu nasycenia, przy którym dalszy wzrost wę dró-wek z danej społeczności mógł być jedynie niewielki. Obecne badanie w pełni

potwierdziło ówczesną obserwację . Wstą pienie Polski do UE nie odwróciło tejtendencji.

Mońki zdają się być dobrym reprezentantem obszarów Polski, na których jeszcze w okresie porzą dku komunistycznego – na skutek specyficznych oko-liczności – zostały stworzone sieci migracyjne, takich jak wioski lub miastecz-ka podhalańskie czy podlaskie, czy też jak cała bez mała wschodnia część Ślą ska Opolskiego.

Jak że odmienną sytuację obserwujemy w innych jednostkach terytorial-nych i ogólnie na innych, przeważają cych obszarach Polski. Tam, poza sytu-acjami ograniczonymi do wyją tków (rodziny posiadają ce bliskiego krewnegoza granicą , osoby mają ce wzglę dnie łatwy dostę p do instytucji państwowychdelegują cych na studia lub do pracy w innych krajach), systematyczne wy-

jazdy do pracy zaczęły się w latach 90. XX wieku. W wielu przypadkach tafala migracyjna została poprzedzona podróżą lub serią podróży pseudotury-stycznych, które miały na celu uzyskanie korzyści z drobnego handlu trans-granicznego.

Badanie OBM nad migracjami sezonowymi do Niemiec w latach 1991– –2002 dowiodło, że nawet w warunkach ułatwień instytucjonalnych, obejmu- ją cych istnienie państwowej instytucji pośrednictwa pracy i werbunku pra-



34

cowników, decydują cą rolę w rozwoju tego najwię kszego w owym okresiestrumienia migracyjnego odegrały nieformalne procedury rekrutacyjne oparte

na sieciach migracyjnych. Ponad 85% polskich pracowników sezonowychw Niemczech znalazło tam zatrudnienie dzię ki poleceniu pracodawcy przezinnego migranta, zwykle członka rodziny lub bliskiego znajomego, a niemal40% pracowników pomogło w załatwieniu pracy nastę pnym migrantom(zazwyczaj 3–4 osobom), w wię kszości członkom najbliższej rodziny. W takisposób została stworzona w latach 90. sieć w Słupcy i Starachowicach, sk ą d

przed 2004 rokiem (jak wynika z badania etnosondażowego) do Niemiec uda-wała się przytłaczają ca wię kszość migrantów (odpowiednio: 85% i 63%).

W powiatach obję tych badaniem pogłę bionym o roli sieci świadczy fakt,że w latach 2002–2007 od 75% (biłgorajski) do 88% (słupecki) podejmują -cych pracę za granicą miało gwarancję uzyskania jej jeszcze przed wyjazdemz Polski, przy czym spośród wszystkich obję tych próbą migrantów z tegookresu 84% wyjechało po raz pierwszy do pracy za granicą z poleceniaczłonka rodziny lub znajomego. Z najwię kszego poziomu bezpieczeństwaznalezienia pracy za granicą , wynikają cego z uczestnictwa w sieci, korzystaliwyjeżdżają cy do Niemiec, Holandii i Włoch (92–96%), a z najmniejszego

– wyjeżdżają cy do USA (56%) oraz Irlandii i Wielkiej Brytanii (64–65%). Nietrudno dostrzec silny negatywny zwią zek tej dychotomii migracyjnego

kapitału społecznego z dychotomią kapitału ludzkiego ucieleśnionego m.in.w poziomie wykształcenia migrantów – osoby dobrze wyposażone w kapitał ludzki zdają się polegać w mniejszym stopniu na nieformalnym wsparciu gru-

py rodzinnej i koleżeńskiej. Ale trzeba też zauważać to, że w krajach sfery ję zyka angielskiego w ostatnim okresie migrantom (w tym z Polski) łatwiej było o pracę niż w pozostałych trzech krajach, a w takiej sytuacji mniejszeznaczenie ma wsparcie ze strony sieci, natomiast wię ksze – indywidualnewalory pracownicze (poziom kwalifikacji i kompetencji kulturowych).

A zatem, znaczenie sieci w kreowaniu strumienia migracyjnego z Polski

jest nadal duże, przy czym w krajach, które dotą d nie otwar ły swojego rynku pracy dla obywateli Polski (zwłaszcza Niemiec) – decydują ce. Wyraźniemniejsza rola sieci w przypadku migracji do Wielkiej Brytanii i Irlandii, po

pierwsze, nie oznacza wcale, że jest ona nieistotna, a po drugie, może wynikać z tego, iż trwanie łańcucha migracyjnego skierowanego ku tym krajom jestz natury rzeczy stosunkowo krótkie, co z kolei sugeruje, że z upływem czasusieci mogą stać się znacznie ważniejsze aniżeli obecnie.

Czynniki instytucjonalne

Czynniki instytucjonalne wpływają na migrację na zasadzie katalizatoralub śluzy, w przypadku której przepływ migrantów jest regulowany głównie za

pomocą polityki migracyjnej. Od 1989 roku polityka migracyjna Polski ma



35

znikomy wpływ na odpływ ludności, choć wcześniej był on ogromny. Nato-miast wpływ odnośnych regulacji krajów przyjmują cych migrantów z Polski

pozostał istotny. Na począ tku lat 90. XX wieku (przede wszystkim w 1991 roku) wiele państw uchyliło obowią zek posiadania przez obywateli Polski wiz wjazdo-wych, jeśli przybywali oni w celach turystycznych. Wśród nich był szeregkrajów atrakcyjnych z punktu widzenia migracji pracowniczych, w tym Niem-cy. Jednocześnie rynek pracy w tych krajach pozostał szczelnie zamknię tywobec Polaków. Stanowiło to okoliczność sprzyjają cą napływowi z intencją wykonywania pracy nielegalnej i sk łaniało migrantów do dwoistej strategii

– do cyrkulacji, czę sto ponawianej, zak ładają cej zwykle co najwyżej trzymie-się czne legalne pobyty za granicą i podejmowanie w tym czasie krótkotrwałe-go zatrudnienia w starej strefie oraz do nielegalnego osiedlania się za granicą (nastę pują cego po legalnym wjeździe turystycznym).

To, jak wielki strumień migracyjny generowało zniesienie wiz turystycz-nych i w jakim stopniu ten strumień rozk ładał się na różne kierunki geogra-ficzne, zależało w dużej mierze od innych czynników natury instytucjonalnej.Jednym z nich było w niektórych krajach docelowych nieznaczne otwarcieśluzy na rynku pracy poprzez dopuszczenie niektórych form zatrudnienia cza-sowego obywateli polskich, niekiedy ograniczonego do wybranych sektorów(np. praca sezonowa w rolnictwie) lub ustalenie maksymalnych limitów licz-

bowych osób (na ogół reprezentują cych określone cechy) dopuszczonychczasowo do rynku pracy. Instrumentem były na ogół mię dzyrzą dowe umowy

bilateralne, ale niekiedy również akty jednostronne krajów przyjmują cych.Innym czynnikiem tego rodzaju była skala szarej strefy w gospodarce i narynku pracy różnych krajów przyjmują cych. Wreszcie, jeszcze innym – po-ziom tolerancji państw przyjmują cych wobec nielegalnego pobytu lub niele-galnego zatrudnienia Polaków, w tym perspektywy zalegalizowania ich pobytulub zatrudnienia z upływem czasu (m.in. instytucja amnestii migracyjnej).

Ówczesny stan i zróżnicowanie czynników instytucjonalnych wśród kra- jów docelowych sprzyjały stosunkowo niewielkiej skali odpływu z Polski,zwłaszcza odpływu trwałego, a przy tym wykształceniu się specyficznej formymobilności mię dzynarodowej, zwanej migracją niepełną , oraz takiemu rozk ła-dowi geograficznemu kierunków migracji, który uczynił z Niemiec zdecydo-wanie dominują cy kraj docelowy.

Migracja niepełna zak ładała, po pierwsze, rotacyjną mobilność jednegoczłonka gospodarstwa domowego (rzadziej wię kszej ich liczby), którego zada-niem było uzyskanie za granicą w krótkim czasie (zwykle nie przekraczają cymtrzech miesię cy) jak najwię kszego dochodu transferowalnego do Polski przy

ograniczonych kosztach migracji, a po drugie, na wykorzystaniu tego dochodudo utrzymania i rozwoju własnego gospodarstwa w Polsce. Nielegalna lub

prosta praca dostę pna dla Polaków była nisko opłacana, ale dzię ki wydatko-



36

waniu lwiej części opłaty za nią w Polsce, gdzie koszty utrzymania były rela-tywnie niskie, stała się atrakcyjna dla dużej liczby migrują cych. To „selekcjo-

nowało” migrantów przede wszystkim z obszarów wzglę dnego ubóstwa orazspośród grup o niskich kwalifikacjach i kompetencjach kulturowych, dają cczę sto preferencje kobietom i osobom nie najmłodszym, a tak że bezrobotnymi osobom, które ze wzglę du na uwik łanie się w migrację niepełną pozostawaływ Polsce całkowicie nieaktywne zawodowo.

Dominacja Niemiec wynikała przede wszystkim z dostę pności i obfitości pracy sezonowej, zapewnionej przez niemiecko-polskie porozumienie na szczeblu rzą dowym, niskich kosztów transakcyjnych odpowiedniej formy migracji(w zwią zku m.in. z techniczną łatwością dostę pu), a tak że dobrze rozwinię tej„polskiej” sieci migracyjnej w tym kraju.

Wraz z postę pują cym procesem akcesyjnym na począ tku bieżą cego stule-cia zwię kszył się poziom tolerancji wobec polskich migrantów w innych kra-

jach europejskich, m.in. we Włoszech, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii i Irlandii,a tak że w dwóch krajach EOG – Islandii i Norwegii, co przyczyniło się do

pewnego zwię kszenia oraz geograficznego rozproszenia strumienia migracyj-nego z Polski.

Wstą pienie Polski do UE odegrało rolę przełomowego czynnika o charak-terze instytucjonalnym. Powstał wtedy nowy, zasadniczy podział na trzy grupykrajów potencjalnie atrakcyjnych dla pracowników z Polski: kraje UE, którenie zastosowały czasowych ograniczeń w dostę pie do swego rynku pracy,kraje UE (oraz EOG wraz ze Szwajcarią ), które zastosowały takie ograniczeniaoraz kraje spoza UE (zwłaszcza USA). Kraje tej ostatniej grupy straciły naswej atrakcyjności. Przewaga nad nimi krajów drugiej grupy polegała na tym,że część tych ostatnich poczyniła znaczą ce wyją tki co do zasady zamknię tegorynku pracy, a ponadto we wszystkich tych krajach obywatele Polski uzyskalim.in. prawo pobytu (nie tylko w charakterze turystów), prawo do świadczeniausług oraz prawo do prowadzenia działalności gospodarczej. Z natury rzeczy,rozwią zanie przyję te przez Irlandię , Szwecję i Wielk ą Brytanię było zdecydo-

wanie najbardziej sprzyjają ce napływowi pracowników z Polski. Nie sposób nie wspomnieć, iż rozszerzeniu UE, w którym uczestniczyła

Polska, towarzyszył swego rodzaju szczęśliwy los – dobra koniunktura gospo-darcza i wysoki popyt na pracę w krajach, które wraz z przyję ciem Polski dowspólnoty nie zamknęły dla Polaków swojego rynku pracy, a zwłaszcza to, żewśród trójki tych krajów znajdowała się Wielka Brytania – obszar gospodar-czy o jednym z najrozleglejszych europejskich rynków pracy.

Po 1 maja 2004 roku nastą pił w zwią zku z tym bezprecedensowy wzrostmobilności mię dzynarodowej polskiej siły roboczej oraz istotne przegrupowa-

nie kierunków geograficznych. Szczególnie silnie na tym ostatnim ucierpiałoznaczenie USA, natomiast relatywnie najwię kszy skok dokonał się w napływiez Polski do Irlandii, choć zapewne najbardziej spektakularne było wyparcie



37

Niemiec z pozycji głównego kraju docelowego polskich migrantów przezWielk ą Brytanię .

Efekt tej najnowszej zmiany instytucjonalnej był

w Polsce powszechny. Niemal we wszystkich regionach odpływ uległ nasileniu i niemal zewszą d bardziej wartki strumień migrantów popłynął na Wyspy Brytyjskie, a osłabłamigracja do liderów poprzedniego okresu – Niemiec, Włoch i USA. W du-żym stopniu znalazło to również potwierdzenie w obserwacji na szczeblumałych jednostek terytorialnych, takich jak obję te badaniem etnosondażo-wym powiaty.

Dost ę pno ść pracy i reformy modernizacyjne w Polsce

Ważnym elementem mechanizmów współczesnych migracji pracowniczychz Polski jest wewnę trzna dynamika polskiej transformacji. Byłoby truizmem przekonywanie, iż pracownik mają cy pracę i perspektywę kariery zawodowejwe własnym kraju z reguły zdecyduje się w nim pozostać, nawet jeśli w innymkraju bę dzie mógł realnie zarobić wię cej. Wzrost odpływu z Polski po 1 maja2004 roku, który w istocie rozpoczął się kilka lat wcześniej, musiał zatem mieć tak że źródła strukturalne tkwią ce w gospodarce polskiej.

Najprostsza diagnoza prowadzi do wniosku wywiedzionego z porównaniaszeregów czasowych liczebności mieszkańców Polski pracują cych za granicą

oraz liczebności osób bezrobotnych w Polsce (lub stopy bezrobocia). Na pod-stawie kwartalnych danych BAEL dostrzegamy wyraźnie, że w latach 1994–

–1998 za spadkiem bezrobocia podążał spadek czasowego zatrudnienia zagranicą , natomiast w latach 2000–2004 wzrostowi bezrobocia towarzyszył wzrost liczby pracują cych w innych krajach. A zatem sytuacja na polskimrunku pracy mogła determinować dynamik ę strumienia migracyjnego.

Jednak że ten zwią zek przybrał znak przeciwny po akcesji. W latach 2005– –2007 ze spadkiem bezrobocia współwystę pował wzrost migracji pracowni-czych. Dlaczego? Czyż by tym razem czynnikiem sprawczym, inicjują cymruch, był wzmożony odpływ za granicę , który obejmował osoby bezrobotnelub zwalniał dla nich miejsca pracy w Polsce? Kryje się w tym dopuszczalnahipoteza, która ma nastę pują ce uzasadnienie.

Osłabienie migracji w latach 1994–1998 było w dużym stopniu konsekwen-cją akceptacji przez wię kszość społeczeństwa reform podję tych w 1989 rokui optymistycznego postrzegania przyszłej sytuacji gospodarczej. Znaczna część społeczeństwa oczekiwała dobrych perspektyw dla Polski i korzystnego w niejmiejsca dla siebie. Umacniał w tym m.in. maleją cy trend bezrobocia. Jednak że

pod koniec lat 90. stało się jasne, że podję te reformy okazały się niewystarcza- ją ce i niedostatecznie skuteczne, a poczucie optymizmu zmieniło się w zniechę -cenie lub pesymizm. Potę gował to m.in. wzrost poziomu bezrobocia.

Swoistym hamulcem migracji pracowniczej aż do momentu akcesji byłynie tylko ograniczenia dostę pu do zagranicznych rynków pracy, ale również



38

upośledzona pozycja polskich pracowników na tych rynkach, i to niezależnieod kraju przyjmują cego i od tego, czy praca miała charakter legalny czy niele-

galny. Wyjazdom do pracy towarzyszyło ryzyko podwójnej marginalizacji(zarówno w Polsce, jak i za granicą ), zwią zanej z utratą pozycji zawodoweji społecznej oraz regresem kwalifikacji, ryzyko wyzysku i postaw ksenofo-

bicznych, wobec czego migranci byli w zasadzie bezbronni, a tak że ryzykorepresji w przypadku wykrycia nielegalnych zachowań migranta lub zmniej-szenia tolerancji władz wobec nich. Mogło zatem być tak, że jeszcze przed1 maja 2004 roku polski rynek pracy wypychał znacznie wię cej ludzi niż byłogotowych do emigracji.

Wejście Polski do UE stało się prawdziwym testem atrakcyjności polskiejgospodarki i rodzimego rynku pracy dla wielu zachowawczych dotą d osób.Polacy zostali w pełni upodmiotowieni w krajach wspólnoty, w zasadziezrównani prawnie z ich obywatelami. Wspomniane wyżej ryzyka migracji

pracowniczej zostały zredukowane do minimum. Polakom stworzono szerokiemożliwości legalnej pracy, podejmowania działalności gospodarczej i świad-czenia usług, a co wię cej, pojawiły się , choć w ograniczonym zakresie, możli-wości korzystania ze świadczeń społecznych. Dlatego, niezależnie od poprawysytuacji na rynku pracy w Polsce, duża część osób niedostosowanych do jegocech zdecydowała się na emigrację . Wielka skala tego odpływu przyczyniła się zaś zwrotnie do wzmocnienia tendencji do równoważenia tego rynku.

Rynek pracy w Polsce okazał się wysoce nieefektywny. Masowy odpływsiły roboczej za granicę nie wymusił pożą danych dostosowań i realokacji we-wnę trznych w cią gu pierwszych lat. Nie nastą pił wyraźny wzrost aktywnościzawodowej ani przepływy mię dzy sektorami ekonomicznymi czy jednostkamiterytorialnymi. Reakcje płacowe okazały się zbyt słabe na to, by wzmocnić te

procesy. Zawodzą mechanizmy regulacyjne – nie tylko rynek, ale również mają ce go wspierać przepisy i praktyki administracyjne.

Dalszy odpływ siły roboczej za granicę w warunkach maleją cych rodzi-mych demograficznych zasobów pracy bę dzie stwarzać presję skierowaną na

radykalne proefektywnościowe reformy gospodarcze w Polsce, w tym na zre-formowanie rynku pracy. Dla ich dokonania potrzebne bę dzie opracowaniei zawarcie umowy społecznej, wielkiego kompromisu organów państwa, pra-cowników i pracodawców. Pomimo że odpływ wielkiej liczby osób w wieku

produkcyjnym za granicę w ostatnim okresie stanowi wobec tego wyzwaniaokoliczność sprzyjają cą , nie jest oczywiste, że do tego dojdzie, w każdymrazie w krótkim okresie.

Za dwa lata może nastą pić duży wzrost pracochłonnych inwestycji zwią za-nych z organizacją Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej, czyli Euro 2012, do

których Polska jest zobowią zana gwarancjami rzą dowymi. Jeśli do tego czasunastą pi przełomowa reforma modernizacyjna, do Polski zaczną prawdopodob-nie licznie napływać dawni emigranci i to ich powroty zapewnią na pewien



39

czas równowagę na rynku pracy. A jeśli ta reforma nie nastą pi? Wówczas rzą dzostanie zmuszony do awaryjnego się gnię cia po siłę roboczą z zagranicy, choć

trudno sobie dziś

wyobrazić, sk

ą d mo

żna by j

ą by

ło zdoby

ć. A Polska na dal-sze lata (ile ich jeszcze bę dzie?) pozostanie gospodark ą o znacznych niedosto-

sowaniach strukturalnych na rynku pracy, z cią gle – mimo zapaści demogra-ficznej – wartko płyną cym strumieniem emigrantów. Euro 2012 to w pewnymsensie kolejny szczęśliwy los dla polskiej gospodarki, choć nie jest niestety

pewne, czy zostanie wykorzystany.

Otoczenie zewnętrzne

Jednym z podstawowych mechanizmów migracji prawniczych jest me-

chanizm popytowy. Popyt na pracę cudzoziemców we współczesnej gospo-darce światowej ma charakter strukturalny; wystę puje on głównie w krajacho wzglę dnej obfitości kapitału i specyficznej „dualnej” strukturze rynku pra-cy, charakteryzują cej się segmentacją , czyli obecnością segmentów „lep-szych” i „gorszych” z punktu widzenia warunków zatrudnienia i poziomu

płac i tym samym preferowanych albo unikanych przez rodzimą siłę roboczą .Główne współczesne bieguny przycią gania migrantów, czyli obszary eko-

nomiczne przyjmują ce najwię ksze liczby cudzoziemców poszukują cych pracy,mają obecnie w coraz wię kszym stopniu charakter globalny. Oznacza to, że na

ich rynkach pracy konkuruje siła robocza pochodz

ą ca z ró

żnych cz

ęści

świata.Oczywiście nie oznacza to, że dostę p do rynku pracy na tych obszarach jest

równy w przypadku wszystkich migrantów, że migranci niezależnie od kraju pochodzenia są tam traktowani jednakowo, tym niemniej w ocenie perspektywmigracji pracowniczych z Polski należy się liczyć z nasilają cym się wpływemmigracji osób z innych części świata na te same rynki.

Jednym z tych ważnych obszarów przycią gania migrantów jest ta część Eu-ropy, która skupia kraje UE-15 oraz EOG. Przytłaczają ca (z coraz wię kszą siłą w okresie poakcesyjnym) wię kszość migrantów z Polski kieruje się do wysokorozwinię tych krajów UE lub EOG. Z nielicznymi wyją tkami (np. Irlandia), narynkach pracy tych krajów są licznie obecni migranci spoza UE. Na niektórychrynkach popyt na pracę cudzoziemców, zwłaszcza w segmentach „gorszych”,

już teraz nie jest zaspokajany przez instytucjonalnie preferowany napływz mniej rozwinię tych krajów UE. Presja popytowa ze strony tych rynków nasi-la się z powodów demograficznych. Mogą ją spotę gować wydarzenia o szcze-gólnym charakterze, takie jak przygotowania do Igrzysk Olimpijskich, jakiemają się odbyć w Londynie w 2012 roku. Stwarza to perspektywę narastają cejkonkurencji dla polskich pracowników ze strony migrantów spoza UE.

Imigranci z mniej rozwinię tych krajów spoza UE, np. z Ameryki Połu-dniowej, Afryki Północnej, Azji Południowej lub Azji Wschodniej, tworzą

przy tym kategorię coraz bardziej elastyczną , ze wzglę du na jej rosną cy po-tencjał demograficzny i nasilają cą się mobilność. Obszar ich pochodzenia



40

stanowi wię c długookresowy obfity rezerwuar taniej siły roboczej. Jego kon-kurencyjność wobec Polski wynika tak że z zachodzą cych już i oczekiwanych

w przyszłości zmian w Polsce – topnienia rodzimego demograficznego poten-cjału pracy i wzrostu kosztów pracy, a tym samym również oczekiwań pła-cowych potencjalnych polskich migrantów.

Z najnowszych badań nad migracją pracowniczą z Polski wynika, że efektkonkurencji mię dzy migrantami pochodzą cymi z różnych krajów (części świa-ta) na rynkach pracy krajów przyjmują cych jest najwyraźniej dostrzegalnyw relatywnym upośledzeniu polskich pracowników. Na przyk ład w WielkiejBrytanii przytłaczają ca wię kszość wykonuje prace najbardziej proste, w wię k-szości znacznie poniżej poziomu posiadanych kwalifikacji zawodowych. Natle reprezentantów 24 innych najliczniejszych nacji cudzoziemskich oraz Bry-tyjczyków Polacy uzyskują średnio najniższe płace (26. pozycja), pomimoże należą do najlepiej wyedukowanych (6. pozycja), natomiast pracują naj-

bardziej intensywnie (2. pozycja), mają jeden z najwyższych wskaźnikówaktywności zawodowej (3–4. pozycja) i jeden z najniższych wskaźników nie-aktywności (24–25. pozycja), przy tym stosunkowo rzadko są bezrobotnymii najrzadziej korzystają ze świadczeń socjalnych.

Tę tendencję potwierdziły wyniki badania etnosondażowego. Dowodzą one, że w warunkach ostrej konkurencji ze strony imigrantów z innych kra-

jów Polacy na ogół znajdują zatrudnienie w najmniej atrakcyjnych sektorachi na najniżej płatnych stanowiskach – w rolnictwie (Holandia, Niemcy,w mniejszym stopniu Włochy i Wielka Brytania), budownictwie (Belgia,USA, Wielka Brytania, Irlandia, Niemcy), hotelarstwie i gastronomii (Irlan-dia i Wielka Brytania) czy usługach w gospodarstwie domowym (Włochy,Belgia, USA).

Skutki migracji

Skutki najnowszych migracji z Polski są wielostronne. Można wyróżnić trzy ich grupy: demograficzne, ekonomiczne i społeczne.

O skutkach demograficznych była już mowa w jednej z poprzednich czę -ści. Warto dodać, że obejmują one nie tylko wykazany wcześniej znacznyubytek ludności, ale również deformację struktury demograficznej. Ubytek ludzi przejawia się przede wszystkim w uszczerbku wśród młodych rocznikówwieku produkcyjnego, co potę guje proces starzenia się populacji lub rosną cego„obciążenia” osób w wieku produkcyjnym ludźmi starszymi. Z drugiej strony,odpływ młodych zmniejsza demograficzny potencjał reprodukcyjny – wielu

potencjalnych rodziców wyjeżdża za granicę , gdzie odracza założenie rodzinylub prokreację (na ogół bardziej niż to ma miejsce w Polsce). Urodzenia dziecimigrantów w innych krajach obniżają i tak już bardzo nisk ą płodność w Pol-



41

sce. Pośrednim tego skutkiem jest relatywny wzrost znaczenia ludzi starychw populacji Polski.

Te efekty są dość powszechne w Polsce, choć zarazem silnie zróżnicowanew przekroju terytorialnym. Aby to zilustrować, można odwołać się do wielko-ści uszczerbku demograficznego spowodowanego przez migrację w grupieludności o najwyższej płodności, tj. liczą cej 25–29 lat. W okresie od 1 maja2004 roku do 1 stycznia 2007 roku najwię kszą jego skalę wśród ludności wiej-skiej, bo wyrażają cą się zmniejszeniem populacji w tym wieku o 20%, zaob-serwowano w województwie świę tokrzyskim, a najmniejszą w ślą skim (4%).W przypadku ludności miast małych i średnich (poniżej 100 tysię cy mieszkań-ców) ekstremalne efekty wystą piły w województwie wielkopolskim (17%)oraz ślą skim (3%), a miast dużych – w warmińsko-mazurskim (24%) orazmałopolskim (4%).

Konsekwencje społeczne przejawiają się w wielu zjawiskach – na pozio-mie jednostki, rodziny, społeczności lokalnej czy grupy społecznej. Niewieleo tym wiadomo z badań naukowych. Z wyrywkowego przekazu bezpośrednie-go lub z mediów można przede wszystkim wnioskować o ujemnych skutkachmigracji dla rodziny, przejawiają cych się we wzroście trudności w wychowa-niu dzieci migrantów, które są pozostawiane w Polsce, zwię kszonym poziomiekonfliktu w rodzinie, a nawet w wyższej sk łonności do rozwodu małżeństwmigrantów.

Badania jakościowe przeprowadzone w czterech regionach Polski wskaza-ły na znaczną złożoność społeczno-kulturowych skutków migracji. Z jednejstrony, bez wą tpienia bardzo dotkliwe są negatywne konsekwencje na pozio-mie wię zi rodzinnych, choć skala tych zjawisk zapewne nie uzasadnia wielkie-go zainteresowania mediów tym właśnie aspektem współczesnych migracjiz Polski. Z drugiej strony, coraz wię ksza część wyjazdów ma z założenia „roz-wojowy” charakter. Mowa o migracjach edukacyjnych, czyli takich, którewiążą się z podejmowaniem za granicą nauki bą dź studiów, ale również o mobilności prowadzą cej do zdobywania umieję tności o charakterze ogólno-cywilizacyjnym. Zwłaszcza młodzi migranci podkreślają rolę możliwościnauki ję zyka obcego, poznania innych kultur, oswojenia się z różnorodnością ,

poznania, doświadczenia czegoś nowego. Wiele wskazuje na to, że przynajm-niej część pozytywnych doświadczeń zwią zanych choć by z inaczej pojmowa-ną przedsię biorczością czy etyk ą pracy jest przenoszona na grunt polski.

Najobszerniej zbadane są dotą d skutki ekonomiczne migracji z Polski,zwłaszcza zwią zane z transferem części dochodów zarobionych przez migran-tów za granicą oraz sytuacją na rynku pracy. Ten drugi aspekt zostanie podję tyw kolejnej części.

Efekty transferu dochodów są obserwowane na poziomie gospodarki naro-dowej, regionu i gospodarstwa domowego; ich oddziaływanie na każdymz tych poziomów może być inaczej postrzegane.



42

Pomimo niepewności zwią zanej z szacunkami wielkości środków transfe-rowanych z zagranicy do Polski, stwierdza się duży ich wzrost w ostatnich

latach. Bank Światowy (2006, 2007) i NBP (2007) dość zgodnie oceniają wzrost pieniężnych transferów migracyjnych w roku 2006 w porównaniu do2004 roku na odpowiednio 63% i 52%. Według NBP suma transferów pie-niężnych z zagranicy w 2007 roku wyniosła 4,1 miliarda euro, przewyższają co 1,8 miliarda (78%) kwotę z 2004 roku. Kwota, któr ą w ubiegłym roku prze-transferowali migranci, jest porównywalna z wartością rocznych bezpośred-nich inwestycji zagranicznych.

Na tle innych krajów o podobnych do Polski tradycjach emigracyjnych nie jest to dużo. W wielu krajach transfery pieniężne migrantów znacznie prze-wyższają wpływy z eksportu, podczas gdy w Polsce stanowią jedynie nie-znaczną ich część. Szacunek Banku Światowego relacji procentowej transfe-rów do wpływów z eksportu dla krajów postkomunistycznych (w 2003 roku)uplasował Polsk ę z wartością 4% w środku listy 23 krajów, poniżej takichkrajów jak m.in. Chorwacja (8%), Wę gry (11%), Mołdawia (36%), Albania(45%) oraz Bośnia i Hercegowina (57%). Tymczasem jednym z podstawo-wych makroekonomicznych skutków transferów migrantów jest ich wpływ nazdolność gospodarki narodowej do wymiany mię dzynarodowej, na jej zdol-ność kredytową i dostę p do mię dzynarodowych rynków kapitałowych. Funkcjete transfery realizują w Polsce nadal w niewielkim stopniu (choć trzeba pod-kreślić, że niewielka relatywna waga transferów wynika ze znaczą cego wolu-menu eksportu oraz wielkości innych agregatów ekonomicznych).

Przekazy migrantów mogą pełnić też inne istotne funkcje makroekono-miczne, m.in. ze wzglę du na to iż przyczyniają się do powię kszenia dochodunarodowego (i zagregowanego popytu), wzrostu wielkości inwestycji i popra-wy stabilności gospodarki. Pomimo wzrostu transferów w ostatnich latach ich

poziom w Polsce wydaje się nadal zbyt niski (poniżej 2% PKB w 2004 rokui nieco ponad 3% w 2006 roku), by można je było uznać za znaczą ce z tego

punktu widzenia.Szczególna rola przypada przekazom migrantów, gdy są nierównomiernie

adresowane do gospodarstw domowych w różnych regionach kraju. Duża ichkoncentracja w jednym czy kilku regionach może wywoływać relatywnie silneefekty w tych miejscach i przyczyniać się do dysproporcji w rozwoju regional-nym. Taka sytuacja została zaobserwowana w Polsce we wschodniej częściwojewództwa opolskiego, zamieszkałej w przewadze przez ludność autochto-niczną . Według oceny Romualda Jończego (2005), po uwzglę dnieniu napływuśrodków przetransferowanych przez migrantów, głównie drogą nieformalną (tj. bezpośrednio w gotówce lub nawet w towarach), region ten z grona naj-

uboższych w rankingu województw przesunął się do grona najzamożniejszych.Jednak że skutki tego zostały ocenione negatywnie, głównie ze wzglę du nasposób wykorzystania podwyższonych w ten sposób dochodów ludności. Mia-



43

nowicie w Opolskiem mimo wysokiego (po uwzglę dnieniu transferów) poziomu dochodów, do dyspozycji per capita niewielka ich część jest oszczę -

dzana i inwestowana. Słabnie lokalna przedsię biorczość, maleje aktywność ekonomiczna, a nasila się zjawisko nieaktywności zawodowej, pojawia się syndrom zapaści znanej z teorii ekonomii jako „choroba holenderska”.

Bez wą tpienia korzystne efekty transferów pieniężnych obserwuje się na poziomie gospodarstw domowych. Zgodnie z powszechnie stwierdzaną prawi-dłowością wpływają one na ograniczanie ubóstwa i przyczyniają się dooszczę dzania i inwestowania przez gospodarstwa domowe, choć Opolskiestanowi tu kuriozalny wyją tek.

Znaczna część migrantów z Polski reprezentuje strategię opisaną w ramach„nowej ekonomiki migracji pracowniczych”, teorii postulują cej rodzinne mo-tywy migracji. Zgodnie z tą teorią , gospodarstwo domowe deleguje swegoczłonka (jednego lub kilkoro) do pracy za granicą i wyposaża go w odpowied-nie informacje i inne zasoby, oczekują c w zamian transferowania części zaro-

bionych w innym kraju pienię dzy. Strategii tej przyświeca idea dywersyfikacjiźródeł dochodów gospodarstwa jako w najwię kszym stopniu ograniczają cej

jego ryzyko egzystencjalne. Z badania etnosondażowego OBM z połowy lat90. XX wieku wynika, że spośród czterech jednostek terytorialnych na Podla-siu i Ślą sku w dwóch (mają cych stosunkowo długie tradycje migracyjne)około połowy gospodarstw domowych migrantów korzystało z transferów

pieniężnych z zagranicy, ale w dwóch pozostałych ten udział był znaczniemniejszy (10–30%). Z kolei ogólnokrajowe badanie OBM (2002) migracjisezonowej do Niemiec dowiodło, iż ten typ wę drówki wiąże się z niemal po-wszechnym przekazywaniem pienię dzy do gospodarstwa domowego; nie prze-transferowało ich jedynie 1% migrantów (Kaczmarczyk i Łukowski 2004).Wysoka sk łonność do przesyłania oszczę dności zagranicznych do kraju została

potwierdzona w 1999 roku w Mońkach na Podlasiu (badanie OBM) i w 2001roku wśród ludności autochtonicznej Ślą ska Opolskiego (badanie Jończego).Warto jednak pamię tać, że przytoczone badania obejmowały głównie migracjekrótkookresowe, z którymi jest zwią zana duża gotowość do wyrzeczeń zagranicą i oszczę dzania na rzecz gospodarstwa domowego.

Badanie etnosondażowe OBM z 2007 roku wykazało natomiast, iż w cią gu12 poprzedzają cych je miesię cy jedynie 16% gospodarstw migranckich i 3%gospodarstw niemigranckich otrzymało przekazy pieniężne z zagranicy. Testosunkowo niewielkie odsetki mogą wynikać z pojawienia się w ostatnimokresie znacznej grupy migrantów „indywidualistów”, nie mają cych zobowią -zań wobec gospodarstwa domowego w Polsce lub budują cych swą najbliższą

przyszłość za granicą . W okresie poakcesyjnym w porównaniu do lat 2002–

–2004 nie nastą piły istotne zmiany ani pod tym wzglę dem, ani pod wzglę demwielkości transferowanych kwot. W zależności od jednostki terytorialnej,

przecię tne transfery mieściły się w przedziale 8–12 tysię cy złotych (w ostat-



44

nich 12 miesią cach poprzedzają cych badanie), a np. w Mońkach przecię tnegospodarstwo migranckie otrzymywało z zagranicy średnio 750 złotych (netto)

miesię cznie. Było to z pewnością niemało, wię cej niż sumy transferowane doPolski przez migrantów sezonowych pracują cych w Niemczech (średnio6 tysię cy złotych). Z drugiej strony, efekt globalny przekazów migrantówodniesiony do całkowitych wydatków gospodarstw domowych wydaje się w Polsce niezbyt imponują cy na tle wię kszości krajów Europy Wschodniej.Zgodnie z szacunkiem Banku Światowego, w 2004 roku ich udział wynosił zaledwie 2%, podczas gdy np. w Słowacji, Chorwacji, krajach bałtyckichi na Wę grzech – 4–7%, a w Albanii, Mołdawii oraz Bośni i Hercegowinie

– 15–30% (Mansoor i Quillin 2006).

Środki pochodzą ce od migrantów służyły głównie wsparciu bieżą cej kon-sumpcji gospodarstw domowych. Taka sytuacja wystą piła w 46% gospodarstwuzyskują cych środki z zagranicy. Jednak że aż 27% gospodarstw przeznaczyło

je również na poprawę warunków mieszkaniowych, 20% – na oszczę dnościlub lokaty, a 19% – na spłatę kredytu lub długu. Warto zauważyć, że 18%gospodarstw finansowało z tych środków nauk ę dzieci, a 13% – również wła-sną edukację . Zdecydowanie najwię cej środków gospodarstwa osoby korzysta-

ją ce z przekazów z zagranicy wydały na inwestycje oraz na zakup mieszkania(domu), w dalszej kolejności na edukację . Wnioski te są w dużym stopniu

zgodne z wynikami wcześniejszych (przytoczonych wyżej) badań.A zatem trafna jest teza, iż – mimo ograniczonego zasię gu – transfery mi-grantów w okresie okołoakcesyjnym zwię kszały dochody wielu gospodarstwmigranckich, które w badanych jednostkach terytorialnych stanowiły istotną część wszystkich gospodarstw (od 31% do 44%), wpływają c korzystnie na

poziom życia ich członków i redukują c sfer ę ubóstwa w powiecie.

Rynek pracy – migracje – rynek pracy

Sytuacja na polskim rynku pracy wywiera istotny wpływ na obecną falę migracji, ale ta fala – zwrotnie – oddziałuje na polski rynek pracy. Taka hipo-teza nasuwa się z pobieżnej obserwacji kwartalnych wskaźników bezrobociai migracji, o czym wspomniano w jednej z poprzednich części. Do roku 2004relacja mię dzy nimi była dodatnia, a później stała się ujemna; np. niekorzystnasytuacja na rynku pracy w latach 1999–2003 i zwią zany z nią wzrost bezrobo-cia zdawały się pobudzać migrację , ale od tego czasu nasilona migracja przy-czynia się jak gdyby do poprawy sytuacji na rynku pracy i spadku bezrobocia.

Takie rozumowanie, a zwłaszcza hipoteza o wyeksportowaniu znacznej części polskiego bezrobocia po wejściu Polski do UE, jest jednak nadmiernie uprosz-czona.



45

Na podstawie literatury ekonomicznej można by oczekiwać, że odpływsiły roboczej w dużej skali odciśnie swe pię tno na polskim rynku pracy

w sposób raczej jednoznaczny. Że m.in. obniży się stopa bezrobocia, wzro-śnie liczba wolnych miejsc pracy, wzrosną stawki płac, ulegnie podwyższe-niu stopa zatrudnienia, nasili się mobilność zawodowa i ostatecznie rozpocz-nie się systematyczny napływ pracowników z zagranicy (w tym remigracja).Tak się jednak nie musi stać, jeśli rynek pracy kraju wysyłają cego migran-tów cechują – jak to ma miejsce w Polsce – głę bokie niedostosowania struk-turalne (sektorowe i przestrzenne) i jeśli mechanizm alokacyjny tego rynku

jest nieefektywny.Przeglą d podstawowych zagregowanych wskaźników dotyczą cych rynku

pracy dowodzi, że zmiany zaobserwowane do tej pory w Polsce są raczejzgodne z oczekiwaniami. Liczba migrantów czasowych w 1. kwartale 2007roku zwię kszyła się dwukrotnie w stosunku do 2. kwartału 2004 roku, osią -gają c według oceny opartej na BAEL poziom blisko 550 tysię cy osób,a według „swobodnego” szacunku GUS – poziom 2 milionów osób. W tymsamym czasie liczba bezrobotnych obniżyła się z 3,1 do 1,5 miliona, a liczba

pracują cych wzrosła z 13,7 do 15,2 milionów. Wzrosła również liczba tzw.wakatów – z 0,7% (1. kwartał 2005 roku) do 1,5% (1. kwartał 2007 roku),osią gają c np. w budownictwie 4,4% liczby miejsc pracy (1% w 1. kwartale

2005 roku), w przemyśle przetwórczym 2% (1%) oraz 1,2% w handlu(0,9%). O trudności w zaspokojeniu popytu na pracę w niektórych sektorachświadczy silny wzrost liczby przedsię biorstw sygnalizują cych taki problem,np. w budownictwie udział takich przedsię biorstw wzrósł z 10% (4. kwartał 2005 roku) do 34% (2. kwartał 2007 roku). Zarazem podniósł się poziomwynagrodzeń – o 2% w skali roku w okresie 2004–2006; była to jednak zmiana niewielka, nie odbiegają ca od trendu w latach 2000–2003. Stawki

płac zmieniły się nierówno w różnych sektorach, w dużym stopniu odpo-wiednio do stopnia niedoborów pracy, np. wzrosły stosunkowo silnie

w rolnictwie i budownictwie, ale w handlu spadły. Niewiele niestety wiado-mo o mobilności pracowniczej, a o imigracji bez wahania można powie-dzieć, że nadal pozostaje marginesowa.

Równocześnie ze spadkiem poziomu bezrobocia i wzrostem poziomu za-trudnienia pojawił się jednak znaczny wzrost poziomu nieaktywności zawo-dowej. Jest wię c prawdopodobne, że zmasowany odpływ siły roboczej zagranicę po akcesji do UE „wycią gał” z Polski osoby mają ce pracę , podczasgdy bezrobotni w znacznym stopniu ulegali dezaktywizacji. Migracja mogła-

by wię c być postrzegana jako czynnik drenują cy polski rynek pracy z pra-

cowników, których miejsce zajmowały osoby dotą d bezrobotne.



46

12 000

12 500

13 000

13 500

14 000

14 500

15 000

15 500

0

500

1 000

1 500

2 000

2 500

3 000

3 500

4 000

2 0 0 0 / Q

1

2 0 0 0 / Q

3

2 0 0 1 / Q

1

2 0 0 1 / Q

3

2 0 0 2 / Q

1

2 0 0 2 / Q

3

2 0 0 3 / Q

1

2 0 0 3 / Q

3

2 0 0 4 / Q

1

2 0 0 4 / Q

3

2 0 0 5 / Q

1

2 0 0 5 / Q

3

2 0 0 6 / Q

1

2 0 0 6 / Q

3

2 0 0 7 / Q

1

P r a c u j ą c y i b i e r n i z a w o d o w o

B e z r o b o t n i i m i g r a n c i

Migranci Bezrobotni Zatrudnieni Bierni zawodowo

Rysunek 2.3. Zasób migrantów oraz osób bezrobotnych, zatrudnionychi biernych zawodowo na polskim rynku pracy, 2000–2007 (w tys.)

Ź ród ł o: Opracowanie wł asne na podstawie danych BAEL.

Zmiany na polskim rynku pracy obserwowane w uję ciu wysoce zagrego-wanym odzwierciedlają złożone i zróżnicowane sektorowo i terytorialnie

procesy. Na tym poziomie analizy wyodr ę bnienie wpływu zagranicznegoodpływu siły roboczej na te zmiany wydaje się niemożliwe.

W sukurs przychodzą nam dane z badania etnosondażowego. Wśród ba-danych migrantów niemal połowa miała pracę przed wyjazdem z Polski,a nieco ponad jedna pią ta należała do grona bezrobotnych. Pozostali, prawie

jedna trzecia, byli nieaktywni zawodowo. Wśród tych ostatnich znaczną część stanowiły osoby w młodym wieku – studenci lub absolwenci szkół, którzy

pierwszą pracę podję li dopiero za granicą . Odsetek mają cych pracę w Polsce był zbliżony do ustalonego w innych badaniach nad migracją z Polski (np.migracją sezonową ). Do rzadkości należały przypadki utraty pracy na skutek migracji; po powrocie przeważają ca wię kszość pracują cych przed migracją

nadal była zatrudniona. Proporcja migrantów, którzy należeli do bezrobot-nych przed wyjazdem, była stosunkowo wysoka, nie odbiegała jednak istotnieod proporcji bezrobotnych na lokalnym rynku pracy. Wśród osób, które po-



47

wróciły z zagranicy, udział bezrobotnych był nawet nieco mniejszy. Ogólnie bior ą c, nie ma podstaw do twierdzenia, iż odpływ za granicę obserwowany na

poziomie lokalnego rynku pracy wywierał wię kszy wpływ na sytuację na nimmigrują cych i generalnie na sytuację na tym rynku. Obserwacja ta dotyczywszystkich czterech badanych w sposób pogłę biony powiatów, pomimo żecechy rynku pracy wyraźnie różniły je mię dzy sobą .

Analiza na poziomie powiatów wykazała również, że migracje poakcesyjnew mniejszym stopniu niż migracje przedakcesyjne są udziałem osób aktyw-nych ekonomicznie, a tak że korzystają cych z rent i emerytur, natomiastw wię kszym stopniu – osób nadal uczą cych się (studiują cych), które nie miaływcześniejszych doświadczeń na rynku pracy. Dane jakościowe dowodzą , że

przeważają ce motywy migracji tych ostatnich są dwojakiego rodzaju: jedni pragną w ten sposób uniknąć ryzyka stania się bezrobotnym w Polsce, a dru-dzy upatrują w migracji szansy na zdobycie praktycznych umieję tności,sprawdzenie własnych możliwości zawodowych oraz zgromadzenie środkówfinansowych w celu ułatwienia sobie właściwego startu na rynku pracy.Z analizy danych materiału jakościowego wyłania się również hipoteza ogól-niejsza, dotyczą ca specyfiki motywów migrantów wyjeżdżają cych z Polski po1 maja 2004 roku: w odróżnieniu od okresu wcześniejszego, gdy niemal po-wszechnie podstawowym celem było znalezienie jakiejkolwiek pracy, obecniecoraz częściej chodzi o pracę odpowiednią – relatywnie dobrze płatną ,wzglę dnie stabilną i oferują cą perspektywę kariery zawodowej.

Podstawową cechą najnowszych migracji zarobkowych z punktu widzeniarynku pracy w Polsce jest ich zróżnicowany charakter. Część migrują cychczyni to ze wzglę du na trudności ze znalezieniem zatrudnienia w Polsce,a część po to, by zdobyć nowe umieję tności lub doświadczenie zawodowe.Zdecydowana wię kszość osób, w tym wielu bezrobotnych, migruje jednak głównie ze wzglę du na niedostateczny (w stosunku do oczekiwań raczej niż faktycznych możliwości przetrwania) poziom dochodów gospodarstwa domo-wego lub niskie stawki płac. Taka cecha nie może mieć istotnego bezpośred-niego ani natychmiastowego wpływu na równoważenie rynku pracy w Polsce,

bior ą c zwłaszcza pod uwagę jego „wielkość”. Nie można natomiast wykluczyć jej ogromnego znaczenia pośredniego, zwłaszcza dla ulepszenia mechanizmualokacyjnego rynku pracy, głównie poprzez stwarzanie przez migracje silnej

presji płacowej.Warto też wspomnieć o wpływie najnowszych migracji na poziom kwalifi-

kacji siły roboczej w Polsce. Z charakterystyki przedstawionej powyżej wynika,że do niedawna nie wystę pował tzw. drenaż mózgów, bowiem proporcja osóbmają cych najwyższe kwalifikacje zawodowe wśród migrantów była mniejsza

niż w całej populacji, natomiast nadreprezentowane wśród nich były (i są ) osoby z dyplomami zasadniczych szkół zawodowych, czyli stosunkowo niskowykwalifikowane. Jednak że porównanie okresu po 1 maja 2004 roku z latami



48

1999–2003 dowodzi, że wraz ze wzrostem udziału młodzieży wśród migrantówrósł udział osób o wysokich kwalifikacjach, a nawet, że ci ostatni stali się naj-

liczniejszą grupą wśród migrują cych w wieku 25–29 lat. Wysoce selektywnyodpływ osób o specyficznych, stosunkowo rzadkich kwalifikacjach, choć niema nic wspólnego z ogólną równowagą na rynku pracy, jest niebezpieczny,

ponieważ wywołuje silne frykcje o charakterze lokalnym lub sektorowym.Ilustracją tego zjawiska na polskim rynku pracy jest zak łócenie funkcjonowaniaoddziałów szpitalnych w niektórych jednostkach terytorialnych.

Migracje powrotne – szansa czy zagrożenie?

Zgodnie z odwiecznym prawem migracji, każdy odpływ ludności powoduje, że po pewnym czasie nastę puje napływ, zazwyczaj o charakterze powrot-nym. Problem nie w tym, czy po najnowszej fali emigracyjnej bę dą migracje

powrotne, lecz w jakiej skali to nastą pi i jak strumień powrotny zostanie rozło-żony w czasie. Inną kwestią jest to, czy powroty bę dą dla społeczeństwa,a zwłaszcza gospodarki, korzystne, czy też nie. Kwestia ta ma charakter złożo-ny, zależny od wielu niemożliwych obecnie do przewidzenia okoliczności.Jeśliby nastą pił globalny krach finansowy, to zapewne powróciłaby wię kszość migrantów, co z pewnością jeszcze bardziej zdestabilizowałoby polski rynek

pracy i instytucje zabezpieczenia społecznego oraz cofnęłoby Polsk ę w proce-sie reformowania. Niekorzystny obrót przybrałyby powroty również wtedy,gdyby wśród remigrantów mieli przeważać ci, którym się za granicą nie po-wiodło, którzy nie zgromadzili oszczę dności ani nie nabyli pożytecznych narynku pracy umieję tności, którzy za granicą korzystali z opieki socjalnej itp.Te osoby stanowią mniejszość wśród polskich migrantów i ich przewagaw strumieniu powrotnym mogłaby wynikać tylko z niechę ci do reemigracjireprezentantów wię kszości, która za granicą odniosła sukces. Taka sytuacja

byłaby jednak prawdopodobna tylko pod warunkiem regresu ekonomicznegow Polsce. Z braku odpowiedniej wiedzy bardziej szczegółowe roztrzą sanietych spraw musiałoby się obrócić w czcze spekulacje.

Warto natomiast zastanowić się nad tym, do czego przesłanki są mocniej-sze – jak powszechna jest sk łonność do powrotów wśród migrantów najśwież-szej daty, zwłaszcza na tle wcześniejszych fal emigracyjnych, oraz w jakiej

perspektywie można spodziewać się remigracji, bior ą c pod uwagę obecnezachowania migrantów?

Z badania CRONEM w 2005 i 2006 roku w Londynie, najwię kszym skupi-sku polskich migrantów poakcesyjnych, wyłonił się obraz zróżnicowanych

strategii migracyjnych po 2004 roku (Drinkwater, Eade i Garapich 2006).Sk łada się on z czterech głównych typów. Pierwszy reprezentują osoby, któretraktują wyjazd za granicę jako akt jednorazowy, którego celem jest zaoszczę -



49

dzenie pewnej założonej kwoty pienię dzy i przetransferowanie jej do Polski poto, by dzię ki temu trwale poprawić swoją sytuację ekonomiczną . Przedstawi-

cielami drugiego typu są migranci cyrkulują cy mię dzy polskim gospodar-stwem domowym a pracą w innym kraju, wykonywaną zwykle sezonowo, bę dą cy odpowiednikami znanej z okresu wcześniejszego kategorii migrantówniepełnych. W sumie do tych dwóch typów, silnie zwią zanych z Polsk ą , należynieco ponad jedna trzecia migrantów. Dwa pozostałe typy to ludzie wyraźnieoddalają cy się od kraju pochodzenia. Do pierwszego z nich, obejmują cego

jedną trzecią osób zaliczonych do ich obu, należą zadeklarowani emigranci,osoby osiedlone za granicą i dążą ce do integracji ze społeczeństwem docelo-wym, a do drugiego, obejmują cego pozostałe dwie trzecie, osoby, któreaktywnie poszukują najkorzystniejszego miejsca dla siebie „w świecie”, nie-zdecydowane co do żadnej opcji, lecz systematycznie budują ce swą pozycję ekonomiczną lub zawodową , gromadzą ce kapitał kulturowy i społeczny zagranicą .

Wcześniej, na podstawie badania etnosondażowego, zostało wskazane, iż migranci lat ostatnich (2002–2007) rzadziej niż migranci z okresu wcześniej-szego transferują swe oszczę dności do gospodarstw domowych w Polsce.Potwierdzają to wyniki badania MIGPOL z 2007 roku (zrealizowanegow Irlandii i Wielkiej Brytanii) (Garapich, Osipovic 2007). Zgodnie z nim,35% migrantów w zasadzie w ogóle nie przesyła pienię dzy do Polski, a dalsze13% robi to symbolicznie (około 5% dochodów). Jedynie 20% transferuje conajmniej połowę dochodów. Wielu migrantów wydaje w Polsce pienią dze nawłasne potrzeby, zwykle podczas wizyt lub urlopów, w tym na własne lecze-nie. Wzory wydatkowania własnych dochodów tych ludzi sugerują , iż nie

planują oni w najbliższej przyszłości powrotu do Polski; 5% migrantów spłacazakup nieruchomości za granicą , ponadto 6% inwestuje tam we własną firmę ,30% oszczę dza lub inwestuje w kraju pobytu, a aż 42% wydaje pienią dze narozrywk ę lub podróże.

Zacytowane wyniki badań zdają się zawierać mocne argumenty na rzecztezy, że najnowsza (zwłaszcza poakcesyjna) migracja z Polski jest w mniej-szym stopniu niż wcześniejsze fale migracyjne nastawiona na powrót, zwłasz-cza na powrót szybki. Po pierwsze, znaczna (być może przeważają ca) część jejuczestników wiąże swą przyszłość, zwłaszcza najbliższą , z życiem za granicą ,a w każdym razie nie wyklucza tego. Po drugie, wię zi z rodziną w Polscei zobowią zania wobec niej wydają się wśród tych migrantów słabsze niż w okresach wcześniejszych. Po trzecie, zaangażowanie tych osób we własnesprawy w Polsce (praca, kariera zawodowa, inwestycje) jest niezbyt po-wszechne, a jego stopień na ogół niezbyt silny. Sumarycznym wyrazem tego

jest stosunkowo niewielki, jak na wielk ą skalę odpływu ludności z Polski,strumień transferów pieniężnych migrantów.



50



51

Cudzoziemscy pracownicy w Polsce – skala,

struktura, znaczenie dla polskiego rynku pracy

Paweł Kaczmarczyk

Imigracja w kraju emigracji

W poprzednim rozdziale wskazano na model zmian społeczno-ekonomicz-nych, który można by określić mianem cyklu migracyjnego. W społeczeń-

stwach wysoko rozwinię tych prowadził on od fazy mobilności wewnę trznej, poprzez okres mniej lub bardziej masowych migracji zagranicznych, aż domomentu, w którym import siły roboczej stawał się efektywnym rozwią zaniemczy wr ę cz koniecznością . Przemiany te można interpretować w kategoriachdemograficznych, ale mają również ścisły zwią zek z szeroko poję tą moderni-zacją .

Hipoteza, któr ą można wywieść wprost z koncepcji cyklu migracyjnego,mówi, że nasilone migracje zagraniczne mieszkańców Polski stwarzają pod-stawy do powolnego przekształcania się naszego kraju w kraj imigracji netto.

Kluczową rolę w tym procesie należałoby przy tym przypisać zjawiskom za-chodzą cym na rynku pracy. Pierwszym efektem zwią zanym z odpływem mo-gło być uwolnienie pewnych nadwyżek, które skutkowały wysokim poziomem

bezrobocia. Kolejnym może być jednak niedobór siły roboczej wzmacnianydodatkowo negatywnymi tendencjami demograficznymi. W tej sytuacji importzagranicznej siły roboczej może okazać się procesem nieuchronnym.

Jednym z kluczowych celów stawianych przez autorów badania byłozanalizowanie skali i struktury popytu na pracę cudzoziemców w Polsce.Pozwoliłoby to określić, na ile opisywane powyżej tendencje stają się już

rzeczywistością . Dodatkowo, postulowano zbadanie, jaka jest rola imigranc-kiej siły roboczej na polskim rynku pracy i jakie mogą być skutki napływucudzoziemców. W kontek ście przesłania teorii ekonomii zadano wię c pytanieodnoszą ce się do substytucyjności oraz komplementarności imigrantówwzglę dem pracowników rodzimych. Odpowiedź na to pytanie wydaje się mieć kluczowe znaczenie dla rekomendacji odnośnie polskiej polityki migra-cyjnej. Niniejszy rozdział ma nastę pują cą struktur ę . Część pierwsza zawieraanalizę kontekstu opisywanych procesów, czyli odnosi się do ilościowychoraz strukturalnych cech napływu imigrantów do Polski. W drugiej części

przedmiotem zainteresowania jest polski rynek pracy, a precyzyjniej, wnioskiz dotychczasowych badań nad popytem na pracę w ogóle oraz popytem na

pracę imigrantów. Część trzecia zawiera analizę skali i struktury popytu na

3.



52

pracę cudzoziemców w Polsce, która wynika z przeprowadzonych w ramach projektu prac badawczych. W ostatniej części podję to próbę oceny roli imi-

grantów na polskim rynku pracy w kontek ście ich substytucyjności/komple-mentarności.Wraz ze zmianami, które nastą piły w latach 90., Europa Środkowo-

-Wschodnia – dotychczas jednolita pod wzglę dem ekonomicznym – zaczęłasię stopniowo mocno różnicować. Polska, pomimo problemów gospodar-czych, stała się jednym z najbardziej dynamicznie rozwijają cych się krajóww regionie. Tym samym mogła stać się również magnesem przycią gają cymmigrantów o różnym charakterze, zwłaszcza że jednym z elementów zmiany

politycznej po 1989 roku było zniesienie restrykcyjnych zasad kontroli ruchugranicznego. Wydarzenia te uwolniły potężny potencjał migracyjny w cen-trum Europy, czego indykatorem stał się masowy ruch turystyczny na pol-skich granicach. O ile w 1985 roku granice Polski przekroczyło około3 milionów i 400 tysię cy cudzoziemców, to już w 1991 roku liczba ta się gnę -ła 36 milionów i 800 tysię cy, a w drugiej połowie dekady zbliżyła się do90 milionów osób. W ostatnich latach skala ruchu granicznego przekracza65 milionów (Kaczmarczyk i Okólski 2002, K ę pińska 2007a).

Polska, dotychczas kraj założonej i praktycznej zerowej imigracji, stałasię niespodziewanie ważnym punktem na światowej mapie mobilności,goszczą c w zasadzie wszystkie typy imigrantów – od migrantów pracowni-czych poprzez handlarzy, migrantów w tranzycie, zagranicznych studentów,repatriantów, aż po poszukiwaczy azylu i uchodźców. Wię kszość oficjalnychdanych przekonuje jednak (por. poniżej), że skala napływu do Polski byłamarginalna. Sugeruje to, że dla dominują cej części cudzoziemców odwiedza-

ją cych nasz kraj Polska stanowiła jedynie kraj tranzytowy lub mieliśmy doczynienia z przemieszczeniami o nieemigracyjnym charakterze. W sferzemigracji pracowniczych znacznie wię ksze znaczenie miała mobilność niere-

jestrowana (chodzi o nielegalne zatrudnienie, gdyż wię kszość migrantówdocierała do Polski na podstawie ważnych wiz lub w ramach ruchu bezwi-zowego). W tej sytuacji badacze migracji byli zgodni: transformacja z krajuemigracyjnego w kraj imigracji z pewnością się jeszcze nie dokonała (Grzy-mała-Kazłowska i Okólski 2003).

Jak w wielu innych przypadkach, tak że i w Polsce napotykamy jednak na poważne problemy z oszacowaniem skali zjawiska imigracji. Na niekorzyść działają dodatkowo bardzo małe doświadczenia z mobilnością mię dzynarodo-wą (praktyczny brak imigracji w okresie przed 1989 rokiem), brak doświad-czonych instytucji zajmują cych się tą tematyk ą i narzę dzi, które mogłybyzostać wykorzystane do oceny uczestnictwa cudzoziemców w rynku pracy

i w społeczeństwie polskim. Jedną z pierwszych szans na rzetelną ocenę skalizjawiska był Narodowy Spis Powszechny zrealizowany w 2002 roku. Z róż-nych wzglę dów trudno jednak że uznać uzyskane w nim wyniki za miarodajne.



53

Z danych spisowych wynika bowiem, że w momencie spisu, tj. w 2002 roku,w Polsce przebywało na stałe 14,5 tysią ca cudzoziemców, zaś pobyt 24,1 ty-

się cy z nich miał charakter czasowy, co łą cznie stanowiło niewiele ponad40 tysię cy imigrantów (NSP 2002). Zdaniem wielu obserwatorów, dane te toraczej wynik zastosowanej metodologii badania niż odzwierciedlenie rzeczy-wistości imigracyjnej Polski (Jaźwińska 2006).

Problem polega jednak na tym, że wię kszość dostę pnych danych wskazuje na marginalne znaczenie napływu do Polski. Dane rejestrowe pokazują napływ rzę du 9–10 tys. w skali roku. Łą cznie w latach 1990–2005 do nasze-go kraju dotar ło i zarejestrowało się około 1 tys. imigrantów. W oparciuo rejestr PESEL zasób cudzoziemców na koniec 2006 roku można było okre-ślić na około 55 tys. osób, co stanowiło 0,14% całej populacji. Bardzo zbli-żone wyniki daje cyklicznie realizowane Badanie Aktywności EkonomicznejLudności, które od kilku lat dostarcza pewnych informacji na temat popula-cji cudzoziemców przebywają cych w Polsce: w roku 2006 było to przecię t-nie 59 tys. osób, czyli mniej niż 0,2% populacji ujmowanej w badaniu.Zasób cudzoziemców przebywają cych w Polsce czasowo wynosił około38 tys. osób (K ę pińska 2007a). W oparciu o dane Urzę du ds. Repatriacjii Cudzoziemców (obecnie: Urzę du ds. Cudzoziemców) zasób imigrantówosiedleńczych w Polsce oceniono we wrześniu 2004 roku na nieco ponad48 tysię cy, a w kolejnych dwóch latach wydano dodatkowo nieco ponad50 tysię cy zezwoleń na osiedlenie się (Fihel 2007). Wyliczone powyżej danenie dają podstaw do oceny rzeczywistych rozmiarów napływu do Polskii zasobu imigrantów przebywają cych w Polsce. Wystarczy skonfrontować tedane z liczbą osób przyjeżdżają cych do Polski (ponad 65 milionów osóbw 2006 roku) lub też liczbą wiz wydawanych przez polskie konsulaty (ponad1,3 min w 2006 roku) (K ę pińska 2007a).

Dostę pne dane wskazują jednak że na bardzo ważną prawidłowość.W odniesieniu do niemal wszystkich kategorii (z wyłą czeniem przypadkówoczywistych, np. uchodźców) zaznacza się silna dwoistość procesu imigra-cyjnego. Z jednej strony mamy do czynienia z napływem osób z krajówEuropy Zachodniej oraz ze Stanów Zjednoczonych (część z nich to osoby

pochodzenia polskiego), z drugiej – mieszkańców krajów byłego Zwią zkuRadzieckiego. I tak, według danych rejestrowych z 2006 roku, najliczniejszą grupę cudzoziemców w Polsce stanowili Niemcy (21%), a drugą co doliczebności Ukraińcy (9%). Jeśli chodzi o zasób migrantów czasowych

proporcje były odwrotne – 28% wszystkich osób w tej kategorii stanowiliimigranci z Ukrainy, 8% z Niemiec (ponownie dane za 2006 rok). Kolejną cechą jest silna koncentracja regionalna. Dane dotyczą ce zezwoleń na osie-

dlenie się w Polsce wskazują , że imigranci zamieszkują przede wszystkimduże miasta, zwłaszcza Warszawę (Fihel 2007). Wreszcie, wię kszość ofi-cjalnych źródeł danych wskazuje na zmniejszenie skali napływu w ostatnich



54

kilku latach16. Niezależnie od przytoczonych powyżej danych, realna skalazjawiska nie jest znana. Pojawiają ce się szacunki wahają ce się od 100 do 600

tysię cy osób najlepiej obrazują deficyt miarodajnej wiedzy w tej mierze.W odniesieniu do rynku pracy warto pamię tać o począ tkach procesu napły-wu, bowiem mogą one tłumaczyć część zjawisk obserwowanych do dzisiaj.W tej mierze, ponownie, wyraźnie widoczne było zróżnicowanie procesu migra-cyjnego. Z jednej strony, pierwszą grupą cudzoziemców, którzy masowo zaczę liodwiedzać Polsk ę byli pochodzą cy głównie zza wschodniej granicy handlarze-migranci, którzy stali się stałym elementem krajobrazu polskich miast i miaste-czek. Symbolem ich obecności stał się Stadionu X-lecia w Warszawie, gdziew latach najwię kszej świetności pracę znajdowało około 6–7 tysię cy osób,w tym około 3 tysią ce cudzoziemców. Wraz z rosną cą konkurencją i zmianą warunków rynkowych (topnieją cy popyt, zmiany kursów walut) imigrancizaczę li poszukiwać nowych nisz polskiej gospodarki, znajdują c zatrudnieniew budownictwie, rolnictwie czy też w sektorze usług domowych. W połowielat 90. liczbę cudzoziemców, którzy osią gali dochody w zwią zku z aktywnością w szarej strefie polskiej gospodarki, szacowano nawet na 2 do 4 milionów rocz-nie, przy czym wię kszość z nich mieliby stanowić mieszkańcy krajów byłegoZSRR, głównie Ukraińcy, dodatkowo pracują cy zwykle nielegalnie (por. Kacz-marczyk i Okólski 2002). Zupełnie odmienną grupą – tak że w sensie ilościowym

– byli obywatele krajów Europy Zachodniej i, w mniejszym stopniu, StanówZjednoczonych, którzy docierali do Polski wraz z kapitałem zagranicznymi podejmowali zatrudnienie w korporacjach transnarodowych, zajmują c tamzwykle pozycje specjalistów bą dź wysokiej rangi menedżerów.

Dychotomia ta jest wyraźnie widoczna na poziomie oficjalnych statystyk.W 2002 roku – rekordowym pod tym wzglę dem – wydano około 23 tysią ceindywidualnych zezwoleń na pracę , w tym 9,9 tysię cy (41%) dla obywatelikrajów UE i 5,5 tysią ca (24%) dla obywateli krajów byłego ZSRR. Najnowszedane za rok 2006 obejmują 10,8 tysię cy zezwoleń, z czego blisko 50% trafiłodo mieszkańców krajów byłego ZSRR, w tym około 33% do Ukraińców. Trze-

ba jednak zaznaczyć, że wzrost udziału tej kategorii ma wyłą cznie charakter relatywny – liczba zezwoleń uzyskanych przez obywateli Ukrainy w 2006 roku

była niemal identyczna jak w roku 2002 (K ę pińska 2007a). W latach 1990– –2006 wydano łą cznie niemal 250 tysię cy zezwoleń na pracę cudzoziemców.Począ tkowo ich liczba bardzo szybko rosła: od około 12 tysię cy w 1992 rokudo prawie 21 tysię cy w roku 1997 i ponad 23 tysię cy w roku 2002. Od tego

16 Co po części jest artefaktem statystycznym i wynika z faktu, że wraz z przystą pie-

niem Polski do UE, obywatele krajów UE-15 „zniknę li" z wię kszości statystyk.Tym niemniej na zmniejszenie skali migracji wskazują również dane odnoszą ce się do tych krajów, w przypadku których nie mieliśmy do czynienia ze zmianami legi-slacyjnymi w odniesieniu do zasad pobytu i pracy.



55

momentu liczba wydawanych zezwoleń systematycznie maleje. Należy jednak pamię tać, że dane te odzwierciedlają nie tylko realne zmiany na rynku pracy,

ale i zmiany w sferze legislacji. I tak np. wysoka liczba zezwoleń w 2002 roku była po części skutkiem obję cia obowią zkiem posiadania zezwolenia na pracę członków zarzą dów osób prawnych, z kolei trend spadkowy w okresie poakce-syjnym to wynik przede wszystkim tego, że wraz z akcesją Polski do UEwprowadzono pełen dostę p do polskiego rynku pracy dla wielu kategorii pra-cowników z krajów UE oraz EOG (Grabowska-Lusińska i Żylicz 2008).

Generalnie, cudzoziemcy zatrudnieni legalnie w Polsce wykonują szeregzróżnicowanych aktywności ekonomicznych, które można podzielić na dwiegrupy (por. Grzymała-Kazłowska i Okólski 2003):

• prace wymagają ce wysokich bą dź bardzo wysokich kwalifikacji; chodzio zatrudnienie w takich branżach, jak usługi finansowe, ubezpieczenia, ob-rót nieruchomościami, głównie na pozycjach menedżerskich bą dź eksperc-kich, zwykle w dużych firmach i korporacjach transnarodowych,

• prace nie wymagają ce żadnych (lub prawie żadnych) kwalifikacji, w takich branżach, jak handel, rolnictwo, usługi gastronomiczne, usługi domowe, budownictwo i branża remontowa; w tym przypadku dominują raczej firmymałe, działają ce w skali lokalnej, a cudzoziemcy to typowa niskopłatna,niewykwalifikowana siła robocza.

Wyraźnie potwierdzają to przytaczane powyżej dane odnoszą ce się doliczby wydanych zezwoleń na pracę , a tak że dane na temat struktury zatrud-nienia cudzoziemców.

Dane zawarte na rysunku 3.1 wskazują na wyraźną dychotomię polskiegorynku pracy w kontek ście uczestnictwa w nim cudzoziemców. Z jednej stronymamy bowiem obywateli krajów Europy Zachodniej, którzy koncentrują się na

pozycjach menedżerskich, eksperckich oraz właścicielskich. Migranci z kra- jów byłego ZSRR są natomiast zatrudniani głównie jako robotnicy wykwalifi-

kowani lub niewykwalifikowani (choć jest to tendencja, która pojawiła się stosunkowo niedawno – wcześniej rynek pracy oficjalnej odnosił się w znacz-nie wię kszym stopniu do pozycji eksperckich tak że dla tej grupy imigrantów).Osobną kategorią są artyści, ale jest to przyk ład specyficznej niszy na polskimrynku pracy. Co wię cej, nie można zapominać, że mówimy tylko o pracyo charakterze legalnym. Jeżeli weźmiemy pod uwagę , iż np. w roku 2002około 70% cudzoziemców, którzy otrzymali zezwolenie na podję cie pracyw Polsce, miało wykształcenie co najmniej średnie, jasne jest, że dane oficjal-ne odnoszą się wyłą cznie do jednego segmentu rynku pracy w Polsce. Praca

legalna jest dostę pna dla osób dobrze wykształconych, piastują cych czę stowysokie funkcje lub przynajmniej wykonują cych prace wymagają ce pewnychkwalifikacji, do roku 2004, kiedy rejestrowano dane na ten temat, dodatkowo



56

2003

0% 20% 40% 60%

menedżerow ie,

eksperci

w łaściciele

(samozatrudnieni)

robotnicy

w ykwalifikow ani

robotnicy

niewykw alifikow ani

UE-15 Kraje b. ZSRR

najczęściej dla obywateli krajów UE. Specyficzną kategorią są w tej mierzeobywatele Wietnamu, którym wię cej uwagi poświę cono w rozdziale 4.

Rysunek 3.1. Obywatele krajów UE* oraz krajów byłego ZSRR, którzy uzyskalizezwolenie na pracą wg charakteru zatrudnienia, 2003 i 2006(najważniejsze kategorie)

* dla roku 2003 UE-I5, dla 2006 UE-25 Ź ród ł o: Opracowanie wł asne na podstawie K ę piń ska (2004, 2007a).

2006

0% 20% 40% 60%

menedżerowie,

eksperci

w łaściciele

(samozatrudnieni)

robotnicy

w ykwalifikowani

robotnicy

niew ykw alifikow ani

UE-25 Kraje b. ZSRR

robotnicyniewykwalifikowani

robotnicy

wykwalifikowani

właściciele(samozatrudnieni)

menedżerowie,eksperci

robotnicyniewykwalifikowani

robotnicy

wykwalifikowani

właściciele(samozatrudnieni)

menedżerowie,eksperci



57

Przedstawione powyżej dane dają asumpt do stawiania dodatkowych pytań.W mniejszym stopniu mogą być podstawą wiarygodnej oceny sytuacji na

polskim rynku pracy w kontek ście napływu cudzoziemców. Pierwszą dysku-syjną kwestią jest relacja mię dzy zatrudnieniem legalnym a nielegalnymi skala tego ostatniego. Ze wzglę du na brak pogłę bionych studiów nie sposóbdzisiaj jednoznacznie odnieść się do szacunków oceniają cych liczbę cudzo-ziemców zatrudnionych nielegalnie na polskim rynku pracy nawet na kilkasettysię cy w skali roku. To, co można stwierdzić z całą pewnością to, iż rynek

pracy legalnej dostę pnej dla imigrantów stanowi jedynie niewielki wycinek zjawiska imigracji zarobkowej. Świadczy o tym wiele argumentów – strukturanarodowościowa osób uzyskują cych zezwolenia, ich kwalifikacje i pozycjazawodowa, liczne przyk łady przedsię biorstw, w których zatrudnienie cudzo-ziemców ma lub miało charakter masowy (Stadion X-lecia w Warszawie,Mysiadło), czy rozwinię ta sieć giełd pracy i firm pośrednictwa. Różne grupyetniczne cechują się przy tym zróżnicowanymi wzorcami zachowań w sferzeintegracji ekonomicznej (por. rozdział 4).

Dalej, dotychczasowe badania nie pozwalały jednoznacznie odpowiedzieć,czy w Polsce obserwujemy wykształcanie się nisz etnicznych. Zdaniem wielu

badaczy (por. m.in. Grzymała-Kazłowska i Okólski 2003 oraz rozdział 4) za-trudnienie cudzoziemców charakteryzuje się pewną marginesowością , a cudzo-ziemcy korzystają jak na razie z płytkich nisz na polskim rynku pracy. Pierwszą z nich są duże lub średnie firmy (głównie z kapitałem zagranicznym), zatrud-niają ce pracowników wysoko wykwalifikowanych głównie z krajów UE. Ko-lejny typ to klasyczne zawody niszowe, takie jak artyści, sportowcy, lekarze

praktykują cy medycynę niekonwencjonalną (włą czają c zapewne sfer ę usługetnicznych). Wreszcie, ostatnią niszą – choć bez wą tpienia najważniejszą w sensie ilościowym – jest rynek pracy nielegalnej, na którym zatrudnienieznajdują głównie pracownicy z byłego ZSRR (rolnictwo, handel, budownictwo,usługi domowe).

Istnieją ce dane nie dostarczają odpowiedzi na kluczowe pytanie, jakie jestznaczenie cudzoziemskiej siły roboczej na polskim rynku pracy. Wynika togłównie z opisywanego wcześniej faktu, iż oficjalne dane odnoszą się wyłą cz-nie do jednego z segmentów rynku pracy. W odniesieniu do tego segmentu

prawdziwe byłyby zapewne wnioski wynikają ce z badania IPiSS (Golinowska2004), z którego wyłania się obraz przedsię biorstwa, które zatrudnia imigran-tów o specyficznych kwalifikacjach, nudnych do znalezienia na polskim rynku

pracy, pozwalają cych nawią zywać kontakty z partnerami zagranicznymi.W zbadanych przedsię biorstwach cudzoziemcy odgrywali bardzo ważną rolę ,umożliwiali ich rozwój, ekspansję , przynosili ze sobą wartościowe umieję tno-

ści i kwalifikacje. Tego typu prace nie są w żadnym stopniu konkurencyjnewobec prac świadczonych przez Polaków, co wię cej, nawet pobudzają popytna rodzimą siłę roboczą . Kwestia, czy imigranci mogą zostać uznani za zasób



58

substytucyjny czy też może komplementarny wzglę dem polskiej siły roboczej, jest jednak nierozstrzygnię ta, co w istotny sposób ogranicza szanse prowadze-

nia rozsą dnej polityki migracyjnej.

Co wynika z badań popytu na pracę w Polsce?

Zaprezentowane powyżej dane wskazywały, iż w odniesieniu do pracy le-galnej zatrudnienie cudzoziemców cechuje swoista niszowość. Wiele wskazuje

jednak na to, iż wraz z przemianami na polskim rynku pracy pojawiają się przesłanki zmiany tej sytuacji (por. Kaczmarczyk i Okólski 2008). W tym

kontek ście wydaje się zasadne, by analizę popytu na pracę cudzoziemcówumieścić w szerszym kontek ście badań popytu na pracę w sensie generalnym.Tylko w ten sposób możliwa bę dzie odpowiedź na pytanie, czy zatrudnianiecudzoziemców w Polsce ma charakter specyficzny (popyt na specyficzne kwa-lifikacje), czy też powinno być traktowane jako naturalne zjawisko rynku

pracy (popyt na pracę cudzoziemców jako część popytu ogólnego).Polski rynek pracy przeszedł w okresie zmiany systemowej bardzo silną

ewolucję . W punkcie wyjścia cechował się on nieracjonalną w sensie ekono-micznym struktur ą zatrudnienia i poważnymi nadwyżkami zatrudnienia(zwłaszcza w odniesieniu do wybranych sektorów gospodarki). Reformy go-spodarcze i przemiany społeczno-ekonomiczne w kraju skutkowały pojawie-niem się bezrobocia, które bardzo szybko przyjęło masowe rozmiary główniena skutek procesów restrukturyzacyjnych. Negatywne zjawiska pogłę biły się w końcu lat 90. w fazie spowolnienia gospodarczego, kiedy to ujawniłysię poważne niedopasowania o charakterze strukturalnym. Dopiero ostatnie2–3 lata przyniosły pewną poprawę sytuacji, zwłaszcza w odniesieniu do zja-wiska bezrobocia. W końcu 2007 roku stopa bezrobocia rejestrowanego spadłado poziomu 11,4%, co w porównaniu z sytuacją sprzed kilku lat (około 20%w latach 2002–2003) wydaje się zmianą kolosalną . Zmniejszaniu się poziomu

bezrobocia towarzyszą inne procesy, w szczególności zaś coraz częściej pod-kreślane niedobory podaży pracy.

W oparciu o dane GUS (Monitoring rynku pracy) na koniec II kwartału2007 roku, ponad 10% badanych jednostek dysponowało wolnymi miejscami

pracy, w wię kszości były to firmy prywatne i zatrudniają ce niewielk ą liczbę pracowników. Odsetek ten był znacznie wyższy niż w poprzednich latachi zapewne nie wynikało to wyłą cznie z faktu, że w roku 2007 badanie zostałouzupełnione o mikroprzedsię biorstwa. Najwię cej nieobsadzonych miejsc pracydotyczyło przedsię biorstw w sekcji przetwórstwa przemysłowego (z dużą

różnorodnością jeśli chodzi o podsekcje) – około 30%. Sektorami cierpią cymina niedobory podaży pracy były również: handel i naprawy oraz budownictwo(20% wakują cych miejsc pracy), obsługa nieruchomości i firm (9%) oraz



59

transport (6%). Co prawda najwię ksze problemy z zapewnieniem odpowied-niego poziomu zatrudnienia zanotowano w sektorze przemysłowym, ale to

pozostałe sektory cechuje wi

ę ksza dynamika wzrostu wolnych miejsc pracy.Analiza danych na temat struktury kwalifikacyjno-zawodowej poszukiwa-

nych pracowników wskazuje na wyraźną prawidłowość. Z jednej strony naj-wię ksza liczba miejsc pracy oczekuje na osoby z wykształceniem zasadniczymzawodowym (52%; dodatkowo: osoby ze średnim zawodowym – 15%) orazmają ce uprawnienia do wykonywania takich zawodów jak robotnik przemy-słowy i rzemieślnik (34%; w tym operator, monter maszyn i urzą dzeń – 15%).Z drugiej strony, poszukuje się pracowników z wykształceniem wyższym(12%), o specjalistycznych kwalifikacjach (17%). Ostatni rok przyniósł w tejmierze zwłaszcza pogłę bienie się niedoborów w odniesieniu do osób z wy-kształceniem zawodowym (Grabowska-Lusińska i Żylicz 2008).

Dane te znajdują potwierdzenie w badaniach realizowanych w przedsię bior-stwach. Od roku 2005 trudności ze znalezieniem pracowników (i/lub utrzyma-niem określonego poziomu zatrudnienia) raportuje coraz wię ksza liczba przed-się biorstw. W końcu 2005 roku około 2% zgłosiło niemożność zapewnieniaodpowiedniej liczby pracowników, w roku 2007 (IV kwartał) odsetek ten prze-kroczył 14%. Jednocześnie, od począ tku 2007 roku właśnie kwestie zwią zanez podażą pracy są raportowane jako najważniejsza bariera rozwojowa polskich

przedsię biorstw (w 2005 roku kwestia ta znalazła się na odległym 13. miejscu).Podobnie, wzrósł odsetek przedsię biorstw wskazują cych na wysokie koszty

pracy jako barier ę rozwoju (odsetek ten podwoił się mię dzy 2006 a 2007rokiem). Problem niedoborów pracowników dotyka z różną intensywnością sektory polskiej gospodarki. Najwię ksze znaczenie ma w przypadku sektora

budowlanego, gdzie odsetek przedsię biorstw wskazują cych na brak wykwalifi-kowanych pracowników jako barier ę rozwojową wzrósł z ok. 10% (2005) do59% (styczeń 2008). Inne sektory, gdzie obserwuje się podobne, choć mniejintensywne tendencje, to przetwórstwo przemysłowe oraz handel (Bank Świa-towy 2007, NBP 2007, Grabowska-Lusińska i Żylicz 2008).

Na poziomie debaty publicznej sugeruje się zwykle, że najważniejszymczynnikiem odpowiedzialnym za opisany powyżej stan rzeczy jest masowyodpływ polskich pracowników za granicę . Analizy przeprowadzone w ramach

projektu MPLM nie pozwoliły na jednoznaczne potwierdzenie tej tezy, wska-zują c raczej na złożoność problemu (por. Kaczmarczyk 2008, rozdział 2 w tymtomie). Wśród czynników wpływają cych na rosną ce niedobory zasobów pracyw Polsce należałoby wymienić (nie określają c w tym miejscu wagi poszcze-gólnych aspektów):• Wzrost gospodarczy i towarzyszą cy mu proces kreacji nowych miejsc

pracy. Z danych GUS wynika, że w pierwszej połowie 2007 roku nowemiejsca pracy utworzono w około 17% przedsię biorstw, głównie w sekto-rach omawianych powyżej, tj. w sektorze przetwórstwa przemysłowego,



60

w handlu oraz budownictwie. Dodatkowo, około 14% z ogólnej liczby no-woutworzonych miejsc pracy nie udało się obsadzić (Grabowska-Lusińska

i Żylicz 2008).• Odpływ siły roboczej za granicę , co może zwię kszać skalę nierównowagizwłaszcza w uję ciu sektorowym, a tak że zwię kszać skalę wahań sezono-wych (por. Kaczmarczyk i Okólski 2008).

• Zmiany w systemie kształcenia zawodowego. Reforma szkolnictwa zawo-dowego wią zała się z likwidacją wielu szkół zawodowych (w tym przyza-k ładowych) i doprowadziła do niedostatku podaży pracy w tej sferze (choć trzeba podkreślić, że efekt ten to tak że wynik zmian o charakterze spo-łecznym, zwłaszcza maleją cego zainteresowania młodych osób tą formą kształcenia).

• Niski stopień mobilności wewnę trznej w Polsce, co wynika głównie z uwa-runkowań infrastrukturalnych (cechy rynku mieszkaniowego, infrastrukturadrogowa, transport), ale i niewielkich różnic płacowych w obr ę bie kraju.

• Niski poziom mobilności zawodowej wynikają cy w dużej mierze z niedo-rozwoju systemu kształcenia ustawicznego. Polskie zasoby siły roboczejcechują się bardzo ograniczoną zdolnością do zmiany kwalifikacji zawo-dowych w odpowiedzi na zmieniają ce się potrzeby rynku pracy.

• Zmiany o charakterze długookresowym, takie jak powolny proces starzeniasię społeczeństwa, ale również zmiany wzorców edukacyjnych, zwłaszczawskazywane już zmniejszenie zainteresowania kształceniem zawodowymi zwię kszenie skali kształcenia na poziomie wyższym. Dodatkowo, niemożna zapominać o generalnych tendencjach w rozwoju rynku pracy,

polegają cych na wzroście znaczenia innowacyjności i zaawansowanychtechnologii.

Ocena roli poszczególnych czynników w rosną cej skali niedoborów poda-ży pracy na polskim rynku pracy jest wielce niejednoznaczna. Warto jednak

podkreślić, że oceny dokonane przez ekspertów w ramach badania Delphi

były w dużej mierze zgodne z wnioskami wynikają cymi z prac badawczych(por. Kaczmarczyk i Okólski 2008, Kaczmarczyk 2008). Eksperci wskazywa-li bowiem, iż głównym czynnikiem odpowiedzialnym za obecną sytuację jestdobra koniunktura gospodarcza, która zwię ksza sk łonność do tworzenia no-wych miejsc pracy. Pozytywnym tendencjom makroekonomicznym towarzy-szy z kolei utrwalanie się niedopasowania strukturalnego na polskim rynku

pracy, które jest wyraźnie widoczne zwłaszcza w przekrojach edukacyjnych,zawodowych oraz terytorialnych. W dalszej kolejności za obserwowane zja-wiska odpowiedzialne są procesy demograficzne (w tej mierze należy jednak

oczekiwać nasilenia się problemu) oraz migracje zagraniczne, które jednak oddziałują w nieco odmienny sposób, raczej wzmacniają c strukturalne słabo-ści polskiego rynku pracy (Grabowska-Lusińska i Żylicz 2008).



61

Powyższa analiza wskazuje, że lata 2000., zwłaszcza zaś okres poakce-syjny, to faza istotnych przemian na polskim rynku pracy. Zmiany te mają

swojeźród

ła w g

łę bokich uwarunkowaniach strukturalnych i nie powinny być przypisywane wyłą cznie zjawiskom migracji zarobkowych, choć te

ostatnie odgrywają w nich z pewnością niepoślednią rolę . Wiele wskazuje nato, że opisywane procesy znacznie wzmacniają tendencję do wykorzystywa-nia cudzoziemskiej siły roboczej. Jednocześnie, koncepcja segmentacjiMichaela Piore (1979) sugerowałaby, że w sytuacji gdy zatrudnienie cudzo-ziemców ma nie tyle koniunkturalny, co strukturalny charakter, może z ła-twością prowadzić do heterogenizacji rynku pracy i wykształcania się seg-mentu drugorzę dnego, zdominowanego przez cudzoziemców. Czynnikistrukturalne opisane powyżej są z pewnością odmienne do tych, które anali-zował Piore w odniesieniu do gospodarek krajów wysoko rozwinię tychw latach 50. i 60. XX wieku, ale skutki mogą być bardzo zbliżone. Perspek-tywa ta wydaje się wię c bardzo cenna i bę dzie wykorzystana do analizi interpretacji w kolejnych częściach tego rozdziału.

Realny i potencjalny popyt na pracę cudzoziemców w Polsce

Dane prezentowane w dalszych częściach opracowania pochodzą z badań zrealizowanych w ramach modułu II projektu MPLM. Pierwszym z nich był sondaż zrealizowany na reprezentatywnej w sensie statystycznym próbie

polskich przedsię biorstw. Badanie objęło około 5 tysię cy podmiotów pol-skiej gospodarki narodowej (z wyłą czeniem trzech sekcji: gospodarstwadomowe zatrudniają ce pracowników, organizacje i zespoły eksterytorialneoraz administracja publiczna i obrona narodowa, obowią zkowe ubezpiecze-nie społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne). Spośród ogólnejliczby wywiadów zrealizowano odpowiednio 44% w firmach mikro (zatrud-niają cych od 0 do 9 pracowników), 24% w firmach małych (zatrudniają cychod 10 do 49 pracowników), 20% w firmach średnich (zatrudniają cych od50 do 249 pracowników) oraz 12% w firmach dużych (zatrudniają cych250 lub wię cej pracowników). Warto zwrócić uwagę na dwie bardzo cennewłaściwości badania – z jednej strony wielkość próby oraz fakt, że umożli-wia ona analizy w przekrojach terytorialnych oraz sektorowych, a tak że,z drugiej strony, uwzglę dnienie w badaniu mikroprzedsię biorstw, co jest

bardzo rzadkie w analogicznych sondażach. Niezależnie od badania zrealizowanego w polskich przedsię biorstwach

podję to tak że próbę oszacowania skali zatrudnienia cudzoziemców przez polskie gospodarstwa domowe. W tym przypadku wykorzystano badaniesondażowe typu omnibus, które objęło ponad 1000 osób w wieku 15 lati wię cej, czyli próbę reprezentatywną dla dorosłej populacji Polski. Wresz-



62

cie, integralnym elementem badania było badanie eksperckie z wykorzysta-niem metody delfickiej oraz pogłę bione badanie o charakterze jakościowym

wśród pracodawców

17

. Wię kszość badań zostało zrealizowanych w trzecimkwartale 2007 roku (z wyją tkiem badania jakościowego, które częściowo poprzedziło fazę badań ilościowych), co sprawia, że uzyskane wyniki po-zwalają odnieść się do najbardziej aktualnych procesów zachodzą cych na

polskim rynku pracy.Badanie zrealizowane na próbie polskich przedsię biorstw różnej wielkości

miało za zadanie dostarczyć informacji na temat skali i struktury popytu na pracę cudzoziemców w Polsce. Informacje te dotyczyły przy tym dwóch wy-miarów popytu: popytu zrealizowanego, czyli rzeczywistego zatrudnieniacudzoziemca (od 1 maja 2004 do października 2007 roku), oraz popytu poten-cjalnego, czyli chę ci zatrudnienia pracownika z zagranicy (do końca 2008roku). Tabela 3.1 przedstawia uzyskane wyniki.

Tabela 3.1. Realny i zrealizowany popyt na pracą cudzoziemców

Typ popytu – deklaracje pracodawców

odnośnie zatrudnienia cudzoziemcówOdsetek (N = 5000)

zatrudniali i obecnie zatrudniają cudzoziemca 0,99%

planują przyję cie cudzoziemca 3,3%

nie planują przyję cia cudzoziemca, ale jest to prawdopodobne 18,2%

nie planują przyję cia cudzoziemca i jest to nieprawdopodobne 78,5%

Ź ród ł o: Grabowska-Lusiń ska i Ż ylicz (2008).

Z przedstawionych danych wynika, że przedmiotem zainteresowania powinny być dwie spośród analizowanych kategorii. Po pierwsze, te przedsię - biorstwa, które mają doświadczenia z zatrudnianiem cudzoziemców (popytzrealizowany, realny), oraz po drugie te, które planują zatrudnienie imigrantów

(popyt potencjalny). Wydaje się , że na poziomie dalszych analiz można pomi-nąć kategorię trzecią , gdyż bardzo trudno byłoby określić w tym przypadkurealność planów zwią zanych z zatrudnieniem. Dane zawarte w tabeli 3.1 pro-wadzą do podstawowego wniosku. Zrealizowany (realny) popyt na pracę cudzoziemców jest bardzo mały (dotyczył mniej niż 1% przedsię biorstw)i nieznacznie tylko rośnie, jeśli uwzglę dnimy plany przedsię biorców. Rysunek 3.2 pokazuje zróżnicowanie obu kategorii w odniesieniu do różnych grup

przedsię biorstw.

17 Wię cej szczegółów na temat procedury badawczej zastosowanej w module „Popytna pracą cudzoziemców w Polsce” zawiera Grabowska-Lusińska i Żylicz (2008).



63

0,7%

3,1%

4,3%

6,7%

10,1%9,3%

24,5%

13,9%

0

5%

10%

15%

20%

25%

Mikro Małe Średnie Duże

Popyt zrealizowany Popyt potencjalny

Rysunek 3.2. Popyt zrealizowany i potencjalny w przedsiębiorstwach różnejwielkości

Ź ród ł o: Opracowanie wł asne na podstawie Grabowska-Lusiń ska i Ż ylicz (2008).

Dane zaprezentowane na rysunku 3.2 wskazują na zróżnicowanie w sferzedoświadczeń z zatrudnianiem cudzoziemców i planów z tym zwią zanych.Przede wszystkim, w oparciu o dane sondażu można przyjąć, że zjawisko

zatrudniania imigrantów dotyczy przede wszystkim przedsię biorstw dużych.W przypadku pozostałych kategorii skala zjawiska była mała czy wr ę cz mar-ginalna. Inne tendencje obserwuje się w odniesieniu do popytu potencjalnego.W tym przypadku skala zjawiska jest o wiele wyższa niż w przypadku popyturealnego dla firm mikro i małych oraz niższa dla firm średnich i dużych. Moż-liwe są co najmniej dwie interpretacje tej prawidłowości. Po pierwsze, zjawi-sko zatrudniania imigrantów jest marginalne, a firmy, które mają już takiedoświadczenia niekoniecznie bę dą stosować tak ą strategię w przyszłości. Jed-nocześnie, relatywnie wysokie odsetki firm małych, w których zadeklarowano

chęć zatrudnienia cudzoziemców, wynikają nie tyle z realnej potrzeby, coz ogólnej atmosfery, jaka towarzyszy debacie na temat potrzeb polskiego ryn-ku pracy i ewentualnej roli cudzoziemców. Czyli: są w dużej mierze nieugrun-



64

towane. Po drugie, znaczą ca przewaga popytu potencjalnego w grupie firmmałych i średnich może odzwierciedlać tendencje zachodzą ce na polskim

rynku pracy i wskazywać, że ze wzglę du na procesy opisywane w poprzedniejczęści popyt na pracę cudzoziemców bę dzie coraz wię kszy.Przedstawione powyżej dane są stanowczo niepełne i prowadzą do zafał-

szowanego obrazu rzeczywistości, jeśli nie uwzglę dnimy liczby przedsię - biorstw w czterech analizowanych kategoriach. Wykorzystują c fakt, że próbamiała charakter reprezentatywny, dokonano szacunkowej oceny liczby

przedsię biorstw, które zgłaszały popyt na pracę cudzoziemców na poziomiecałego kraju. W przypadku popytu zrealizowanego oceniono, że dotyczył on22,7 tysią ca przedsię biorstw mikro, 6,1 tysią ca firm małych, 2,5 tysią ca

średnich oraz nieco ponad 1 tysią ca dużych. Dla popytu potencjalnego danete przedstawiały się nastę pują co: 104,5 tysią ca, 9,4 tysią ca, 2,3 tysią ca oraz0,6 tysią ca przedsię biorstw. Wyniki oszacowania zmieniają istotnie ocenę zjawiska. Okazuje się bowiem, że o ile są one prawdziwe, skala zjawiska nie

jest mała i dotyczy około 35 tysię cy przedsię biorstw z doświadczeniamiw zatrudnianiu cudzoziemców i nawet 120 tysię cy, które zgłaszają takie

plany18.Dodatkowo, dotychczas mówiono wyłą cznie o liczbie przedsię biorstw,

nie bior ą c pod uwagę wielkości zatrudnienia. W oparciu o dane sondażu

określono przecię tną liczbę zatrudnionych cudzoziemców. I tak firmy mikrozatrudniały średnio 1,6 pracowników cudzoziemskich, firmy małe – 2,3,średnie – 5,5, a firmy duże – 4,9. Jeśli chodzi o popyt potencjalny, to uzy-skano nastę pują ce wartości: 4,4, 5,1, 9,5 oraz 13,8 osób. Wykorzystują c tedane, oszacowano wielkość realnego i planowanego zatrudnienia cudzo-ziemców w gospodarce polskiej na poziomie odpowiednio 71 tysię cy oraz535 tysię cy osób (Grabowska-Lusińska i Żylicz 2008). Ze wzglę du na kwe-stie metodologiczne (por. powyżej) uzyskane wyniki powinno się interpre-tować z ostrożnością , natomiast wskazują one na dwie interesują ce prawi-

dłowości.Po pierwsze, przecię tna liczba zatrudnionych pracowników cudzoziemskich jest bardzo mała. Dotyczy to zwłaszcza firm średnich i dużych, gdzie przecię tnezatrudnienie cudzoziemców na poziomie około 5 osób stanowi niewielki udział w zatrudnieniu ogółem i wskazuje, że cudzoziemcy nie mogą w przedsię bior-stwach tych odgrywać decydują cej (czy choć by znaczą cej) roli.

18 Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że – ze wzglę du na dużą wariancję w próbie

– przedziały ufności są na tyle szerokie, iż każą patrzeć z ostrożnością na procedur ę generalizacji uzyskanych wyników. Ze szczególną rezerwą należy interpretować dane dotyczą ce przedsię biorstw mikro- i małych (ze wzglę du na ich bardzo dużyudział w ogóle przedsię biorstw w Polsce).



65

Po drugie, uogólnienie wyników na poziom kraju wskazuje na bardzo duży potencjał, jeśli chodzi o popyt na pracę cudzoziemców. Blisko pół miliona

pracowników, którzy potencjalnie mogliby zostać zatrudnieni w Polsce,świadczyć może o rosną cej potrzebie zmian w sferze polityki migracyjnejnaszego kraju, bowiem trudno sobie wyobrazić, by popyt o takiej skali mógł zostać zaspokojony przy obecnych rozwią zaniach.

Popyt na pracę cudzoziemców – zarówno ten realny, jak i potencjalny – jest silnie zróżnicowany w różnych przekrojach strukturalnych. W odnie-sieniu do regionów kraju, doświadczenia z zatrudnianiem cudzoziemcówmają przede wszystkim przedsię biorstwa z regionu centralnego (w przypad-ku firm mikro, małych i średnich) oraz z całego terytorium Polski dla firm

dużych. Sugeruje to, że o ile dla firm mniejszych duże znaczenie ma koncen-tracja imigracji do Polski (por. poprzednia część), to dla przedsię biorstwdużych zapewne najwię ksze znaczenie mają kwestie lokalizacji inwestycji,w dużej mierze niezależne od obecności cudzoziemskiej siły roboczej. Moż-na jednak zaobserwować prawidłowość, że realny popyt na pracę cudzo-ziemców odnosi się głównie do regionów o niskim poziomie bezrobociai dużych niedoborach na rynku pracy (takich jak np. województwo mazo-wieckie) oraz do regionów przygranicznych (lubelskie, zachodniopomorskiei lubuskie). W tym ostatnim przypadku wię kszą rolę mogą odgrywać powią -

zania mię dzynarodowe. Podobne wzorce dotyczą popytu potencjalnego, z tą różnicą , że relatywnie wyższy popyt dotyczy regionów, w przypadku którychszczególnie nasilone są procesy migracyjne (opolskie, zachodniopomorskie),choć tendencja ta nie dotyczy województw o relatywnie wysokim poziomie

bezrobocia (podkarpackie) (Grabowska-Lusińska i Żylicz 2008). Ta ostatnia prawidłowość może wskazywać, że w przypadku popytu potencjalnego uda-ło się wychwycić coraz wię kszą presję na poszukiwanie pracowników pozagranicami kraju.

Rysunek 3.3 obrazuje struktur ę popytu zrealizowanego i potencjalnego

w zależności od sektora i przedsię biorstw różnej wielkości. Jest to podział o tyle istotny, że z danych oficjalnych wynika wyraźne zróżnicowanie problemu niedoboru podaży pracy dla sektorów polskiej gospodarki. Jeśli cho-dzi o popyt zrealizowany, to wnioski są tylko częściowo zgodne z danymi

prezentowanymi wcześniej. Najwię kszy popyt dotyczy przedsię biorstw du-żych oraz średnich, a udział poszczególnych sektorów jest zbliżony, z lekk ą dominacją przemysłu oraz handlu. Ciekawą prawidłowość można zaobser-wować w przypadku rolnictwa i leśnictwa, gdzie koncentruje się popyt firmnajmniejszych. Sytuacja wyglą da inaczej dla planów odnośnie zatrudnienia

cudzoziemców. W tym przypadku bardzo duże znaczenie ma nie tylko prze-mysł oraz handel, ale i budownictwo, dodatkowo w tym ostatnim sektorzezaznacza się wyraźnie silny popyt zgłaszany przez firmy małe i średnie. Jeśli



66

chodzi o firmy mikro, to z wyją tkiem sektora pośrednictwa finansowegoi obsługi nieruchomości – co jest dość oczywiste – skala potencjalnego po-

pytu jest zbliżona dla różnych sektorów. Wyniki te potwierdzałyby, że ten-dencje obserwowane na polskim rynku pracy w coraz wię kszym stopniu przenosić się bę dą na realne działania pracodawców.

Rysunek 3.3. Popyt zrealizowany i potencjalny według sektora


Popyt zrealizowany

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

R o l n i c t w o ,

ł o w i e c t w o ,

l e ś n i c t w o ,

r y b a c t w o

G ó r n i c t w o ,

p r z e t w ó r s t w o

p r z e m y s ł o w e ,

w y t w a r z a n i e

e n e r g i i

B u d o w n i c t w o

H a n d e l i

n a p r a w a ,

h o t e l e i

r e s t a u r a c j e ,

t r a n s p o r t

P o ś r e d n i c t w o

f i n a n s o w e i

o b s ł u g a

n i e r u c h o m o ś c

i

E d u k a c j a ,

o c h r o n a

z d r o w i a ,

d z i a ł a l n o ś ć

u s ł u g o w a


Popyt potencjalny

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

R

o l n i c t w o ,

ł o w i e c t w o ,

l e

ś n i c t w o ,

r y b a c t w o

G ó r

n i c t w o ,

p r z e t w ó r s t w o

p r z e m

y s ł o w e ,

w y t w

a r z a n i e

e n e r g i i

B u d o

w n i c t w o

H

a n d e l i

n a p r a w a ,

h o t e l e i

r e s

t a u r a c j e ,

t r

a n s p o r t

P o ś r e d n i c t w o

f i n a n s o w e i

o b

s ł u g a

n i e r u c h o m o ś c i

E

d u k a c j a ,

o

c h r o n a

z

d r o w i a ,

d z

i a ł a l n o ś ć

u s ł u g o w a




67

Rysunek 3.4 odnosi się do kolejnego istotnego przekroju strukturalnego,a mianowicie krajów pochodzenia zatrudnianych cudzoziemców.

Rysunek 3.4. Firmy zatrudniające cudzoziemców wg najważniejszych krajów ichpochodzenia wielkości

Ź ród ł o:Opracowanie wł asne na podstawie Grabowska-Lusiń ska i Ż ylicz (2008).

Wyniki sondażu jednoznacznie wskazują na rolę siły roboczej z krajów byłe-go ZSRR na polskim rynku pracy. Najczęściej zatrudnianymi cudzoziemcami

byli obywatele Ukrainy, Białorusi i Rosji, na dalszych miejscach znaleźli się Niemcy oraz Francuzi i Brytyjczycy. Różnice w skali zjawiska były jednak dość duże: Ukraińców zatrudniano w około 30% wszystkich przedsię biorstw, Biało-rusinów i Rosjan w około 20% (każda z narodowości), w przypadku Niemcówodsetek ten wynosił mniej niż 15%. Nietrudno zgodzić się z Grabowsk ą -

Lusińsk ą i Żylicz (2008), że polskie firmy mają doświadczenia niemal wyłą czniez zatrudnianiem pracowników krajów ościennych, czyli takich, z którymi Polsk ę łą czy nie tylko historia, ale tak że czynniki kulturowe, ekonomiczne i polityczne.

33%

27%

20%

13%

42%

8%

10%12%

42%

11%10%10%

23%

10%

8%

22%

0

0,05

0,1

0,15

0,2

0,25

0,3

0,35

0,4

0,45


Ukraina Rosja Białoruś Niemcy



68

Sytuacja ta wyglą da nieco inaczej, gdy uwzglę dnimy podział na firmyróżnej wielkości (por. rysunek 3.4). Wyraźnie widoczny jest nastę pują cy

wzorzec zachowań: firmy mikro i małe zatrudniały przede wszystkimmieszkańców krajów byłego ZSRR (odpowiednio 80% i 60% wszystkichfirm, w tym Ukraińcy 33% i 42%). W przypadku firm średnich sytuacja

była zbliżona, choć tutaj dominacja imigrantów z Ukrainy była najwię ksza(42%). Z kolei dla firm dużych zaznacza się wyraźnie dualna struktura

popytu, z niemal równoważną rolą zatrudnienia pracowników z Ukrainyi z Niemiec (choć wciąż przewaga imigrantów zza wschodniej granicy

– 41% przedsię biorstw). Wynika to w dużej mierze ze specyficznych potrzeb firm różnej wielkości, ale również z typu powią zań z kapitałem

zagranicznym (część firm dużych to korporacje transnarodowe). Analizu- ją c popyt potencjalny, widzimy, że zróżnicowanie krajów docelowych jesto wiele wię ksze. Wskazuje to na rosną ce oczekiwania co do obecnościimigrantów na polskim rynku pracy oraz na gotowość rozszerzania wła-snych doświadczeń w tej mierze.

Zaznaczano już, że z badania pracodawców wyłą czono gospodarstwadomowe zatrudniają ce pracowników. Chcą c zanalizować znaczenie tegowymiaru popytu na pracę cudzoziemców – jak wskazują przyk łady krajówzachodnioeuropejskich o wielokrotnie bardzo dużym znaczeniu, wykorzy-

stano badanie sondażowe polskich gospodarstw domowych na ogólnopol-skiej, reprezentatywnej próbie. Z uzyskanych danych wynika, że około 15%respondentów zadeklarowało, że w cią gu ostatnich dwóch lat ich gospodar-stwo domowe zatrudniało osoby spoza danego gospodarstwa domowego, codaje łą czną liczbę 1947 tysię cy gospodarstw domowych19. Popyt na pracę cudzoziemców jest jednak znikomy. W całej próbie znalazło się 6‰ gospo-darstw domowych, które w okresie dwóch lat poprzedzają cych badanie ko-rzystały z usług cudzoziemca (było to zaledwie 4% wszystkich gospodarstwdomowych, które korzystały z pracy osób spoza gospodarstwa).

Generalizacja tego wyniku prowadzi jednak że do uzyskania liczby około80 tysię cy gospodarstw domowych, co daje pewien obraz skali zjawiska.Badanie wykazało, że popyt gospodarstw domowych dotyczy głównie

usług budowlanych i remontowych (12% badanych), a dopiero w dalszejkolejności (i ze znacznie mniejszym udziałem) usług domowych oraz pracrolniczych. Jeśli chodzi o pracowników cudzoziemskich, to w każdej katego-rii udział ich był niewielki, ale stanowczo najwyższy w przypadku usług

19

Uzyskany wynik był ponad 2-krotnie wyższy niż w przypadku badania IPiSS zre-alizowanego w 2001 roku (Golinowska 2004). Różnica ta może wynikać zarównoz metodologii badania, jak i zmian, jakie od tego czasu zaszły w polskim społe-czeństwie i na polskim rynku pracy.



69

domowych (11% wszystkich gospodarstw, które zatrudniały osoby do tegotypu pracy) oraz prac rolnych (10%), podczas gdy w przypadku prac budowla-

nych było to zaledwie 2%. Wyniki te wskazują na istnienie nisz etnicznych na polskim rynku pracy i potwierdzają obserwacje z badań o charakterze jako-ściowym.

Jeśli spojrzymy na cechy strukturalne gospodarstw domowych zatrudnia- ją cych cudzoziemców, możliwe bę dzie sformułowanie pewnych hipotezodnoszą cych się do przyszłości. Najciekawsze w tej mierze są zapewne go-spodarstwa korzystają ce z usług cudzoziemców w przypadku prac domo-wych. Z badania wynika, że były to głównie gospodarstwa miejskie, którychczłonkowie relatywnie częściej wywodzili się spośród kadr zarzą dzają cych

bą dź pracowników umysłowych, o wykształceniu wyższym, i relatywniedobrze zarabiają cych. Jeśli chodzi o pozycję w cyklu życia, to były to z jed-nej strony młode małżeństwa z małymi dziećmi lub bezdzietne małżeństwaw średnim albo starszym wieku. Profil ten odzwierciedla w oczywisty spo-sób popyt na usługi domowe, ale wskazuje również, że ze wzglę du na zmia-ny społeczno-ekonomiczne należy się spodziewać wzrostu znaczenia anali-zowanych zjawisk.

W przypadku drugiego ważnego sektora – prac rolnych, zaobserwowanowyraźne zróżnicowanie mię dzy gospodarstwami domowymi zatrudniają cymi

Polaków i cudzoziemców. Te pierwsze to zwykle rodziny rolników, miesz-kańców wsi, o niskich dochodach, najczęściej starsze małżeństwa, którychdzieci opuściły już dom i tym samym postawiły pod znakiem zapytania dal-sze funkcjonowanie gospodarstwa rolnego. Te drugie z kolei to przedewszystkim gospodarstwa domowe osób prowadzą cych rolniczą działalność gospodarczą . Sugeruje to, że zatrudnianie cudzoziemców w sektorze rolnym

jest przede wszystkim domeną gospodarstw nastawionych na produkcję i sprzedaż, a nie tych produkują cych w dużej mierze na własne potrzeby(Grabowska-Lusińska i Żylicz 2008).

Rola cudzoziemskiej siły roboczej na polskim rynku pracy

Jednym z najważniejszych pytań zadawanych w ramach projektu ba-dawczego było znaczenie cudzoziemskiej siły roboczej na polskim rynku

pracy. Niezależnie od tego, że imigracja do Polski wciąż nie ma charakterumasowego, pojawiają się już elementy dyskusji toczonej na gruncie nauko-wym i na poziomie debaty publicznej w krajach wysoko rozwinię tych.

Dyskusja ta odnosi się do potencjalnych skutków napływu imigrantówi koncentruje się zwykle na wpływie na poziom bezrobocia oraz stawek

płac. Ze wzglę du na niewielk ą skalę zjawiska trudno byłoby oczekiwać tego



70

typu efektów w przypadku Polski. Analiza zbliżona do tych prezentowa-nych w krajach o wię kszym doświadczeniu w sferze imigracji nie byłaby

możliwa. Postawiono jednak hipotezę , która w sposób pośredni umożliwiazmierzenie się z pytaniem o skutki napływu i uczestnictwa cudzoziemcóww polskim rynku pracy. Hipoteza ta brzmi, że cudzoziemcy są substytucyjniwzglę dem rodzimej siły roboczej. Jeśli okazałaby się prawdziwa, znaczyło-

by to, iż mogą oni prowadzić (choć zwykle nie w odniesieniu do całegorynku pracy, a raczej jego części) do zwię kszenia ryzyka bezrobocia oraz

presji na obniżenie stawek płac i tym samym pogarszać sytuację rodzimejsiły roboczej (por. m.in. Bauer i Zimmermann 1999). Podstawą do weryfi-kacji tej hipotezy może być, po pierwsze, zbadanie, jakie były motywy

zatrudniania cudzoziemców oraz, po drugie, jaki był charakter wykony-wanej przez nich pracy. Substytucyjność oznacza z jednej strony, iż praco-dawcy kierują się głównie dążeniem do zmniejszenia poziomu płac bą dź osią gnię cia wyższej efektywności, z drugiej zaś powinna się wią zać z za-trudnianiem cudzoziemców na tych samych stanowiskach, na jakich pracują Polacy.

Punktem wyjścia do weryfikacji stawianej powyżej hipotezy bę dzie anali-za źródeł popytu na pracę cudzoziemców oraz deklarowanych motywów

pracodawców, którzy zdecydowali się na zatrudnienie imigrantów. Rysunek

3.5 obrazuje wyniki odnoszą ce się do tego pierwszego wymiaru20

.Powyższy rysunek wskazuje na bardzo zbliżone źródła popytu na pracę cudzoziemców w firmach o różnej wielkości. Zaznacza się przy tym wyraź-nie dualna struktura, w której z jednej strony bardzo dużą rolę przypisuje się

procesowi tworzenia nowych miejsc pracy, a z drugiej zjawisku odpływu polskich pracowników (z badania jakościowego wynika przy tym, że praco-dawcy dopatrują się w tej mierze przede wszystkim wpływu migracji zarob-kowej Polaków). Wynika z tego, że jeśli mamy do czynienia z „zastę powa-niem” pracowników polskich przez cudzoziemców, to jest to w dużej mierze

zjawisko wymuszone, a nie wynik określonej strategii pracodawcy. Odpo-wiedzi wskazują ce na fakt zwalniania polskich pracowników i zatrudnianiana ich miejsce imigrantów były relatywnie rzadkie. Co ciekawe, w przypad-ku firm dużych pewną rolę odgrywa zjawisko wymiany kadr w ramach gru-

py cudzoziemskiej, co może wskazywać, że chodzi o osoby posiadają cespecyficzne kompetencje bą dź też zatrudnione na wyraźnie określonychstanowiskach.

20 Dla uproszczenia prezentowane bę dą dane odnoszą ce się . tylko do firm małychi dużych, by wskazać na ewentualne różnice mię dzy firmami różnej wielkości. Pełną analizę zawiera: Grabowska-Lusińska i Żylicz 2008.



71

Rysunek 3.5. Źródła popytu na pracą cudzoziemców w firmach małych i dużych


Firmy duże

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

nowoutw orzone miejsca pracy

miejsca pracy opuszczone przezpracowników polskich (zw olnieni)

miejsca pracy opuszczone przez

pracow ników polskich (odeszli sami)


cudzoziemców

Pracownicy cudzoziemscy planowani

Pracownicy cudzoziemscy zatrudnieni

Firmy małe

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

now outw orzone miejsca pracy


pracow ników polskich (zw olnieni)


pracow ników polskich (odeszli sami)


cudzoziemców

Pracownicy cudzoziemscy planowani

Pracownicy cudzoziemscy zatrudnieni

miejsca pracyopuszczone przez

cudzoziemców


pracowników polskich(odeszli sami)


pracowników polskich

(zwolnieni)

nowoutworzonemiejsca pracy


cudzoziemców


pracowników polskich(odeszli sami)

miejsca pracy

opuszczone przezpracowników polskich

(zwolnieni)

nowoutworzonemiejsca pracy



72

Firmy małe

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

do pracy zgłasza się mało obyw ateli polskich

cudzoziemcy akceptują niższe w ynagrodzenia

cudzoziemcy akceptują zatrudnienie w bardziejelastycznych formach

cudzoziemcy lepiej pracują

cudzoziemcy lepiej znają zagraniczne rynki

cudzoziemcy w drażają now e technologie

cudzoziemcy posiadają specyf iczne kwalif ikacje

należy pomagać cudzoziemcom w Polsce

brak szczególnych powodów

planują cy zatrudnienie cudzoziemców

zatrudniają cy cudzoziemców

Firmy duże

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

do pracy zgłasza się mało obyw ateli polskich

cudzoziemcy akceptują niższe w ynagrodzenia

cudzoziemcy akceptują zatrudnienie w bardziej

elastycznych formach



cudzoziemcy w drażają now e technologie

cudzoziemcy posiadają specyf iczne kw alifikacje


brak szczególnych pow odów

planują cy zatrudnienie cudzoziemców

zatrudniają cy cudzoziemców

Rysunek 3.6. Motywy zatrudniania cudzoziemców w firmach małych i dużych




cudzoziemcy posiadają specyficzne kwalifikacje

cudzoziemcy wdrażają technologie




cudzoziemcy akceptują niższe wynagrodzenia

do pracy zgłasza się mało obywateli polskich



cudzoziemcy posiadają specyficzne kwalifikacje

cudzoziemcy wdrażają technologie




cudzoziemcy akceptują niższe wynagrodzenia

do pracy zgłasza się mało obywateli polskich



73

Rysunek 3.6 opisuje motywy zatrudniania cudzoziemskich pracowników.Można je umownie podzielić na te, które potwierdzałyby hipotezę o substytucyj-ności i takie, które stanowią jej zaprzeczenie. Do tej pierwszej kategorii możnazaliczyć odpowiedzi: cudzoziemcy lepiej pracują (wyższa efektywność), akcep-tują zatrudnienie w bardziej elastycznych formach (argument kosztowy) orazakceptują niższe wynagrodzenia (argument płacowy). Druga odnosi się przedewszystkim do odpowiedzi: cudzoziemcy posiadają specyficzne kwalifikacje,wdrażają nowe technologie oraz znają lepiej zagraniczne rynki. Jak wynikaz danych zaprezentowanych powyżej, motywy należą ce do pierwszej kategoriinie miały wię kszego znaczenia ani w przypadku firm małych, ani dużych.Znacznie wię kszą rolę przypisywano motywom wiążą cym się ze specyficznymikompetencjami pracowników imigrantów, a zależność ta jest wyraźnie widoczna

w odniesieniu do firm dużych. W obu przypadkach najwię kszą rolę odgrywałakonieczność, a fakt, iż motyw ten ma o wiele wię ksze znaczenie w przypadku popytu potencjalnego wskazuje dodatkowo, że poczucie braku odpowiedniejliczby pracowników na polskim rynku pracy jest coraz bardziej powszechne.

Z przytoczonych powyżej danych wynika, że argument płacowy nie odgrywaistotnej roli w procesie naboru pracowników cudzoziemskich. Efekt ten potwier-dzają dane pozwalają ce porównać płace pracowników polskich i imigrantówzatrudnionych na analogicznych stanowiskach. Wyniki sondażu pokazują , żew olbrzymiej wię kszości przypadków płace cudzoziemców były takie same jak

pracowników polskich (w firmach o różnej wielkości zależność była taka sama).Odsetek imigrantów zarabiają cych mniej niż Polacy był zwykle mniejszy niż 20%, choć były i takie kategorie prac, gdzie przypadki takie nie pojawiły się .Z drugiej strony, w kilku kategoriach (zwłaszcza pracownicy zatrudnieni nanajwyższych stanowiskach) płace cudzoziemców były wyższe niż Polaków. Nie

jest to zaskakują ce, jeśli uwzglę dnimy, że w badaniu uwzglę dniono też pracow-ników pochodzą cych z krajów wysoko rozwinię tych, z pewnością jednak możedziwić bardzo nik łe znaczenie argumentu płacowego.

Bardzo zbliżone wzorce odnotowano również w odniesieniu do typów wy-konywanych prac. Zarówno w przypadku Polaków, jak i cudzoziemców około

80% prac były to prace stałe, dla tej ostatniej kategorii wyższy był odsetek osób zatrudnianych zarówno do prac stałych, jak i sezonowych czy doryw-czych. Pozycja na rynku pracy była, jak dotą d, relatywnie zbliżona. Tym nie-mniej w odniesieniu do popytu potencjalnego pojawia się silniejsza tendencjado zatrudniania cudzoziemców na bardziej elastycznych zasadach.

Rysunek 3.7 opisuje rozk ład stanowisk oferowanych pracownikom polskimi cudzoziemskim. Jeśli chodzi o popyt zrealizowany, to struktura zatrudnieniacudzoziemców jest zbliżona w firmach małych i dużych – najwię ksze znacze-nie mają prace o charakterze specjalistycznym (w przypadku firm dużychdodatkowo pozycje eksperckie bą dź dyrektorskie). Nieco inaczej wyglą dasytuacja w odniesieniu do popytu potencjalnego. Na podstawie deklaracji

pracodawców należałoby przyjąć, że coraz silniejsza jest tendencja do poszu-kiwania i zatrudniania cudzoziemców na stanowiskach, które wymagają kwali-



74

Firmy małe

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

Dyrektorzy, kierownicy (oraz przedstaw iciele

w ładz publicznych)

Specjaliści

Technicy i inny średni personel

Pracow nicy biurowi

Pracow nicy usług osobistych i sprzedawcy

Robotnicy przemysłow i i rzemieślnicy

Operatorzy i monterzy maszyn i urzą dzeń

Pracow nicy przy pracach prostych

Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy

Pracow nicy cudzoziemscy planow ani

Pracow nicy cudzoziemscy zatrudnieni

Pracow nicy polscy

Firmy duże

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

Dyrektorzy, kierow nicy (oraz przedstawiciele

w ładz publicznych)

Specjaliści


Pracow nicy biurowi

Pracow nicy usług osobistych i sprzedawcy

Robotnicy przemysłow i i rzemieślnicy


Pracow nicy przy pracach prostych


Pracow nicy cudzoziemscy planowani

Pracow nicy cudzoziemscy

Pracow nicy polscy

fikacji zawodowych, bą dź nie wymagają ich wcale. Jest to szczególnie wyraź-nie widoczne w przypadku firm małych i jest kolejnym potwierdzeniem ten-dencji obserwowanych na polskim rynku pracy, a zwią zanych z niedostatkiem

podaży pracy osób o wykształceniu zawodowym (nie rozstrzygają c w tymmomencie, czy jest to skutek odpływu za granicę czy też innych czynników).

Rysunek 3.7. Stanowiska oferowane cudzoziemcom w firmach małych i dużych



Pracownicy przy pracach prostych


Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy

Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy

Pracownicy biurowi


Specjaliści

Dyrektorzy, kierownicy (oraz przedstawicielewładz publicznych)


Pracownicy przy pracach prostych


Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy

Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy

Pracownicy biurowi


Specjaliści

Dyrektorzy, kierownicy (oraz przedstawiciele

władz publicznych)



75

Wreszcie, jeden z najciekawszych wyników odnoszą cych się do wzorcówzatrudniania pracowników cudzoziemskich dotyczył sposobów, w jaki trafili

do danej firmy. W przypadku firm mikro za napływ cudzoziemców w około60% odpowiedzialny był efekt sieci powią zań (zostali poleceni przez cudzo-ziemca bą dź Polaka), w około 50% firm zgłosili się z własnej inicjatywy(np. w odpowiedzi na ogłoszenie zamieszczone w prasie). Dla firm małychodsetki te wynosiły 37% i 38%, dla firm średnich 41% i 50%, zaś dla dużych31% i 43%. Udział firm, które samodzielnie poszukiwały pracownikówcudzoziemskich, był bardzo mały i wynosił od 0 (mikro) do 4% (średnie).Dodatkowo, w przypadku firm dużych około 20% pracodawców zadeklaro-wało, że pracownicy cudzoziemscy trafili do Polski z inicjatywy centrali.Wyniki te są arcyciekawe w kontek ście toczą cej się obecnie debaty na temat(potencjalnej) roli imigrantów na polskim rynku pracy. Wskazują one nanik łą aktywność przedsię biorców w tej mierze. Może to sugerować, iż prze-kaz medialny oraz badania mówią ce o barierze podaży pracy jako kluczo-wym czynniku ograniczają cym możliwości wzrostu są przesadzone lub też,co zapewne bardziej prawdopodobne, iż polscy pracodawcy nie postrzegają imigracji jako rozwią zania istnieją cych problemów. W kontek ście nik łychdoświadczeń z zatrudnianiem cudzoziemców w Polsce, ta druga interpretacja

byłaby jak najbardziej zasadna.Z analizą przedstawioną powyżej korespondują wyniki badania jakościowe-

go. Dzię ki wywiadom z pracodawcami wyróżniono cztery strategie odnoszą cesię do zatrudnienia cudzoziemców. Strategie te są nastę pują ce (por. Grabowska--Lusińska i Żylicz 2008):• strategia „w ostateczności cudzoziemiec” opiera się na zasadzie, że najlep-

szym pracownikiem na dane stanowisko był by Polak; cudzoziemiec możezostać zatrudniony wówczas, gdy okaże się , że nie ma wystarczają cej po-daży polskiej siły roboczej,

• strategia „może być i cudzoziemiec” – pracodawcy deklarują cy wykorzy-stanie takiej strategii nie traktowali narodowości jako ważnego czynnikaw procesie rekrutacji i zatrudnienia; istotny był jedynie fakt znalezienia

pracownika w ogóle,• strategia „preferencja cudzoziemiec” polega na wyraźnym i czę sto jedno-

znacznym preferowaniu zatrudnienia pracowników cudzoziemskich; po-lega ona na tym, że w sytuacji wyboru mię dzy pracownikiem polskima zagranicznym pracodawca zdecydował by się na wybór imigranta (naj-ważniejsze czynniki to argument płacowy, efektywnościowy oraz kosz-towy),

• strategia „tylko i wyłą cznie cudzoziemiec” jest skrajną wersją poprzedniej,

gdyż w tym przypadku preferencja zatrudnienia cudzoziemca wynika z je-go specyficznych kompetencji bą dź roli, jak ą odgrywa (może odgrywać)w przedsię biorstwie.



76

Strategie te mogą być analizowane w kontek ście stawianej hipotezy o sub-stytucyjnym charakterze cudzoziemskiej siły roboczej na polskim rynku pracy.

Dwie pierwsze strategie wskazywałyby przy tym raczej na rolę komplemen-tarną (oczywiście, o ile jedynym kryterium preferencji są kwalifikacje, a nienarodowość), a strategia trzecia – na substytucyjną . Strategia ostatnia jestzapewne najbardziej niejednoznaczna. W wię kszości wypadków jest ona wy-

padkową chę ci bą dź konieczności wykorzystania specyficznych kompetencji posiadanych tylko przez cudzoziemców, ale, jak sugerują Grabowska-Lusińskai Żylicz (2008), może być również odzwierciedleniem tendencji do wykorzy-stywania przez przedsię biorstwa relatywnie niekorzystnej pozycji cudzoziem-ców na polskim rynku pracy (i w tym momencie zbliżałaby się do strategii

trzeciej).Wyniki sondażu dostarczyły materiału, który pozwala określić – przy-najmniej w przybliżeniu – pewne wzorce wykorzystywania powyższychstrategii. We wszystkich grupach przedsię biorstw (z wyją tkiem firm mikro)dominują ce znaczenie miała strategia pierwsza, której stosowanie zadekla-rowało od 40 do nieco ponad 50% firm mają cych doświadczenia z zatrud-nianiem cudzoziemców i od 42 do ponad 60%, które mają takie plany.W przypadku przedsię biorstw mikro dominowała strategia druga (narodo-wość nie ma znaczenia – około 70% w przypadku popytu zrealizowanego

i 40% dla potencjalnego). Łą cznie, strategia pierwsza i druga pozwalałyopisać zachowanie około 75% wszystkich badanych firm. Relatywnie nie-wielki odsetek przedsię biorców wskazał na preferencje wzglę dem cudzo-ziemców (strategia czwarta), nieco wię cej firm uzależniało zatrudnienieosoby określonej narodowości od charakteru pracy i stanowiska (od 13 do20% w przypadku popytu zrealizowanego i od 11 do 16% dla popytu poten-cjalnego)21.

Skala wykorzystania strategii trzeciej wskazuje na niewielkie znaczenieefektu substytucyjności, co pozostaje w zgodzie z przytaczanymi wcześniej

wynikami. Wskazuje ona jednak że na to, że istnieje pewien potencjał w tejmierze i wraz z upowszechnieniem się obecności cudzoziemców na polskimrynku pracy może wzrastać rola argumentów zwią zanych z możliwością ogra-niczenia kosztów zatrudnienia i zwię kszenia efektywności za sprawą wyko-rzystania cudzoziemskiej siły roboczej (co może prowadzić do zastę powania

pracowników polskich pracownikami cudzoziemskimi). Uzyskane wynikiwskazują jednak również na to, iż obecna sytuacja na polskim rynku pracy

– obserwowane tendencje strukturalne oraz masowy odpływ siły roboczej zagranicę – sprzyja heterogenizacji polskiego rynku pracy. Jeśli okaże się – a są

21 Zanotowano pewne zróżnicowanie w przekrojach regionalnych i sektorowych, por. Grabowska-Lusińska i Żylicz 2008.



77

ku temu przesłanki (relatywnie wysokie udziały w sektorze budowlanym orazrolnym), że coraz czę stsze odwoływanie się w przyszłości do strategii pierw-

szej i drugiej bę dzie się wią zać z wyraźnie widocznymi wzorcami sektoro-wymi, w dłuższej perspektywie może to doprowadzić do wykształcenia seg-mentów rynku pracy, gdzie zatrudnienie cudzoziemców nie bę dzie opcją , alekoniecznością .

Zakończenie

Wyniki prac badawczych zrealizowanych w ramach modułu II („Popyt na

pracę cudzoziemców w Polsce”) projektu MPLM pozwalają na ocenę dotych-czasowej pozycji cudzoziemskiej siły roboczej na polskim rynku pracy. Zasprawą zastosowanej metody badawczej wychodzą one poza wą skie analizyograniczone do wybranych sektorów bą dź przedsię biorstw o wybranych ce-chach. Dzię ki walorowi reprezentatywności pozwalają odnieść się do sytuacjiw skali całego kraju, ale i w poszczególnych regionach i sektorach. Wreszcie,dają szansę na uwzglę dnienie nie tylko zatrudnienia legalnego, ale i tegoo nielegalnym charakterze22.

Z prezentowanych analiz wyłania się obraz polskiego rynku pracy w fa-

zie, być może, drastycznej zmiany. Jak dotą d, rola imigranckiej siły robo-czej jest marginalna, ograniczona w zasadzie wyłą cznie do firm dużych,dodatkowo jedynie do wybranych sektorów gospodarki. Podobna uwagaodnosi się do zatrudnienia cudzoziemców w polskich gospodarstwach do-mowych.

Tak niewielka skala zjawiska może wynikać z kilku przesłanek. Po pierw-sze, może ona być skutkiem rozwią zań prawnych w istotny sposób ogranicza-

ją cych możliwości zatrudniania cudzoziemców lub sprawiają cych, że kosztytakiej procedury są niewspółmiernie wysokie do możliwych do osią gnię cia

efektów. Po drugie, niska aktywność przedsię biorców w poszukiwaniu i za-trudnianiu cudzoziemskiej siły roboczej wskazuje, że jak dotą d potrzeby pol-skiego rynku pracy nie wymuszały uciekania się do pracowników imigrantów.Wreszcie, mała skala zatrudnienia imigrantów może być wynikiem ograniczo-nej podaży cudzoziemców na polskim rynku pracy.

Niezależnie od tego, wiele wskazuje na to, iż w przyszłości popyt na pracę świadczoną przez cudzoziemców bę dzie coraz wię kszy. Dodatkowo, pojawiają się pierwsze przesłanki świadczą ce o tym, że na polskim rynku obserwować

22 Możliwość oceny tego ostatniego aspektu jest bardzo wą tpliwa, stą d też został on pominię ty. Podobnie, na podstawie uzyskanych danych niemożliwe okazało się określenie skali i znaczenia uczestnictwa Wietnamczyków w polskim rynku pracy.



78

bę dziemy procesy zbliżone do tych, jakie stały się udziałem krajów wysokorozwinię tych, z postę pują cą segmentacją rynków pracy i wykształcaniem się

nisz etnicznych włą cznie. Aspekty te sprawiają , że wypracowywanie rami narzę dzi polityki migracyjnej staje się coraz bardziej palą cą koniecznością .



79

Od adaptacji do integracji. Mechanizmy,

uwarunkowania i zróżnicowanie integracji

imigrantów zarobkowych w Polsce23

Aleksandra Grzymał a-Kazł owska

Imigracja do Polski – skala i wybrane cechy

strukturalne zjawiska

Mimo dotychczas relatywnie niewielkiego zasobu legalnie zamiesz-kałych w Polsce imigrantów – liczą cego na dzień 1 września 2004 rokuniespełna 85 tysię cy imigrantów24, wśród których tylko około 32 tysią ce

posiadało zezwolenie na osiedlenie w Polsce, oraz europejskiego pocho-dzenia wię kszości z nich, integracja migrantów powinna być przedmiotem

badań i polityki państwa. Jak pokazują dane, w 2004 roku najwię cejcudzoziemców w Polsce pochodziło z są siednich krajów: Ukrainy(20%), Rosji (6%), Białorusi (6%) i Niemiec (5%) (tabela 4.1)25. Wśród

10 najbardziej liczebnych grup cudzoziemskich znalazły się jednak i grupy pochodzą ce z dalszych kulturowo i geograficznie obszarów: Wiet-namu, Armenii oraz Czeczenii, w wypadku których proces integracji jesttrudniejszy.

23 Ogromnie dzię kuję całemu zespołowi bior ą cemu udział w badaniach. Szerszeomówienie wyników, których syntezę prezentuje niniejszy tekst, można znaleźć w książce „Mię dzy jednością a wielością . Integracja odmiennych grup i kategoriiimigrantów w Polsce”. Szczególne podzię kowania należą się dr M. Lesińskieji R. Stefańskiej za cenne sugestie dotyczą ce polityki integracyjnej, a M. Biernath zaniezawodną pomoc w redakcji technicznej tekstu.

24 Według danych z rejestru Urzę du ds. Repatriacji i Cudzoziemców (URiC), obecnieUrzę du ds. Cudzoziemców (UdsC). Liczba ta obejmuje cudzoziemców posiadają -

cych zezwolenie na osiedlenie się , zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony,status uchodźcy, zezwolenie na pobyt stały i czasowy dla obywateli UE.25 Podobnie wyglą dała sytuacja w nastę pnych latach, gdy weźmie się pod uwagę

liczbę zezwoleń na pobyt w Polsce.

4.



80

Tabela 4.1. Imigranci oraz liczba wydanych zezwoleń na pobyt w Polsce wedługkraju pochodzenia (kraju obywatelstwa), 10 najważniejszych

Cudzoziemcy przebywający w dniu01.09.2004 r.Kraj pochodzenia

Ogółem

1. Ukraina 16 469

2. Rosja 5456

3. Białoruś 4719

4. Niemcy 4657

5. Wietnam 4486

6. Stany Zjednoczone 3227

7. Francja 28038. Armenia 2723

9. Wielka Brytania 2173

10. Bułgaria 1626

Razem 10 najważniejszych 48 339

Ogółem wszystkich 84 729

Ź ród ł o: opracowanie A. Fihel na podstawie URiC (2004).

Należy również zwrócić uwagę na nierównomierność przestrzennego roz-k ładu imigrantów w Polsce i ich skupianie się na obszarze województwa ma-zowieckiego, gdzie wydano ponad 30% zezwoleń na pobyt w Polsce oraz,w mniejszym stopniu, na obszarze województwa dolnoślą skiego i małopol-skiego, gdzie koncentrowało się po blisko 8% wszystkich zarejestrowanychmigrantów (tabela 4.2).

Tabela 4.2. Imigranci oraz liczba wydanych zezwoleń na pobyt w Polsce wedługwojewództwa

Cudzoziemcy przebywający w dn. 01.09.2004 r.WojewództwoOgółem %

Dolnoślą skie 6525 7,7

Kujawsko-Pomorskie 2029 2,4

Lubelskie 3650 4,3

Lubuskie 1722 2,0

Łódzkie 3567 4,2

Małopolskie 6500 7,7

Mazowieckie 27 165 32,1Opolskie 1529 1,8

Podkarpackie 2740 3,2



81

Cudzoziemcy przebywający w dn. 01.09.2004 r.Województwo

Ogółem %

Podlaskie 2056 2,4Pomorskie 3933 4,6

Ślą skie 4792 5,7

Świę tokrzyskie 1283 1,5

Warmińsko-Mazurskie 1843 2,2

Wielkopolskie 3785 4,5

Zachodniopomorskie 3514 4,1

Ogółem 84 729 100,0

Ź ród ł o: opracowanie A. Fihel na podstawie URiC (2004).

Głównymi miejscami przycią gają cymi migrantów były najwię ksze ośrodkimiejskie – Warszawa, Wrocław i Kraków. Miejsca te, reprezentują ce najbar-dziej chłonne rynki pracy w Polsce, powinny w pierwszym rzę dzie stanowić obszary badań integracyjnych. Analizowany napływ do Polski miał przedewszystkim zarobkowy charakter, a imigranci to osoby z relatywnie wysokimwykształceniem i w wieku najwyższej aktywności zawodowej, czyli grupa,której obecność może być korzystna na rynku pracy – zwłaszcza w kontek ście

uwidaczniają cego się niedoboru pracowników w Polsce i niekorzystnych pro-gnoz demograficznych.Jak można przewidywać, w kontek ście globalizacji i natężonych procesów

migracyjnych, Polska bę dzie krajem, gdzie bę dą napływać i, częściej niż dotychczas, osiedlać się imigranci. Trend ten jest już zauważalny w powię k-szają cym się zasobie imigrantów w Polsce. Zjawisko to jest widocznew zmieniają cym się modelu migracji do Polski – od migracji tranzytoweji niepełnej26, odznaczają cej się czasowym i na ogół nierejestrowym pobytemimigrantów podejmują cych nielegalne zatrudnienie, do migracji długotermi-

nowej lub osiedleńczej, o częściej rejestrowanym charakterze. Bardziej trwałaimigracja do Polski zwią zana jest nie tylko z atrakcyjnymi dla imigrantówmożliwościami na rynku pracy i zapotrzebowaniem na ich pracę , szczególniew drugorzę dnym sektorze, ale też z dynamik ą zjawiska (to jest grawitacyjnymdziałaniem już zamieszkałych w Polsce imigrantów) oraz coraz korzystniej-szymi perspektywami życia nad Wisłą (co wiąże się z rozwojem gospodar-czym Polski i jej przynależnością do Unii Europejskiej). Ważnym czynnikiemsą również zmieniają ce się wraz ze zmianami prawa uwarunkowania migra-cyjne (utrudniają ce pewne formy migracji o bardziej krótkotrwałym i nieudo-kumentowanym charakterze).

26 Zjawisko to ze wzglę du na skalę i charakter imigracji do Polski wystę puje w na-szym kraju na razie w ograniczonym zakresie.



82

W tej sytuacji coraz wię kszego znaczenia w Polsce nabiera kwestia integracjiimigrantów, zwłaszcza że dotychczas w naszym kraju nie tylko, że nie stworzo-

no kompleksowego podejścia integracyjnego, ani na gruncie badań społecznych,ani na gruncie polityki i działań praktycznych, ale nie podejmowano nawet sze-rzej zakrojonych prób wypracowania takiej koncepcji. Był to efekt wspomnianejmałej liczebności i problematyczności osiedlonych w Polsce imigrantów, jak i ogólnych cech polskiej polityki migracyjnej, m.in. tego że kształtowana była

pod wpływem bieżą cych wydarzeń i mię dzynarodowych zobowią zań (K ę pińskai Stola 2004). Jednym z przejawów tego był brak regulacji prawnych oraz dzia-łań integracyjnych (poza wycinkowymi programami integracyjnymi, a właściwieadaptacyjnymi, skierowanymi do dwóch specyficznych grup imigrantów

– uchodźców i repatriantów). Wciąż brakuje też kompleksowych badań integra-cji migrantów, zwłaszcza migrantów zarobkowych.

Ponadto, choć kwestia integracji imigrantów od lat jest jednym z problemów bę dą cych przedmiotem wielu badań i dyskusji polityków w krajach EuropyZachodniej, dotychczas nie udało się tam ani wypracować satysfakcjonują cejteorii integracyjnej, ani skutecznych sposobów włą czania imigrantów w społe-czeństwa przyjmują ce, czego dowodzą pojawiają ce się tam problemy i napię ciazwią zane z faktyczną wielokulturowością wielu zachodnich społeczeństw.Szczególnie ostatnio można dostrzec intensywne wysiłki badaczy z krajów euro-

pejskich zmierzają ce do wypracowania, pomimo trudności, spójnego i wielo-wymiarowego podejścia do integracji. Przyk ładem tych starań może być analizagłównych kierunków badań integracyjnych Spencer i Cooper (2006) oraz Ca-stlesa i współ pracowników (2003). Drugi ze wspomnianych zespołów nie tylkodokonał analizy wcześniejszych badań integracyjnych, ale i wskazał najważ-niejsze zagadnienia, które powinny być podejmowane lub w szerszym stopniurozwijane w przyszłości, takie jak: historyczna analiza integracji i badanie proce-su integracji w czasie, studia łą czą ce kwestie integracji i rynku pracy, analizawpływu głównych kategorii prawnych na proces integracji, ilościowo--jakościowe analizy zorientowane na rozwijanie polityki integracyjnej, prace

poświę cone specyfice integracji różnych grup oraz studia nad integracją uwzglę dniają ce kwestie płci, społeczno-kulturowe i znaczenie transnarodo-wych sieci migranckich.

Badacze zaproponowali również instytucjonalizację badań integracyjnychoraz rozwinię cie ogólnych ram teoretyczno-metodologicznych mierzą cych różneaspekty integracji, a tak że wię ksze niż do tej pory zorientowanie badań na cele

praktyczne (Castles i in. 2003). Podkreślana jest również potrzeba połą czenia sił przy badaniu oraz planowaniu i realizacji działań integracyjnych: badaczy, przedstawicieli badanych społeczności, polityków i praktyków, zwłaszcza na

poziomie lokalnym (np. Bosswick i Heckmann 2006). Takie podejście widoczne jest w, wydanym z inicjatywy Komisji Europejskiej, podr ę czniku do integracji przeznaczonym dla osób zajmują cych się migrantami (Niessen i Schibel 2007).



83

Wysiłki służą ce połą czeniu podejścia badawczego i praktycznego do zagadnie-nia integracji mogą pozwolić przezwyciężyć dotychczasowy podział mię dzy

badaniami a praktyk ą , wynikaj

ą cy z ich odmienno

ści postrzegania kwestii inte-gracji (Radtke 2003). Może być to jednak zadanie niełatwe, tym bardziej, że

kwestię komplikuje polityzacja zagadnienia integracji, czyli wykorzystywanie problemu integracji przez różne grupy interesu i partie polityczne27.

Generalnie na proces integracji można patrzeć albo od strony społeczeństwa przyjmują cego – głównie możliwości i barier instytucjonalno-prawnych dlaimigrantów (jak np. w Migrant Integration Policy Index), albo z perspektywydoświadczeń migrantów oraz relacji mię dzy migrantami a społeczeństwem

przyjmują cym. Bosswick i Heckmann (2006), bazują c na rozróżnieniu Essera(2000), wymieniają cztery wymiary integracji: 1) integrację strukturalną ,w której istotne jest umiejscowienie (placement) imigrantów w strukturach spo-łecznych oraz kwestia „nierówności” i „różnic”, 2) integrację kulturową , z któr ą łą czy się problem „akulturacji”, 3) integrację interakcyjną , gdzie akcentuje się

proces wymiany i wzajemnego oddziaływania mię dzy reprezentantami społe-czeństwa przyjmują cego a imigrantami, 4) integrację identyfikacyjną , któraodnosi się do tożsamości. W innej koncepcji Etzinger i Biezeveld (2003) rozróż-niają integrację instytucjonalną (zwią zaną z partycypacją migrantów w instytu-cjach społeczeństwa przyjmują cego) i kulturową (odnoszą cą się do postawi identyfikacji) oraz wskazują na cztery obszary badania integracji: 1) społeczno-

ekonomiczny (obejmują cy np. rynek pracy i edukację ), 2) kulturowy (zwią zanyz normami, wartościami, kompetencjami ję zykowymi), 3) prawny, 4) politycz-ny. Podobny model integracji zaproponowany został przez Agera i Stranga(2004), którzy wskazują dziesięć kluczowych dziedzin integracji i odpowiedniedla nich wskaźniki. Te główne wymiary to: środki, ale i wyznaczniki integracji,takie jak 1) zatrudnienie, 2) zamieszkanie, 3) edukacja, 4) zdrowie; połą czeniaspołeczne, na które sk ładają się 5) wię zi wewną trzgrupowe oparte o etniczne,narodowe lub religijne zwią zki, 6) relacje z członkami grupy dominują cej,7) kontakty z instytucjami społeczeństwa przyjmują cego; czynniki ułatwiają ce

w postaci: 8) wiedzy ję zykowej i kulturowej oraz 9) stabilności i bezpieczeń-stwa; i podstawa, któr ą daje 10) prawo i obywatelstwo. Wspomniane koncepcjemogą jednak stanowić jedynie wyjściowe ramy do stworzenia koncepcji teore-tycznej, badawczej i politycznej (w sensie polityki integracyjnej) przystosowanejdo polskiej sytuacji, gdyż wypracowane zostały w odniesieniu do zupełnie in-nych krajów niż Polska (o innej historii migracji, tradycjach polityczno-instytucjonalnych, liczebności i strukturze grup imigranckich).

Tekst ten przedstawia propozycję głównych ram kompleksowego podejściateoretyczno-badawczego do integracji imigrantów w Polsce oraz wyniki prze-

27 Zjawisko to ze wzglą du na skalę i charakter imigracji do Polski wystę puje w na-

szym kraju na razie w ograniczonym zakresie.



84

prowadzonych w oparciu o wypracowaną koncepcję porównawczych badań nad uwarunkowaniami i mechanizmami procesów integracji. Celem analizy

jest stworzenie zarysów spójnego, wielowymiarowego podejścia teoretyczno- badawczego do problematyki integracji imigrantów, diagnoza procesu integra-

cji imigrantów w Polsce oraz dostarczenie wytycznych do formowanej właśnie polskiej polityki imigracyjnej.

W omawianym podejściu poję cie integracji28 używane jest na określeniestanu, gdy odmienne jednostki lub grupy, przy zachowaniu swojej odr ę bnościkulturowej, posiadają relatywnie trwałe zwią zki ze społeczeństwem przyjmują -cym i uczestniczą w różnych obszarach jego życia. Zgodnie z przyję tą perspek-tywą integracja jest postrzegana procesualnie i relacyjnie, szerzej niż jedynie

jako pożą dany wynik procesu adaptacyjnego, o którym to rezultacie możnamówić tylko wtedy, gdy osią gnię te zostaną określone parametry. Należy rów-nież dodać, że włą czanie się w życie w nowym kraju zak łada nie tylko kontaktyimigrantów ze społeczeństwem i instytucjami nowego państwa, ale i poszano-wanie przez migrantów podstawowych norm, wartości i instytucji społeczeń-stwa przyjmują cego, a tak że to, że w procesie integracji uczestniczą nie tylkoimigranci, ale i państwo przyjmują ce. Warto zwrócić uwagę , że w proponowa-nej definicji integracji przyjmuje się , w wię kszym lub mniejszym stopniu, za-chowywanie przez imigrantów włą czają cych się w społeczeństwo przyjmują ceswojej tożsamości kulturowej (a wię c strukturalnej odmienności), co nawią zuje

do klasycznej teorii modeli postaw akulturacyjnych Berry’ego (1997)29. We-dług tego modelu integracja ma miejsce, gdy można twierdzą co odpowiedzieć na dwa kluczowe pytania:1) Czy dla migranta jest ważne zachowanie własnej tożsamości kulturowej?2) Czy dla migranta stanowi wartość utrzymywanie kontaktów z członkami

grupy dominują cej?

Zgodnie z tą koncepcją , o integracji może być mowa tylko wtedy, gdy niezanika odr ę bność kulturowa jednostek lub grup, gdyż w przeciwnym razie

mamy do czynienia z procesem asymilacji (gdy migranci odrzucają swoją poprzednią tożsamość kulturową i przestają się wyróżniać ze społeczeństwa przyjmują cego).

28 Z powodu braku miejsca pominię to tu dyskusję poję ciową dotyczą cą tego terminu.Wię cej znaleźć można w książce pod red. Grzymała-Kazłowskiej i Łodzińskiego(2008).

29 Poję cie to używane w odniesieniu do postaw jednostek lub grup pojawiają cych się w odpowiedzi na sytuację podlegania oddziaływaniu odmiennej kultury i zmian za-

chodzą cych pod wpływem tego mię dzykulturowego kontaktu, gdy jednostki lubgrupy pochodzą ce z różnych kultur wchodzą w cią gły, bezpośredni kontakt powo-dują cy zmiany we wzorach kulturowych jednej lub obu grup (Redfield, Lintoni Herskovits 1936).



85

Do analizy zastosowano model konceptualny integracji, w którym uwzglę d-nione zostały nastę pują ce wymiary: prawny, ekonomiczny, kulturowo-identy-

fikacyjny, społeczny (odnoszą cy się podobnie jak u Agera i Stranga, 2003, dotrzech typów kontaktów społecznych: kontaktów wewną trzgrupowych, mię dzy-grupowych i z formalnymi instytucjami) oraz przestrzenny. Badany był przebiegintegracji na tych płaszczyznach oraz zwią zek mię dzy nimi. Dominują cą rangę w prowadzonych analizach nadano wymiarowi ekonomicznemu oraz jego kultu-rowym i prawnym uwarunkowaniom. Zaję to się analizą zróżnicowanych me-chanizmów integracji wśród różnych kategorii migrantów (wyodr ę bnionychtak że ze wzglę du na formę i charakter ich migracji).

Analizowano główne typy czynników warunkują cych przebieg adaptacjii proces integracji migrantów: 1) zwią zane z krajem pochodzenia (np. dy-stans kulturowy i geograficzny kraju pochodzenia w stosunku do kraju

przyjmują cego), 2) odnoszą ce się do kraju przyjmują cego (np. historia imi-gracji, polityka wobec imigrantów, charakterystyka społeczności przyjmują -cej czy rynku pracy, też na poziomie lokalnym), 3) dotyczą ce grupy własnejmigrantów w kraju przyjmują cym (np. charakterystyka społeczności imi-granckiej, istnieją ce zaplecze pomocowe w postaci instytucji etnicznych),4) czynniki odnoszą ce się do indywidualnych migrantów (w tym czynnikiobecne już przed migracją , takie jak społeczno-demograficzne charaktery-styki migrantów oraz czynniki wystę pują ce w czasie akulturacji, takie jak:długość migracji, doświadczenia migracyjne itd.; Berry 1997). Czynniki te,a zwłaszcza zmienne z grupy 1, 2 i 3, czyli te z poziomu grupowego, byłyuwzglę dnione w wyjściowym modelu uwarunkowań badanych procesówintegracji imigrantów w Polsce.

Badanie mechanizmów i uwarunkowań procesu integracji imigrantóww Polsce miało wieloetapowy, porównawczy charakter i wykonane zostałoza pomocą różnorodnych metod badawczych zgodne z zaleceniami po-czwórnej triangulacji, czyli zróżnicowania: 1) źródła danych, 2) perspektywteoretycznych, 3) metod badawczych 4) badaczy w celu podniesienia jakościanaliz (Patton 1990). Jako podstawowe czynniki przy analizie podobieństwi różnic w procesach integracji wśród odmiennych kategorii imigrantówwybrano kraj pochodzenia migrantów (Ukraina i Wietnam) oraz status praw-ny cudzoziemców (od nielegalnego pobytu poprzez legalny pobyt czasowyaż do pobytu stałego i obywatelstwa). Porównawcze badanie integracji ukraiń-skich i wietnamskich imigrantów obejmowało: 1) analizę danych urzę do-wych30, 2) analizę integracji imigrantów posiadają cych zezwolenie na osiedle-nie się w województwie mazowieckim w oparciu o dane z reprezentatywnego

30 Danych z rejestru URiC z września 2004 roku. Wię cej na temat tego zbioru i wy-konanych analiz można znaleźć w pracach Górny, Grzymała-Kazłowska i K ę pińska(2007) i Grzymała-Kazłowska (2008).



86

badania wśród obywateli Ukrainy i Wietnamu posiadają cych zezwolenie nazamieszkanie w województwie mazowieckim31, 3) badanie jakościowe wśród

różnych kategorii migrantów posiadają cych odmienny status prawny w Polscei zamieszkałych w Warszawie oraz wśród liderów obu społeczności, uzupeł-nione wywiadami eksperckimi, 4) studium wybranych przypadków instytucjiekonomiczno-społecznych skupiają cych imigrantów (takich jak podwarszaw-skie wietnamskie centrum handlowe i ukraińska giełda pracy), 5) badaniaobecności i funkcjonowania imigrantów w dwóch innych niż Warszawa du-żych miastach – we Wrocławiu i w Krakowie32.

Prezentacja głównych wyników badań podzielona jest na sześć części. Najpierw omówione są podstawowe podobieństwa i różnice w charakterysty-kach wietnamskich i ukraińskich migrantów. Nastę pnie przedstawiony jestekonomiczny wymiar integracji migrantów, po którym zaprezentowana jestanaliza różnic w integracji imigrantów o odmiennym statusie prawnym. Kolej-na część poświę cona jest porównaniu uwarunkowań i przebiegu integracjiw Warszawie i innych dużych, polskich miastach. Potem zostanie omówionyinstytucjonalny wymiar integracji migrantów i praktyczne implikacje przepro-wadzonych badań, po których to częściach znajduje się podsumowanie naj-ważniejszych rezultatów.

Podobieństwa i różnice w podstawowych charakterystykach

ukraińskich i wietnamskich migrantów

Zagadnienie integracji było badane na przyk ładzie dwóch odmiennychgrup imigrantów – z Ukrainy i z Wietnamu, różnią cych się od siebie ze wzglę -du na charakterystyki i dystans kulturowy w stosunku do polskiego społeczeń-stwa, typ aktywności ekonomicznej i cechy społeczno-demograficzne. Wiet-namczycy stanowią grupę kulturowo odległą i nową dla Polaków, gdyż, nie

liczą c stypendystów przyjeżdżają cych na studia w latach PRL-u, właściwie pojawili się w Polsce dopiero pod koniec lat 80. XX wieku. Ukraińcy z koleireprezentują bliski nam kulturowo naród, z którym – ze wzglę du na geopoli-tyczne położenie i historyczne doświadczenia, kontakty Polaków nie ograni-czają się tylko do ostatnich kilkunastu lat i kontekstu imigracyjnego. Ukraińcysą Polakom lepiej znani oraz bliżsi z racji kulturowego podobieństwa, wspól-

31 Szczegółowy opis badania znajduje się w tekstach Górny, Grzymała-Kazłowska

i K ę pińska (2007) i Grzymała-Kazłowska (2008). Tam też znajdują się uwagi doty-

czą ce problemów metodologicznych zwią zanych z porównawczymi badaniamiwśród tak odmiennych grup migranckich.32 Wię cej na temat badania znajduje się w książce pod red. Grzymała-Kazłowskiej

(2008).



87

nej historii i bliskości geograficznej. Mię dzy polskim i ukraińskim społeczeń-stwem istnieją liczne powią zania – oprócz nowej fali migrantów z Ukrainy

Polsk ę zamieszkuje też „tradycyjna” mniejszość ukraińska. Zwią zek mię dzyoboma narodami jest naznaczony jednak wieloma historycznymi konfliktamii problemami rzutują cymi do dnia dzisiejszego na wzajemne postrzeganie się ,a tak że na procesy adaptacji Ukraińców w Polsce (Konieczna 2002, Grzymała-Kazłowska 2007). Wybór grup do analizy był podyktowany tak że faktem, że,

jak wspomniano, stanowią one jedne z najliczniejszych zbiorowości imigran-tów zarobkowych w Polsce.

Warto wskazać na podstawowe podobieństwa i różnice mię dzy obiema zbio-rowościami pod wzglę dem podstawowych cech społeczno-demograficznych,które ukazały analizy danych z rejestru URiC z 2004 roku, i rezultaty reprezenta-tywnych badań sondażowych z 2005 roku. Przede wszystkim należy podkreślić odwrotne proporcje płci wśród zarejestrowanych w Polsce Ukraińców i Wiet-namczyków: dominację kobiet wśród tych pierwszych33 (67%) i przewagę męż-czyzn wśród tych drugich (67%). Podobnie wyglą dała struktura płci wśród mi-grantów, którzy wzię li udział w badaniu sondażowym34.

Obie grupy okazały się stosunkowo dobrze wykształcone i relatywnie mło-de – przeważały w nich osoby w wieku najwię kszej aktywności zawodowej.Ogólnie jednak respondenci z Wietnamu byli starsi niż Ukraińcy – wśród tych

pierwszych dominowała starsza grupa wiekowa (35–54 lat), wyższy był średniwiek migrantów i wystę pował wśród nich stosunkowo wysoki odsetek osób po65. roku życia (10%) (Fihel 2008). Poza tym, w odróżnieniu od zbiorowościukraińskiej, wśród wietnamskich migrantów zarejestrowanych w bazie URiC

poza pokoleniem rodziców wystę powało też pokolenie dzieci, co pokazuje też inną charakterystyk ę wietnamskich migrantów – ich wię kszy stopień zasie-działości w Polsce. Wię kszą zasiedziałość Wietnamczyków w Polsce potwier-dza również fakt, że wśród tej grupy zezwolenie na osiedlenie się posiadało42%, podczas gdy wśród Ukraińców było jedynie 28% migrantów z zezwole-niem na pobyt w Polsce. Badanie sondażowe wśród osiedlonych w wojewódz-twie mazowieckim imigrantów pokazało tak że, że wię kszość Wietnamczyków

przybyła do Polski przed 1995 rokiem (80%) (K ę pińska 2007b). wię kszość Ukraińców przybyła w okresie późniejszym (tj. poczynają c od drugiej połowylat 90.; 57%) – por. tabela 4.3.

33 Określenie to używane jest w odniesieniu do kraju pochodzenia migrantów i zwią -zanego z nim obywatelstwa cudzoziemców, a nie ich narodowości, która, szczegól-nie w przypadku migrantów z Ukrainy, może być inna niż ukraińska.

34

Wśród obywateli Ukrainy zdecydowaną wię kszość stanowiły kobiety (76%),a wśród respondentów z Wietnamu mężczyźni (59%). Świadczy to o nadreprezen-tacji kobiet zarówno w ukraińskiej, jak i w wietnamskiej próbie, co zostało skory-gowane poprzez odpowiednie ważenie obu prób.



88

Tabela 4.3. Ukraińcy i Wietnamczycy osiadli w województwie mazowieckimwedług roku zamieszkania w Polsce (dane w procentach)

Rok zamieszkania w Polsce Ukraińcy Wietnamczycy

Lata 80. lub wcześniej 7,3 25,3

1990–1994 36 54,4

1995–1999 46,0 17,6

2000–2004 10,7 2,7

Ogółem 100,0 100,0

Ź ród ł o: Badanie sonda żowe imigrantów w województwie mazowieckim (OBM UW 2005).

Warto dodać, że wię kszość Ukraińców przed zamieszkaniem w Polsce po-dejmowała krótkoterminowe migracje do naszego kraju, w przeciwieństwie doWietnamczyków, dla wię kszości których pierwszy przyjazd był jednocześnieczasem zamieszkania w Polsce.

W reprezentatywnych próbach obu zbiorowości migranckich przeważałyosoby żyją ce w zwią zkach małżeńskich, w obydwu przypadkach stanowią cokoło 83%35. Grupy te różniły się jednak tym, że wśród Wietnamczyków byłoniemal trzykrotnie wię cej osób wolnych (13,7%) niż wśród Ukraińców(4,6), co można tłumaczyć wspomnianą odmienną struktur ą wiekową obu grup(K ę pińska 2007b). Wśród Ukraińców wystę powało z kolei trzy razy wię cejmigrantów, których małżeństwo zakończyło się rozwodem (5,7%) lub śmiercią współmałżonka (6,5%) niż wśród azjatyckich migrantów (odpowiednio1,7 i 2,1%), co można wią zać z różnicami kulturowymi i demograficznymiwystę pują cymi w społeczeństwach pochodzenia migrantów.

Bardzo istotną różnicą , z punktu widzenia procesu integracji, było to, żemałżonkami Ukraińców byli głównie Polacy (81%), natomiast Wietnamczy-ków inni wietnamscy migranci (83%). Co wię cej, wśród dominują cychw badaniu Ukrainek odsetek polskich współmałżonków był jeszcze wyższy(88%) niż wśród mężczyzn z Ukrainy (60%). Tymczasem wśród przeważają -

cych w badaniu Wietnamczyków, polskie żony były znacznie czę stsze (25%)niż polscy mężowie Wietnamek (6%). Warto dodać, że w wypadku Ukraiń-ców, inaczej niż wśród Wietnamczyków, małżeństwa były czę sto zawartew nastę pstwie migracji. Różnice zauważyć można było tak że w liczebnościi strukturze gospodarstw domowych migrantów z obu grup – gospodarstwadomowe badanych Wietnamczyków były liczniejsze, obejmowały wię cej dzie-ci i wietnamskich członków rodzin.

Dane urzę dowe na temat cudzoziemców posiadają cych zezwolenie na pobyt w Polsce pokazały, że zarówno Wietnamczycy, jak i Ukraińcy za-

35 Do tej kategorii zakwalifikowane zostały tak że nieliczne przypadki osób żyją cych

w trwałym konkubinacie.



89

mieszkiwali głównie najwię ksze polskie miasta: Warszawę , Kraków i Wro-cław, Wietnamczycy dodatkowo Łódź, Katowice i Trójmiasto, a Ukraińcy

Lublin. Obecność imigrantów w wymienionych miastach była zwią zanaz historycznymi czynnikami i sieciami migranckimi oraz możliwościami prowadzenia na danym obszarze działalności ekonomicznej. Ukraińcyw odróżnieniu od Wietnamczyków mieszkali nie tylko w dużych ośrodkachmiejskich, ale i na obszarach wiejskich, tak że w innych niż wymienionewyżej regionach – Polsce Południowo-Wschodniej, a tak że na ZiemiachOdzyskanych, na których również wystę pują członkowie tradycyjnej mniej-szości ukraińskiej.

Rynek pracy a integracja imigrantów

Badania Fihel, Górny i Kaczmarczyka (2008) potwierdziły, że imigracjamoże być ważnym zjawiskiem dla funkcjonowania polskiej gospodarki i rynku

pracy, a wk ład cudzoziemskiej siły roboczej jest istotny zwłaszcza dla rozwojuniektórych branż oraz lokalnych rynków. Wyniki badania sondażowego wśródimigrantów z Ukrainy i Wietnamu posiadają cych zezwolenie na osiedlenie się w Polsce ukazały ich odmienny sposób funkcjonowania i rolę na mazowiec-

kim rynku pracy. Na podstawie reprezentatywnych badań wśród imigrantów posiadają cychzezwolenie na osiedlenie się w województwie mazowieckim należy stwierdzić,że przedstawiciele obu populacji imigranckich odznaczali się bardzo wysokim,znacznie wyższym niż Polacy, stopniem aktywności zawodowej (Fihel, Górnyi Kaczmarczyk 2008). Aktywność ta miała jednak w obu grupach odmiennycharakter. O ile wśród Ukraińców dominowali pracownicy najemni, wśródWietnamczyków przeważały osoby prowadzą ce własną działalność gospodar-czą (tabela 4.4).

Tabela 4.4. Charakter aktywności zawodowej pracujących ukraińskich i wiet-namskich migrantów (dane w procentach)ª

Charakter aktywności Ukraińcy Wietnamczycy

Praca w pełnym lub w niepełnym wymiarzeu kogoś/w jakiejś firmie 76,4 19,0

Własna działalność gospodarcza 17,3 75,9

Praca dorywcza, sezonowa, zlecona 12,7 7,3

Inne 3,6 –

ª Odsetki nie sumują się do 100%, gdyż respondenci mogli wskazać wię cej niż jeden typ aktywnościzawodowej, choć przypadki wię cej niż jednego wskazania nie zdarzały się czę sto.




90

Choć i dla Ukraińców i dla Wietnamczyków głównym typem działalności były usługi, miały one odmienną formę i charakter w obu grupach. Dla Ukra-

ińców były to przede wszystkim prace zwią zane z edukacją , handlem orazochroną zdrowia (tabela 4.5).

Tabela 4.5. Branże, w których zatrudnieni są osiadli migranci z Ukrainy i z Wiet-namu (dane w procentach)

Branża Ukraińcy Wietnamczycy

Handel hurtowy i detaliczny 13,7 66,4

Edukacja 25,7 0,8

Hotelarstwo i gastronomia 3,4 16,2Ochrona zdrowia, opieka społeczna 7,3 0,7

Produkcja (przemysł i rzemiosło) 6,3 2,3

Usługi domowe 5,7 0

Budownictwo 5,1 0,8

Usługi finansowe 4,6 2,9

Rolnictwo 4,0 0,8

Inna branża 24,2 9,1Ogółem 100,0 100,0


Pod tym wzglę dem osiadli imigranci ukraińscy stanowili elitarną grupę wśród Ukraińców pracują cych w Polsce, zajmują cych się przede wszystkim

pracami domowymi, remontowo-budowlanymi i rolniczymi. Tak ą uprzywile- jowaną pozycję wią zać można ze szczególnym statusem prawnym grupy mi-

grantów ze stałym pobytem w Polsce, ich dużym kapitałem ludzkim (dobr ą znajomością ję zyka polskiego, wysokim wykształceniem) i kapitałem społecz-nym (np. zwią zanym z tym, że w bardzo wielu przypadkach posiadali polskiegowspółmałżonka oraz licznych polskich przyjaciół i znajomych) oraz obszaremich pracy. Ukraińcy pracowali przeważnie jako pracownicy najemni w dużychfirmach, gdzie zatrudnieni byli właściwie niemal wyłą cznie Polacy. Jak pokaza-ły analizy Fihel, Górny i Kaczmarczyka (2008), jeśli migranci z Ukrainy byli

przedsię biorcami, co zdarzało się dość rzadko, to raczej nie mieli w ogólewspólników (również wśród współmałżonków). Jeśli już prowadzili działalność

gospodarczą , to wspólnie z Polakami. W odniesieniu do ukraińskich imigran-tów z zezwoleniem na osiedlenie się w Polsce można mówić o ich pełnym

przystosowaniu i funkcjonowaniu w głównym nurcie rynku pracy (poza nisza-



91

mi etnicznymi)36. Choć odmiennie wyglą dała sytuacja w wypadku innych kate-gorii imigrantów z Ukrainy, którzy wykazywali wię kszą tendencję do skupiania

się w niszach etnicznych, generalnie strategia funkcjonowania Ukraińcóww Polsce raczej polegała na włą czaniu się imigrantów ukraińskich w polskirynek pracy i w życie w Polsce. Natomiast Wietnamczycy posiadają cy zezwo-lenie na osiedlenie w Polsce pracowali w tych samych branżach co ich rodacyzarówno o zarejestrowanym, ale czasowym pobycie, jak i nielegalnym statusie,

prowadzą c własną działalność gospodarczą głównie w dwóch sektorach: handlui gastronomii. Inaczej niż Ukraińcy, wietnamscy migranci, prowadzą c własne,na ogół małe firmy, czę sto współ pracowali z rodakami i zatrudniali członkówrodziny. Kooperacja wewną trz rodziny i własnej grupy migranckiej prowadziła

do wykształcania się wietnamskiej enklawy etnicznej, czyli rozwinię tego sys-temu działań ekonomicznych, gdzie koncentrowali się imigranci z Wietnamu(Waldinger 2001). W obr ę bie wietnamskiej enklawy etnicznej wystę powałoznaczne zróżnicowanie pozycji społeczno-ekonomicznej migrantów i istniałymożliwości awansu. Termin enklawa etniczna można odnieść w tym wypadkunie tylko do koncentracji imigrantów w ramach rozwinię tej wewną trzgrupowejkooperacji ekonomicznej, ale i do natężenia kontaktów oraz bliskości zwią zkówmię dzy członkami społeczności imigranckiej, co jest zwią zane, podobnie jak współ praca ekonomiczna, z poczuciem solidarności etnicznej. Badanie wśród

wietnamskich migrantów pokazało, że współ praca mię dzy Wietnamczykamiwynikała zarówno z ich cech kulturowych, jak i z charakteru ich działalnościekonomicznej prowadzonej w Polsce oraz dystansu kulturowego mię dzy nimia polskim społeczeństwem.

Enklawie etnicznej towarzyszyło tak że przestrzenne koncentrowanie się migrantów, szczególnie w sferze gospodarczej. Bior ą c pod uwagę rynek pracy,można powiedzieć, że strategia adaptacyjna Wietnamczyków opierała się naich odmienności i tworzonej przez nich enklawie etnicznej, choć równocześnierynek pracy stwarzał podstawowy obszar szerszej integracji wietnamskich

migrantów. Na podstawie przeprowadzonych badań można wskazać tak że na rolę imi-grantów w pobudzaniu przedsię biorczości i tworzeniu miejsc pracy w Polsce.Pokazuje to choć by przyk ład Wólki Kosowskiej jako rozległej instytucji eko-nomiczno-społecznej, skupiają cej wietnamskich imigrantów i integrują cej ich,zarówno wewnę trznie jako grupę imigranck ą , jak i – poprzez rynek pracy

36 Poję cie niszy etnicznej wiąże się z drugorzę dnym sektorem rynku pracy (gdyż niszezwykle powstają w tym sektorze) i obszarem działań, w którym koncentrują się

imigranci pochodzą cy z jednego kraju, i w którym kluczową rolę odgrywają sie-ciowe powią zania migrantów. W wypadku nisz etnicznych migranci wykonują po-dobne prace, a wię c ich pozycja społeczno-zawodowa jest w niewielkim stopniuzróżnicowana (stą d też są małe możliwości awansu).



92

– w Polsce. Analiza ukazała wietnamskie skupiska kupieckie jako obszar sty-mulowania przedsię biorczości i jeden z czynników dynamicznego rozwoju

lokalnej społeczności, co wydaje się zasługą i samych imigrantów, i postawylokalnych władz, która umiała ten potencjał wykorzystać. Warto dodać, żeekonomiczne znaczenie Wólki Kosowskiej wykraczało poza rynek lokalny.Klientami Wietnamczyków, ich współ pracownikami i pracownikami byli nietylko mieszkańcy jednego obszaru i nie tylko Wietnamczycy. Wietnamczycyzatrudniali Polaków, szczególnie do obsługi polskich klientów i reprezentowa-nia firm wobec polskich instytucji.

Z kolei analiza podwarszawskiej nieformalnej giełdy pracy jako ekono-miczno-społecznej instytucji zwią zanej z ukraińskimi migrantami w Polscewykazała duże zapotrzebowanie na działanie tej instytucji oraz jej uzupełniają -cy charakter w stosunku do oficjalnych instytucji i struktur rynku pracy,a ukraińscy migranci okazali się stanowić raczej grupę komplementarną wobecPolaków na rynku pracy. Należy dodać, że giełda pracy okazała się tak że peł-nić rolę „integrują cej przestrzeni”, zapewniają cej wsparcie adaptacyjne najsła-

biej zwią zanymi z Polsk ą imigrantów oraz umożliwiają cą – poprzez działal-ność ekonomiczną – ich kontakty z polskim społeczeństwem.

Warto na kwestię działalności ekonomicznej imigrantów w Polsce popatrzeć poprzez perspektywę wykorzystania potencjału badanych zbiorowości imigranc-kich, zwłaszcza w kontek ście zarysowują cych się braków na rynku pracyw Polsce. Niedobory te zwią zane są ze zjawiskiem emigracji polskich pracowni-ków reprezentują cych określone branże (np. budownictwo), rosną cym popytemna pracę w określonych sektorach gospodarki zwią zanych z rozwojem kraju,

planowanej modernizacji i rozbudowy infrastruktury w Polsce oraz małej atrak-cyjności pewnych miejsc pracy w drugorzę dnym sektorze rynku przy wzrościewymagań rodzimych pracowników. Również szersze przemiany społeczno--kulturowe, np. aktywizacja zawodowa Polek, które chcą łą czyć pracę z życiemrodzinnym, wpływać bę dą na zapotrzebowanie na pewne usługi domowe świad-czone przez imigrantów. Warto też analizować problem w kontek ście przewi-dywanych w przyszłości problemów demograficznych zwią zanych ze starze-niem się społeczeństwa.

Z tej perspektywy imigranci, zwłaszcza cudzoziemcy z Ukrainy, których in-tegracja w Polsce i włą czanie się w polski rynek pracy nastę pują bez dużych

problemów ze wzglę du na bliskość kulturową wobec polskiego społeczeństwai typ strategii akulturacyjnej, mogą zapewnić siłę roboczą w deficytowych sekto-rach gospodarki. Tak że w wypadku planów ewentualnej rekrutacji pracowników

pozaeuropejskich należy w pierwszym rzę dzie rozważyć wykorzystanie i nabór pracowników wietnamskich ze wzglę du na obecność tej grupy w Polsce i do-

tychczasowe doświadczenia z tym zwią zane. W ten sposób można by stworzyć legalne ramy dla limitowanej i kontrolowanej migracji z Wietnamu do Polski,która w chwili obecnej odbywa się głównie kanałami nielegalnymi.



93

Analiza zatrudnienia Ukraińców posiadają cych zezwolenie na osiedleniesię w Polsce pokazała tak że, że grupa ta czę sto wykonuje zawody w głównym

nurcie rynku pracy, które choć

wymagają

wysokich kwalifikacji, są

trudnei niskopłatne, przez co coraz trudniej znaleźć rodzimych pracowników do ichwykonywania (np. w publicznym szkolnictwie czy w publicznym systemieochrony zdrowia). Aby wykorzystać potencjał tej grupy, zwłaszcza w boryka-

ją cej się z problemami służ bie zdrowia, po części zwią zanymi tak że z oporem przed racjonalizacją zatrudnienia, niedostateczną motywacją polskich pracow-ników do bardziej wydajnej pracy przy ich nieraz wygórowanych roszczeniachfinansowych i socjalnych, można rozważyć zapewnienie szerszego dostę pudo wykonywania pewnych zawodów uprawnionym migrantom osiedlonymw Polsce (np. poprzez wprowadzenie łatwiejszych procedur nostryfikacji dy-

plomów i uznawania kwalifikacji zawodowych). Dalszego zbadania wymagają też bariery (przeważnie nieformalnej natury), które zdają się utrudniać zatrud-nienie młodych wykształconych w Polsce Wietnamczyków w pierwotnymsektorze rynku pracy i powodować, że mimo swojego potencjału i aspiracji,

podążają drogą swoich rodziców i podejmują zatrudnienie poniżej kwalifikacjiw handlu i w gastronomii.

Mechanizmy integracji wśród odmiennych kategorii

migrantów

Przeprowadzone badanie nie tylko pozwoliło porównać proces integracjii czynniki go warunkują ce w dwóch tak różnych kulturowo grupach imigranc-kich, jak Ukraińcy i Wietnamczycy, ale i ukazało wewną trzgrupowe podobień-stwa i różnice w przebiegu integracji wśród imigrantów z tych grup różnią cychsię ze wzglę du na status prawny w Polsce (co wią zało się nie tylko z różnymiuprawnieniami poszczególnych kategorii migrantów, ale i charakterem ich mi-gracji, trwałością i stabilnością zamieszkania w Polsce oraz strategią akultura-cyjną obcokrajowców). Potwierdziło się , że najwię ksze różnice wystę pują mię -dzy migrantami mają cymi uprawnienia do legalnej pracy w Polsce a tymi, którzyich nie posiadają i zmuszeni są podejmować nielegalną działalność zarobkową ,czemu czę sto towarzyszy nielegalny i tymczasowy status pobytowy w Polsce.

Należy jednak podkreślić, że różnice w pozycji i funkcjonowaniu migran-tów o różnym statusie prawnym w znacznie wię kszym stopniu dotyczyły Ukra-ińców niż Wietnamczyków. Migranci z Ukrainy, którzy nie posiadali prawa do

pracy w Polsce, wykonywali zaję cia w drugorzę dnym sektorze rynku pracyi koncentrowali się w takich branżach, jak: budownictwo, pomoc domowai rolnictwo. Natomiast prawo do legalnej pracy w Polsce – zwłaszcza zezwole-nie na osiedlenie się – dawało ukraińskim migrantom możliwość znalezieniazatrudnienia w pierwotnym sektorze rynku pracy i dostę p do wielu zawodów,



94

tak że tych w sektorze publicznym (w szkołach publicznych lub w publicznejochronie zdrowia), cieszą cych się znacznym prestiżem społecznym, choć nisko

płatnych, lub do prowadzenia w

łasnej dzia

łalno

ści gospodarczej.Mimo różnic w pozycji na rynku pracy zwią zanej ze statusem prawnym, in-

dywidualnymi kompetencjami (ję zykowymi i kulturowymi) oraz zasobami spo-łecznymi, niemal wszyscy ukraińscy migranci z łatwością funkcjonowali narynku pracy w Polsce, a ich aktywność zawodowa miała miejsce w otoczeniu

polskich współ pracowników i na rzecz polskich pracodawców. Migranci z Ukra-iny okazali się generalnie w wię kszym stopniu mobilni zawodowo i łatwiej im

było osią gnąć awans społeczno-zawodowy (choć niekoniecznie ekonomiczny)w polskim społeczeństwie niż Wietnamczykom. Ogromne znaczenie miał tuniewielki dystans kulturowy mię dzy Polakami a Ukraińcami oraz bardziej indy-widualistyczna i nastawiona na włą czenie się do głównego nurtu życia orientacjaukraińskich migrantów, z któr ą wią zała się strategia utrzymywania i zacieśnianiakontaktów z Polakami (czę sto nawet preferowanie tych kontaktów nad zwią z-kami z rodakami) (Grzymała-Kazłowska 2007). Przejawem tego ostatniego,a równocześnie czynnikiem ułatwiają cym integrację , były małżeństwa z polski-mi obywatelami. Również wzory aktywności zawodowej, polegają ce głównie na

pracy bezpośrednio dla Polaków lub z Polakami, stanowiły bez wą tpienia czyn-nik ułatwiają cy wchodzenie w relacje z Polakami i ich akulturację rozumianą

jako nabywanie kompetencji ję zykowych i przyjmowanie polskiej kultury.Wśród Ukraińców relatywnie najsłabiej procesowi akulturacji i integracji

społecznej podlegali migranci krótkookresowi, czę sto podejmują cy w Polscenielegalne zatrudnienie, a Polsk ę traktują cy tymczasowo. Osoby takie poświę -cały się przede wszystkim aktywności zarobkowej w niszach etnicznychw budownictwie, rolnictwie oraz jako pomoce domowe. Rzadkie chwile wolneod pracy spę dzały raczej wśród swoich rodaków bę dą cych w podobnej sytu-acji, którzy stanowili dla nich grupę wsparcia podczas pobytu w Polsce. W tejgrupie można dopatrzyć się , choć znacznie słabiej niż wśród Wietnamczyków,

przyk ładów przestrzennego grupowania się migrantów (np. w zwią zku ze

wspólnym wynajmowaniem mieszkań). Tacy migranci posiadali niewielk ą motywację , a czę sto i sposobność, do przyswajania ję zyka polskiego i kultury.Jeżeli jednak ich pobyt w Polsce się przedłużał, również wśród nich postę po-wał proces akulturacji i zawią zywały się coraz trwalsze relacje z Polakami.Badania wśród Ukraińców posiadają cych zezwolenie na pobyt stały w Polsce

pokazały, że czę sto zaczynali oni od nielegalnego zarobkowania podczas krót-kich wypraw do Polski, które z czasem się wydłużały, aż doprowadziły dolegalnego osiedlenia się migrantów nad Wisłą . Im trwalsze mieli ukraińscymigranci zwią zki z Polsk ą , tym można było zaobserwować u nich słabsze

zachowywanie, i na poziomie indywidualnym i na poziomie grupowym, ojczy-stej tożsamości, która na ogół nawet w momencie rozpoczynania migracji nie

była tak silna jak w wypadku Wietnamczyków. Nie tylko na rynku pracy, ale



95

i w sferze kulturowo-społecznej osiedleni w Polsce Ukraińcy na ogół chcielisię wtopić w polskie środowisko. Mniejsze natomiast różnice wystę powały

wśród różnych kategorii Wietnamczyków, którzy – niezależnie od statusu prawnego w Polsce i swoich indywidualnych charakterystyk, koncentrowalisię w określonych branżach, a ich aktywność ekonomiczna postę powała we-dług tego samego wzorca. Wśród wszystkich wietnamskich migrantówz pierwszego pokolenia uwidoczniała się również wyraźna tendencja do silne-go zachowywania wietnamskiej tożsamości etnicznej i utrzymywania zwią z-ków z innymi wietnamskimi migrantami (czego przejawem były też dominują -ce wietnamsko-wietnamskie małżeństwa). Stopień zadomowienia w Polsce(zwią zany tak że ze statusem prawnym) wpływał jedynie na poczucie zakorze-nienia i wię ksze zwią zki z Polsk ą (ze społeczeństwem i kultur ą ), ale nie powo-dował widocznego odejścia od wietnamskiej tożsamości. Nieco inaczej wyglą -dała sytuacja w wypadku pokolenia urodzonego lub wychowanego w Polsce,które, choć nie zapominało o swoim pochodzeniu, przede wszystkim czuło się zwią zane z Polsk ą , bardzo dobrze funkcjonowało w społeczeństwie przyjmu-

ją cym i, zdobywają c dobre wykształcenie, chciało w przyszłości wyjść z go-spodarki etnicznej i funkcjonować w głównym nurcie życia w Polsce.

Były jednak i inne zauważalne różnice mię dzy różnymi kategoriami mi-grantów z Wietnamu. Wśród wietnamskich imigrantów posiadają cych zezwo-lenie na osiedlenie się w Polsce przeważała klasyczna postawa integracyjnawyróżniona przez Berry'ego (1997), przejawiają ca się równoczesnym zacho-waniem własnej kultury i kontaktów w obr ę bie grupy etnicznej oraz koniecz-nym dopasowaniem do polskiej kultury i utrzymywaniem relacji z polskimspołeczeństwem. Im krótszy i mniej ustabilizowany (też w sensie prawnym)

pobyt w Polsce, tym dało się zaobserwować silniejszą tendencję separacyjną wśród wietnamskich migrantów, co manifestowało się m.in. w wię kszej kon-centracji przestrzennej czasowych i nielegalnych migrantów. Im mniej pewnasytuacja prawna, mniejsze kompetencje kulturowe i niższy status społeczno-ekonomiczny Wietnamczyków, tym dostrzegana była wię ksza wśród nichsk łonność do wspólnego zamieszkiwania. Embrionalne w swojej formie zaląż-ki skupisk miejsc zamieszkania, które zaczynają się zarysowywać wśród wiet-namskich migrantów przebywają cych w stolicy (Grzymała-Kazłowska i Piekut2007), to tak że wynik działania takich czynników jak: trudności w adaptacjikulturowej migrantów, poczucie zagrożenia oraz gę stość wietnamskich siecispołecznych, które nie wystę pują wśród migrantów ukraińskich.

Nawet w sytuacji deficytu kompetencji kulturowych w zakresie ję zyka polskiego i ograniczonych tylko do sfery zawodowej kontaktów części wietnam-skich migrantów z Polakami, można mówić jednak o działaniu pewnych mecha-

nizmów integracyjnych charakterystycznych dla całej zbiorowości Wietnamczy-ków w Polsce. Oprócz wspomnianej wcześniej integracji poprzez uczestnictwowszystkich migrantów w rynku pracy, można mówić o integracji Wietnamczy-



96

ków na poziomie grupowym i o roli pośredników mię dzy mniej zintegrowanymi jednostkami a polskim społeczeństwem. W integracji Wietnamczyków w Polsce

kluczową rolę odgrywały tak że dzieci migrantów wychowane w Polsce, któreczuły się mocno zwią zane z polsk ą kultur ą i polskim otoczeniem społecznym.Rolę tak ą mogli pełnić tak że inni członkowie rozszerzonych rodzin wietnam-skich lub osoby z kr ę gu przyjaciół lub znajomych migranta (należy pamię tać o gę stości wietnamskich sieci migranckich). Funkcję pośredników spełnialiczę sto tak że naturalizowani lub osiedleni od dłuższego czasu w Polsce Wiet-namczycy ze wzglę du na swoje kompetencje ję zykowo-kulturowe, status praw-ny, pozycję społeczną i ekonomiczną . Oprócz nieformalnych pośredników,

podobną rolę odgrywały też liczne stowarzyszenia wietnamskie. Wysoki stopień wewnę trznych kontaktów oraz zorganizowania całej grupy wietnamskiejw Polsce powodował, że nawet krótkoterminowi i nielegalni migranci byli włą -czani w struktury społeczne i w rynek pracy. Warto jednak zauważyć, że stosun-kowo liczna i dobrze rozwinię ta społeczność Wietnamczyków w Polsce z jednejstrony ułatwiała funkcjonowanie migrantów, zwłaszcza w wymiarze ekono-micznym, ale z drugiej strony prawdopodobnie hamowała indywidualną integra-cję (zwłaszcza w wymiarze kulturowym) części cudzoziemców w Polsce.

Jak pokazało badanie, drugim, oprócz przejścia od nielegalności do legal-ności, kluczowym punktem na drodze do integracji imigrantów, okazało się

być zdobycie zezwolenia na stały pobyt w Polsce ze wzglę du na szerokiei bezterminowe prawa, jakie gwarantuje. Posiadanie polskiego obywatelstwamiało mniejszą wartość dla imigrantów ze wzglę du na fakt, że istotnie nie

polepszało ono sytuacji badanych. Wią zało się natomiast z obawą przed utratą obywatelstwa kraju pochodzenia, co miało czę sto silną wartość symboliczną emocjonalną . Jest to szczególnie ważne w sytuacji wielu imigrantów w Polsce,którzy nie postrzegają Polski jako kraju pobytu do końca życia. Należy tak że

podkreślić, że zezwolenie na pobyt czasowy okazało się znacznie mniej pożą -dane przez obcokrajowców niż zezwolenie na pobyt stały, nie tylko w zwią zkuz mniejszymi przywilejami, które daje (np. nie gwarantują cymi pełnego dostę -

pu do rynku pracy), ale z powodu barier biurokratycznych. Bariery te wiążą się z procedur ą przedłużania dokumentów (załatwianiem formalności) oraz nie-

pewnością , czy zmiany prawa lub postawa urzę dników nie uniemożliwi mi-grantowi zdobycia uprawnień do legalnego pobytu w Polsce.

Kolejna sprawa, oprócz potrzebnego uproszczenia procedury (i uczynienia jej bardziej przewidywalną ) oraz zapewnienia bardziej efektywnej obsługiinteresantów, by zachę cić migrantów do zdobywania i przedłużania legalnegostatusu, to zainteresowanie migrantów podejmowaniem legalnego zatrudnie-nia. Nawet ostatnie zmiany w prawie wprowadzają ce dla Ukraińców możli-

wość pracy bez zezwolenia w Polsce nie polepszyły w znaczny sposób sytuacjimigrantów. Przeprowadzone badania ukazały, że okres, przez jaki można pra-cować bez zezwolenia w Polsce (choć ostatnio wydłużony), pozostaje wciąż



97

zbyt krótki z punktu widzenia tak pracodawców, jak i pracowników. Poważną barier ą jest również konieczność posiadania ustalonego pracodawcy i spełnie-

nia określonych formalności przed przyjazdem do Polski. Tymczasem naj-wię ksze zapotrzebowanie jest na cudzoziemskich pracowników do prac do-rywczych, czyli na osoby, które mogą bezzwłocznie podjąć zatrudnienie, lubna pracowników już sprawdzonych, przebywają cych w Polsce, którzy bę dą

pracować przez dłuższy czas. Badanie pokazało, że popularność rekrutowaniacudzoziemskich pracowników na nieformalnej giełdzie pracy wynikała m.in.z łatwości pozyskania pracowników i ich elastycznego zatrudnienia. Niereje-strowane zatrudnianie cudzoziemskich pracowników było odpowiedzią na

problemy zwią zane z dużymi kosztami legalnego zatrudniania, czasochłonno-ścią procedury i rozbudowanymi prawami pracowniczymi, które towarzyszą legalnym umowom. Oprócz niechę ci pracodawców do legalnego zatrudniania,należy podkreślić również czynniki zniechę cają ce pracowników do podję ciatakiej pracy – przede wszystkim niższe zarobki, trudne i uciążliwe formalno-ści, ale i brak elastyczności w prowadzeniu działalności zarobkowej. Trzebarównież pamię tać o specyfice prac wykonywanych przez migrantów w drugo-rzę dnym segmencie rynku pracy, gdzie nieformalne zatrudnienie jest niejakowpisane w charakter oferowanych prac i pełni nieraz funkcjonalną rolę z punk-tu widzenia całego systemu społeczno-ekonomicznego. W tym kontek ściewarto wspomnieć o tym, że – jak pokazało badanie, nawet wśród imigrantów

posiadają cych nieograniczone prawo do pracy w Polsce, nierzadkie były przypadki pracy świadczonej nieformalnie. Na przyk ład wśród Ukraińców odsetek tych, którzy pracowali bez pisemnej umowy o pracę , wynosił 22% i dotyczył osób zatrudnionych w sektorach tradycyjnie zarezerwowanych dla nisko opła-canych cudzoziemców: rolnictwie, budownictwie, usługach domowych.

Inna sprawa to nielegalność pobytu (nie wynikają ca tylko z nielegalnegozatrudnienia), która charakteryzuje znaczną część członków ukraińskieji wietnamskiej społeczności. Nielegalny pobyt imigrantów to problem, naktóry władze na szczeblu centralnym i lokalnym powinny reagować nie tylko

poprzez restrykcyjną polityk ę wjazdową , ochronę granic i zaostrzenie kontrolimigrantów żyją cych w Polsce, ale i poprzez stworzenie takich warunków,w których jak najmniejsza część migrantów żyłaby w nielegalności, oraz

poprzez uruchomienie efektywnych kanałów wychodzenia ze stanu nielegal-ności, gdy migranci spełniają określone warunki (mają możliwość utrzymaniasię , charakteryzują ich odpowiednio trwałe zwią zki z Polsk ą i podstawowy

poziom integracji). Obecnie niezwykle trudno jest, nawet cudzoziemcomspełniają cym te warunki, uzyskać legalizację pobytu. Jedyna szansa, pozamałżeństwem z polskim obywatelem, to sporadyczne abolicje, z których jed-

nak – ze wzglę du na bardzo trudne do spełnienia kryteria – było w staniekorzystać, i robiło to do tej pory, niewielu cudzoziemców. Z punktu widzeniastworzenia efektywnej polityki integracyjnej sytuacja ta wymaga zmiany.



98

W tym celu można byłoby rozważyć szersze wykorzystanie przez polskiewładze instytucji pobytu tolerowanego dla migrantów zarobkowych, którzy

posiadają

silne i trwałe wi

ę zi z Polsk

ą (po odpowiednich zmianach przepi-sów) oraz usunię cie niektórych barier w przepisach abolicyjnych (np. udo-

wodnienia aż 10-letniego nieprzerwanego pobytu w Polsce, czy przedstawie-nia niektórych wymaganych zaświadczeń). Przemyśleć należałoby tak żeczę stsze organizowanie tego typu akcji lub wprowadzenie nawet cią głej moż-liwości legalizowania pobytu przez indywidualnych migrantów spełniają cychodpowiednie warunki (takich jak: udokumentowany okres pobytu, posiadanie

pracy i trwałych zwią zków z polskim społeczeństwem). Niezależnie od przy- ję tych rozwią zań celowe byłoby organizowanie akcji promocyjno-informa-cyjnych dotyczą cych możliwości legalizacji pobytu. W kontek ście grupywietnamskiej warto podkreślić, że wzorzec migracji długookresowej, charak-terystyczny dla tej grupy, stanowi czynnik sprzyjają cy integracji, czemu dlanajlepszych efektów powinna towarzyszyć stabilność (na któr ą sk łada się też legalność) pobytu. Z kolei możliwość uzyskania stabilnego i legalnego

pobytu może wzmocnić osiedleńczą migrację z Ukrainy (kosztem migracjiczasowej, wahadłowej lub nielegalnej), która w wię kszym stopniu prowadzić

bę dzie do integracji lub nawet asymilacji ukraińskich migrantów.

Integracja imigrantów w Warszawiei poza stołeczną metropolią

Badania obecności i funkcjonowania imigrantów poza stołeczną metropolią w dwóch innych dużych polskich miastach – we Wrocławiu i w Krakowie,czyli w ośrodkach, które w świetle danych urzę dowych odznaczają się rela-tywnie najwyższym (po stolicy) napływem imigrantów i stanowią potencjalnieobszary silniejszej imigracji w przyszłości – potwierdzają zasadność hipotezyo różnorodności procesów integracji migrantów w warunkach mniejszychskupisk imigranckich i w odmiennym otoczeniu społeczno-instytucjonalnym.Pełne i szczegółowe jej sprawdzenie wymaga jednak dalszych analiz. W tymmiejscu warto podkreślić pionierski i eksploracyjny charakter badań przepro-wadzonych w Krakowie i we Wrocławiu. Dostarczyły one unikalnych infor-macji i inspiracji do dalszych studiów, które powinny być kontynuowane.

Należy zauważyć, że choć można było dostrzec odmienności w funkcjo-nowaniu imigrantów w Krakowie i we Wrocławiu, główne różnice leżałymię dzy sytuacją migrantów w obu miastach a pozycją cudzoziemców w stoli-cy Polski. Porównują c sytuację imigrantów dwóch badanych grup – Wietnam-czyków i Ukraińców, we Wrocławiu i w Krakowie na tle sytuacji wietnam-skich i ukraińskich migrantów w Warszawie, można wskazać na nastę pują ce

podobieństwa i różnice. We wszystkich trzech miastach Wietnamczycy, nieza-



99

leżnie od statusu prawnego i innych charakterystyk, koncentrowali się w dwóch branżach – handlowej i gastronomicznej. O ile jednak w przypadku

Warszawy i Wrocławia ta pierwsza przewa

ża nad drug

ą , w Krakowie sytuacjawydawała się odmienna, co mogło być zwią zane ze znaczeniem branży

gastronomicznej w tym turystycznym mieście. Jeśli chodzi o migrantówz Ukrainy, reprezentowali oni znacznie wię ksze zróżnicowanie branżowe,choć we wszystkich trzech miastach zajmowali się podobną aktywnością zarobkową : pracami remontowo-budowlanymi, pomocą domową , handlem i,w mniejszym zakresie, pracą w sektorze edukacyjnym i medycznym (wyko-nywaną przez migrantów posiadają cych zezwolenie na pobyt w Polsce) oraz

pracami rolniczymi (poza miastami). Pewną zarysowują cą się specyfik ą Kra-kowa, wymagają cą jednak weryfikacji, była zauważalna bardziej niż w innychmiastach działalność handlowa (a wcześniej obecność w rolnictwie) Ukraiń-ców oraz relatywnie mniejszy rynek prac domowych i budowlanych.

We wszystkich trzech miastach od lat 90. dało się zaobserwować spadek znaczenia działalności handlowej wśród imigrantów (w postaci bezpośrednie-go handlu), powią zany, mię dzy innymi, z procesem likwidacji bazaróww centrach miast, które to targowiska stanowiły tradycyjne miejsce pracyimigrantów. Choć zjawisko to bardziej dotyczyło Ukraińców, zauważalne byłorównież w wypadku Wietnamczyków. Proces ten miał odmienną dynamik ę i zakres w różnych miastach. Najwcześniej i najwię kszemu ograniczeniu han-

del bazarowy uległ we Wrocławiu, a najpóźniej i w najmniejszym stopniuw Krakowie. Nieco inna jest sytuacja w Warszawie, gdzie w zwią zku z likwi-dacją centralnych targowisk miejsce pracy straciły tysią ce Wietnamczyków,ale równocześnie wyłoniły się inne, bardziej peryferyjne centra handloweskupiają ce duże liczby wietnamskich kupców (np. w Wólce Kosowskiej czyw Nadarzynie). Strategią zaobserwowaną w wypadku wrocławskich Wietnam-czyków, gdzie funkcjonuje właściwie jeden niedzielny bazar w centrum mia-sta, był handel obwoźny (objeżdżanie w różne dni targowisk w są siednichmiastach). We wszystkich miastach zaobserwowano dywersyfikację typów

podejmowanej przez imigrantów działalności zarobkowej (np. równoczesne prowadzenie różnych typów działalności usługowo-handlowej) i, nieraz, roz-szerzanie jej o nowe formy aktywności ekonomicznej (np. inwestowaniew nieruchomości i usługi pozagastronomiczne).

Choć wietnamscy migranci wszę dzie pozostają grupą charakteryzują cą się gę stymi sieciami, wewnę trzną organizacją , hierarchią oraz swoistą hermetycz-nością , natężenie tych zjawisk wyglą da inaczej w każdym z miast. W Warsza-wie wystę puje zdecydowanie najliczniejsza zbiorowość Wietnamczyków,o najbardziej rozwinię tych instytucjach etnicznych (stowarzyszeniach, usłu-

gach), ale i w najwię kszym stopniu zróżnicowana (np. pod wzglę dem społecz-no-ekonomicznym, statusu prawnego), a nawet podzielona (np. politycznie).W zdecydowanie mniej licznych i rozwinię tych społecznościach krakowskiej



100

i wrocławskiej stratyfikacja wydaje się mniejsza (choć społeczności te również są zróżnicowane pod wzglę dem statusu prawnego, pozycji społeczno-

ekonomicznej, stopnia akulturacji), grupa wietnamska pozostaje bardziej spój-na, a jej funkcjonowanie opiera się głównie na bezpośrednich, improwizowa-nych i niesformalizowanych kontaktach. Warszawscy Wietnamczycy zdawalisię bardziej otwarci na kontakty z Polakami niż wietnamscy mieszkańcy Wro-cławia i Krakowa, reprezentują cy mniejsze, bardziej hermetyczne i „zwarte”,choć w wię kszym stopniu rozproszone przestrzennie zbiorowości. Zwłaszczaw tym ostatnim mieście zaobserwowano silną separację społeczną grupy wiet-namskiej, pogłę bioną przez dystans ję zykowy i kulturowy, przejawiają cą się w nielicznych kontaktach z Polakami i w dużej nieufności Wietnamczykóww stosunku do nieznajomych Polaków (Desponds i Lesińska 2008). Zaobser-wowany strach przed kontaktami z Polakami mógł być w dużym stopniu kon-sekwencją niedawnych znacznie zintensyfikowanych i zaostrzonych kontroliwśród Wietnamczyków w Krakowie. Odmiennie niż we Wrocławiu i w Kra-kowie, relatywnie wysoka koncentracja przestrzenna imigrantów w Warsza-wie, zwią zana z liczebnością imigrantów i dużymi skupiskami ich miejsc

pracy, stymuluje rozwój społeczności imigranckiej. Ogólnie jednak wszę dzieformę integracji wię kszości Wietnamczyków można określić jako częściową

– w najwię kszym stopniu ekonomiczną , do pewnego stopnia społeczną (zwłaszcza elit wietnamskich oraz pierwszej fali napływu migrantów zwią za-nej z wymianą studenck ą mię dzy Polsk ą a Wietnamem przed 1989 rokiem),a najmniej kulturową .

Jeśli chodzi o imigrantów z Ukrainy, to we wszystkich trzech miastachzbiorowość ta jest wysoce zróżnicowana (bardziej niż Wietnamczycy) podwzglę dem: statusu prawnego w Polsce, pozycji na rynku pracy, formy migracjii strategii akulturacyjnej, a tak że identyfikacji etnicznej. Przeprowadzone ba-dania sk łaniają do postawienia tezy, że we Wrocławiu i w Krakowie bardziejniż w stolicy widoczni są migranci o uregulowanym statusie i długotermino-wych lub osiedleńczych planach migracyjnych dotyczą cych Polski, a mniej

– krótkoterminowi migranci podejmują cy nielegalnie pracę w drugorzę dnymsektorze rynku pracy, podczas gdy w Warszawie bardziej dostrzegalni są cidrudzy. Z kolei dla nowej fali imigrantów ukraińskich w Warszawie mniejszeznaczenie ma obecność przedstawicieli ukraińskiej mniejszości narodowej niż w pozostałych dwóch badanych miastach. Szczególnie w stolicy DolnegoŚlą ska, gdzie ukraińska mniejszość jest najbardziej liczna, dobrze zorganizo-wana i aktywna, zapewnia ona rozbudowane wsparcie instytucjonalne dlanowych imigrantów zarobkowych ze Wschodu. W Warszawie liczni nielegalni

pracownicy z Ukrainy zapewniają sobie potrzebną pomoc w ramach własnych

grup rodzinno-przyjacielskich. Generalnie jednak Ukraińcy, ze wzglę du na bliskość kulturową , nie mają wię kszych k łopotów ze społeczno-kulturową integracją . I o ile wiążą z Polsk ą dłuższe plany pobytowe, relatywnie szybko



101

nabywają kompetencje w zakresie ję zyka i kultury polskiej oraz wchodzą w wielorakie społeczne kontakty z Polakami.

Tak Ukraińcy, jak i Wietnamczycy jako migranci typowo zarobkowi nie są nigdzie ważnymi adresatami pomocy integracyjnej oferowanej ze strony orga-nizacji rzą dowych, jak i pozarzą dowych, choć niewą tpliwie w Warszawieistnieje wię ksza baza instytucjonalna mogą ca potencjalnie oferować pomoctym grupom (w tym momencie organizacje koncentrują się głównie na pomo-cy integracyjno-adaptacyjnej uchodźcom) niż w innych miastach. Obie badanegrupy rozwinęły alternatywne mechanizmy wsparcia procesów adaptacji

– cudzoziemcy z Wietnamu ze strony własnej grupy etnicznej, a ukraińscymigranci w oparciu o bliskość kulturową i kontakty z Polakami (choć nowo-

przybyli lub wahadłowi migranci z Ukrainy na miar ę swoich potrzeb też uzy-skują pomoc w obr ę bie sieci migranckich).

Dalszego badania wymaga rysują ca się odmienność postaw poszczegól-nych miast i lokalnych społeczności wobec imigrantów. Władze stolicyi okolicznych miejscowości wydają się najbardziej tolerować liczną obec-ność migrantów zarobkowych ze wzglę du na korzyści, jakie zwią zane są z ich obecnością . Choć i w stolicy zdarzają się kontrole i zatrzymania niele-galnych migrantów, a nielegalni wietnamscy migranci w Warszawie czasemtak obawiają się stróżów prawa, że podróżują po mieście tylko taksówkami,sama liczna obecność nielegalnych imigrantów i powstanie takich pr ężnychwietnamskich centrów jak te w Wólce Kosowskiej wydają się niemożliwe

bez określonej postawy władz. Tymczasem najpierw we Wrocławiu, a ostat-nio w Krakowie znacznie zaostrzono polityk ę wobec nielegalnych imigran-tów i zintensyfikowano kontrolno-represyjne działania wobec nich. Mniejliczebne grupy imigrantów poza Warszawą łatwiej poddać kontroli, a i zapo-trzebowanie na usługi oferowane przez imigrantów wydaje się tam mniejszeniż w stolicy. Z drugiej strony oba miasta (bardziej aktywnie niż stolica)starają się przycią gnąć wybrane grupy cudzoziemców. Zwłaszcza dotyczy toWrocławia, który zaangażował się w promocję miasta i swoich uczelni, by

przycią gnąć nowych mieszkańców, w tym cudzoziemskich studentów i pra-cowników (Desponds i Lesińska 2008). Warto w tym kontek ście dodać, żeWrocław, z powodów historycznych, ma opinię miasta wyją tkowo otwartegoi przyjaznego imigrantom, co jest podkreślane w wizerunku miasta przez

jego władze. Taki obraz miasta istnieje też w świadomości samych migran-tów. W Krakowie promowanie miasta wśród obcokrajowców jest bardziejzwią zane z jego turystycznym profilem. Stolica Małopolski prezentuje siebie

jako miasto o bogatej historii i silnej tożsamości, które zasłużyło na mianoeuropejskiej stolicy kultury. Warszawa jest miastem najwię kszej imigracji

(również wewną trzkrajowej) i najbardziej dynamicznego rozwoju oraz naj-wię kszych możliwości na rynku pracy, co prowadzi do najwię kszego zapo-trzebowania na pracę imigrantów i ich tolerancji.



102

Instytucjonalny wymiar integracji migrantów

Badania pokazały, że generalnie władze na szczeblu lokalnym nie posiada- ją dużej wiedzy na temat sytuacji imigrantów na swoim terytorium i nie wyka-zują wysiłków służą cych zmianie tej sytuacji. Szczególnie w miastach pozastolicą , które nie miały dotychczas wielu doświadczeń w kontaktach z cudzo-ziemcami, zauważalny jest brak systemu wsparcia procesu adaptacji i integra-cji migrantów zarobkowych.

Zmiana tego stanu rzeczy wymaga zwię kszenia funduszy na szkolenia dlalokalnej administracji (np. w dziedzinie prawodawstwa odnoszą cego się doobcokrajowców, ale też w kwestii potrzeb i charakterystyk poszczególnych

grup imigranckich oraz kompetencji kulturowo-ję zykowych urzę dników) oraz poprawienia systemu administracyjnej obsługi cudzoziemców (zwłaszcza na poziomie urzę dów wojewódzkich). Wię kszego wsparcia (w tym finansowego)wymaga też sektor usług publicznych, z którego korzystają cudzoziemcy.Problem ten całkiem niedawno został zauważony przez władze stolicyw zwią zku z obecnością na terenie miasta znacznej grupy uchodźców czeczeń-skich, którym winna być zapewniona opieka medyczna, dostę p do edukacji itp.(Jasiakiewicz i Klaus 2006).

Celowe byłoby wsparcie instytucji (placówek medycznych, szkół, centrów pomocy rodzinie) oferują cych pomoc imigrantom, a docelowo stworzeniesystemu integracji różnych grup imigrantów (nie tylko, tak jak dotychczas,uchodźców i repatriantów). Niezwykle ważnym elementem tego systemu

powinno być uruchomienie stałych punktów informacyjno-konsultacyjnychobsługują cych wszystkich imigrantów, gdzie udzielane byłyby informacjew kwestiach rynku pracy, polskiego prawa, działania wyspecjalizowanychinstytucji itp. Celowe byłoby zatrudnienie w nich pracowników indywidualniewspomagają cych zgłaszają cych się imigrantów w procesie adaptacyjno-integracyjnym. Częściowo (zwłaszcza w wypadku odległych kulturowo i naj-liczniejszych w Polsce grup) rolę tę spełniać mogliby odpowiednio dobranii przeszkoleni rodacy imigrantów, którzy sami stanowiliby zachę cają cy przy-k ład integracji z polskim społeczeństwem. Nota bene, aktywne i wielorakiewłą czenie w system integracji samych migrantów wydaje się bardzo korzyst-ne. W Warszawie w pewnej części proces adaptacji wspierają organizacje

pozarzą dowe, ale działania te koncentrują się głównie na pomocy uchodźcomoraz czę sto mają akcyjny lub nawet doraźny charakter. Tymczasem potrzebne

jest wypracowanie trwałego i zintegrowanego systemu, uwzglę dniają cegorównież, przynajmniej w pewnym zakresie, imigrantów zarobkowych (szcze-gólnie z niektórych krajów, np. z Wietnamu).

Należałoby wspierać już sprawdzone akcje i programy organizacji poza-rzą dowych oraz wykorzystać doświadczenia zebrane w czasie dotychczaso-wych działań (nakierowanych głównie na uchodźców i repatriantów) do



103

stworzenia podstaw integracji różnych grup migrantów, w tym imigrantówzarobkowych. Szczególnie ważne byłoby zorganizowanie bezpłatnych

i powszechnych szkoleń oraz kursów ję zyka i kultury polskiej dla cudzo-ziemców (trafność takiej inicjatywy pokazuje na przyk ład popularność kur-sów ję zyka polskiego prowadzonych w Ośrodku Migranta). Warte rozważe-nia byłoby też wprowadzenie obowią zkowych kursów integracyjnych dlacudzoziemców, np. dla osób pragną cych uzyskać zezwolenie na pobyt stałylub polskie obywatelstwo37, tym bardziej, że istnieje możliwość sfinansowa-nia tego typu kursów dla obywateli państw trzecich z unijnych funduszy.

Wię cej działań integracyjnych powinno być nakierowane na dzieci imi-grantów, gdyż czę sto to one są łą cznikami mię dzy imigrantami a społeczeń-stwem przyjmują cym (przyk ładem tego może być faktyczne zapewnieniedostę pu do szkoły dla dzieci obję tych obowią zkiem szkolnym, niezależnie odich statusu prawnego, uruchomienie specjalnych świetlic, gdzie dzieci imi-granckie mogłyby mieć dodatkowe, wyrównują ce lekcje ję zyka polskiego38,otrzymywać pomoc w nauce i mieć kontakt z rówieśnikami). Działania proin-tegracyjne powinny obejmować tak że działalność edukacyjną nakierowaną na

polskie społeczeństwo i jego podstawowe instytucje, np. system szkolny(uwrażliwienie szkół na kwestię praw dzieci imigranckich oraz szerszeuwzglę dnienie w programie szkolnym zagadnień dotyczą cych np. uprzedzeń i dyskryminacji poprzez szkolenia nauczycieli, włą czanie odpowiednich ele-mentów do podr ę czników szkolnych, wykorzystywanie programów edukacyj-nych organizacji pozarzą dowych).

Badanie pokazało tak że brak jednego spójnego systemu zbierania, opraco-wania i analizowania danych na temat cudzoziemców w poszczególnych mia-stach i regionach. System taki powinien umożliwiać uzyskanie wiarygodnychinformacji dotyczą cych liczebności, sytuacji i warunków życia społecznościimigranckich oraz relacji mię dzy imigrantami a społecznością lokalną , zwłasz-cza poza Warszawą . Monitoring sytuacji i prognozy był by szczególnie ważnyw odniesieniu do zmian na rynku pracy (tak że tych bę dą cych konsekwencją

obecności imigrantów i zwią zanych ze zmianami polityki imigracyjnej) orazzmian w sytuacji społeczno-ekonomicznej regionów. Na podstawie zebranychinformacji i oceny sytuacji władze powinny projektować i realizować adekwatnew danym kontek ście działania, korzystają c, kiedy można, również z praktyk wypracowanych i sprawdzonych w państwach imigracyjnych. Ważne byłobytak że zainicjowanie przez władze lokalne stałych form komunikacji z reprezen-tantami społeczności migranckich. Pomogłoby to w lepszej orientacji w sytuacji

37

Z kursu tego mogłoby zwalniać zaliczenie testu integracyjnego, analogicznego dotego, który obowią zywał by na koniec programu dla uczestników kursów.38 Za prowadzenie wyrównują cych lekcji ję zyka polskiego odpowiedzialne są gminy,

które jednak nie realizują w wystarczają cy sposób tego zadania.



104

imigrantów przez lokalną administrację i zapewniłoby lepszy dwustronny prze- pływ informacji, np. podnoszą c wiedzę migrantów na temat możliwości legali-

zacji pobytu, zmian w przepisach dotyczą cych cudzoziemców, uprawnie

ń i obowią zków, które wiążą się z ich statusem. Dialog z przedstawicielami spo-

łeczności imigrantów jest istotny szczególnie w przypadku integracji grupznacznie odmiennych kulturowo od polskiego społeczeństwa, w których integra-cja odbywa się nieraz bardziej na poziomie grupowym niż indywidualnym (tak

jak ma to miejsce w wypadku Wietnamczyków w Polsce). Wydaje się , że – zwłaszcza poza Warszawą – ważny był by impuls, by pobudzić imigrantów dowię kszej samoorganizacji i działań nakierowanych na integrację .

W tym kontek ście warto jeszcze raz podkreślić, wykazaną w badaniu, rolę instytucji etnicznych dla procesów integracji migrantów w Polsce. Badanie

pokazało, że Wietnamczycy zdecydowanie częściej niż Ukraińcy zrzeszają się ,wykształcają instytucje etniczne i organizują dla swej społeczności usługi.W pierwszej wspomnianej grupie można zauważyć nie tylko dużą liczbę róż-nych organizacji i niesformalizowanych inicjatyw, ale i ich duże zróżnicowa-nie (pod wzglę dem stosunku do Wietnamu i celu działalności) oraz nieraz ichkonkurencyjne działanie. Instytucje te w zależności od swojej specyfiki od-grywają odmienną – czasami konkurencyjną , czasami komplementarną – rolę w procesie integracji Wietnamczyków w Polsce. Zagadnienie to wymaga dal-szych analiz. Również w społeczności ukraińskiej, choć nie w takim stopniu

jak wśród Wietnamczyków, można dostrzec instytucje, które odgrywają wspomagają cą rolę w adaptacji Ukraińców w Polsce. Wśród nich najważniej-sze znaczenie ma Kościół grekokatolicki. Warto zauważyć, że mimo iż poma-rańczowa rewolucja wyzwoliła potencjał stowarzyszeniowy ukraińskich mi-grantów, to podję te w tamtym okresie inicjatywy póki co nie zaowocowały

jakimiś trwałymi instytucjami (Stefańska 2008). Choć mogą stanowić onefundament dla nowych działań, raczej nie jest prawdopodobne wyłonienie się wśród ukraińskich migrantów tak pr ężnych instytucji etnicznych jak wśródWietnamczyków z powodu kulturowych charakterystyk tej zbiorowości, rela-

tywnie łatwego funkcjonowania tej grupy w Polsce i typu strategii adaptacyj-nej jej członków.

Zakończenie

Przeprowadzone badanie ukazało zróżnicowany przebieg, mechanizmyi uwarunkowania procesu integracji imigrantów w Polsce. Zróżnicowanie towią zało się przede wszystkim z odmiennym krajem pochodzenia badanychgrup imigranckich (ich kulturowymi charakterystykami, dystansem mię dzykrajem pochodzenia migrantów a Polsk ą , stopniem akulturacji migrantówrozumianym jako nabycie kompetencji w zakresie ję zyka i kultury polskiej),



105

a tak że różną sytuacją prawną i trwałością wię zów poszczególnych kategoriiimigrantów z Polsk ą . Wykazana została kluczowa rola rynku pracy w procesie

integracji migrantów z Ukrainy i Wietnamu w Polsce.W świetle przeprowadzonych badań integracja imigrantów w Polsce okaza-ła się nie stanowić palą cego problemu, ze wzglę du na małą dotychczasową skalę długoterminowej i osiedleńczej imigracji do Polski oraz z powodu kie-runków dotychczasowego napływu cudzoziemców (głównie z są siednich,

bliskich kulturowo krajów). Badanie pokazało zadowalają ce alternatywne(czę sto oddolne) mechanizmy adaptacyjne w wypadku badanych najważniej-szych zbiorowości imigrantów zarobkowych. Warto jednak wykorzystać tę sytuację do wypracowania kompleksowego podejścia integracyjnego i efek-tywnej polityki integracyjnej, w celu zarówno jak najlepszego wykorzystaniaobecności imigrantów, jak i z myślą o przyszłości, by uchronić się przed po-ważniejszymi problemami i konfliktami. Byłoby dobrze, by proces integracji

przebiegał w wię kszym stopniu i obejmował wię cej wymiarów, a do tego potrzebna jest aktywna, przemyślana i długofalowa polityka państwa.



106



107

Wnioski

Zespół O środka Badań nad Migracjami

Współczesne migracje Polaków – skala

1. Obraz współczesnej mobilności Polaków to wizja niemalże exodusu,masowych wyjazdów milionów osób szukają cych lepszego życia w kra-

jach lepiej rozwinię tych. Z punktu widzenia badań nad migracjami

z Polski tego typu wizja jest, po pierwsze, bardzo dużym uproszczeniemi wielokrotnie nie jest zgodna z obrazem, który powstaje dzię ki analiziedostę pnych danych statystycznych. Po drugie zaś, jest wyrazem dalekie-go od rzeczywistości przekonania, że we współczesnym świecie migra-cje są zjawiskiem nietypowym, a ponadto, że dominują cą formą mobil-ności jest zmiana stałego miejsca pobytu i pracy.

2. Ocena skali współczesnych migracji z Polski jest bardzo trudna, o ilew ogóle możliwa. Jeśli chodzi o liczbę stałych mieszkańców Polski

przebywają cych za granicą dłużej niż dwa miesią ce, najbardziej wiary-

godna wydaje się analiza dokonana pod koniec 2007 r. przez GUS.Zgodnie z tą oceną , 1 stycznia 2007 r. 1 milion 950 tysię cy stałychmieszkańców Polski przebywało ponad dwa miesią ce w innym kraju.Według szacunku OBM, z tej liczby około 1 milion 100 tysię cy osóbopuściło Polsk ę po 1 maja 2004 r. Oceny te powinny być przy tym trak-towane raczej jako dolne granice przedziału, w którym mieści się fak-tyczna liczba osób przebywają cych za granicą . W sytuacji braku admini-stracyjnej kontroli mobilności i transformacji jej form w kierunkumigracji czasowych, liczba Polaków przebywają cych za granicą z tru-

dem poddaje się ocenie statystycznej, a dodatkowo może się drastyczniezmieniać w odpowiedzi choć by na sezonowość aktywności ekonomicz-nej w krajach docelowych.

3. Wstą pienie Polski do UE odegrało rolę przełomowego czynnika o cha-rakterze instytucjonalnym. Ukształtował się wtedy nowy, zasadniczy

podział na trzy grupy krajów potencjalnie atrakcyjnych dla pracowni-ków z Polski: kraje UE, które nie zastosowały czasowych ograniczeń w dostę pie do swego rynku pracy, kraje UE (oraz EOG wraz ze Szwaj-carią ), które zastosowały takie ograniczenia, oraz kraje spoza UE

(zwłaszcza USA). Kraje z tej ostatniej grupy z oczywistych wzglę dówistotnie straciły na swej atrakcyjności.

5.



108

Współczesne migracje Polaków – struktura

4. Migracje z Polski po 1 maja 2004 roku łą czą w sobie elementy cią głościi zmiany w porównaniu z mobilnością okresów poprzednich. Najważniej-szym elementem cią głości jest dominacja czasowych form migracji orazzarobkowych motywów mobilności. Zmiana wiąże się głównie z umaso-wieniem migracji do wcześniej rzadko odwiedzanych krajów anglosaskich(Wielka Brytania, Irlandia) ze wszystkimi konsekwencjami w sferze struk-tury i skutków migracji.

5. Dane BAEL uprawniają do przyję cia wniosku o zasadniczej zmianie kie-runków geograficznych migracji mieszkańców Polski. Porównanie liczby

osób, które stały się migrantami w okresie przed- i poakcesyjnym wskazuje, że pozycję zdecydowanie dominują cego kraju docelowego, czyli Nie-miec zajęła Wielka Brytania. Udział trzech krajów, które po wejściu Pol-ski do UE nie ograniczyły dostę pu do swojego rynku pracy, tj. WielkiejBrytanii, Irlandii i Szwecji, wzrósł z 10% do 47%, podczas gdy udział trzech najważniejszych krajów docelowych w okresie przedakcesyjnym

– Niemiec, USA i Włoch – obniżył się z 63% do 35%.6. Wiele przesłanek wskazuje, że wzrost dynamiki migracji do nowych kra-

jów docelowych nie musi dokonywać się kosztem tradycyjnych krajówemigracji Polaków – wr ę cz przeciwnie – skala wyjazdów do Niemiec, czyStanów Zjednoczonych pozostaje na wzglę dnie stabilnym poziomie, comoże oznaczać, że rozszerzenie UE nie tyle wyhamowało migracje dowcześniej najważniejszych krajów docelowych, co raczej otworzyło nowerynki dla w dużej mierze nowych migrantów.

7. We współczesnym strumieniu migracyjnym z Polski współwystę pują odr ę bne formy prawne migracji i pracy podejmowanej przez migrantów:migracje pracownicze, rodzinne lub pod pozorem uprawiania turystyki, mi-gracje regulowane przez umowy bilateralne dotyczą ce specyficznych formzatrudnienia, migracje wynikają ce ze swobody osiedlania się lub otwarciarynku pracy, migracje uczniów, studentów, stażystów i naukowców itp.W odniesieniu do statusu zatrudnienia za granicą wystę puje: zatrudnieniew szarej strefie, zatrudnienie sezonowe poddane zasadzie rotacji i nieskr ę -

powane żadnymi specjalnymi ograniczeniami zatrudnienie kontraktowe.8. Typy te są reprezentowane z różną intensywnością w poszczególnych

krajach docelowych. Niemcy i Włochy przycią gają osoby relatywnie star-sze i (podobnie jak Holandia) słabo wykształcone, a Irlandia i Wielka Bry-tania – relatywnie młodsze i średnio lub wysoko wykształcone, podczasgdy USA stanowi przyk ład kraju, do którego stosunkowo licznie wyjeż-

dżają reprezentanci obu tych typów. Rynek pracy Włoch i Hiszpaniisprzyja podejmowaniu zatrudnienia nielegalnego lub sezonowego, pod-czas gdy rynek Niemiec, Holandii i Norwegii – zatrudnienia wprawdzie



109

mało stabilnego, ale legalnego. Z kolei liczba ofert pracy w Wielkiej Bry-tanii i Irlandii jest na tyle znaczna, że umożliwia zróżnicowane strategie

i zachowania migrantów, to zaś

kreuje różnorodne typy migracji.9. Wstą pienie Polski do UE zmieniło również istotnie mapę pochodzenia

migrantów. Wprawdzie kilka województw zachowało funkcję ważnegorezerwuaru migrantów, a kilka innych pozostało niejako na marginesie te-go zjawiska, ale zarazem znaczenie niektórych regionów wyraźnie wzro-sło, a niektórych zmalało. Wiodą ce znaczenie utrzymały podkarpackiei dolnoślą skie oraz, mimo dużego spadku udziału w całkowitym odpływiez Polski, małopolskie i lubelskie, a dołą czyło do nich świę tokrzyskie. Ge-neralnie, po akcesji nastą pił znaczą cy wzrost zróżnicowania terytorialnegostrumienia migracyjnego z Polski.

10. Migranci z Polski są zbiorowością silnie zróżnicowaną i pod wielomawzglę dami odmienną od populacji mieszkańców Polski. Po pierwsze,charakteryzują się dużą przewagą liczebną mężczyzn nad kobietami. Podrugie, udział wśród nich osób w młodym wieku, zwłaszcza w tzw. wie-ku mobilnym (20–44 lata), jest znacznie wyższy od analogicznegoudziału w całej populacji. Po trzecie, szczególnie wysok ą sk łonnością dowyjazdów zagranicznych odznaczają się mieszkańcy wsi i małych miast.Wreszcie, migranci, którzy ukończyli już 15 lat, są najczęściej absol-wentami zasadniczych szkół zawodowych, a drugą co do wielkości gru-

pą są migranci mają cy wykształcenie średnie zawodowe. Migranciz wykształceniem wyższym są relatywnie mniej liczni, choć w porów-naniu do struktury populacji generalnej mamy do czynienia z procesem

pozytywnej selekcji wyjeżdżają cych (wyraźna nadreprezentacja).11. Analiza współczesnych migracji Polaków prowadzi do konkluzji, że ludzie

opuszczają cy Polsk ę w obecnym okresie są silnie zróżnicowani, bowiem domigracji sk łaniają ich odmienne czynniki i przyświecają im odmienne mo-tywy. Obok ludzi ambitnych, młodych i dobrze wykształconych, pochodzą -cych z dużych ośrodków miejskich, gdzie byliby potrzebni, w znacznie

wię kszej proporcji odpływa ludność wprawdzie również najczęściej młoda,ale znacznie gorzej wykształcona i zamieszkują ca skupiska, w których per-spektywy karier indywidualnych były drastycznie ograniczone, w tymw sporej części ludność zbę dna z punktu widzenia potrzeb polskiego rynku

pracy. Ma to istotny wpływ na ocenę skutków migracji.

Współczesne migracje Polaków

– uwarunkowania i mechanizmy

12. Sytuacja na polskim rynku pracy to bez wą tpienia jeden z kluczowychczynników kształtują cych wzorce migracji z Polski. Z badania wynika



110

jednak, że zmienia się charakter tego wpływu. O ile w latach 90. XXwieku najważniejszą przyczyną migracji był brak miejsc pracy, czyli

bezrobocie, to obecnie ważniejszym czynnikiem wypychają cym jestniedopasowanie strukturalne w sferze kwalifikacji. Równie ważnymiczynnikami zwię kszają cymi sk łonność osób do migracji są tak że niskiewynagrodzenia, niekorzystne warunki pracy oraz brak perspektyw roz-wojowych w miejscu pracy. Niskie płace powodują , że część młodychosób po ukończeniu nauki w ogóle nie rozważa pozostania na polskimrynku pracy, tylko od razu decyduje się wyjechać za granicę .

13. Akcesja Polski do UE miała duży, ale zapewne nie decydują cy wpływna zachowania migracyjne Polaków. Wynika to z faktu, że w najważ-niejszych regionach wysyłają cych migrantów mieliśmy do czynieniaz relatywnie dojrzałymi instytucjami migracyjnymi (sieciami migra-cyjnymi), a tak że z ograniczonym – przynajmniej w pierwszej fazie

– dostę pem obywateli Polski do unijnego rynku pracy. Tym niemniej,wraz z akcesją do UE nastą piło poszerzenie puli osób, które podejmują mobilność zagraniczną . Ten właśnie efekt wynika głównie z uwarunko-wań instytucjonalnych: sprzyjały one zmianom na migracyjnej mapiePolski, czyli nasyceniu migracji w miejscach o długotrwałych tradycjachmigracyjnych (Podlasie, Ślą sk), któremu towarzyszy pojawianie się nowych miejsc o dużym potencjale migracyjnym (Podkarpacie, świę to-krzyskie).

14. Aktualna sytuacja oraz prognozy demograficzne wskazują na stopniową zmianę charakteru wpływu czynnika demograficznego (rozmiary i struk-tura populacji) na migracje Polaków. O ile do tej pory, szczególnie w la-tach 2000–2006, sprzyjał on emigracji, a do 2010 r. jego rola bę dzieneutralna, to w późniejszym okresie stanie się ograniczeniem dla odpły-wu ludności.

15. Rola sieci migracyjnych we współczesnych migracjach Polaków pozo-staje wciąż bardzo duża, ale trzeba zwrócić uwagę , że jest ona zróżni-cowana w zależności od kraju docelowego i cech strukturalnych migran-tów. Osoby dobrze wyposażone w kapitał ludzki zdają się polegać w mniejszym stopniu na nieformalnym wsparciu grupy rodzinnej i kole-żeńskiej. Mniejsza rola sieci może również wynikać z faktu, że w kra-

jach sfery ję zyka angielskiego w ostatnim okresie migrantom (w tymz Polski) łatwiej było o pracę niż w pozostałych trzech krajach, a w ta-kiej sytuacji mniejsze znaczenie ma wsparcie ze strony sieci, natomiastwię ksze – indywidualne walory pracownicze (poziom kwalifikacjii kompetencji kulturowych).

16. Rola sieci pozostaje dominują ca w przypadku tych krajów, które jak dotą dnie otwar ły swojego rynku pracy dla obywateli polskich (Niemcy), bą dź też tych, w których dominuje zatrudnienie nielegalne (Włochy).



111

Skutki odpływu

17. Współczesne migracje z Polski pokazały dobitnie, iż rynek pracy w Polsce jest wysoce nieefektywny. Masowy odpływ siły roboczej za granicę niewymusił w cią gu pierwszych lat pożą danych dostosowań i realokacji we-wnę trznych. Nie nastą pił wyraźny wzrost aktywności zawodowej ani prze-

pływ mię dzy sektorami ekonomicznymi czy jednostkami terytorialnymi.Reakcje płacowe okazały się zbyt słabe na to, by wzmocnić te procesy.Zawodzą mechanizmy regulacyjne, ale również mają ce wspierać rynek

przepisy i praktyki administracyjne.18. Skutki najnowszych migracji z Polski są wielostronne. Najważniejsze z nich

to efekty demograficzne, ekonomiczne i społeczne. W wię kszości przypad-ków dyskurs na temat migracji koncentruje się na ekonomicznych i spo-łecznych skutkach mobilności. Jednocześnie wiedza na ten temat jestzazwyczaj bardzo nik ła. Przez ostatnich kilka lat w Polsce ma miejsce pro-ces stopniowego przechodzenia od fazy entuzjazmu do fazy poważnychobaw i wskazywania zagrożeń wynikają cych z mobilności Polaków. Zmia-ny nastrojów społecznych i politycznych nie wynikają jednak z ugruntowa-nej wiedzy, a raczej z wą tłych, czę sto anegdotycznych wr ę cz przesłanek.

19. Skutki demograficzne obejmują nie tylko znaczny ubytek ludności, ale

również deformacje struktury demograficznej. Ubytek ludzi przejawia się przede wszystkim w uszczerbku wśród młodych roczników wieku pro-dukcyjnego, co potę guje proces starzenia się populacji lub rosną cego ob-ciążenia osób w wieku produkcyjnym ludźmi starymi. Z drugiej strony,odpływ młodych zmniejsza demograficzny potencjał reprodukcyjny. Uro-dzenia dzieci migrantów w innych krajach obniżają i tak już bardzo nisk ą

płodność w Polsce. Pośrednim tego skutkiem jest wię c relatywny wzrostznaczenia ludzi starych w populacji Polski. Co istotne, efekty demogra-ficzne (podobnie jak ekonomiczne i społeczne) uwidaczniają się z różną

intensywnością w poszczególnych regionach Polski.20. Na poziomie skutków społecznych podkreśla się zwykle negatywny

wpływ migracji na sfer ę zwią zaną z rodziną . Z drugiej strony jednak, co-raz wię ksza część wyjazdów ma z założenia rozwojowy charakter. Kom-

petencje zdobywane za granicą , takie jak znajomość ję zyka, kultura pracy,stosunek do różnorodności kulturowej, mogą być przenoszone na grunt

polski i zmieniać obraz lokalnych społeczności.21. Niezależnie od tego, że skala transferów finansowych na poziomie gospo-

darki Polski jest niewielka, to bez wą tpienia transfery migrantów w okre-

sie okołoakcesyjnym zwię kszały dochody wielu gospodarstw migranc-kich, wpływają c korzystnie na ich poziom życia i redukują c sfer ę ubóstwana poziomie społeczności lokalnych.



112

22. Wpływ transferowanych środków na funkcjonowanie migrantów orazspołeczności lokalnych należy ocenić bardzo pozytywnie. Chodzi tutaj nie

tylko o najczę stsze wydatki na bieżą ce potrzeby, które czę sto umożliwiają przetrwanie, ale również za pomocą mechanizmu mnożnikowego napę -dzają lokalne gospodarki. Bardzo duże – i coraz wię ksze – znaczenie mają wydatki „quasi-inwestycyjne”, takie jak choć by wydatki mieszkanioweoraz inwestycje zwłaszcza te w kapitał ludzki.

23. Analiza danych statystycznych wskazuje na nastę pują ce zależności: wrazz odpływem znacznych zasobów pracy za granicę nastą piło obniżenie po-ziomu bezrobocia (eksport bezrobocia), a w dalszej perspektywie pojawiłysię niedobory siły roboczej. Objawem tych ostatnich są rosną ce wskaźnikiwakatów, a tak że wyniki badań przedsię biorców wskazują ce na corazwię ksze problemy z pozyskaniem i utrzymaniem siły roboczej (traktowa-ne jako kluczowa bariera wzrostu). Wraz z pojawiają cymi się niedoboramisiły roboczej rośnie tak że presja na wzrost płac, widoczna zwłaszczaw przypadku takich sektorów, jak budownictwo czy usługi.

24. Analiza w ramach tego projektu pokazała jednak, że nawet dysponują cdostę pnymi danymi na poziomie makro, trudno byłoby o bezwarunkowe

przyję cie takiej wizji wpływu migracji na procesy rynku pracy. Po pierw-sze, okres poakcesyjny to nie tylko faza masowych migracji, ale również czas bardzo dobrej koniunktury gospodarczej i ożywienia w wielu sekto-rach, co prowadzi do wzrostu zatrudnienia i problemów ze znalezieniem

pracowników. Po drugie, niezależnie od wyją tkowej skali migracji z Pol-ski, ich wpływ na procesy polskiego rynku pracy nie może być duży zewzglę du na nieporównywalną skalę zjawisk. Po trzecie, spadek poziomu

bezrobocia oraz wzrost liczby wolnych miejsc pracy może wynikać nie ty-le z odpływu pracowników za granicę , ile z dezaktywizacji zawodowej

polskiego społeczeństwa (na co wskazują choć by dane BAEL). Po czwar-te, wpływ migracji jest o wiele silniejszy w przypadku rynku pracy cechu-

ją cego się silną nierównowagą o charakterze strukturalnym, czyli takiego jak polski. Obserwowane obecnie zjawiska to nie tyle skutek migracji per se, co raczej wzmocnienia przez odpływ pewnych tendencji i tak już tutajwcześniej obecnych (na przyk ład kwestia reformy systemu kształceniazawodowego).

25. Podstawową cechą najnowszych migracji zarobkowych z punktu widzeniarynku pracy w Polsce jest ich zróżnicowany charakter. Część migrują cychczyni to ze wzglę du na trudności ze znalezieniem zatrudnienia w Polsce,a część po to, by zdobyć nowe umieję tności lub doświadczenie zawodo-we. Zdecydowana wię kszość osób, w tym wielu bezrobotnych, migruje

jednak głównie ze wzglę du na niedostateczny (w stosunku do oczekiwań raczej niż faktycznych możliwości przetrwania) poziom dochodów gospo-darstwa domowego lub niskie stawki płac. Taka cecha nie musi mieć



113

istotnego bezpośredniego ani natychmiastowego wpływu na równoważe-nie rynku pracy w Polsce, bior ą c pod uwagę jego „wielkość”. Nie można

natomiast wykluczyć jej wielkiego znaczenia pośredniego, zwłaszcza dlaulepszenia mechanizmu alokacyjnego rynku pracy, na przyk ład poprzezstwarzanie przez migracje silnej presji płacowej.

26. Niezależnie od faktu, że migranci z Polski są , przynajmniej do pewnegostopnia, pozytywnie selekcjonowani w odniesieniu do poziomu kapitałuludzkiego, jakim dysponują , docierają oni przede wszystkim do drugo-rzę dnych sektorów rynków pracy w krajach docelowych i podejmują typowo imigranckie prace w budownictwie, rolnictwie, hotelarstwie, usłu-gach domowych. Wynika to przede wszystkim ze struktury popytu na pra-

cę w tych krajach, a tak że ze strategii migracyjnych, których istotnymelementem jest gotowość do podejmowania tymczasowego (przynajmniejw założeniu) zatrudnienia poniżej formalnych kwalifikacji zawodowychi aspiracji.

Migracje powrotne

27. Każdy odpływ ludności powoduje, że po pewnym czasie nastę puje na-

pływ, zazwyczaj o charakterze powrotnym. Wynika z tego, że problemnie w tym, czy po najnowszej fali emigracyjnej bę dą migracje powrotne,lecz w jakiej skali nastą pią i jak strumień powrotny zostanie rozłożonyw czasie.

28. Powroty mogą być dla gospodarki zarówno korzystne jak i niekorzystne.Kwestia ta ma charakter złożony, zależny od wielu niemożliwych obecniedo przewidzenia okoliczności. Masowy powrót wię kszości migrantówz pewnością jeszcze bardziej zdestabilizował by polski rynek pracy i insty-tucje zabezpieczenia społecznego. Niekorzystny obrót przybrałyby powro-

ty również wtedy, gdy wśród reemigrantów przeważaliby ci, którym się zagranicą nie powiodło, którzy nie zgromadzili oszczę dności, ani nie nabyli pożytecznych na rynku pracy umieję tności, którzy za granicą korzystaliz opieki socjalnej itp.

29. Wiele badań realizowanych zarówno w Polsce, jak i w krajach docelo-wych, zawiera argumenty na rzecz tezy, że najnowsza (zwłaszcza poakce-syjna) migracja z Polski jest w mniejszym stopniu niż wcześniejsze falemigracyjne nastawiona na powrót, zwłaszcza na szybki powrót. Z drugiej

jednak strony nieokreśloność strategii migracyjnych współczesnych mi-

grują cych Polaków sprawia, że poprawa sytuacji społeczno-ekonomicznejw Polsce z dużym prawdopodobieństwem skutkować bę dzie nasileniemfali powrotów.



114

Transformacja z kraju emigracji w kraj imigracji netto

30. Współczesne procesy migracyjne w Polsce należy analizować w kontek ścietransformacji naszego kraju z państwa emigracji w kraj imigracji. Jak poka-zują dotychczasowe doświadczenia, w wię kszości przypadków zmianastatusu migracyjnego była poprzedzona przez masową emigrację , głę bokispadek płodności, a przede wszystkim przez reformy gospodarcze, w tym

poszerzenie zasię gu i zwię kszenie efektywności alokacyjnej rynku pracy.Fakt wystę powania w Polsce wszystkich tych elementów (zapewne z wyją t-kiem reform rynku pracy) sk łania do przypuszczenia, że proces transforma-cji stanie się wkrótce udziałem tak że naszego kraju. Jest to jeden z kluczo-

wych powodów, dla których warto badać procesy imigracji do Polski, nawet jeśli zjawisko to nie ma dużego – w sensie ilościowym – znaczenia.31. Zmiana wpływu demografii z czynnika stymulują cego na destymulują cy

w stosunku do odpływu z Polski bę dzie wpływać na potencjalną imigra-cję . W tej mierze kluczową rolę może mieć przede wszystkim bardzo duży

prognozowany na najbliższe lata wzrost czynnika obciążenia. Sprostanierealnym wynikają cym z tego problemom, zwią zanym z potrzebą zapew-nienia ludziom starszym warunków godnego życia, bę dzie w tej perspek-tywie czasu możliwe tylko poprzez imigrację .

Cudzoziemcy na polskim rynku pracy

– skala i struktura zjawiska

32. Oficjalne dane na temat napływu do Polski wskazują na marginalność zjawiska imigracji. Dodatkowo, w oparciu o wiele źródeł danych można

przyjąć tezę o zmniejszają cej się skali imigracji w ostatnich latach.33. Dostę pne dane statystyczne pokazują silną dwoistość procesu migracji do

Polski: z jednej strony mamy do czynienia z napływem z krajów EuropyZachodniej oraz USA, z drugiej, z krajów byłego ZSRR. Inne kategorie(np. uchodźcy) mają znaczenie marginalne. Dwoistość ta dotyczy nie tylkosamego napływu, ale i uczestnictwa cudzoziemców w polskim rynku pracy.

34. Jedną z najbardziej dyskusyjnych kwestii jest skala zatrudnienia nielegal-nego. Ze wzglę du na brak pogłę bionych badań trudno odnieść się do sza-cunków, według których skala tego zjawiska mogłaby wynosić nawet kil-kaset tysię cy osób w skali roku. Pewne przesłanki wskazują jednak na to,że skala zatrudnienia nielegalnego może być bardzo duża: struktura imi-

grantów uzyskują cych zezwolenia na pracę , ich kwalifikacje i pozycjazawodowa, a tak że liczne przyk łady przedsię biorstw, gdzie zatrudnieniecudzoziemców ma (bą dź miało) charakter masowy.



115

35. Od 2005 roku na polskim rynku pracy zaznacza się coraz wyraźniejszyniedobór pracowników. Dotyczy on z różną intensywnością różnych sek-

torów gospodarki i różnych kwalifikacji zawodowych. Sektorami cierpią -cymi na niedobory podaży pracy są przede wszystkim: przemysł, handelnaprawy oraz budownictwo. Jeśli chodzi o poziom kwalifikacji, to naj-wię ksza liczba miejsc pracy oczekuje na osoby z wykształceniem zasadni-czym zawodowym, ale poszukuje się tak że pracowników z wykształce-niem wyższym i o specjalistycznych kwalifikacjach.

36. Trudno w sposób jednoznaczny ocenić tendencje obserwowane obecnie na polskim rynku pracy. W opinii ekspertów głównym czynnikiem odpowie-dzialnym za obecną sytuację jest dobra koniunktura gospodarcza, która

zwię ksza sk łonność do tworzenia nowych miejsc pracy. Towarzyszą jej jednak wciąż utrzymują ce się niedopasowania strukturalne w przekrojachedukacyjnych, zawodowych oraz terytorialnych. W dalszej kolejności zaobserwowane zjawiska odpowiedzialne są procesy demograficzne orazmigracje zagraniczne, które wzmacniają strukturalne problemy polskiegorynku pracy.

37. Aktualna sytuacja na polskim rynku pracy ma, jak się wydaje, głę bokie podłoże strukturalne. Jeśli tak, to należy oczekiwać, że tendencje te bę dą się pogłę biać w kolejnych latach (choć by za sprawą niekorzystnych ten-

dencji demograficznych). Oznacza to, że w przyszłości imigracja może być nie opcją , a koniecznością . Tendencja ta bę dzie wzmacniana, jeśli na polskim rynku pracy powstawać bę dą segmenty zarezerwowane dla pra-cowników cudzoziemskich – badania wskazały na pierwsze oznaki takie-go procesu.

Realny i potencjalny popyt na pracę cudzoziemców w Polsce

38. Jak dotą d, skala zatrudnienia pracowników cudzoziemskich w Polsce jest bardzo mała, nieco tylko wyższa na poziomie popytu potencjalnego.W tym drugim przypadku trudno jednak określić, na ile deklaracje bada-nych odzwierciedlają realne plany, a na ile są tylko odbiciem atmosfery

panują cej na polskim rynku pracy.39. Jeśli chodzi o struktur ę przedsię biorstw, to relatywnie wyższą sk łonność

do wykorzystania cudzoziemskiej siły roboczej cechuje wię ksze przedsię - biorstwa (najwię ksze doświadczenia miały stanowczo duże firmy), bę dą cewłasnością zagraniczną , bą dź takie, gdzie kapitał zagraniczny miał rela-

tywnie duże znaczenie oraz zlokalizowane w regionie centralnym. W tymostatnim przypadku w tym samym kierunku oddziałują dwa efekty: sil-niejsze bodźce rozwojowe i obecność cudzoziemskiej siły roboczej.



116

40. W zakresie popytu zrealizowanego najwię ksze znaczenie miał sektor przetwórczy oraz usługi, w odniesieniu do popytu potencjalnego – bu-

downictwo. To pozwala przypuszczać, że o ile możliwy bę dzie dopływcudzoziemskich pracowników, sektor ten już wkrótce może być jednymz dominują cych segmentów zatrudnienia imigrantów. W odniesieniu doźródeł podaży cudzoziemskiej siły roboczej zanotowano wyraźną dualiza-cję struktury popytu, z dominują cą rolą mieszkańców krajów ościennych(głównie obywateli byłego ZSRR) oraz, z drugiej strony, obywateli kra-

jów UE.41. Dotychczasowe zatrudnienie cudzoziemców ogranicza się w wię kszości

przypadków do mieszkańców krajów ościennych. Deklaracje na pozio-mie popytu potencjalnego wskazują jednak na dużą otwartość i goto-wość poszukiwania siły roboczej nawet na odległych i egzotycznychrynkach.

42. Niezależnie od tego, że doświadczenia pracodawców wskazują na margi-nalną skalę zatrudnienia imigrantów, to uogólnienie wyników na poziomkraju wskazuje na bardzo duży potencjał, jeśli chodzi o popyt na pracę cu-dzoziemców. Skala popytu potencjalnego świadczy o rosną cej potrzebiezmian w sferze polityki migracyjnej naszego kraju, bowiem trudno sobiewyobrazić, by popyt o takich rozmiarach mógł zostać zaspokojony przyobecnych rozwią zaniach.

43. Skala popytu zgłaszanego przez polskie gospodarstwa domowe okazałasię również bardzo niska, by nie powiedzieć marginalna. Analiza czynni-ków o charakterze strukturalnym tych gospodarstw, które mają za sobą doświadczenia z wykorzystaniem cudzoziemskiej siły roboczej, wskazujena duży potencjał w kierunku rozszerzenia tej sfery.

44. Nie potwierdzono tezy o substytucyjnym charakterze cudzoziemskiej siłyroboczej na polskim rynku pracy. Wr ę cz przeciwnie, wiele argumentówodnoszą cych się do motywów zatrudnienia imigrantów, charakteru ich

pracy czy warunków płacowych wskazywałoby raczej na komplementarną rolę imigrantów, która jednak znaczą co wzrosła w sytuacji zmniejszonej

podaży rodzimej siły roboczej. Do tych samych wniosków prowadzi ana-liza strategii zatrudnieniowych polskich pracodawców.

45. Aktywność rekrutacyjna polskich przedsię biorstw w odniesieniu docudzoziemskiej siły roboczej jest zaskakują co niska. Jeśli już imigranci

pojawiają się w polskich firmach, to jest to zwykle efekt ich własnej ini-cjatywy, bą dź też wynik oddziaływania sieci powią zań. Bierna postawa

pracodawców może oznaczać, że tezy o silnym strukturalnym niedobo-rze pracowników na polskim rynku pracy są w dużym stopniu przesa-

dzone lub też, że nie postrzegają oni imigracji jako realnej szansy narozwią zanie doraźnych problemów z podażą siły roboczej (choć może towynikać z braku doświadczeń w tej mierze).



117

Integracja na polskim rynku pracy

– przypadek Ukraińców i Wietnamczyków

46. Jedną z wyróżniają cych cech dwóch podstawowych grup – osób przyby-łych z Ukrainy i Wietnamu – jest to, że przedstawiciele obu populacjiimigranckich odznaczają się bardzo wysokim stopniem aktywności zawo-dowej, znacznie wyższym niż ludność polska.

47. Podobieństwo polega również na tym, że głównym rodzajem działalnościekonomicznej Ukraińców i Wietnamczyków w Polsce są usługi, chociaż mają one odmienną formę i charakter. Spośród imigrantów przebywają -cych w Polsce długoterminowo, domeną Ukraińców są przede wszystkim

usługi świadczone w edukacji, handlu i ochronie zdrowia, natomiastWietnamczycy zajmują się niemal wyłą cznie handlem i gastronomią . Ciostatni nie różnią się pod tym wzglę dem od migrantów z Wietnamu, któ-rzy w Polsce przebywają czasowo, od niedawna. Natomiast Ukraińcy

przebywają cy czasowo imają się innych zajęć niż ich rodacy osiedleniw Polsce, mianowicie prac w gospodarstwach domowych, prac budowla-no-remontowych oraz prac w gospodarstwach ogrodniczych, warzywni-czych lub temu podobnych.

48. Obecność obu grup imigranckich, przy odpowiedniej polityce i skutecz-

nych mechanizmach ich wielowymiarowej integracji, może być wykorzy-stana z jak najlepszą korzyścią dla Polski.

49. Imigranci z Ukrainy mogą zapewnić siłę roboczą w deficytowych sekto-rach gospodarki. Ich obecność w drugorzę dnym segmencie rynku pracy,

poprzez świadczenie usług domowych, pozwala aktywizować rodzimą kobiecą siłę roboczą . Mogą również odgrywać ważną rolę w rozwoju

budownictwa oraz planowanej modernizacji i rozbudowie infrastrukturyw Polsce, jak również ułatwić zaspokojenie popytu na sezonowych pra-cowników w rolnictwie.

50. Wystę puje niepełne wykorzystanie wysoko wykwalifikowanych imigrantówz Ukrainy. Aby to przezwyciężyć, należy przede wszystkim zapewnić fak-tyczny szerszy dostę p do wykonywania pewnych (zwłaszcza wymagają cychnostryfikacji świadectw i dyplomów) zawodów uprawnionym migrantomosiedlonym w Polsce oraz dążyć do niwelowania praktyk dyskryminacyj-nych stosowanych przez pracodawców (faworyzują cych Polaków).

51. Jeszcze silniejsze są formalne i nieformalne bariery utrudniają ce zatrud-nienie poza niszą etniczną w pierwszorzę dnym sektorze rynku pracy mło-dych Wietnamczyków wykształconych w Polsce. Szczególny potencjał tej

grupy z punktu widzenia jej przydatności dla polskiej gospodarki tkwiw znaczą cej roli imigrantów w pobudzaniu przedsię biorczości i tworzeniumiejsc pracy.



118

52. Wystę pują wewną trzgrupowe różnice w przebiegu integracji wśród od-miennych kategorii imigrantów ze wzglę du na status prawny w Polsce,

zwłaszcza mię dzy imigrantami przebywają cymi lub zatrudnionymi legalniei nielegalnie. W znacznie bardziej dotyczą one Ukraińców niż Wietnam-czyków. Ci pierwsi są przy tym w wię kszym stopniu mobilni zawodowoi łatwiej im osią gnąć awans społeczno-zawodowy (choć niekoniecznie eko-nomiczny).

53. Prawo do legalnej pracy w Polsce, a zwłaszcza zezwolenie na osiedlenie,daje migrantom z Ukrainy możliwość znalezienia zatrudnienia w pierwszo-rzę dnym segmencie rynku pracy i dostę p do wielu zawodów, w tym w sek-torze publicznym, cieszą cych się dużym prestiżem społecznym, podczasgdy migranci nie mają cy tych uprawnień funkcjonują w najniższym seg-mencie rynku pracy. Ci ostatni wolniej podlegają akulturacji, która wśródUkraińców nastę puje generalnie stosunkowo szybko i powszechnie.

54. Mniejsze różnice wystę pują wśród różnych kategorii Wietnamczyków,którzy niezależnie od statusu prawnego w Polsce i swoich indywidualnychcharakterystyk koncentrują się w niewielkiej liczbie branż, a ich aktyw-ność ekonomiczna rozwija się według tego samego wzorca. Wystę pujewśród nich wyraźna tendencja do zachowywania wietnamskiej tożsamościetnicznej. Wśród wietnamskich imigrantów posiadają cych zezwolenie naosiedlenie w Polsce przeważa klasyczna postawa przejawiają ca się w równoczesnym zachowaniu własnej kultury i kontaktów w obr ę bie gru-

py etnicznej oraz koniecznym dopasowaniu się do polskiej kultury i utrzy-mywaniu relacji z polskim społeczeństwem. Kluczową rolę w integracjiodgrywają dzieci wychowane w Polsce. Im mniej pewna sytuacja prawna,mniejsze kompetencje kulturowe i niższy status społeczno – ekonomicznymigrantów, tym silniejsza tendencja separacyjna wśród wietnamskichmigrantów (zwłaszcza czasowych), która manifestuje się tak że w dużejkoncentracji przestrzennej.

55. Rozpatrują c trzy najwię ksze skupiska imigrantów w Polsce – Warszawę ,Kraków i Wrocław, i porównują c sytuację Wietnamczyków i Ukraińcówwe Wrocławiu i w Krakowie na tle sytuacji wietnamskich i ukraińskichmigrantów w Warszawie, można dostrzec, że we wszystkich trzech mia-stach Wietnamczycy – niezależnie od statusu prawnego i innych charak-terystyk – koncentrowali się w dwóch branżach: handlowej i gastrono-micznej. O ile jednak w przypadku Warszawy i Wrocławia ta pierwsza

przeważa nad drugą , w Krakowie wystę powała sytuacja odwrotna, co jestzwią zane ze znaczeniem gastronomii w tym turystycznym mieście. Jeślichodzi o migrantów z Ukrainy, reprezentują oni znacznie wię ksze zróżni-

cowanie branżowe, choć we wszystkich trzech miastach zajmują się podobną aktywnością zarobkową : pracami remontowo-budowlanymi, pomocą domową , handlem i, w mniejszym zakresie, pracą w sektorze



119

edukacyjnym i medycznym (wykonywaną przez migrantów posiadają -cych zezwolenie na pobyt w Polsce) oraz pracami rolniczymi (poza mia-

stami). We wszystkich miastach zaobserwowano dywersyfikację typówdziałalności zarobkowej (np. równoczesne prowadzenie różnych intere-sów usługowo-handlowych).

56. Wietnamscy migranci wszę dzie pozostają grupą charakteryzują cą się gę -stymi sieciami społecznymi, wewnę trzną organizacją i hierarchizacją orazswoistą hermetycznością . Warszawscy Wietnamczycy są bardziej otwarcina kontakty z Polakami niż wrocławscy i krakowscy, reprezentują cy mniej-sze i bardziej hermetyczne, choć w wię kszym stopniu rozproszone prze-strzennie, zbiorowości. Odmiennie niż we Wrocławiu i Krakowie, relatyw-nie wysoka koncentracja przestrzenna imigrantów w Warszawie, zwią zanaz wię kszą ich liczebnością i dużymi skupiskami miejsc pracy, stymulujerozwój społeczności imigranckiej. Wszę dzie jednak integrację Wietnam-czyków można opisać jako w najwię kszym stopniu ekonomiczną , do pew-nego stopnia społeczną , a najmniej kulturową .

57. Zbiorowość Ukraińców jest wysoce zróżnicowana (bardziej niż Wietnam-czyków) pod wzglę dem: statusu prawnego w Polsce, pozycji na rynku

pracy, formy migracji i strategii akulturacyjnej, a tak że identyfikacjietnicznej. Przeprowadzone badania sk łaniają do postawienia tezy, że weWrocławiu i w Krakowie bardziej, w porównaniu do stolicy, widoczni są migranci o uregulowanym statusie i długoterminowych lub osiedleńczych

planach migracyjnych zwią zanych z Polsk ą , a mniej – krótkoterminowimigranci podejmują cy nielegalnie pracę w drugorzę dnym sektorze rynku

pracy, podczas gdy w Warszawie zdecydowanie dominują ci drudzy.58. Reprezentanci żadnej z dwóch nacji nie są nigdzie ważnymi adresatami

pomocy integracyjnej, nie wymagają również dodatkowej pomocy adapta-cyjnej – ukraińscy migranci głównie ze wzglę du na bliskość kulturową ,a Wietnamczycy z racji wsparcia ich procesu adaptacji ze strony własnejgrupy etnicznej.

59. Odmiennie rysuje się polityka miejskich władz wobec imigrantów w trzechmiastach. Jeśli w Warszawie przeważa postawa biernej tolerancji, to weWrocławiu, a zwłaszcza w Krakowie, ostatnio znacznie zaostrzono polityk ę wobec nielegalnych imigrantów i zintensyfikowano kontrolno-represyjnedziałania wobec nich. W Warszawie korzyści zwią zane z ich pobytemi aktywnością są postrzegane jako wię ksze niż w pozostałych miastach.



120



121

Rekomendacje w sferze polityki migracyjnej Polski

Zespół O środka Badań nad Migracjami

Polska polityka migracyjna

a doświadczenia międzynarodowe

1. Procesy migracyjne jako impuls do rozwoju cywilizacyjnego. Zasta-nawiają c się nad skutkami współczesnych migracji dla krajów Europy

Środkowo-Wschodniej, warto zwrócić uwagę na istotną paralelę mię dzyaktualnymi wydarzeniami w naszym regionie a zjawiskami migracyjnymiw krajach Europy Południowej, mają cymi miejsce w drugiej połowie XXwieku. W ich przypadku masowe migracje siły roboczej dały szansę na przeprowadzenie ważnych reform, które w konsekwencji pozwoliływ dłuższej perspektywie osią gnąć wyższy poziom rozwoju cywilizacyjne-go. Niezależnie od analizowanych w pracy skutków migracji, takich jak transfery środków finansowych czy krótko- i średnioterminowy wpływ na

procesy rynku pracy, spektakularna co do skali i dynamiki migracja z Pol-

ski daje szansę , by przeprowadzić reformę polskiego rynku pracy. Refor-ma ta byłaby bardzo trudna w sytuacji permanentnej nadwyżki podaży

pracy, nierównowagi na rynku pracy oraz wysokiego bezrobocia. Uwol-nienie części tego potencjału w postaci migracji stwarza przestrzeń dla re-form i zwię ksza szansę ich powodzenia.

2. Dynamika polityki migracyjnej. Ostatnie lata to faza diametralnej zmia-ny w sferze polityki migracyjnej we wszystkich jej wymiarach: narodo-wym, europejskim i światowym. Trudno mówić o jednym kierunkuzmian, ale w wielu analizowanych przypadkach polega ona na odejściu od

polityki szeroko otwartej na imigrację do ścisłej kontroli napływów,szczególnie osób o niskich kwalifikacjach. Dynamika polityki migracyjnejściśle zwią zana jest ze zmieniają cymi się potrzebami na rynku pracy.

3. Priorytet potrzeb rynku pracy. Dominują ca jest tendencja, by podpo-rzą dkowywać polityki migracyjne interesom ekonomicznym, w szczegól-ności potrzebom rynku pracy. Analiza zmian, jakie zachodzą w ostatnichlatach w państwach imigracyjnych, prowadzi do wniosku, iż potrzeby kra-

jowego rynku pracy stają się głównym determinantem rozwoju polityk migracyjnych. Coraz mniejszy wpływ na ich kształt ma dotychczasowa

tradycja traktowania imigrantów w danym społeczeństwie przyjmują cymczy dominują ca koncepcja wspólnoty narodowej (przyję ty model wspól-noty: polityczny czy etniczny). Wnioski te odnoszą się zarówno do trady-

6.



122

cyjnych krajów imigracji (Kanada, Australia), jak i do tych z nik łymi do-świadczeniami imigracyjnymi (Czechy).

4. Wpływ prawa i polityki UE. Polityka migracyjna UE jest w fazie two-rzenia się , ale w sposób bezpośredni (instytucje, traktaty, dyrektywy) i po-średni (rekomendacje, zalecenia) ma realny i rosną cy wpływ na politykinarodowe. Szczególnie widoczne jest to w takich obszarach, jak politykaazylowa, ochrona granic, zwalczanie nielegalnej migracji czy ustawodaw-stwo dotyczą ce obywateli państw trzecich.

5. Rola opinii publicznej i mediów. Bardzo dużą – i coraz istotniejszą – rolę odgrywa opinia publiczna w krajach osiedlenia, która wymusza nadecydentach politycznych określone stanowisko w kontek ście politykimigracyjnej. Z drugiej strony, implementacja polityki migracyjnej wyma-ga poparcia społecznego. Kluczową rolę odgrywa tutaj obraz imigracjii imigrantów oraz postawa społeczeństwa przyjmują cego wobec nich.Media, kreują c ten obraz, czę sto istotnie odbiegają cy od realiów, mają za-sadniczy wpływ na odbiór imigrantów w społeczeństwie, stają się wię cwpływowym narzę dziem w kształtowaniu opinii publicznej wobec migra-cji i polityki migracyjnej.

6. Potrzeba nowej typologii polityk migracyjnych. W literaturze przedmio-tu funkcjonuje wiele typologii polityk migracyjnych, jednak żadna z nichnie odpowiada wyzwaniom współczesnej sytuacji migracyjnej Polski. Pod-

ję to próbę sformułowania nowej typologii, która mogłaby być punktemodniesienia do dyskusji na temat polskiej polityki migracyjnej. Zapro-

ponowanego podziału nie należy jednak traktować jako wzorcowego, aleraczej jako próbę uporzą dkowania i analizy bogatego w treści i dynamicz-nie zmieniają cego się wycinka rzeczywistości.Tworzą c typologię , uwzglę dniono nastę pują ce czynniki: formułę doktrynymigracyjnej zidentyfikowanej na podstawie oficjalnych dokumentów, sto-sowane instrumenty polityki migracyjnej w kontek ście polityki rynku pra-cy, innowacyjne rozwią zania w zakresie stymulowania napływu imigran-tów, oficjalne i nieoficjalne stanowiska w zakresie debaty na temat politykimigracyjnej prowadzonej na poziomie UE, wpływ uwarunkowań histo-rycznych na obecnie realizowaną polityk ę migracyjną oraz doświadczeniaw praktycznej realizacji polityki migracyjnej. W niewielkim stopniu wzię tonatomiast pod uwagę kwestię integracji imigrantów w społeczeństwie

przyjmują cym, jako pochodną wymienionych wyżej czynników.7. Modele polityki migracyjnej

7.1. Model polityki migracji komplementarnych. W tym modelu imi-granci postrzegani są głównie przez pryzmat potrzeb gospodarki na-

rodowej i traktowani jako komplementarne źródło siły roboczej nakrajowym rynku pracy. Podstawą jego implementacji jest uznanie, iż zgoda na imigrację danej osoby jest uzależniona od możliwości zna-



123

lezienia przez nią zatrudnienia na otwartym rynku pracy państwa przyjmują cego. Polityka koncentruje się na niedoborach o charakterze

strukturalnym – stą d stosowanie systemu punktowego, który selek-cjonuje potencjalnych imigrantów pod k ą tem korzyści dla państwa przyjmują cego oraz zdolności do szybkiej i efektywnej integracji zespołeczeństwem państwa przyjmują cego. Jednocześnie, dopuszcza się możliwość imigracji sezonowej, choć z założenia ma ona mieć znacz-nie mniejsze znaczenie. Niezbę dnym warunkiem powodzenia tego

podejścia jest rozpoznanie potrzeb krajowego rynku pracy, a wię cstworzenie efektywnego systemu monitoringu rynku pracy, który po-zwoli na ilościową i jakościową identyfikację zawodów deficytowychoraz nadwyżek w perspektywie co najmniej średniookresowej. Pań-stwami, które można zaliczyć do realizują cych komplementarną

polityk ę migracyjną , są Australia i Kanada, a w przypadku państweuropejskich najbliższa jest Wielka Brytania (oraz, przynajmniej do

pewnego stopnia, Irlandia). Wydaje się , że w tym kierunku zmierzatak że Republika Czeska.

7.2. Model kolonialno-humanitarnej polityki migracyjnej. Zak łada, żeimigranci z niektórych regionów świata mają specjalne prawa orazułatwienia w zakresie uzyskiwania prawa do wjazdu do danego pań-stwa, co wynika przede wszystkim z doświadczeń historycznych(w wielu przypadkach zwią zanych z okresem kolonialnym). Państwastosują ce ten model mają zwykle liberalny stosunek do imigrantów

podają cych jako cel przyjazdu motywy polityczne czy prześladowa-nie w kraju pochodzenia. Nie ma prymatu potrzeb rynku pracy.Obecnie doktryna ta przechodzi najbardziej diametralne zmiany.Tradycyjnie model ten był wykorzystywany we Francji, Belgii i Ho-landii.

7.3. Model nowych państw imigracyjnych. Cechą wyróżniają cą jest sto-sunkowo niedawna transformacja z państw emigracyjnych w krajeimigracyjne. Wynika z tego charakter prowadzonej polityki, a zwłasz-cza próby, by w oparciu o doświadczenie innych oraz własne realiawytworzyć doktrynę polityki migracyjnej, bardzo czę sto eksperymen-tują c z różnymi instrumentami realizacji działań. Model ten charakte-ryzuje się wzglę dnie liberalnym podejściem do kwestii imigracji.Priorytetem jest uzupełnianie niedoborów na rynku pracy, choć niestosuje się systemów punktowych, zdają c się na działanie wolnegorynku. Typowymi przyk ładami państw stosują cych tak ą polityk ę są Hiszpania, Portugalia i Finlandia.

7.4. Model rezydualnej lub asymilacyjnej polityki migracyjnej. Modelzak łada, że imigracja jest możliwa dopiero po spełnieniu restrykcyj-nych warunków. Warunki te dotyczą przy tym nie tylko przydatności



124

danej osoby dla gospodarki kraju imigracji, ale również gotowościuznania wartości społeczno-kulturowych obowią zują cych w danym

kraju. Jest to model restrykcyjnej polityki imigracyjnej, ograniczają -cej napływy, szczególnie z państw zdecydowanie różnią cych się kul-turowo. Charakterystycznymi przyk ładami państw stosują cych tenmodel są Japonia, Austria i od niedawna Holandia.

7.5. Model wielokulturowej polityki migracyjnej. Opiera się na prze-konaniu, że celowa i korzystna dla społeczeństwa i gospodarki jest

permanentna konkurencja mię dzy przedstawicielami różnych kr ę gówkulturowych, gdyż różnorodność kulturowa jest warunkiem i dajeimpuls do innowacyjności, rozwoju, kreatywności. W zwią zku z tym

równie ważne znaczenie jak kompetencje i kwalifikacje potencjalne-go imigranta ma jego pochodzenie czy narodowość – zatem osoby pochodzą ce z określonych kr ę gów kulturowych mogą mieć określo-ne preferencje. Takie podejście charakterystyczne jest dla politykimigracyjnej Stanów Zjednoczonych.

8. Potrzeba podejścia synkretycznego. W kontek ście sytuacji w Polsce,kraju emigracyjno-imigracyjnego, najbardziej przydatne są doświadcze-nia państw stosują cych modele komplementarnej polityki migracyjnejoraz rozwią zania typowe dla nowych krajów imigracji. Preferencja dla

takiego hybrydowego podejścia wynika, po pierwsze, z braku wcześniej-szych własnych doświadczeń i zwią zanej z tym konieczności szukaniawłaściwych, szczegółowych rozwią zań w doświadczeniach starych kra-

jów imigracyjnych, a po drugie z tego, że takie podejście wiąże się z najmniejszym ryzykiem powstania napięć społecznych i poniesieniaznacznych kosztów zwią zanych z integracją imigrantów.

Polska polityka migracyjna – rekomendacje

Monitoring i kontrola odpł ywu z Polski oraz obecnoś ci imigrantów

9. Istnieje konieczność stworzenia pełnego i efektywnego systemu zbie-

rania i analizy danych statystycznych. Jednym z najważniejszych pro- blemów w analizach współczesnej mobilności mieszkańców Polski oraznapływu do naszego kraju jest dostę pność i jakość danych statystycznych.

Niezależnie od tego, że rzetelna ocena skali migracji jest być może nie-możliwa (o czym decyduje choć by specyfika samej mobilności), należy

podjąć wszelkie możliwe kroki w kierunku poprawy jakości dostę pnych

źródeł danych i tworzenia nowych. Najwię kszy potencjał ma zapewnezbiór BAEL (i badania pokrewne, jak choć by Badanie Warunków ŻyciaLudności), ze wzglę du na panelowy charakter próby i możliwość powią -



125

zania zjawisk migracyjnych z procesami rynku pracy. Niezwykle cenna byłaby modyfikacja próby zapewniają ca reprezentatywność danych na te-

mat migracji, choć by na poziomie wojewódzkim. Dodatkowo, możliwe jest tworzenie alternatywnych źródeł danych. W tej mierze bardzo cenne jest wykorzystane w tym projekcie podejście etnosondażowe. Rozszerze-nie próby o kolejne regiony kraju znaczą co zwię kszyłoby wiedzę o współ-czesnych migracjach Polaków. W dalszej perspektywie należy podjąć zde-cydowane działania, by kolejny spis powszechny stanowił statystyczną

bazę do podsumowania poakcesyjnej aktywności migracyjnej Polaków.10. Konieczne jest zrewidowanie stosowanych dotąd (nieprzystają cych do

rzeczywistości) kategorii statystycznych dotyczących migracji i mi-

grantów oraz stworzenie odpowiedniego zaplecza informacyjnego w ra-mach statystyki publicznej.11. Brak jest pogłębionej analizy sytuacji imigrantów nielegalnie prze-

bywających i zatrudnionych w Polsce. W perspektywie dalszegodynamicznego rozwoju rynku pracy i zapotrzebowania na pracę cudzo-ziemców zalecane byłoby przygotowanie ilościowej i jakościowej analizyuwzglę dniają cej najwię ksze sektory rynku pracy zatrudniają ce nielegalniecudzoziemców, opisują cej najważniejsze czynniki wewnę trzne i ze-wnę trzne generują ce nielegalność zatrudnienia, charakteryzują cej napływ,strategie migracyjne i funkcjonowanie nielegalnych migrantów.

12. Kluczowym dla polityki migracyjnej Polski jest monitoring komple-

mentarności/substytucyjności pracy krajowców przez pracowników

cudzoziemskich. Przeprowadzone badania dają mocną empiryczną pod-stawę do rekomendacji rozluźnienia procedur kontroli napływu cudzoziem-ców i restrykcyjnej polityki dopuszczania ich do polskiego rynku pracy.W chwili obecnej zdecydowanie dominuje efekt komplementarności: uzu-

pełniania, wypełniania niedoborów wystę pują cych na rynku. W przypadkuzagrożenia efektem substytucyjności – wypychania pracowników krajo-wych przez pracowników cudzoziemskich, należałoby uaktywniać proce-dury temu zjawisku zapobiegają ce. Ze wzglę du na to że, granica mię dzykomplementarnością , a substytucyjnością może być płynna, i że, jak wyka-zuje analiza, problem substytucyjności może dotyczyć tylko bardzo kon-kretnych regionów lub branż, w aspekcie identyfikowania zagrożeń substy-tucyjnością kluczowa jest rola systemu monitoringu potrzeb rynku pracy.

13. Niezależnie od przyjętych rozwiązań, konieczne jest urealnienie sto-

sowanego obecnie procesu monitorowania zmian zachodzących na

rynku pracy. Nowy, efektywny system powinien odpowiadać na pytaniao zapotrzebowanie polskiego rynku pracy na zagraniczną siłę roboczą

w różnych perspektywach czasowych. Pozwoliłoby to podejmować decyzjeodnośnie polityki migracyjnej nie w oparciu o doraźne, ale długofalowe

potrzeby gospodarcze. Z oczywistych wzglę dów priorytetem powinno być



126

tworzenie systemu uwzglę dniają cego zasoby rodzimej siły roboczej. Sys-tem ten w wię kszym niż dotą d stopniu powinien być nastawiony na anali-

zę rzeczywistych kompetencji, a nie formalnych zawodów/kwalifikacji.14. Istnieje konieczność podejmowania regionalnych studiów nad proce-

sami migracyjnymi i stworzenia systemu monitoringu na poziomie

regionalnym. Spojrzenie na migracje z Polski i do Polski jak na jednolitystrumień mobilności jest bardzo dużym uproszczeniem. Strumień tenróżnicuje się w zależności od kraju docelowego i kraju pochodzenia, stra-tegii migracyjnej, jest wreszcie silnie uwarunkowany lokalnym i regio-nalnym kontekstem społeczno-ekonomicznym. Tylko wielopoziomowy(krajowy i regionalny) system monitoringu i analizy procesów migracyj-

nych może wskaza

ćna specyficzne problemy i zasugerowa

ćokre

ślonerozwią zania, właściwe dla danego procesu migracyjnego.

Doktryna migracyjna Polski

15. Warunkiem wstępnym skutecznej polityki migracyjnej jest stworze-

nie polskiej doktryny migracyjnej. Podstawą jest tak że sformułowanielisty priorytetów i celów, które poprzez polityk ę migracyjną należy osią -gnąć, oraz określenie strategii podejmowanych działań. Proces ten wyma-ga zaangażowania wielu aktorów, jak również skorzystania z doświadczeń

innych państw, które są atrakcyjne dla imigrantów. Punktem wyjścia po-winno być zainicjowanie debaty na temat doktryny migracyjnej Polski.16. Debata nad doktryną migracyjną oraz implementacją polityki migra-

cyjnej powinna się odbywać przy aktywnym udziale różnych środowisk,w tym naukowych, które realizują c projekty badawcze i powię kszają c za-sób wiedzy na temat procesów migracyjnych, mogą znaczą co poprawić

jakość proponowanych rozwią zań. Partnerami dla decydentów powinny być tak że organizacje pracodawców, zwią zki zawodowe, organizacje po-zarzą dowe, w tym reprezentują ce imigrantów.

Polityka w stosunku do osób przebywaj ących za granicą

oraz dział ania na rzecz powrotów Polaków

17. Konieczność promowania istniejących narzędzi ułatwiających poru-

szanie się po zagranicznych rynkach pracy. Relatywnie duży odsetek współczesnych migracji Polaków to wynik nieracjonalnych decyzji migra-cyjnych. Owa nieracjonalność wynika po części z tendencji do podejmo-wania ich w oparciu o niepełny zbiór informacyjny na temat warunków ży-cia i pracy oraz rzeczywistej sytuacji na rynku pracy w kraju docelowym,

a po części z dominują cej roli sieci (i wiążą cego się z tym instynktu stad-nego, za sprawą którego sieci łatwo mogą stać się „kanałami”). Skutkiem

jest nietrafność wyboru migracji jako ścieżki rozwoju osobistego czy też



127

nietrafność wyboru kraju docelowego. Takie sytuacje mają miejsce pomi-mo tego, że obecnie funkcjonuje wiele narzę dzi ułatwiają cych pozyskiwa-

nie informacji o każdym aspekcie życia i pracy w krajach docelowych(można wśród nich wymienić np. Ulisses, EURES, sieć Biur Porad Obywa-telskich, portal internetowy Twoja Europa) i ułatwiają cych mobilność

pracowników (EURES, EUROPASS, Europejska Karta UbezpieczeniaZdrowotnego). Problemem jest jednak niska świadomość możliwości sko-rzystania z tych instrumentów, dlatego konieczna jest ich szersza promocja.

18. Potrzeba stworzenia systemu doradztwa i poradnictwa zawodowego.

Wydaje się , że działaniem mogą cym ograniczyć liczbę błę dnych decyzjimigracyjnych jest stworzenie efektywnego i ogólnodostę pnego narzę dzia

planowania kariery zawodowej, które uwzglę dnia

łoby równie

żopcj

ę mi-gracyjną . Jest to rozwią zanie o tyle cenne, że współcześni młodzi Polacy

powinni otrzymywać informacje umożliwiają ce w przyszłości odnaleźć się nie tylko na krajowym, ale i unijnym rynku pracy.

19. Należy zintensyfikować działania zapewniające opiek ę prawną i ewen-

tualne doradztwo w krajach, w których przebywają migranci. Wrazz umasowieniem zjawisk migracyjnych w ostatnich latach bardzo szybkookazało się , że dotychczasowe zasoby w tej mierze są wielce niewystar-czają ce. Drastyczne przypadki wykorzystywania polskich migrantów (tak-że bardzo wysokie w niektórych krajach udziały pracują cych nieletnich)wskazują , że są to działania niezbę dne i powinny być podejmowanez wię kszą niż dotychczas konsekwencją i determinacją .

20. Większa kontrola agencji pośrednictwa pracy. Na uwagę zasługujedynamiczny rozwój agencji pośrednictwa pracy. Co prawda dane sondażuwskazują , że to sieci migracyjne są wciąż kluczowym kanałem przekazy-wania informacji i zdobywania pracy, ale dane statystyczne dotyczą ceaktywności firm rekrutują cych Polaków do pracy za granicą wskazują , żemają one coraz wię ksze znaczenie. Należy wypracować metody weryfika-cji pośredników i eliminacji tych nieuczciwych, narażają cych migrantówna straty finansowe i moralne.

21. Potrzeba systemowej i długofalowej polityki na rzecz powrotów.

Z przesłania teorii migracji wynika, że wię kszość procesów mobilnościma swoje źródła w niedoskonałościach rynkowych. Tak jest i w przy-

padku Polski, gdzie gros migracji wynika z niedoskonałości polskiegorynku pracy (ale i rynków kredytowych, mieszkaniowych, edukacyjnychczy wreszcie nieefektywnego systemu zabezpieczenia społecznego).Jeśli tak, to wystarczają cym czynnikiem zwię kszają cym skalę powrotów

jest polityka rzą du zmierzają ca do niwelowania skali tychże niedoskona-łości. Należy wię c położyć nacisk na ogólną polityk ę gospodarczą , nie-koniecznie tworzą c polityk ę nakierowaną na konkretnych adresatów,a wię c migrantów. Za tego typu ideą przemawiają tak że inne przesłanki,



128

mię dzy innymi fakt, że duża część polskich migrantów za granicą kieruje się strategią tzw. intencjonalnej nieprzewidywalności (intentional un-

predictability), która polega na stałym monitorowaniu sytuacji w Polscei uzależnianiu od rozwoju wypadków w kraju pochodzenia decyzjio ewentualnym powrocie. Z przeprowadzonych badań wynika jedno-znacznie, że podstawowym warunkiem powrotu jest poprawa sytu-

acji na polskim rynku pracy.

22. Potrzeba aktywnych działań wzmacniających kontakt Polaków za

granicą z ojczyzną. W sytuacji gdy duża część populacji Polski funkcjo-nuje w ruchu, żyje w dwóch światach jednocześnie, najbardziej racjonalną i efektywną strategią byłoby wspieranie tych instytucji, które umożliwiają

migrantom przebywają cym za granic

ą fizyczny b

ą dź

wirtualny kontaktz krajem i zachę canie ich do przeniesienia aktywności do kraju nie w spo-sób bezpośredni, ale pośredni.

23. Polityka na rzecz powrotów Polaków w małym stopniu powinna być

nakierowana na zachęcanie do wracania do kraju. Znacznie istotniej-sze wydają się instrumenty nakierowane na przekazywanie informacji nie-zbę dnych do efektywnego/udanego powrotu oraz ułatwiają ce reintegrację migrantów powrotnych na polskim rynku pracy. W tym ostatnim wymia-rze kluczowe staje się wypracowanie dedykowanych migrantom powrot-nym instrumentów w ramach polskiego systemu wsparcia rynku pracy(z koniecznymi zmianami ustawowymi).

24. Migracje Polaków a polski rynek pracy. W wymiarze ogólnym, dalszyodpływ siły roboczej za granicę w warunkach maleją cych rodzimychdemograficznych zasobów pracy bę dzie stwarzać presję skierowaną naradykalne proefektywnościowe reformy gospodarcze w Polsce, w tym nazreformowanie rynku pracy. Dla ich dokonania potrzebne bę dzie opraco-wanie i zawarcie umowy społecznej – szerokiego kompromisu organów

państwa, pracowników i pracodawców.

Polityka migracyjna: cele, instytucje, dział ania

25. Potrzeba stworzenia odpowiedniej struktury instytucjonalnej. Do-świadczenia nowych krajów imigracyjnych wskazują , że przekształceniesię w kraj atrakcyjny dla imigrantów wiąże się z koniecznością aktywnegodziałania wielu różnych instytucji rzą dowych oraz pozarzą dowychw określonej strukturze. Dla skuteczności polityki migracyjnej ważne jeststworzenie systemu zarzą dzają cego: transparentnej struktury urzę dów,organizacji rzą dowych i pozarzą dowych, które mają wpływ na konceptu-

alizację i realizację polityki migracyjnej w długookresowej perspektywie.Konieczne jest stworzenie mię dzy nimi stałych kanałów komunikacji, jasnego podziału kompetencji i zadań, by wyeliminować niebezpieczeń-



129

stwo dublowania się (np. poprzez tworzenie kolejnych ciał doradczychds. polityki migracyjnej).

26. Struktura i działania w ramach polityki migracyjnej powinny mieć charakter zdecentralizowany. Skuteczna implementacja polityki migra-cyjnej powinna odbywać się na wielu różnych poziomach: krajowym,regionalnym i lokalnym. Konieczne jest wię ksze wykorzystanie struktur wojewódzkich i powiatowych do monitorowania sytuacji pod k ą tem zapo-trzebowania lokalnych rynków pracy na cudzoziemsk ą siłę roboczą orazintegracji osiedlonych już imigrantów, a tak że wdrażania polityki migra-cyjnej na poziomie regionalnym (chociaż schemat monitoringu powinienzostać stworzony i kontrolowany na poziomie centralnym). Decentraliza-cja powinna nastą pić w procesie top-down, kiedy to urzę dy centralne mają funkcję decyzyjno-nadzorczą , a regionalne struktury – konsultacyjno-wykonawczą z realnym wpływem na podejmowane decyzje. Szczególnieważne wydaje się zaangażowanie administracji na szczeblu wojewódzkimi powiatowym oraz wykorzystanie w szerokim zakresie sektora pozarzą -dowego dla monitoringu obecności imigrantów i realizacji polityki migra-cyjnej w terenie, szczególnie działań integracyjnych i edukacyjnych.

27. Przygotowanie administracji na szczeblu regionalnym. Władze naszczeblu lokalnym nie posiadają dużej orientacji w sytuacji imigrantów naswoim terytorium i nie podejmują wysiłków służą cych zmianie tego stanu.Brak rozbudowanych i kompetentnych struktur wsparcia procesu adaptacjimigrantów zarobkowych w administracji oraz w sektorze pozarzą dowym

jest szczególnie zauważalny w miastach poza stolicą . Zmiana tego stanurzeczy może nastą pić przez zaangażowanie wię kszej ilości środków naszkolenia dla administracji lokalnej oraz usprawnienie systemu admini-stracyjnej obsługi cudzoziemców. Wię kszego wsparcia (w tym finanso-wego) wymaga też sektor usług publicznych, z którego korzystają cudzo-ziemcy, zwłaszcza instytucje (placówki medyczne, szkoły, centra pomocyrodzinie) oferują ce pomoc imigrantom, a docelowo należy stworzyć sys-tem integracji różnych grup imigrantów (nie tylko tak jak dotychczas

– uchodźców i repatriantów).28. Pierwszym etapem mógłby być program pilotażowy obejmujący jed-

ną lub kilka największych aglomeracji miejskich – naturalnych miejsc

osiedlenia imigrantów, którego celem byłaby analiza dotychczasowejstruktury oraz pożą danych zmian w kierunku przeję cia zadań zwią zanychze stałym monitoringiem lokalnego rynku pracy pod k ą tem potrzeb na

pracę cudzoziemców oraz ich obecności, wdrożenie programów integra-cyjnych, stworzenie stałych kanałów komunikacji z reprezentantami imi-

grantów oraz innymi partnerami społecznymi. Celem programu winno być opracowanie schematu uproszczonych procedur i systemu kontaktówz administracją bardziej przyjaznego cudzoziemcom.



130

29. Powszechną dobr ą praktyk ą są broszury informacyjne dla imigrantów

i pracodawców o prawach i obowią zkach obu stron oraz wszelkich nie-

zbę dnych procedurach, przygotowane dodatkowo w kilku najważniej-szych ję zykach obcych, powszechnie dostę pne w odpowiednich urzę dach.30. Konieczne jest stworzenie skutecznego systemu zbierania i analizo-

wania danych z regionów w kwestii zapotrzebowania lokalnych rynków pracy na pracę cudzoziemców, obecności cudzoziemców już osiedlonych,ich integracji i ewentualnych problemów. System ten może wykorzystać instytucje Urzę dów Pracy, Pełnomocników Wojewody ds. Mniejszości

Narodowych i Etnicznych, Kuratoria, Powiatowe Centra Pomocy Rodzi-nie, Rady Zatrudnienia, Komisje Trójstronne.

31. W kontek ście prac nad opracowaniem i wdrożeniem polityki migracyjnejniezbę dne jest sprawne stworzenie zintegrowanego systemu monitorin-

gu pracowników cudzoziemskich i zapotrzebowania na ich pracę.

Głównymi cechami takiego systemu powinny być: trwałe zakorzenienieinstytucjonalne (niezależne od koniunktury politycznej i niewymagają cetworzenia nowych instytucjonalnych komórek), integralności podejmowa-nych działań, przepływ informacji mię dzy zaangażowanymi podmiotami,wielopłaszczyznowość oraz systematyczność.

32. Przyk ładem dobrej praktyki jest nawią zanie regularnych kontaktów ze

społecznościami imigranckimi poprzez ich przedstawicieli (liderów,organizacje imigranckie). W wię kszości krajów imigracji istnieją , na róż-nych poziomach (krajowym, regionalnym, dużych aglomeracji miejskich),ciała o charakterze doradczyni i/lub konsultacyjnym. Innym rozwią zaniemsą cykliczne (zinstytucjonalizowane) spotkania przedstawicieli admini-stracji z reprezentantami społeczności imigranckich. Stały dialog z przed-stawicielami społeczności imigrantów jest istotny zwłaszcza w przypadkuintegracji grup znacznie odmiennych kulturowo od polskiego społeczeń-stwa. Tego typu rozwią zania są rekomendowane przez UE jako wzmac-niają ce procesy integracyjne oraz zapobiegają ce potencjalnym konfliktomna linii imigranci-społeczeństwa przyjmują ce.

33. Większe znaczenie w procesie tworzenia i implementacji polityki mi-

gracyjnej powinny mieć organizacje zrzeszające pracodawców. Mogą oni pomóc w określaniu zapotrzebowania na zagraniczną siłę roboczą i jednocześnie współ pracować w procesie tworzenia konkretnych instru-mentów. Warto w tej mierze oprzeć się na instytucjach już istnieją cych.

34. Przyk ładem dobrej praktyki jest rozwój instrumentów przyciągających

do Polski zagranicznych studentów. Wymaga to ścisłej współ pracyi poparcia polskich uczelni w tworzeniu i propagowaniu odpowiedniej

oferty edukacyjnej (programów angloję zycznych) przeznaczonej dla stu-dentów zagranicznych. Istotne wydaje się tak że wypracowanie systemuzachę t skierowanych do cudzoziemskich absolwentów polskich uczelni do



131

pozostania w Polsce, stanowią oni bowiem bardzo cenną grupę napływo-wą : wysoko wykwalifikowaną i zintegrowaną poprzez swój kilkuletni po-

byt ze społeczeństwem polskim. W sferze konkretnych działań wskazane byłyby daleko idą ce ułatwienia w stałym osiedleniu się i naturalizacji.35 Bior ą c od uwagę minimalne problemy integracyjne i szybkie odnalezienie

się na polskim rynku pracy, warto nadać nowy impuls procesowi repa-

triacji oraz aktywniej promować instytucję Karty Polaka za granicą.

36. Do rozwiązań polityki migracyjnej ocenionych jako bardzo kontrower-

syjne i o znikomej efektywności zostały zaliczone mię dzy innymi: systemy punktowe, ogólny dostę p do rynku pracy, zachę ty do łą czenia rodzin, pro-gramy wzorowane na niemieckiej zielonej karcie. Za niewarte stosowania

uznano powią zanie mo

żliwo

ści imigracji od obecno

ści w Polsce krewnychczy znajomych danej osoby, zaostrzenie kontroli i represji oraz abolicje.

Opinie te są w dużej mierze zgodne z rekomendacjami wynikają cymi z ana-lizy doświadczeń mię dzynarodowych. Warto zaznaczyć, że niepowodzeniaw realizacji wielu działań w sferze polityki migracyjnej wynikało z wielościi niespójności celów oraz wykorzystywanych instrumentów.

Migracje a rynek pracy

37. Priorytetowe jest wdrożenie mechanizmów zachęcających migrantów

i pracodawców do legalnego zatrudnienia. Jedną z rekomendacji jestwydłużenie okresu czasu, przez jaki cudzoziemiec może pracować

w Polsce bez zezwolenia. Zarówno z punktu pracodawców, jak i pracow-ników, jest on wciąż zbyt krótki. Maksymalny okres zatrudnienia powinienzostać wydłużony do co najmniej 9–10 miesię cy.

38. Postulat rozszerzenia listy krajów, w przypadku których można by sto-sować rozwią zania analogiczne do zatrudnienia sezonowego pracownikówz krajów ościennych. Jednym z ważnych kryteriów doboru tych krajówmoże być potencjał migracyjny oraz atrakcyjność Polski jako kraju doce-

lowego.39. Wykorzystanie w Polsce systemu punktowego miałoby sens w tym przypadku, gdy system taki był by podporzą dkowany potrzebom rynku pracy i zmierzał by do identyfikacji tych grup zawodowych, które bez problemu odnalazłyby się na polskim rynku pracy (a nie eliminacji migrantówniepożą danych, tak jak ma to miejsce w Kanadzie czy Australii). W tymwzglę dzie obiecują ce wydają się doświadczenia Czech.

40. Konieczne jest selektywne wspieranie napływu pracowników cudzo-

ziemskich do określonych sektorów, gdzie najbardziej widoczne są braki

zatrudnieniowe. Instrumenty mogą ce wspierać ten proces to umowy bilate-ralne odnoszą ce się do zatrudnienia w określonych sektorach oraz ułatwie-nia w sferze uznawalności kwalifikacji.



132

41. Państwo nie powinno obawiać się polityki otwartego rynku pracy.

Wyniki prac badawczych i dotychczasowych doświadczeń sugerują , że

spośród istnieją cych współcześnie rozwią zań najbardziej efektywnymi przynoszą cym najwię ksze (przynajmniej w krótkim i średnim okresie)korzyści dla narodowej gospodarki było kontrolowane otwarcie rynku pra-cy (przyk ład Wielkiej Brytanii i Irlandii).

42. Pracodawcy, by mogli skorzystać z wszelkich pozytywnych stron za-

trudnienia cudzoziemskiej siły roboczej i zminimalizować ryzyko

z tym związane, muszą mieć określone pole manewru w odniesieniu do

formy i czasu zatrudnienia. Z jednej strony bowiem, imigracja pozwalana zmniejszenie bą dź zahamowanie tempa wzrostu płac oraz umożliwia

uzupełnianie niedoborów kadrowych. Z drugiej jednak, rodzi obawy natu-ry społecznej (kwestie integracyjne wśród pracowników) i zwię ksza ryzy-ko utraty środków zainwestowanych w pracownika w momencie jegoodejścia z pracy.

43. Przypisanie pracownika cudzoziemskiego do konkretnego pracodawcy

ma poparcie wśród zatrudniają cych. Pracodawcy są zainteresowani wydłu-żaniem okresu pobytu imigrantów i stosowaniem procedur przypisują cychich do określonych przedsię biorstw. Z jednej strony, ułatwia to kontrolę nad procesem napływu i zatrudniania cudzoziemców, ale jednocześnie

przyczynia się do zmniejszenia poziomu mobilności pracowników i kon-kurencji na rynku pracy oraz otwiera pole do nadużyć w sytuacji, gdycudzoziemski pracownik jest zdany na określonego pracodawcę . W przy-

padku Polski jego stosowanie nie byłoby, jak się wydaje, wskazane.44. Istnieje potrzeba uproszczenia procedur. Pracodawcy mają cy doświad-

czenia z zatrudnianiem cudzoziemców zwracają uwagę na uciążliwość do-tychczasowych procedur, wysokich kosztów i przede wszystkim barier administracyjnych, które czę sto skutecznie zniechę cają ich do zatrudniania

pracowników cudzoziemskich. Z drugiej strony, procedury te nie tyle

chronią polski rynek pracy, co sk łaniają pracodawców (i cudzoziemców)do uciekania w sfer ę zatrudnienia nielegalnego. Podkreślano potrzebę jed-nolitej wyk ładni prawa imigracyjnego, zwłaszcza na poziomie wojewódz-kim i powiatowym. Usprawnienie procedur powinno się tak że wią zać z upowszechnieniem rozwią zań teleinformatycznych w sferze rejestracjii obsługi procesu zatrudnienia, a tak że wykorzystaniem rozwią zań typuone stop shop – załatwienia wszelkich formalności w jednym miejscu.

45. Potrzeba krytycznej weryfikacji testu rynku pracy. Polscy pracodawcy bardzo krytycznie oceniają implementację i zasadność testu rynku pracy.

Jest on postrzegany głównie jako uciążliwa procedura, która nie ma sen-sowych przesłanek, ogranicza bą dź uniemożliwia import siły roboczejz zagranicy, a czę sto zamienia się w fikcję .



133

46. Formuła zatrudnienia krótkookresowego cudzoziemców ma ograni-

czone zastosowanie. Według pracodawców krótkookresowe (sezonowe)

zatrudnienie pracowników cudzoziemskich daje możliwość zatrudnienia pracownika na próbę , sprawdzenia go i ewentualnego ubiegania się o zmianę jego statusu. Dodatkowo jest to rozwią zanie świetnie sprawdza-

ją ce się w przypadku wybranych branż gospodarki (np. rolnictwo). Z dru-giej jednak strony, wydaje się ono nieprzydatne w tych branżach, gdziekonieczne jest wypracowanie długookresowych relacji mię dzy pracowni-kiem a pracodawcą czy klientem. Obecne rozwią zania zniechę cają tych

pracodawców, którzy potrzebują relatywnie dłuższego czasu, by przyspo-sobić pracownika do wykonywania powierzonej mu pracy. W tej mierze

wydłużenie czasu zatrudnienia do 6 miesięcy nie jest oceniane jakorozwiązanie zadowalające. 47. Dotychczasowe doświadczenia w realizacji projektów zatrudnienia

sezonowego wskazują, że powinny być one stosowane z dużą ostrożno-

ścią (zabezpieczenie przed przekształceniem się migracji sezonowejw osiedleńczą ). Wynika to w dużej mierze z tego, że chodzi zwykle o pra-cowników o niskich bą dź średnich kwalifikacjach. Szczególnie godneuwagi są doświadczenia tych państw, które w ostatnich latach realizowały

projekty infrastrukturalne na dużą skalę i wykorzystywały masowo zagra-

niczną siłę roboczą (Portugalia, Wielka Brytania).48. Punktem odniesienia dla polityki zatrudnienia sezonowego może być porozumienie mię dzy ministrami pracy Polski i Niemiec z grudnia 1990roku. Trzeba jednak pamię tać, że o jego spektakularnym sukcesie zadecy-dowały czynniki leżą ce w gestii tworzą cych polityk ę migracyjną (przygo-towana struktura instytucjonalna, niskie koszty, jasne procedury) oraz odnich niezależne (podaż pracy, rozwinię te sieci migracyjne).

Migracje nielegalne, nielegalne zatrudnienie i akcje legalizacyjne

49. Zjawiskiem szczególnie niepożądanym jest nielegalność pobytu. Nie-legalny pobyt imigrantów to problem, na który władze powinny reago-wać nie tylko poprzez restrykcyjną polityk ę wjazdową , ochronę granici zaostrzenie kontroli, ale i przez stworzenie takich warunków, w których

jak najmniejsza część migrantów żyłaby w nielegalności oraz poprzezuruchomienie efektywnych kanałów wychodzenia ze stanu nielegalności.Legalizacja pobytu, dzięki zwiększeniu podstawowego poczucia

bezpieczeństwa imigranta, stanowi podstawowy czynnik sprzyjający

jego integracji.

50. Jednym z kluczowych aspektów polskiej polityki migracyjnej powin-no stać się wykształcenie mechanizmów wychodzenia ze sfery niele-

galności. W tym celu należy rozważyć szersze wykorzystanie przez pol-



134

skie władze instytucji pobytu tolerowanego dla migrantów zarobkowych,którzy posiadają silne i trwałe wię zi z Polsk ą oraz usunię cie niektórych

barier w przepisach abolicyjnych (np. udowodnienia aż 10-letniego nieprzerwanego pobytu w Polsce czy wymagania niektórych zaświadczeń).51. Dotychczasowe doświadczenia Polski w tej mierze wskazują na ko-

nieczność podjęcia szerokiej dyskusji na temat zasadności i szczegółów

realizacji akcji legalizacyjnych. Przemyśleć należałoby tak że wprowa-dzenie nawet cią głej możliwości legalizowania pobytu przez indywidual-nych migrantów spełniają cych odpowiednie warunki (takie jak udokumen-towany okres pobytu, posiadanie pracy i trwałych zwią zków z polskimspołeczeństwem). Niezależnie od przyję tych rozwią zań celowe jest organi-

zowanie akcji promocyjno-informacyjnych dotyczą cych możliwości legali-zacji pobytu, skierowanych do społeczności imigranckich.52. W celu wyeliminowania słabych stron poprzednich akcji legalizacyjnych

zalecana jest pogłębiona analiza procesu ich realizacji i wyników, tak że poprzez monitorowanie dalszych losów cudzoziemców bior ą cych w nichudział (pod k ą tem ich powrotu w nielegalność), tak by możliwe było okre-ślenie realnego poziomu ich skuteczności.

53. Za rozwiązanie obiecujące uznano również system legalizacji oparty

na podejściu indywidualnym oraz legalizacji stopniowej (etapowej),

polegają cy na indywidualnej ocenie każdego przypadku, gdy cudzozie-miec uzyskuje w pierwszej kolejności czasowe prawo pobytu i pracy. Pookreślonym czasie nastę puje ponowna weryfikacja oceny i po spełnieniuokreślonych warunków (np. nieprzerwane zatrudnienie, określone kompe-tencje, regularne płacenie podatków, poziom znajomości ję zyka, zatrud-nienie w sektorze o wysokim zapotrzebowaniu na pracę , brak wyrokówsą dowych) ma on szansę na pobyt stały. Co ważne, cudzoziemiec możesię ubiegać o legalizację w każdej chwili, nie tylko w okresach ogłasza-nych akcji abolicyjnych.

54. Potrzeba działań prewencyjnych w walce z nielegalną migracją. Abyuniknąć upowszechnienia efektu substytucyjności oraz zapobiec wieluniekorzystnym zjawiskom należy stosować instrumenty, które nie po-

wodują wpychania cudzoziemskiej siły roboczej do szarej strefy

(w nielegalność). W tej mierze wię kszą uwagę należy poświę cić instytucjisamozatrudnienia.

Polityka integracji imigrantów i rola edukacji

55. Bardzo cenne w kontek ście aktualnej sytuacji Polski są doświadczenia

nowych państw imigracyjnych w sferze polityki integracyjnej. Opierasię ona głównie na instrumentach informacyjnych na temat warunkówfunkcjonowania w państwie przyjmują cym. Ponadto, z aktywnym udzia-



135

łem organizacji pozarzą dowych, tworzy się ofertę dla imigrantów w celuich zintegrowania z państwem przyjmują cym (przy uwzglę dnieniu pew-

nych różnic kulturowych). Nie można jednak zapominać, że dotychcza-sowe doświadczenia jasno pokazują , iż zaprojektowanie efektywnej poli-tyki integracyjnej jest niezmiernie trudne. Badania zrealizowane w ramachniniejszego projektu dowodzą , że szczególnie korzystne z punktu widze-nia efektów polskiej polityki migracyjnej byłoby, z jednej strony, wska-zywanie wartościowym imigrantom krótkiej ścieżki wiodą cej do stabiliza-cji ich pobytu w Polsce (umożliwienie połą czenia z rodziną oraz pobytudługoterminowego), a z drugiej, stworzenie im warunków do szybkiegoopanowania ję zyka polskiego.

56. Kluczową kwestią dla powodzenia integracji cudzoziemców jest ak-tywna polityka w stosunku do dzieci z rodzin imigranckich. Mogą one pełnić funkcję swoistych katalizatorów pozytywnych zmian dla innychczłonków rodziny czy społeczności imigranckich. Ważną rolę odgrywać tutaj powinna instytucja Kuratorium Oświaty, mają ca za zadanie mię dzyinnymi kształcenie nauczycieli i monitorowanie sytuacji w szkołach.

57. Ważnym elementem tego systemu powinno być uruchomienie stałych

punktów informacyjno-konsultacyjnych obsługujących imigrantów

(szczególnie na poziomie urzę dów wojewódzkich, Departamentów ds.

Cudzoziemców). Cudzoziemiec nie powinien mieć problemów z uzyska-niem informacji w ję zykach obcych na temat procedur, instytucji, swych praw i obowią zków.

58. Podstawą integracji jest znajomość prawa i ję zyka państwa pobytu. Po-

trzebne są również bezpłatne i otwarte szkolenia oraz kursy języka

i kultury polskiej. Należy rozważyć możliwość poszerzenia kursów

językowych i adaptacyjnych organizowanych do tej pory wyłącznie

dla repatriantów i uchodźców (głównie przez organizacje pozarzą dowei struktury CKU – Centrum Kształcenia Ustawicznego) również dla

imigrantów osiedleńczych. Zalecana byłaby wcześniejsza analiza efek-tywności (słabych i silnych stron) dotychczas realizowanych programówintegracyjnych i wykorzystania ich doświadczeń.

59. Decentralizacja polityki integracyjnej. Doświadczenia innych państw pokazują , że dobrym rozwią zaniem jest powierzanie w jak największym

wymiarze zadań integracyjnych samorządom i organizacjom pozarzą-

dowym (zwłaszcza tam, gdzie istnieją duże skupiska imigrantów). W ta-kim modelu zadaniem administracji rzą dowej jest wspieranie działaniasamorzą dów oraz monitorowanie sytuacji.

60. Szczególne wsparcie powinno dotyczyć tych obcokrajowców, którychzamiarem jest osiedlenie się na terytorium Polski. Jednym z wymiarówtego wsparcia powinno być upowszechnienie nauki języka polskiego.



136

Z punktu widzenia obecnej sytuacji pod wzglę dem znajomości ję zykówobcych przez obywateli polskich, brak możliwości posługiwania się ję zy-

kiem polskim w praktyce wyklucza integrację ze społeczeństwem.61. Promocja legalnego statusu i jasne kryteria aplikacji. Najistotniejszezmiany statusu prawnego stanowią ce kluczowe punkty na drodze do inte-gracji to zmiana nielegalnego statusu pobytowego w legalny oraz uzys-kanie zezwolenia na pobyt stały. Najwyżej ceniony przez imigrantówdokument to zezwolenie na osiedlenie w Polsce. Dostę p do niego jest nietylko trudny, ale i mało przejrzysty. Procedura powinna być uproszczona(i bardziej klarowna), a obsługa petentów bardziej efektywna, by zachę cić migrantów do aplikowania tego legalnego statusu.

62. Pobyt kontraktowany. Dobrym rozwią zaniem by

łoby wprowadzenieswego rodzaju kontraktów dla cudzoziemców ubiegają cych się o zgodę na

pobyt w Polsce (zwłaszcza na osiedlenie), obejmują cych na przyk ładzobowią zanie do zdania po określonym czasie egzaminu państwowegoz ję zyka polskiego (przy wsparciu instytucjonalnym i materialnym nauki

ję zyka).63. Należy zwrócić uwagę na doświadczenia krajów imigracji, które przypisu-

ją bardzo duże znaczenie polityce edukacyjnej traktowanej jakoelement szeroko pojmowanej polityki migracyjnej. Polityka edukacyjna

powinna być skierowana tak do imigrantów (integracja przez edukację ), jak i do społeczeństwa przyjmują cego (w postaci edukacji wielokulturo-wej). Zalecana byłaby promocja elementów edukacji wielokulturowejw szkołach (włą czenie problematyki imigracji i wielokulturowości do pro-gramu szkolnego). Edukację wielokulturową prowadzi wiele organizacji

pozarzą dowych, które mają przygotowane pakiety edukacyjne (np. eduka-cji humanitarnej) i doświadczenia w kształceniu nieformalnym, które war-to wykorzystać w systemie edukacji tradycyjnej.



137

Bibliografia

Ager A., Strang A. (2004). Indicators of Integration: Final Report. London:Home Office.

Baldwin-Edwards M., Schain M. (1994). The Politics of Immigration in We-

stern Europe. Ilford: Frank Cass.

Bank Światowy (2006). Labor Migration from the New EU Member States.World Bank EU8 Quarterly Economic Report. Warsaw: World Bank.

Bank Światowy (2007). Labor Markets in EU8+2: From the Shortage of Jobsto the Shortage of Skilled Workers. World Bank EU8+2 Regular Economic

Report. Warsaw: World Bank.

Barbieri W.A. (1998). Ethics of Citizenship. Immigration and Group Rights in

Germany. London: Duke University Press.

Bauer T., Zimmermann K. F. (1999). Assessment of Possible Migration Pres-sure and its Labour Market Impact Following EU Enlargement to Centraland Eastern Europe. IZA Research Paper 3. Institute for the Study of Labor

(IZA), URL:http://www.iza.org/en/webcontent/publications/reports/report_ pdfs/iza_ report_03.pdf.

Berry J. (1997). Immigration, Acculturation, and Adaptation. Applied Psycho-

logy: an International Review 46 (1), s. 5–34.

Bosswick W., Heckmann F. (2006). Integration of Immigrants: Contribution

of Local and Regional Authorities. Dublin: European Foundation for theImprovement of Living and Working Conditions.

Castles S. (1995). How Nation-States Respond to Immigration and Ethnic

Diversity. New Community 21 (3).Castles S. i in. (2003). Integration: Mapping the Field. Home Office Online

Report 28/03.

Desponds A., Lesińska M. (2008). Obecność i funkcjonowanie społeczności imi-granckich w Polsce. Przypadek Ukraińców i Wietnamczyków we Wrocławiu,w: A. Grzymała-Kazłowska (red.). Między jedno ścią a wielo ścią. Integracja

odmiennych grup i kategorii imigrantów. Warszawa: OBM WNE UW.

Drinkwater S., Eade J., Garapich M. (2006). Poles Apart? EU Enlargement and

the Labour Market Outcomes of Immigrants in the UK. IZA Discussion Papers 2410. Institute for the Study of Labor (IZA), URL: ftp://repec.iza.org/RePEc/Discussionpaper/dp2410.pdf.



138

Esser H. (2000). Soziologie. Spezielle Grundlagen. Band 2. Die Konstruktion

der Gesellschaft. Frankfurt-Nowy Jork: Campus.

Faist T. (1995). Boundaries of Welfare States: Immigrants and Social Rightson the National and Supranational Level, w: R. Miles, D. Thranhardt (red.). Migration and European Integration. The Dynamics of Inclusion and Exc-

lusion. London: Pinter.

Fihel A. (2007). Cechy społeczno-demograficzne i rozmieszczenie prze-strzenne cudzoziemców w Polsce, w: A. Fihel, A. Górny, A. Grzyma ła--Kazłowska, E. K ę pińska, A. Piekut (2007). Od zbiorowości do społecz-ności: rola migrantów osiedleńczych w tworzeniu się społecznościimigranckich w Polsce. CMR Working Papers 27(85). Warszawa: OBMUW, URL: http://www.migracje.uw.edu.pl/obm/pix/027_85.pdf.

Fihel A. (2008). Charakterystyka imigrantów w Polsce w świetle danych urzę -dowych, w: A. Grzymała-Kazłowska (red.). Między jedno ścią a wielo ścią.

Integracja odmiennych grup i kategorii imigrantów. Warszawa: OBMWNE UW.

Fihel A., Górny A., Kaczmarczyk P. (2008). Rynek pracy a integracja cudzo-ziemców z Ukrainy i z Wietnamu posiadają cych zezwolenie na osiedleniesię w Polsce, w: A. Grzymała-Kazłowska (red.). Między jedno ścią a wielo-

ścią. Integracja odmiennych grup i kategorii imigrantów. Warszawa: OBMWNE UW.

Garapich M.P., Osipović D. (2007). MIGPOL. Badanie sondażowe wśródobywateli polskich zamieszkałych w Wielkiej Brytanii i Irlandii. MIG RE-

SEARCH, URL: http://www.polishpsychologistsclub.org/systern/files/Raport_migpol.pdf.

Golinowska S. (red). (2004). Popyt na pracę cudzoziemców. Polska i są siedzi.

Warszawa: IPiSS.

Górny A., Grzymała-Kazłowska A., K ę pińska E., Fihel A., Piekut A. (2007). Od zbiorowo ści do społ eczno ści: rola migrantów osiedleńczych w tworzeniu się

społ eczno ści imigranckich w Polsce. CMR Working Papers 27(85). Warsza-wa: OBM UW, URL: http://www.migracje.uw.edu.pl/obm/pix/027_ 85.pdf.

Grabowska-Lusińska I., Żylicz A. (red.) (2008). Czy polska gospodarka po-

trzebuje cudzoziemców?. Warszawa: OBM WNE UW.

Grzymała-Kazłowska A., Piekut A. (2007). „Mała Ukraina” czy polskie Viet-town? Społeczno-przestrzenne wzory zamieszkiwania imigrantów w me-

tropolii warszawskiej. Studia Regionalne i Lokalne 4.Grzymała-Kazłowska A. (2007). Konstruowanie „innego”. Wizerunki imigran-

tów w Polsce. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.



139

Grzymała-Kazłowska A. (red.) (2008). Między jedno ścią a wielo ścią. Inte-

gracja odmiennych grup i kategorii imigrantów. Warszawa: OBM WNE

UW.Grzymała-Kazłowska A., Łodziński S. (red.) (2008). Problemy integracji

imigrantów. Koncepcje, badania, polityki. Warszawa: OBM WNE UW.

Grzymała-Kazłowska A., Okólski M. (2003). Influx and Integration of Migrants in Poland in the Early XXI Century. ISS Working Papers

– Seria: Prace Migracyjne 50 (obecnie CMR Working Papers),URL: http:// www.migracje.uw.edu.pl/obm/pix/050.pdf.

GUS (2007). Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w la-

tach 2004–2006. Notatka Informacyjna. Warszawa: GUS.GUS (2007b). Monitoring rynku pracy. Popyt na pracę w I pół roczu 2007

roku. Departament Pracy i Warunków Życia, URL: http://www.stat.gov.pl/cps/ rde/xbcr/gus/PUBL_popyt_na_prace_l pol_2007( 1 ).pdf.

Jasiakiewicz A., Klaus W. (2006). Zmiany w sytuacji prawnej uchodźcóww roku 2005. Analizy Raporty, Ekspertyzy 1/2006. Warszawa: Stowarzy-szenie Interwencji Prawnej.

Jaźwińska E. (red.) (2006). Imigracja do Polski w świetle wyników Narodo-

wego Spisu Powszechnego 2002. Seria Working Papers 13(71). Warszawa:OBM UW, URL: http://www.migracje.uw.edu.pl/obm/pix/013_71.pdf .

Jończy R. (2005). Wpł yw procesów migracyjnych na rynek pracy i dysharmo-

nię rozwoju województwa opolskiego. Opole: Regionalny Urzą d Staty-styczny.

Kaczmarczyk P. (red.) (2008). Współ czesne migracje zagraniczne Polaków

– aspekty lokalne i regionalne. Warszawa: OBM WNE UW.

Kaczmarczyk P., Łukowski W. (red.) (2002). Polscy pracownicy na rynku Unii

Europejskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.Kaczmarczyk P., Okólski M. (2008). Economic Impact of Migration on Po-

land and Baltic States. Oslo: FAFO.

Kaczmarczyk P., Okólski M. (2002). From Net Emigration to Net Immigra-tion. Socio-Economic Aspects of International Population Movementsin Poland, w: R. Rotte P. Stein (red.). Migration Policy and the Economy:

International Experiences. Munchen: Ars et unitas.

K ę pińska E. (2004). The Recent Trends in International Migration. The

2004 SOPEMI Report for Poland. ISS Working Papers – Seria: Prace Migracyjne 52 (obecnie CMR Working Papers). Warszawa: ISS UW,URL: http://www.migracje.uw.edu.pl/obm/pix/052.pdf.



140

K ę pińska E. (2007a). Recent Trends in International Migrations – the 2007SOPEMI Report for Poland, Seria Working Papers 29(87). Warszawa:

OBM UW, URL: http://www.migracje.uw.edu.pl/obm/pix/029_87.pdf.K ę pińska E. (2007b). Sytuacja rodzinna i wzór migracji Ukraińców i Wiet-namczyków w woj. mazowieckim, w: A. Górny, A. Grzymała-Kazłowska,E. K ę pińska, A. Fihel, A. Piekut (2007). Od zbiorowości do społeczności:rola migrantów osiedleńczych w tworzeniu się społeczności imigran-ckich w Polsce. CMR Working Papers 27(85). Warszawa: OBM UW,URL: http://www.migracje.uw.edu.pl/obm/pix/027_85.pdf.

K ę pińska E., Stola D. (2004). Migration Politics and Policy in Poland, w:A. Górny, P. Ruspini (red.). Migration in the New Europe: East-West Revi-

sited. Houndmills/Basingstoke/Hampshire: Palgrave Macmillan.Konieczna J. (2002). To ż samo ść narodowa a warto ści polityczne, religijne

i moralne w transformacji ustrojowej. Ukraina na tle Polski i innych kra- jów Europy Wschodniej. Warszawa: Instytut Socjologii Uniwersytetu War-szawskiego, niepublikowana rozprawa doktorska.

Mansoor A., Quillin B. (2006). Migration and Remittances. Eastern Europeand the Former Soviet Union. Washington: World Bank.

Mioduszewska M. (2008). Selektywność migracji w Polsce na podstawie da-

nych BAEL/OBM. Biuletyn Migracyjny 16, URL: http://www. biuletynmi-gracyjny.uw.edu.pl/BiuletynMigracyjny 16.pdf.

NBP (2007). Wst ę pna informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczegól-

nym uwzgl ędnieniem stanu koniunktury w I kw. 2007. Warszawa: NarodowyBank Polski. Departament Analiz Makroekonomicznych i Strukturalnych.

Niessen J., Schibel Y. (2004). Handbook on Integration for Policy-Makers and Practitioners I. Brussels: Wspólnoty Europejskie.

Okólski M. (2001). Mobilność przestrzenna z perspektywy koncepcji migracji

niepełnej, w: E. Jaźwińska, M. Okólski, (red.). Ludzie na hu śtawce. Migra-cje między peryferiami Polski i Zachodu. Warszawa: Wydawnictwo Na-ukowe Scholar.

Patton Q. (1990). Qualitive Evaluation and Research Methods. Newbury Park:Sage Publication.

Piore M.J. (1979). Birds of Passage. Migrant Labor and Industrial Societies.Cambridge: Cambridge University Press.

Radtke F. (2003). Multiculturalism in Germany: Local Management of Immi-

grants’ Social Inclusion. International Journal on Multicultural Societies 5(1).Redfield R., Linton R., Herskovits M. (1936). Memorandum on the study of

acculturation. American Anthropologist 38, s. 149–152.



141

Rham de G. (1990). Naturalization: The Politics of Citizenship Acquisition,w: Z. Layton-Henry (red.). The Political Rights of Migrant Workers in We-

stern Europe. London.Soysal Y. (1994). Limits of Citizenship: Migrants and Postnational Members-hip in Europe. Chicago: Chicago University Press.

Spencer S., Cooper B. (2006). Social Integration of Migrants in Europe: a Reviewof the European Literature 2000–2006. Oxford: University of Oxford.

Stefańska R. (2008). Instytucje etniczne a proces integracji różnych kategoriiimigrantów, w: A. Grzymała-Kazłowska (red.). Między jedno ścią a wielo-

ścią. Integracja odmiennych grup i kategorii imigrantów. Warszawa: OBMWNE UW.

Waldinger R. (red.) (2001). Strangers at the Gates. New Immigrants in Urban

America. Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press.

Polityka Migracyjna Jako Instrument Promocji Zatrudnienia i

Documents

Transcript of Polityka Migracyjna Jako Instrument Promocji Zatrudnienia i