POLITOLOGICZNE I SOCJOLOGICZNE TEORIE...

STUDIA SOCJOLOGICZNE 2013, 3 (210)ISSN 0039í3371

Wojciech RafaáowskiUniwersytet Warszawski�

POLITOLOGICZNE I SOCJOLOGICZNE TEORIE FRAGMENTACJI SYSTEMÓW PARTYJNYCH: OD IZOLACJI DO INTERAKCJI

Do tradycyjnych tematów nauk o polityce naleĪy wyjaĞnianie zróĪnicowania systemów partyjnych. Podstawowym parametrem ich opisu jest liczba partii w parlamencie albo inaczej fragmentacja systemu partyjnego. W XX wieku istniaá podziaá na politologów zajmujących siĊ instytucjonalnymi determinantami rozdrobnienia systemów partyjnych oraz socjologów skupiających siĊ na podziaáach spoáecznych. Oba paradygmaty byáy od siebie odizolowane, a ich przedstawiciele zasadniczo ignorowali ustalenia przedstawicieli konkurencyjnej dziedzi-ny. Na początku lat dziewiĊüdziesiątych XX wieku nastąpiáa integracja obu podejĞü. Wspóá-czesne badania uwzglĊdniają obie grupy czynników oraz interakcjĊ miĊdzy nimi. W artykule prezentowana jest historia i ustalenia obu nurtów badaĔ. Opisywany jest sposób, w jaki ba-dacze przeszli od jakoĞciowych studiów pojedynczych przypadków do analiz iloĞciowych i od izolacji do áączenia paradygmatów. Przedmiotem rozwaĪaĔ są takĪe moĪliwe kierunki rozwoju tego obszaru nauki i formuáowane są postulaty, których realizacja moĪe pozwoliü na stworzenie kompleksowej teorii fragmentacji systemów partyjnych.

Gáówne pojĊcia: systemy partyjne; fragmentacja system partyjnego; instytucje polityczne; podziaáy spoáeczne; integracja paradygmatów.

Wprowadzenie: fragmentacja systemów partyjnych i jej pomiar

Podstawowym parametrem pozwalającym opisaü system partyjny jest liczba ugrupowaĔ, które go tworzą. Jest to jednoczeĞnie podstawowe kryterium stosowa-ne do tworzenia typologii systemów partyjnych od czasów pierwszych konstrukcji tego typu autorstwa Maurice’a Duvergera (1954), Jeana Blondela (1968) czy Gio-vanniego Sartoriego (1976). Z tego wzglĊdu wiele miejsca w literaturze z zakresu nauk politycznych zajmuje do dziĞ poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, od czego zaleĪy liczba partii w danym systemie politycznym. Artykuá ten dotyczy wáaĞnie burzliwych dziejów teorii czynników wpáywających na poziom fragmentacji sceny politycznej.

Prawo obywateli do gáoszenia swoich poglądów w sferze publicznej i organizo-wania siĊ w partie polityczne naleĪy do najwaĪniejszych cech systemu demokratycz-nego. Ludzie gáoszący pewne hasáa zakáadają partie i podczas wyborów zabiegają o prawo do wcielania w Īycie swoich pomysáów na funkcjonowanie wspólnoty po-litycznej. Poglądy przyjmują postaü ideologii, które w istotnym stopniu organizują rywalizacjĊ o gáosy wyborców. W tym artykule nie zajmujĊ siĊ jednak tą „jako-Ğciową” stroną wewnĊtrznego zróĪnicowania systemów partyjnych. Problematyka

Instytut Socjologii, e-mail: [email protected]

WOJCIECH RAFAàOWSKI54

polaryzacji ideologicznej jest stosunkowo nowa i jej badania nie mają tak dáugiej tradycji (por. Dalton 2008). KoncentrujĊ siĊ wyáącznie na teoriach wyjaĞniających rozdrobnienie.

O liczbie partii w systemie moĪna mówiü na wielu poziomach. Na poziomie spoáeczeĔstwa i organizacji moĪna analizowaü liczbĊ zarejestrowanych ugrupowaĔ, braü pod uwagĊ ich relatywną wielkoĞü ze wzglĊdu na liczbĊ czáonków czy lokal-nych organizacji. Spoáeczny wymiar systemu partyjnego to takĪe liczba gáosów od-dawanych na poszczególne komitety w wyborach róĪnych szczebli, w szczególnoĞci tych do parlamentu krajowego. Na poziomie parlamentu liczba gáosów ma znaczenie przede wszystkim legitymizacyjne. Podstawowa dla siáy przetargowej partii na are-nie parlamentarnej jest liczba mandatów1.

Zazwyczaj w badaniach empirycznych zmienną zaleĪną jest fragmentacja syste-mu partyjnego wáaĞnie na poziomie parlamentu. W modelach wyjaĞniających wy-stĊpuje teĪ czĊsto liczba partii na poziomie gáosów jako reprezentacja rozdrobnienia preferencji politycznych obywateli, które wyáaniają siĊ z podziaáów spoáecznych i zachowaĔ strategicznych.

ZawĊĪenie perspektywy wyáącznie do partii parlamentarnych jest zwykle uza-sadniane fundamentalnym znaczeniem tej areny dla funkcjonowania paĔstwa. O znaczeniu liczby partii jako podstawowego parametru opisującego system par-tyjny pisaá Sartori (1976: 119–125). Wprowadziá on takĪe zasadĊ liczenia wyáącznie partii relewantnych. Zaliczaá do tej kategorii ugrupowania o znacznej zdolnoĞci ko-alicyjnej w sytuacji formowania gabinetu oraz te o potencjale politycznego szantaĪu, których obecnoĞü trzeba braü pod uwagĊ przy organizowaniu poparcia dla projektów ustaw i uchwaá. W terminach teorii gier partie relewantne to ugrupowania naleĪące do przynajmniej jednej minimalnej koalicji wygrywającej lub blokującej w dowol-nej grze parlamentarnej. W praktyce oznacza to, Īe zwykle pojedynczy posáowie czy partie skáadające siĊ z liczby deputowanych mniejszej niĪ 5 nie są brane pod uwagĊ. Ugrupowania te są liczone tylko wtedy, gdy w izbie wystĊpują jedynie maáe partie. W takiej sytuacji parlamentarna arytmetyka siĊ komplikuje i wzrasta znaczenie nie-wielkich ugrupowaĔ. Liczba partii relewantnych byáa jednym z gáównych kryteriów dla konstrukcji typologii systemów partyjnych Sartoriego.

WspóáczeĞnie spada znaczenie klasyfi kacji w empirycznych badaniach systemów partyjnych. Z jednej strony wynika to z faktu odejĞcia od holistycznej analizy Īy-cia politycznego na rzecz szczegóáowego badania wąskich jego aspektów. Przed-miotem porównaĔ nie są juĪ tak czĊsto systemy polityczne poszczególnych krajów, ale charakter wąsko defi niowanych zjawisk w nich wystĊpujących, np. omawiana tu fragmentacja, przeciĊtna wielkoĞü okrĊgu wyborczego (por. Amorim Neto i Cox 1997), chwiejnoĞü wyborcza (indeksy Pedersena [1983], Birch [2001] lub Powell

1 Mierzenie liczby partii na róĪnych arenach ich egzystencji, korespondujących z koncepcją wielopoziomowoĞci systemu partyjnego Valdimera Keya (1942), proponuje Adrian Blau (2008). W swoich analizach bierze pod uwagĊ efektywną liczbĊ partii wyliczaną na podstawie liczby gáosów, mandatów, a takĪe obsadzonych ministerstw. UwaĪa, Īe liczba partii powinna byü mierzona na tym poziomie, którego dotyczy dana analiza.

POLITOLOGICZNE I SOCJOLOGICZNE TEORIE FRAGMENTACJI SYSTEMÓW PARTYJNYCH... 55

i Tuckera [2013]) czy polaryzacja systemu partyjnego (indeksy Taylora-Hermana [1971] czy Daltona [2008]).

OdejĞcie od typologii jako narzĊdzia badawczego na rzecz wykorzystywania roz-maitych indeksów o charakterze syntetycznym daje moĪliwoĞü bardziej dokáadnego pomiaru i nieraz pomaga w zdaniu sprawy z problemów metodologicznych, które same w sobie stanowią interesującą charakterystykĊ zjawisk badanych. (Por. anek-sy w przywoáanych pracach Birch oraz Powell i Tuckera). Zmienne o charakterze iloĞciowym pozwalają na wykorzystanie statystycznego modelowania, co nie ma wyáącznie charakteru technicznej innowacji, ale pozwala przede wszystkim na oce-nĊ zakresu wspóázmiennoĞci zmiennych oraz systematyczną kontrolĊ wpáywu wielu czynników. Z tego wzglĊdu jestem zdecydowanym zwolennikiem podejĞcia iloĞcio-wego z zastrzeĪeniem, Īe interpretacja wyników takich badaĔ powinna zawsze byü odnoszona do realiów funkcjonowania systemów politycznych. Szerszej prezentacji tej tendencji dostarcza Radosáaw Markowski (2000a).

Do pomiaru fragmentacji w badaniach empirycznych najczĊĞciej stosowany jest indeks Efektywnej Liczby Partii w Parlamencie (ELPP), który pozwala na intuicyj-nie zrozumiaáy pomiar liczby partii w izbie. WartoĞü tego parametru oznacza „liczbĊ hipotetycznych partii równej wielkoĞci, które miaáyby takie same konsekwencje dla frakcjonalizacji systemu, jak rzeczywiste partie nierównej wielkoĞci” (Laakso i Ta-agepera 1979: 4). Jego wyliczenie moĪliwe jest za pomocą róĪnych formuá, jednak najprostsza z nich jest nastĊpująca:

gdzie ELPP to efektywna liczba partii w parlamencie, k – liczba partii posiadają-cych mandaty w parlamencie, a Pi oznacza odsetek mandatów i-tej partii.

Parametr ten zyskaá status najbardziej rozpowszechnionego w badaniach porów-nawczych miernika fragmentacji systemu partyjnego (por. Ordeshook i Shvetsova 1994; Amorim Neto i Cox 1997; Coppedge 1997; Jones 1999; Moser 1999; Mozaf-far, Scarritt i Galaich 2003; Antoszewski 2004; Geys 2006; Blau 2008). Staáo siĊ tak miĊdzy innymi z powodu jego interpretacji, która jest zgodna z tym, jak intuicyjnie odczytuje siĊ wartoĞci tego indeksu. Gdy wiemy, Īe w systemie efektywna liczba partii jest 2,5, to myĞlenie w kategoriach dwóch obiektów równej wielkoĞci i trze-ciego, który jest mniejszy o poáowĊ od kaĪdego z duĪych, jest najbardziej naturalne. ELPP jest dziĊki temu wygodna jako zmienna wyjaĞniana w równaniach regresji. MoĪna pisaü, Īe wzrost wartoĞci zmiennej o jednostkĊ powoduje zmianĊ „liczby partii” o okreĞloną wartoĞü bez koniecznoĞci zastanawiania siĊ nad wielkoĞcią partii. W ujĊciu Laakso i Taagepery „efektywne” partie są równe.

Brak tutaj miejsca i potrzeby, aby opisywaü formalne wáasnoĞci tego miernika. Pomiar fragmentacji ma wáasną historiĊ, która mogáaby siĊ staü podstawą osobnego artykuáu o bardziej technicznym charakterze. Kontrowersje wokóá indeksu Laakso--Taagepery związane są z jego niepoĪądaną wáasnoĞcią polegającą na tym, Īe w sytu-acji, gdy jedna z partii ma ponad 50% mandatów, co oznacza jej dominacjĊ, wartoĞü ELPP nadal moĪe wskazywaü na konstelacjĊ wielopartyjną. Z problemem mierzyli


siĊ liczni autorzy (Molinar 1991; Taagepera 1999b; Dunleavy i Boucek 2003; Feld i Grofman 2007; Golosov 2010). ĩadna z nowych, alternatywnych „efektywnych liczb partii” nie zyskaáa jednak szerokiego uznania i zastosowania. W uĪyciu pozo-staje parametr Laakso-Taagepery. Uáatwia to porównania róĪnych wyników badaĔ, w których efektywna liczba partii w wyborach lub na poziomie parlamentu pozostaje zmienną wyjaĞnianą.

O ile moĪna mówiü o szerokim konsensie w zakresie pomiaru fragmentacji, to przez wiele lat nie istniaá on wĞród badaczy empirycznych, gdy chodzi o to, ja-kie zmienne mają podstawowe znaczenie dla rozdrobnienia parlamentu. Refl eksja naukowa dotycząca procesów ksztaátujących systemy partyjne przez wiele lat byáa zorganizowana przez dwa pozornie konkurencyjne, a faktycznie komplementarne paradygmaty: politologiczny, zwany takĪe instytucjonalnym oraz socjologiczny, któ-ry eksponuje znaczenie czynników spoáecznych i kulturowych. W literaturze panuje przekonanie o ich dáugoletniej wzglĊdnej izolacji i koniecznoĞci integracji wyników badaĔ prowadzonych za pomocą róĪnych koncepcji teoretycznych. Badacze zali-czani do jednego nurtu wykazywali tylko niewielkie zainteresowanie dokonaniami zwolenników innych podejĞü i bardzo rzadko stawiali hipotezy wykraczające poza ramy wáasnej, tradycyjnie rozumianej dyscypliny. Niezaprzeczalne jest, Īe politolo-dzy przewaĪnie badali konsekwencje czynników z poziomu instytucji formalnych, zaledwie wspominając o tych spoáecznych, a socjologowie zwykle caákowicie po-mijali znacznie instytucji paĔstwowych i rozwiązaĔ prawnych koncentrując siĊ na historii spoáecznej i zróĪnicowaniu spoáeczeĔstwa. Autorzy wspóáczeĞni niejedno-krotnie dostrzegali i opisywali ten podziaá (Cox 1997; Geys 2006) i podejmowali próby integracji osiągniĊü obu nurtów.

Paradygmat instytucjonalny

Początki badaĔ politologicznych nad czynnikami wpáywającymi na liczbĊ par-tii kojarzone są przede wszystkim z nazwiskiem Maurice’a Duvergera (1954: 257) i pracą Les Partis Politiques. Napisaá on: „Znaczenie determinant narodowych jest z pewnoĞcią istotne, jednak nie wolno nam nie doceniü znaczenia ogólnego czynni-ka o charakterze technicznym, systemu wyborczego. Jego konsekwencje mogą byü wyraĪone nastĊpującym zdaniem: formuáa wiĊkszoĞciowa z jedną turą gáosowania sprzyja systemowi dwupartyjnemu. SpoĞród wszystkich tez prezentowanych w tej ksiąĪce, ta wáaĞnie jest ponad wszelką wątpliwoĞü najbliĪsza prawdziwemu socjo-logicznemu prawu”.

Ponadto, Duverger podkreĞlaá, Īe wyjątki od tej reguáy są bardzo rzadkie i zawsze moĪliwe do wyjaĞnienia za pomocą wyjątkowych okolicznoĞci. Opisywana tenden-cja wystĊpuje nie tylko w przypadku wyborów parlamentarnych. JeĪeli gáosowa-nie w prawyborach w amerykaĔskich partiach politycznych odbywa siĊ za pomocą opisywanej reguáy, to prowadzi to do powstania dwóch frakcji wewnątrzpartyjnych (Duverger 1954: 248–250).

Duverger nie precyzuje jasno, czy jego „prawo” dotyczy poziomu krajowego systemu partyjnego, czy teĪ zaleĪnoĞci wystĊpującej na poziomie okrĊgów. Cox


(1997: 27–29) interpretuje je jako twierdzenie o krajowym systemie partyjnym. Sam jednak przeprowadza jego rygorystyczną weryfi kacjĊ na poziomie okrĊgu wyborcze-go. Wskazuje teĪ miejsca w pismach klasyka, gdzie ten ostatni skupia analityczną uwagĊ wáaĞnie na poziomie lokalnym, a nie krajowym. Kwestia ta nie jest áatwa do rozstrzygniĊcia. Intelektualnie kuszące jest bowiem posáugiwanie siĊ prostą nauko-wą formuáą áączącą ordynacjĊ wyborczą z systemem partyjnym (i jako takie prawo Duvergera przeszáo do historii nauk politycznych), ale jednoczeĞnie argumenty ją uzasadniające nawiązują do poziomu okrĊgów i nie potrafi ą wyjĞü poza nie bez od-woáania do czynników spoáecznych.

„W przeciwieĔstwie [do systemu wiĊkszoĞci wzglĊdnej – W.R.] reguáa wiĊk-szoĞciowa z dwoma turami gáosowania oraz system proporcjonalnej reprezentacji sprzyjają wielopartyjnoĞci. Wpáywy te nie są identyczne, a konsekwencje systemów dwóch tur są trudniejsze do wyjaĞnienia. Jest to metoda dziĞ rzadko juĪ uĪywana” (Duverger 1954: 269). Teza ta zwana jest dla odróĪnienia od „prawa” poprzednio omawianego „hipotezą Duvergera”. Oba twierdzenia w naukowym obiegu áącznie noszą jednak miano „praw”. Francuski klasyk uwaĪaá teĪ, Īe liczba partii wzrasta wraz z proporcjonalnoĞcią systemu wyborczego.

Opisywane efekty dokonują siĊ za pomocą dwóch mechanizmów – efektu psy-chologicznego polegającego na strategicznej modyfi kacji dziaáaĔ wyborców (którzy znając konsekwencje ordynacji chcą uniknąü zmarnowania gáosu) oraz mechanicz-nego, który polega na czysto arytmetycznych konsekwencjach procedury przeli-czania gáosów na mandaty (Geys 2006: 282–283). Teoria Duvergera byáa bardzo nowoczesna w dobie dominacji paradygmatu racjonalnego wyboru i odejĞcia od klasycznego instytucjonalizmu. Eksponowaáa bowiem rolĊ rozwiązaĔ o charakterze formalnym, stanowiących bodĨce i ograniczenia dla racjonalnych jednostek podej-mujących indywidualne decyzje. JednoczeĞnie, Duverger nie twierdziá, Īe konkretne instytucje stanowią efekt konsensualnej decyzji dziaáających podmiotów, co byáo charakterystyczne dla ówczesnych teoretyków racjonalnego wyboru (Peters 1999: 45). Zdaniem Duvergera, na konsekwencje funkcjonowania instytucji wpáyw miaá zarówno ich ksztaát, jak i strategie jednostek.

Opisane zaleĪnoĞci nie zostaáy jednak odkryte dopiero w poáowie XX wieku. Duverger byá zaledwie pierwszym autorem, który odwaĪyá siĊ nazwaü je prawami naukowymi. Strategiczne aspekty związane z formuáą wiĊkszoĞci wzglĊdnej w okrĊ-gach jednomandatowych zostaáy zauwaĪone juĪ w pierwszej poáowie XIX wieku, ale nie staáy siĊ przedmiotem publicznej debaty aĪ do roku 1850. W 1856 roku Dania wprowadziáa czĊĞciowy system proporcjonalny, a w 1859 roku Thomas Hare ogáosiá popieraną póĨniej przez Johna Stuarta Milla propozycjĊ systemu pojedynczego gáosu przechodniego. W debacie o systemach wyborczych uczestniczyli ówczeĞni myĞli-ciele, naukowcy i politycy tej rangi, co Benjamin Disraeli. O tym, Īe system wiĊk-szoĞci wzglĊdnej ogranicza rywalizacjĊ polityczną do dwupartyjnej pisaá w 1869 roku Henry Droop, a tezy te byáy powtarzane takĪe przez innych autorów (Riker 1982: 754–756).

Nurt instytucjonalny znalazá kontynuatorów, takich jak Rae (1967), Lijphart (1984) czy Taagepera i Shugart (1989). Ich prace skupiaáy siĊ w wiĊkszym stopniu


na wielkoĞci okrĊgów wyborczych mierzonych liczbą obsadzanych w nich manda-tów, a nie na formule wyborczej, jak w przypadku Duvergera. Wskazywano, Īe im wiĊksze okrĊgi, tym áatwiej dostaü siĊ do parlamentu partiom uzyskującym maáą liczbĊ gáosów.

W Polsce w latach osiemdziesiątych XX wieku równieĪ powstawaáy prace do-tyczące systemu wyborczego i jego konsekwencji. Nie mogáy dotyczyü jednak jego wpáywu na rywalizacjĊ polityczną w nowoczesnym sensie ze wzglĊdu na niedemo-kratyczny charakter reĪimu PRL. PracĊ charakteryzującą ówczesne prawo wyborcze i zakres wolnoĞci wyboru z nim związany opublikowali Jacek Raciborski i Jerzy J. Wiatr (1987). W ostatnich dwóch dekadach waĪnym tematem wschodnioeuropejskiej literatury naukowej staáo siĊ powstawanie systemów wyborczych w okresie przejĞcia od komunizmu do demokracji i badanie ich krótkoterminowych konsekwencji. Do interesujących prac naleĪy zaliczyü ksiąĪkĊ pod redakcją Raciborskiego (red. 1991), a takĪe monumentalną pracĊ Wojciecha Sokoáa (2007). WaĪne publikacje powsta-áy takĪe w krĊgu badaczy uprawiających formalną analizĊ systemów wyborczych. Warto wymieniü przede wszystkim publikacje Marka KamiĔskiego (1997), Jacka Hamana (2003), Marka KamiĔskiego, Grzegorza Lissowskiego i Piotra ĝwistaka (2007). Analizy te miaáy charakter przede wszystkim studiów przypadków, a nie ba-daĔ porównawczych.

Podsumowując empiryczne ustalenia paradygmatu politologicznego naleĪy eks-ponowaü tezĊ, Īe wiĊkszej fragmentacji systemu partyjnego sprzyjaü powinno raczej zastosowanie systemu proporcjonalnego niĪ wiĊkszoĞciowego. WĞród wiĊkszoĞcio-wych, wiĊksza fragmentacja powinna wystĊpowaü po wyborach, które odbywaáy siĊ pod rządami formuáy wiĊkszoĞci bezwzglĊdnej w porównaniu z reguáą wiĊkszoĞci wzglĊdnej. W ramach systemów proporcjonalnych fragmentacja powinna rosnąü wraz z obieraniem formuá coraz mniej obciąĪonych na korzyĞü duĪych partii takich, jak metody Webstera-Sainte-Lagüe czy Hare-Niemeyera w porównaniu z efektami reguáy Jefferson-d’Hondta (por. Balinski i Young 1982; Haman 2003: 124–149).

Twierdzenia te znalazáy potwierdzenie takĪe w badaniach symulacyjnych. Sze-roko dyskutowanym przypadkiem, który ujawniá znaczenie tych rozwiązaĔ instytu-cjonalnych, byáy wybory parlamentarne w Polsce w 1993 roku. Pojawiaáy siĊ tezy, Īe wygrana Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Polskiego Stronnictwo Ludowego w kraju, w którym zapoczątkowano przemiany Jesieni Ludów, Ğwiadczy o klĊsce transformacji: polscy obywatele masowo oddali swoje gáosy na postkomunistów i opowiedzieli siĊ przeciwko zmianom. Twierdzenie to zostaáo podwaĪone w artyku-le KamiĔskiego, Lissowskiego i ĝwistaka (2007). Zmiana preferencji rzeczywiĞcie nastąpiáa, ale nie miaáa tak dramatycznego zasiĊgu, jak sugerowaáby wynik wyborów na poziomie alokacji mandatów.

W latach dziewiĊüdziesiątych XX wieku w instytucjonalnie zorientowanych miĊdzynarodowych publikacjach chĊtnie siĊgano do materiaáu z krajów pokomuni-stycznych. Dziaáo siĊ tak ze wzglĊdu na czĊste stosowanie w tym regionie ordynacji mieszanych. Polegaáy one na wykorzystaniu w wyborach do danej izby parlamentu dwóch formuá – wiĊkszoĞciowej i proporcjonalnej. Systemy te róĪniáy siĊ od siebie nie tylko liczbą mandatów obsadzanych poszczególnymi formuáami, ale takĪe wza-


jemnym powiązaniem ze sobą obu reguá, bądĨ teĪ cechowaáy siĊ brakiem takiego poáączenia – dziaáaáy niezaleĪnie od siebie. W literaturze istnieje juĪ pewna tradycja badaĔ systemów mieszanych (por. Kostadinova 2002; Nishikawa i Herron 2004: 754). W tym miejscu przywoáam jedynie najwaĪniejsze wyniki badaĔ. Tatiana Kon-stadinova (2002: 25–26) stawia hipotezy, Īe w zakresie generowanego rozdrobienia parlamentu systemy mieszane mają konsekwencje poĞrednie miĊdzy ordynacjami wiĊkszoĞciowymi a systemami proporcjonalnej reprezentacji. W ramach systemów mieszanych liczba partii w parlamencie po wyborach zaleĪy od proporcji mandatów obsadzanych wedáug formuáy wiĊkszoĞciowej i proporcjonalnej. Im wiĊcej z nich jest rozdzielane w okrĊgach jednomandatowych z formuáą wiĊkszoĞciową, tym mniejsze rozdrobnienie parlamentu. Obie hipotezy znajdują potwierdzenie w mate-riale empirycznym badanym przez autorkĊ, który obejmuje wybory parlamentarne w krajach pokomunistycznych z lat 1989–2000.

Do podobnych wniosków prowadzą analizy Misy Nishikawy i Erika Herrona (2004). Ich podstawowa hipoteza to twierdzenie, Īe liczba partii bĊdzie najwyĪsza w systemach proporcjonalnych, nieco niĪsza w systemach mieszanych z powiązany-mi sposobami podziaáu mandatów w obu czĊĞciach, jeszcze niĪsza w segmentowa-nych, a najniĪsza tam, gdzie stosuje siĊ system wiĊkszoĞciowy (Nishikawa i Herron 2004: 760). Twierdzenie to znajduje potwierdzenie w badaniach z 53 krajów, w któ-rych stosowano tego typu ordynacje.

Rezultaty odmienne od Konstandinovej uzyskaá Robert Moser (1999). Polemizu-je on z poglądami Arenda Lijpharta, który twierdziá, Īe systemy wyborcze mają po-dobne konsekwencje w róĪnych krajach. Analizując przypadki Polski, WĊgier, Rosji i Ukrainy dochodzi do wniosku, Īe konsekwencje systemu wyborczego są zapoĞred-niczone i zmodyfi kowane przez poziom instytucjonalizacji partii politycznych. Jej stosunkowo wysoki poziom obserwuje w dwóch pierwszych krajach, a niski w po-zostaáych. Moser (1999: 360–361) rozumie instytucjonalizacjĊ nastĊpująco. Jest to proces w toku, którego praktyka lub organizacja zyskuje uznanie i rozpoznawalnoĞü a nawet powszechną akceptacjĊ. Aktorzy spoáeczni budują oczekiwania, orientacje oraz zachowania oparte na danej praktyce lub organizacji i jej przyszáym istnie-niu. Oznacza to, Īe tam, gdzie istnieją silne ogólnokrajowe partii polityczne, syste-my wyborcze mają konsekwencje zgodne z tradycyjnymi oczekiwaniami – system wiĊkszoĞciowy zmniejsza fragmentacjĊ, a proporcjonalny pozwala na istnienie wielu ugrupowaĔ na arenie parlamentarnej. W przypadku sáabej instytucjonalizacji partii lub istnieniu silnych ugrupowaĔ lokalnych znaczenie uzyskują kandydaci niezaleĪni i stowarzyszenia czy kliki o maáym zasiĊgu, które wygrywają wybory na poziomie okrĊgów jednomandatowych (Gabel 1995: 205). Powoduje to wielką fragmentacjĊ systemu partyjnego i polityczną atomizacjĊ na arenie parlamentu. WáaĞnie tego ro-dzaju konsekwencje jednomandatowych okrĊgów wyborczych obserwowane byáy w latach dziewiĊüdziesiątych XX wieku w Rosji i na Ukrainie.

Ustalenia Mosera sytuują siĊ na pograniczu badaĔ prowadzonych w ramach para-dygmatu instytucjonalnego i nowego, który okreĞliábym mianem interakcyjnego. Za-nim jednak przejdĊ do jego charakterystyki, niezbĊdne jest opisanie najwaĪniejszych cech socjologicznego nurtu badaĔ na fragmentacją systemów partyjnych.


Paradygmat socjologiczny

Koncepcją, która ufundowaáa alternatywne podejĞcie do wyjaĞniania systemów partyjnych, jest teoria podziaáów socjopolitycznych Seymoura Lipseta i Steina Rok-kana (1967). W tym ujĊciu podziaáy na scenie politycznej wynikają ze zróĪnico-wania postaw na poziomie spoáeczeĔstwa, wynikającego z pamiĊci przeáomowych wydarzeĔ i dáugotrwaáych procesów przemian historycznych takich, jak reforma-cja, formowanie siĊ paĔstw narodowych czy rewolucja przemysáowa i powstanie klas spoáecznych. Wydarzenia te mogą mieü charakter lokalny tak, jak to siĊ staáo w Irlan dii, gdzie przez wiele lat gáówną kwestią byá stosunek do traktatu ustanawia-jącego niepodlegáoĞü paĔstwa i zarazem oddającego IrlandiĊ Póánocną we wáadanie Wielkiej Brytanii (Grabowska 2004: 14).

Na znaczenie czynników spoáecznych wskazywaáo teĪ wiele obserwacji empi-rycznych. Znaczna liczba krajów miaáa wielopartyjne systemy polityczne, zanim wprowadzono w nich system proporcjonalny (Geys 2006: 283). W związku z tym, wedáug niektórych badaczy teoria, która za podstawowy czynnik ksztaátujący system partyjny obiera ordynacjĊ wyborczą, nie moĪe byü prawdziwa (Bogdanor 1983: 254). Reprezentanci socjologicznego nurtu skupili siĊ przede wszystkim na tym, jak spo-áeczeĔstwo jest podzielone na róĪne grupy spoáeczne i w jaki sposób te podziaáy na-bierają znaczenia politycznego, stając siĊ podziaáami socjopolitycznymi (cleavages).

WáaĞnie mianem cleavage okreĞla siĊ podziaá istniejący zarówno na poziomie spoáeczeĔstwa, jak i Īycia politycznego. W jĊzyku polskim oddawany jest on za pomocą okreĞleĔ takich, jak podziaá, podziaá socjopolityczny czy rozáam. Mirosáa-wa Grabowska (2004: 31–35) w polemice z Radosáawem Markowskim (2000b) ar-gumentuje, Īe najwáaĞciwsze jest pierwsze wymienione táumaczenie tego pojĊcia, poniewaĪ oddaje jego niejednoznacznoĞü i niedodefi niowanie, a jednoczeĞnie unika negatywnej konotacji sáowa „rozáam”: „Rozáamaü to nie tylko podzieliü, lecz takĪe zniszczyü, a im bliĪej polityki, tym bardziej negatywne skojarzenia: polityka rozáa-mowa to frakcje, a moĪe i zamĊt, zaĞ rozáamowiec to niemal awanturnik”. Podzielam tĊ argumentacjĊ. UwaĪam, Īe samo sáowo „podziaá” uĪywane bez dookreĞlającego przymiotnika „socjopolityczny” moĪe wprowadzaü zamieszanie pojĊciowe, gdyĪ uĪywa siĊ go w tekstach naukowych do opisywania takĪe innych zjawisk. W literatu-rze dotyczącej systemów partyjnych i ich determinant nieustannie pisze siĊ o podzia-áach partii związanych z konfl iktami personalnymi czy choüby o podziale mandatów miĊdzy komitety wyborcze. W jĊzyku angielskim do opisu tych procesów uĪywa siĊ innych sáów: odpowiednio split i divide. Z tego powodu rekomendujĊ wykorzysty-wanie bardziej záoĪonego terminu „podziaá socjopolityczny”, który dobrze podkreĞla związek tego pojĊcia z oryginalną koncepcją odnoszącą siĊ do dwóch poziomów: polityki i jej spoáecznej bazy.

Lipset i Rokkan wyróĪniają cztery podstawowe podziaáy tego rodzaju, organizu-jące scenĊ polityczną krajów zachodniej Europy: paĔstwo – KoĞcióá, centrum – pe-ryferie, gospodarka ziemska – gospodarka miejsko-przemysáowa oraz klasa posia-daczy – klasa pracowników najemnych. PamiĊü wydarzeĔ ksztaátujących podziaáy socjopolityczne tworzy toĪsamoĞci ludzi identyfi kujących siĊ z jedną z jego stron,


co znacząco wpáywa na ich preferencje polityczne. Postawy te są przekazywane z pokolenia na pokolenie. Lipset i Rokkan postawili tezĊ, Īe podziaáy tego rodzaju w krajach Europy Zachodniej zostaáy uformowane do lat dwudziestych XX wieku, a nastĊpnie nie ulegaáy juĪ zmianom. W latach szeĞüdziesiątych struktura konfl iktów politycznych byáa identyczna, jak bez maáa 40 lat wczeĞniej. Jest to sáynna teza o za-mroĪeniu podziaáów socjopolitycznych (freezing hypothesis).

Teoria ta miaáa korzenie w schemacie teoretycznym Talcotta Parsonsa A-G-I-L, jednak jej kontynuacje, empiryczne zastosowania i interpretacje byáy oderwane od teoretycznego zaplecza strukturalnego funkcjonalizmu. PojĊcie podziaáów z czasem zyskiwaáo róĪnorodne wymiary znaczeniowe. W najmocniejszym sensie byáo zgod-ne z tym, co proponowali Lipset i Rokkan – oznaczaáo relacjĊ miĊdzy strukturą podziaáów w spoáeczeĔstwie a konfl iktami politycznymi, a w wersji najsáabszej – jakikolwiek podziaá (Grabowska 2004: 41–44). W praktyce badaĔ w nurcie socjolo-gicznym stosowana jest defi nicja cleavage bliska tej sformuáowanej przez Ryszarda Herbuta (2008): struktury, w której istnieją stabilne sojusze miĊdzy grupami spoáecz-nymi, a reprezentującymi je partiami politycznymi.

Do koncepcji tej odwoáywali siĊ miĊdzy innymi Robert Dahl (red. 1968), Stefano Bartolini i Peter Mair (1990), Oddbjorn Knutsen i Elinor Scarbrough (1995), Russel Dalton (1996) i Alejandro Moreno (1999). Dahl twierdziá, Īe podziaáy polityczne są wyrazem róĪnic ideologicznych i spoáecznych oraz w krajach homogenicznych wynikają z pozycji spoáecznych związanych z zawodem. W krajach zróĪnicowa-nych etnicznie podziaáy narodowoĞciowe, religijne i ekonomiczne mogą siĊ nakáa-daü lub krzyĪowaü, co prowadzi odpowiednio do ich wzmocnienia lub wzajemnego osáabiania. Bartolini i Mair badali podziaáy w kontekĞcie ich trwaáoĞci i powiązaniu z zachowaniami wyborczymi, koncentrując siĊ na analizach chwiejnoĞci wyborczej (volatility).

Koncepcja Lipseta i Rokkana jest teorią zjawisk dáugiego trwania. Obejmuje zda-rzenia i procesy związane z instytucjami formalnymi (związki wyznaniowe, wáadza paĔstwowa, prawa wáasnoĞci i regulacje związane z sytuacją robotników), jak i nie-formalnymi (toĪsamoĞci ludzi i wzory zachowaĔ wyborczych). W Ğwietle tej teorii struktura podziaáów determinuje nie tylko stanowiska partii i ich strategie, ale takĪe ich liczbĊ. JeĪeli konfl ikt polityczny dotyczy zasadniczo jednej kwestii, to dla jego adekwatnej reprezentacji wystarczą dwa ugrupowania. Nowe podziaáy powodują zwiĊkszenie liczby ugrupowaĔ. Dzieje siĊ tak jednak wyáącznie wtedy, gdy podziaáy siĊ krzyĪują. Nakáadanie siĊ podziaáów nie stymuluje powstawania dodatkowych partii. KrzyĪujące siĊ rozáamy wymagają tego, aby kaĪda kombinacja poglądów byáa reprezentowana przez jedno ugrupowanie. PodejĞcie to doprowadziáo do wyprowa-dzenia wzoru pozwalającego na przeáoĪenie liczby wymiarów zróĪnicowania ideolo-gii (liczby podziaáów) na liczbĊ partii. Przegląd prób tego rodzaju prezentuje Rein Taagepera (1999a: 533–535). Taagepera i Bernard Grofman (1985) sformuáowali zasadĊ, Īe efektywna liczba partii powinna byü o jedną wiĊksza od liczby wymiarów zróĪnicowania ideologii partii politycznych w systemie.

Teoria rozáamów socjopolitycznych mówi, Īe liczba partii powinna byü w naj-wiĊkszym stopniu determinowana przez liczbĊ spolityzowanych podziaáów spo-


áecznych. Nie jest jasne, czy to twierdzenie powinno dotyczyü prostej liczby partii czy teĪ rozdrobnienia parlamentu. Istnienie danego podziaáu nie przesądza bowiem, jak duĪe segmenty spoáeczeĔstwa stoją po kaĪdej jego stronie. Byü moĪe dany po-dziaá jest waĪny, ale dzieli populacjĊ w proporcjach 9:1. Taka sytuacja oznacza, Īe na mandaty ma szanse partia reprezentująca mniejszoĞü, ale poziom fragmentacji wytworzonej przez ten podziaá bĊdzie niski. Teoria Lipseta i Rokkana czy kaĪda koncepcja oparta na podziale jako strukturze wiąĪącej poziom postaw spoáeczeĔ-stwa ze sferą polityki rodzi nieusuwalny problem dla badaĔ porównawczych: nie jest moĪliwe jej rzetelne operacjonalizowanie i wykorzystanie powszechnie dostĊpnych wskaĨników spoáecznego zróĪnicowania. Aby móc je wykorzystywaü w iloĞcio-wych analizach empirycznych, konieczne jest pozbawienie teorii wysublimowania i badanie wpáywu róĪnego typu zróĪnicowaĔ na fragmentacjĊ systemu partyjnego. Dlatego zwykle w badaniach empirycznych uwzglĊdnia siĊ znaczenie zróĪnicowania ekonomicznego, etnicznego i religijnego, traktując kaĪdy z nich jako wystarczająco dobrą reprezentacjĊ podziaáów socjopolitycznych.

W polskiej literaturze wnikliwej analizie koncepcjĊ cleavage wraz z jej recep-cją poddaá Markowski (2000b). Empirycznej analizy polskiego systemu partyjnego w terminach teorii podziaáów socjopolitycznych dokonaáa w przywoáywanej wcze-Ğniej pracy Grabowska. Deklaruje ona nacisk „na procesy instytucjonalizacji ujaw-niających siĊ podziaáów spoáecznych, rolĊ ludzkich wartoĞci i toĪsamoĞci”. Zwraca uwagĊ takĪe na „dáugotrwaáoĞü i gwaátownoĞü, wielopoziomowy charakter, apelo-wanie do emocji i wartoĞci oraz zakorzenienie w toĪsamoĞciach i biografi ach” (Gra-bowska 2004: 18–19). Omawiana praca nie koncentruje siĊ wyáącznie na kategoriach z poziomu makrospoáecznego, jak to czynili w oryginalnej koncepcji Lipset i Rok-kan, ale takĪe odwoáuje siĊ do poziomu jednostek podejmujących indywidualne decyzje Īyciowe. Instytucje spoáeczne stanowiáy zespoáy bodĨców, wobec których jednostki podejmowaáy mniej lub bardziej racjonalne decyzje. Instytucjonalizacja tych zachowaĔ doprowadziáa do wytworzenia nowych wzorów i praktyk obecnych w polskiej polityce w latach dziewiĊüdziesiątych XX wieku. Ich istnienie stanowiáo podstawĊ do wytworzenia instytucji, np. funkcjonującego aĪ do 2007 roku zwycza-ju tworzenia koalicji rządowych tylko w ramach obozu postkomunistycznego bądĨ postsolidarnoĞciowego.

Integracja nurtów i badania interakcyjne

Benny Geys (2006: 281) uwaĪa, Īe paradygmaty instytucjonalnego i socjolo-gicznego myĞlenia o determinantach ksztaátu systemów partyjnych „byáy mniej lub bardziej od siebie izolowane”. Nie jest jednak caákowicie sáuszne wywodzenie tego podziaáu z pism samego Duvergera (1958: 10), który zwracaá uwagĊ na znaczenie, jakie dla ksztaátowania siĊ systemu partyjnego ma struktura podziaáów klasowych w spoáeczeĔstwie. W tej samej pracy, w której opisaá swoje sáynne prawa, analizu-jąc fenomen systemów wielopartyjnych, charakteryzowaá strukturĊ „linii demarka-cyjnych” czy teĪ „sprzecznoĞci” miĊdzy partiami, które okreĞlaá teĪ mianem du-alizmów, co w angielskim wydaniu przetáumaczono jako cleavages, czyli podziaáy


socjopolityczne. Napisaá teĪ, Īe „wielopartyjnoĞü wynika z logicznej niezaleĪnoĞci zestawów sprzecznoĞci”, co oznacza tyle, Īe krzyĪujące siĊ podziaáy socjopolityczne prowadzą do powstawania wiĊkszej liczby partii (Duverger 1954: 263).

Pomimo tego pogląd, Īe Duverger bagatelizowaá znaczenie czynników innych niĪ instytucjonalne, ma solidne podstawy i jest silnie obecny w literaturze. JuĪ w 1959 roku krytykowaá go za to Aaron Wildavsky (1959: 308–309). Przed takimi zarzutami Duverger (2003) próbowaá siĊ broniü w tekĞcie ogáoszonym niemal dokáadnie w 40 rocznicĊ publikacji Les partis politiques. ObronĊ Duvergera stanowi teĪ znakomity tekst Williama Clarka i Matta Goldera (2009).

NiezaleĪnie od roli klasyka w wytworzeniu siĊ dystynkcji na paradygmat insty-tucjonalny i socjologiczny, podziaá jest faktem. Przez wiele lat empiryczne analizy skupione byáy przede wszystkim na jednym aspekcie, a zasadniczo ignorowaáy usta-lenia drugiego podejĞcia.

Geys nie tylko dostrzega izolacjĊ paradygmatów i postuluje ich integracjĊ, ale zwraca teĪ uwagĊ na zrodzoną na początku lat dziewiĊüdziesiątych XX wieku tra-dycjĊ jednoczesnego analizowania determinant obu typów2. Na koniecznoĞü kom-pleksowej analizy poziomu fragmentacji systemu partyjnego zwracano uwagĊ od poáowy lat osiemdziesiątych XX wieku. Pierwszą próbĊ tego rodzaju podjĊli Taage-pera i Grofman. W abstrakcie artykuáu pisali o nurcie instytucjonalnym i „ideolo-gicznym” jako o „pozornie niekompatybilnych podejĞciach”. Zgodnie z ich ustale-niami podstawowa dla liczby partii w systemie jest liczba wymiarów ideologicznego zróĪnicowania (issue dimensions), a prawo Duvergera prawdziwie opisuje szczegól-ną sytuacjĊ rywalizacji politycznej, gdy istnieje tylko jeden wymiar zróĪnicowania ideologii (Taagepera i Grofman 1985: 346). Autorzy nie prezentują jednak Īadnej metody pomiaru liczby wymiarów ideologicznego zróĪnicowania – uĪywają danych Lijpharta (1984). Teza autorów o jednoczesnym znaczeniu systemu wyborczego, jak i podziaáów spoáecznych zyskaáa rozgáos – cytowaá ją miĊdzy innymi ten ostatni (Lijphart 1990) w znanym artykule The Political Consequences of Electoral Laws, 1945–85. Sposób, w jaki napisaá o tej tezie, Ğwiadczy o jego zdystansowaniu: „Oczy-wiĞcie są takĪe inne waĪne przyczyny wielopartyjnoĞci, w szczególnoĞci liczba i gáĊ-bia podziaáów socjopolitycznych w spoáeczeĔstwie” (Lijphart 1990: 488). Pierwsze próby áącznego badania konsekwencji czynników spoáecznych i instytucjonalnych miaáy postaü studiów przypadków, gdzie konsekwencje systemu wiĊkszoĞciowego w danym kraju byáy odmienne od postulowanych przez prawo Duvergera. Analizy tego typu prowadzono na materiale z Kanady (Kim i Ohn 1992).

Pierwsze systematyczne studium faktycznie áączące oba paradygmaty to praca Petera Ordeshooka i Olgi Shvetsovej (1994). Celem ich pracy jest pomiar, w jakim stopniu systemy wyborcze zapoĞredniczają i modyfi kują wpáyw, jaki wywiera hete-

2 Interesującej prezentacji paradygmatów badaĔ nad liczbą partii oraz początków ich stopniowej integracji dostarcza takĪe Cox (1997: 10–12; 19–27). Jego uwaga koncentruje siĊ nie tylko na odróĪ-nieniu paradygmatu politologicznego i socjologicznego, ale takĪe wyróĪnieniu nurtu badaĔ formal-nych prowadzonych w ramach teorii wyboru spoáecznego. W niniejszym artykule jej dorobek trak-tujĊ jako integralną czĊĞü nurtu instytucjonalnego – jest to bowiem pogáĊbiona analiza konsekwencji instytucji prowadzona za pomocą modeli formalnych.


rogenicznoĞü spoáeczeĔstwa na system partyjny. W ich ujĊciu instytucja formalna zawarta w ordynacji wyborczej przestaje byü przyczyną, dla której system partyjny przybiera okreĞloną formĊ, ale staje siĊ mechanizmem poĞredniczącym, który prze-káada preferencje wyborców (determinowane przez ich cechy) wyraĪone na kartach wyborczych na mandaty parlamentarne. Jest to powrót do klasycznej defi nicji syste-mu wyborczego Douglasa Rae, który obejmuje sposób wyraĪania przez wyborców swoich preferencji oraz metodĊ transformacji gáosów na mandaty przedstawicieli (Sokóá 2007: 23–24). MyĞlenie takie dobrze wpisuje siĊ w paradygmat neoinsty-tucjonalny w naukach politycznych – podkreĞlona jest zarówno rola jednostek, ich cech przypisanych, instytucji, jak równieĪ racjonalnej kalkulacji aktorów.

W pracy Ordeshooka i Shvetsovej moĪna znaleĨü wiele waĪnych konkluzji. Sys-tem wyborczy operacjonalizowany za pomocą przeciĊtnej wielkoĞci okrĊgi wybor-cze nie jest podstawową determinantą rozdrobnienia systemów partyjnych, ale moĪe ograniczaü tendencje zwiĊkszające fragmentacjĊ w krajach o heterogenicznych spo-áeczeĔstwach. Ten sposób myĞlenia o instytucjach jest bliski nowemu instytucjona-lizmowi: instytucja formalna, czyli system wyborczy poĞredniczy w ekspresji prefe-rencji wyborców o okreĞlonych cechach: róĪnorodnych toĪsamoĞciach i interesach. Niewielki rozmiar okrĊgu wyborczego nakáada ograniczenie na minimalną wielkoĞü grupy, która moĪe uzyskaü polityczną reprezentacjĊ w parlamencie. DuĪy okrĊg bĊ-dzie prowadziá do znacznego rozdrobnienia systemu partyjnego tylko wtedy, gdy liczba grup ubiegających siĊ o reprezentacjĊ bĊdzie duĪa. JeĪeli spoáeczeĔstwo jest homogeniczne, to nawet obsadzanie wszystkich mandatów formuáą Hare-Niemeyera w okrĊgu ogólnokrajowym nie doprowadzi do znacznej fragmentacji. Ordeshook i Shvetsova (1994: 109), ze wzglĊdu na rodzaj wykorzystanych danych, biorą pod uwagĊ tylko zróĪnicowanie etniczne. Dopuszczają moĪliwoĞü, Īe w spoáeczeĔstwie istnieje wiele pokrywających siĊ lub krzyĪujących podziaáów, które jednak trudno jest zmierzyü. Nie podejmują próby dokáadnej operacjonalizacji teorii podziaáów socjopolitycznych. Są nastawieni na empiryczne testowanie trzech modeli, z której wynika, Īe najlepszą strategią badawczą jest uwzglĊdnienie zarówno niezaleĪnego wpáywu zmiennych, jak i ich interakcji. Bardzo proporcjonalny system wyborczy moĪe zachĊcaü do zwiĊkszania siĊ liczby zorganizowanych partii, ale nie powoduje przyrostu fragmentacji systemu partyjnego. NajwaĪniejsze jest, Īe czynniki spoáecz-ne i instytucjonalne prowadzą do najlepszych wyników, gdy są analizowane áącznie z uwzglĊdnieniem interakcji.

Artykuáem, który staá siĊ uniwersalnym punktem odniesienia dla wspóáczesnych badaczy wpáywu systemu wyborczego i zróĪnicowania spoáecznego na fragmentacjĊ systemu partyjnego, jest publikacja Amorima Neto i Coxa (1997)3. Ich problemem badawczym jest ustalenie, co wpáywa na liczbĊ partii w systemie. Hipoteza mówi

3 Tekst zostaá opublikowany równieĪ jako rozdziaá 11 ksiąĪki Coxa (1997). Monografi a ta spo-tkaáa siĊ z entuzjastycznym przyjĊciem ze wzglĊdu na rygorystyczne wnioskowania teoretyczne oraz poáączenie ujĊcia formalnego i empiryzmu, a takĪe prostotĊ wywodu. W literaturze dotyczącej frag-mentacji systemów partyjnych cytowany jest zwykle artykuá, dlatego do niego przede wszystkim siĊ odwoáujĊ.


o interakcji miĊdzy systemem wyborczym a spoáecznym zróĪnicowaniem. W po-równaniu do poprzednich analiz, praca ta nie ogranicza siĊ do stabilnych, funkcjo-nujących od dziesiĊcioleci demokracji, a takĪe bierze pod uwagĊ zmienne takie, jak odbywanie siĊ powszechnych wyborów prezydenckich i liczbĊ startujących w nich kandydatów. NajwaĪniejszą metodologiczną innowacją jest wprowadzenie do ana-lizy osobnej zmiennej zdającej sprawĊ z wielkoĞci okrĊgów kompensacyjnych ist-niejących w danym systemie wyborczym. Drugim elementem wartym odnotowania jest oddzielenie efektów psychologicznych i mechanicznych. Amorim Neto i Cox najpierw badają wpáyw czynników spoáecznych i systemu wyborczego na efektywną liczbĊ partii w wyborach (poziom preferencji wyraĪonych w postaci gáosów), a po-tem mierzą wpáyw systemu wyborczego modyfi kujący liczbĊ partii podczas przekáa-du gáosów na mandaty.

Praca Amorima Neto i Coxa ustanowiáa wzór badania czynników ksztaátujących fragmentacjĊ systemu partyjnego. Obejmuje on jednoczesne uwzglĊdnianie zmien-nych z poziomu spoáeczeĔstwa, jak i systemu wyborczego, kodowanie ordynacji wy-borczej za pomocą kilku parametrów systemu, kontrolĊ zaleĪnoĞci pozornych oraz analityczne oddzielenie efektów psychologicznego i mechanicznego. Autorzy wery-fi kują pozytywnie nastĊpującą hipotezĊ: „Efektywna liczba partii (…) powinna byü raczej multiplikatywną niĪ addytywną funkcją permisywnoĞci systemu wyborczego4 i heterogenicznoĞci spoáeczeĔstwa” (Amorim Neto i Cox 1997: 149). Oznacza to, Īe wpáyw obu czynników nie jest niezaleĪny, ale oddziaáują one na siebie nawzajem. Aby system byá wielopartyjny, to konieczne jest jednoczesne wystąpienie spoáeczne-go zróĪnicowania oraz systemu wyborczego, który pozwala na jego przeniesienie na poziom parlamentu. Badając wpáyw instytucji autorzy nie ograniczają siĊ wyáącznie do systemu wyborczego – do równaĔ regresji wáączają zmienne odnoszące siĊ do instytucji bezpoĞrednich wyborów prezydenckich, ich konkurencyjnoĞci, efektyw-nej liczby kandydatów startujących. Ordynacja wyborcza jest zaĞ charakteryzowana przez kilka zmiennych – miĊdzy innymi bierze pod uwagĊ istnienie wielopoziomo-wej struktury okrĊgów wyborczych.

Gáównym celem Amorima Neto i Coxa (1997: 151) jest polemika z prawami Du-vergera na poziomie tez o krajowym systemie partyjnym: ich systematyczne testo-wanie na róĪnorodnym materiale obejmującym takĪe demokracje w Trzecim ĝwiecie i w rezultacie ustalenie, kiedy prawa te są prawdziwe, a kiedy nie mają zastosowania. Proces przekáadu podziaáów spoáecznych na parlamentarną fragmentacjĊ dzielą na trzy etapy: przekáad podziaáów spoáecznych na preferencje partyjne, przekáad prefe-rencji na gáosy i przekáad gáosów na mandaty. Paradygmat instytucjonalny zwykle nie analizuje obszernie tego, jak podziaáy przekáadane są na preferencje. Bierze pod uwagĊ jedynie bodĨce zawarte w systemie wyborczym skáaniające jednostki do gáo-sowania strategicznego. To jednak związane jest raczej z przekáadem uformowanych

4 Wymiar restrykcyjnoĞü versus permisywnoĞü, okreĞlany teĪ mianem siáy systemu wyborczego zostaá wprowadzony przez Sartoriego. Zdaje on sprawĊ z áącznych konsekwencji ordynacji dla szans maáych partii na uzyskanie mandatów. System „silny” bądĨ teĪ „restrykcyjny” to taki, gdzie szanse te są niewielkie.


juĪ preferencji na gáosy. Amorim Neto i Cox krytykują takĪe innych badaczy za brak oddzielenia analizy na poziomie gáosów i mandatów. Tylko taka dystynkcja pozwa-la bowiem na osobny pomiar znaczenia efektu psychologicznego i mechanicznego Duvergera. Najpierw naleĪy badaü wpáyw czynników spoáecznych i bodĨców insty-tucjonalnych na fragmentacjĊ systemu partyjnego na poziomie gáosów, a dopiero potem, jak gáosy są przekáadane na mandaty przez instytucje wyborcze.

Wyniki ich badaĔ są podobne do wniosków sformuáowanych przez Ordeshooka i Shvetsovą. Są jednak lepiej uzasadnione metodologicznie. Wysoka efektywna licz-ba partii jest produktem jednoczesnej heterogenicznoĞci spoáeczeĔstwa oraz permi-sywnoĞci systemu wyborczego, a nie alternatywnego dziaáania jednego lub drugiego czynnika. Oznacza to, Īe dwupartyjnoĞü systemu moĪe byü efektem albo restryk-cyjnej ordynacji wyborczej albo niewielkiej liczby podziaáów socjopolitycznych w spoáeczeĔstwie. WielopartyjnoĞü wynika z poáączenia sprzyjających warunków instytucjonalnych i spoáecznych (Amorim Neto i Cox 1997: 166–167).

Usystematyzowanie w kwestii systemy wyborcze versus podziaáy spoáeczne otworzyáo drogĊ do systematycznych badaĔ innych czynników mogących mieü wpáyw na formĊ systemu partyjnego. Coppedge (1997: 157) postawiá szereg hipo-tez związanych z konsekwencjami przeciĊtnej wielkoĞci okrĊgu wyborczego i po-dziaáami spoáecznymi. Podobnie, jak wyĪej wymienieni autorzy, traktowaá system wyborczy jako instytucjĊ mogącą utrudniaü przeniesienie podziaáów spoáecznych na poziom partii parlamentarnych. NajwaĪniejszą jego tezą jest to, Īe pogarszająca siĊ sytuacja gospodarcza powoduje ucieczkĊ czáonków partii rządzącej (zwykle naj-wiĊkszej) do innych ugrupowaĔ, w tym nowopowstających. Naturalnie powoduje to wzrost fragmentacji systemu partyjnego – i to nie tylko ten bĊdący bezpoĞrednią konsekwencją migracji posáów, ale teĪ zmiany preferencji wyborców (Coppedge 1997: 177–180).

PóĨniejsi badacze zwrócili uwagĊ na jeszcze jeden istotny problem związany z badaniem wpáywu instytucji politycznych na partie. Konsekwencje instytucji nie są związane wyáącznie z zachowaniami wyborców (efektem psychologicznym) i dzia-áaniem formuá matematycznych, ale teĪ zachowaniem partii. Ugrupowania przewi-dują równieĪ konsekwencje reguá wyborczych i na tej podstawie zmieniają swoje zachowanie. BĊdąc przy wáadzy mogą ksztaátowaü system wyborczy. Problem ten, zwany endogenicznoĞcią podjąá i analizowaá Kenneth Benoit (2002; zobacz teĪ Boix 1999 oraz Blais, Carty 1991, a takĪe Kot 2002).

Polemizując z wynikami uzyskanymi przez Amorima Neto i Coxa, Benoit pod-jąá siĊ oszacowania siáy efektu mechanicznego Duvergera biorąc pod uwagĊ to, Īe konsekwencje systemu wyborczego w tym wymiarze nie mają wyáącznie charakte-ru egzogenicznego w stosunku do partii politycznych. To partie bowiem uchwalają treĞü ordynacji, a potem uczestniczą w wyborach znając treĞü prawa i antycypując jego konsekwencje osiągają konkretne korzyĞci z regulacji, które same przygoto-waáy. Badania dotyczące fragmentacji systemów partyjnych na poziom krajowych legislatyw zawsze niosą ze sobą tego rodzaju obciąĪenie. Benoit proponuje innowa-cjĊ w zakresie konstruowania modeli statystycznych sáuĪących do pomiaru efektu mechanicznego. Ma ona w gruncie rzeczy charakter techniczny. Zamiast wzorem


Amorima Neto i Coxa mierzyü efekt mechaniczny systemu wyborczego, badając transformacjĊ efektywnej liczby partii w wyborach (ELPW) na efektywną liczbĊ partii w parlamencie (ELPP) Benoit modeluje ELPP za pomocą ELPW oszacowanej osobno z uĪyciem zmiennej instrumentalnej. Jego zdaniem pozwala to na unikniĊcie przeszacowania wielkoĞci efektu mechanicznego, które w poprzednich badaniach siĊgaáo nawet 45–100% (Benoit 2002: 36). Postulat wykorzystania zmiennych in-strumentalnych daje siĊ jednak zrealizowaü jedynie wtedy, gdy zmienne wyjaĞniają-ce ELPW mają wysoką moc predykcyjną. Jest to gáówne zastrzeĪenie, jakie naleĪy sformuáowaü wobec jego metody.

Sposób na czĊĞciowo skuteczne unikniĊcie problemów wynikających z endoge-nicznoĞci dostrzegá Geys (2006). Wskazaá, Īe w wyborach samorządowych partie rywalizujące nie ksztaátują reguá, wedáug których wspóázawodniczą. Te uchwalane są przez partie na poziomie legislatywy krajowej. Jest to jednak bardziej ominiĊcie problemu niĪ jego satysfakcjonujące rozwiązanie. Ponadto partie lokalne to bardzo czĊsto organizacje terenowe partii krajowych, wiĊc de facto mają one pewien wpáyw na ordynacjĊ wyborczą, nawet gdy ta jest uchwalana przez parlament krajowy (por. Geser 1999).

Kontynuatorami omawianej tradycji badawczej stali siĊ takĪe Shaheen Mozaffar, James Scarritt i Glen Galaich (2003). Poddali oni testowi hipotezy o interakcyjnym charakterze oddziaáywania czynników z poziomu instytucji politycznych i spoáe-czeĔstwa na materiale empirycznym pochodzącym z máodych demokracji afrykaĔ-skich. Badanie to jest warte przywoáania, gdyĪ analizuje dane z krajów, gdzie demo-kratyzacja naleĪy do niedawnej przeszáoĞci, a byü moĪe jeszcze siĊ nie zakoĔczyáa.

WaĪnym elementem ich pracy jest krytyka metodologiczna związana z pomia-rem socjopolitycznego zróĪnicowania spoáeczeĔstwa. Autorzy wprowadzają pojĊcie fragmentacji etnopolitycznej. Są zdania, Īe pomiar zróĪnicowania ludnoĞci kraju za pomocą wyáącznie statystyk zawierających dane o autoidentyfi kacji etnicznej lub jĊzyku jest niewáaĞciwy. Taka strategia badawcza jest naznaczona primordializmem – poglądem zakáadającym naturalnoĞü i pierwotnoĞü identyfi kacji etnicznej oraz czĊsto krytykowanym esencjalizmem. Zdaniem autorów naleĪy przyjąü stanowisko konstruktywistyczne i wyjaĞniając fragmentacjĊ systemu partyjnego badaü tylko te podziaáy, które są spolityzowane (Mozaffar, Scarritt i Galaich 2003: 379–380). W praktyce sprowadza siĊ to do postulatu posáugiwania siĊ etnicznymi cleavages zamiast áatwo mierzalnymi spoáecznymi zróĪnicowaniami. Autorzy stosują rozmaite kryteria okreĞlania tego, czy dana grupa etniczna ma charakter politycznego podmio-tu wytwarzającego podziaáy socjopolityczne. WskaĨnikiem relewancji politycznej danej grupy etnicznej są: istnienie etnicznych klik w partiach, etnicznych partii lub stowarzyszeĔ, wystąpienia liderów politycznych roszczących sobie prawo do repre-zentowania tej grupy, zaangaĪowanie w konfl ikty etniczne, istnienie jednostek admi-nistracyjnych związanych z nią tytularnie, obejmowanie przez jej czáonków dyspro-porcjonalnie duĪej liczby waĪnych stanowisk we wáadzy, wojsku lub administracji lub kontrolowanie istotnych zasobów ekonomicznych (Mozaffar, Scarritt i Galaich 2003: 383). Analizy empiryczne wykazaáy, Īe etnopolityczna fragmentacja jako sa-modzielny czynnik zmniejsza liczbĊ partii, a po uwzglĊdnieniu jej interakcji z etno-


polityczną koncentracją terytorialną, zwiĊksza. BliskoĞü wyborów prezydenckich zmniejsza liczbĊ partii, co sprzyja tezie, Īe silna instytucja prezydenta powoduje koncentracjĊ wyborców wokóá najwiĊkszych partii w warunkach sáabo zinstytucjo-nalizowanych afrykaĔskich systemów partyjnych. Ustalenia te ilustrują tezĊ, Īe ana-lizy uwzglĊdniające zjawisko interakcji pozwalają na wyjaĞnienie najwiĊkszej czĊĞci zróĪnicowania efektywnej liczby partii. JednoczeĞnie nie moĪna pominąü krytyki, którą wobec przywoáanego tekstu formuáują Thomas Brambor, William Clark i Matt Golder (2006: 80). WskazujĊ, Īe ich sposób wykorzystania modeli interakcyjnych jest wadliwy – pomijają bowiem istotne elementy modelu.

Pomimo zastrzeĪeĔ natury technicznej, pracĊ Mozaffara, Scarritta i Galaicha warto traktowaü jako systematyczną próbĊ wprowadzenia do paradygmatu interak-cyjnego tego, co najcenniejsze w socjologicznym podejĞciu do badania fragmentacji systemów partyjnych: jakoĞciowej analizy podziaáów i ich faktycznego znaczenia. JednoczeĞnie systematyczne stosowanie takiego ujĊcia bardzo utrudnia prowadze-nie badaĔ porównawczych. Wymaga bowiem bardzo szczegóáowej wiedzy o re-aliach kaĪdego kraju. Ogranicza takĪe moĪliwoĞci osiągniĊcia tego, co moim zda-niem naleĪy do zadaĔ socjologii: wyjaĞnianie zjawisk na podstawie tego, co áatwo obserwowalne. Wtedy bowiem moĪliwe jest naukowe przewidywanie przyszáych problemów. Zbyt skomplikowane i ukryte zmienne wyjaĞniające czynią ten proces znacznie trudniejszym, chociaĪ niekoniecznie bardziej efektywnym w sensie uzyski-wanych wartoĞci mierników siáy zaleĪnoĞci statystycznej.

Na zakoĔczenie rozwaĪaĔ warto omówiü charakter badaĔ nad fragmentacją syste-mów partyjnych prowadzonych w Europie Wschodniej, a w szczególnoĞci w Polsce. Zjawisko rozdrobnienia systemów partyjnych rzadko jest poddawane systematycz-nej analizie jako jedyny czy nawet gáówny temat prac naukowych (por. Rafaáowski 2010; 2012). Z drugiej strony problematyka liczby partii w parlamencie pojawia siĊ wáaĞciwie w kaĪdej charakterystyce systemu partyjnego. Nie jest to wiĊc temat ignorowany, ale raczej taki, który nie zyskaá dotąd szerokiego uznania jako god-ny poĞwiecenia mu osobnego studium porównawczego. Spojrzenie na liczbĊ partii w parlamencie jest zwykle pierwszym krokiem do rozwaĪaĔ o strukturze rywalizacji programowej czy zachowaniach wyborczych (por. Raciborski 1993: 41–42; 1997: 250).

W podobny sposób kwestia fragmentacji pojawia siĊ w pracach Andrzeja An-toszewskiego (2004) czy Attila Ágha (1998: 101–102), a takĪe w publikacjach o charakterze podrĊcznikowym (por. Wiszniowski 1998). W Europie Wschodniej czĊsto ukazują siĊ prace o charakterze studiów pojedynczych systemów partyjnych, gdzie jednym z badanych problemów jest fragmentacja. W tym kontekĞcie warto wymieniü wieloaspektową analizĊ Markowskiego i CzeĞnika (2002), a takĪe artykuá Wiatra, który duĪe rozdrobnienie polskiej sceny politycznej przypisuje konfl iktom osobistym miĊdzy politykami wynikającymi z praktyki rządzenia (Wiatr 2003: 184). Z kwestią zmniejszającej siĊ fragmentacji wĊgierskiej sceny politycznej zmierzyá siĊ Zsolt Enyedi (2006). Czytelnik zainteresowany charakterem systemów partyjnych w poszczególnych krajach pokomunistycznych powinien siĊgnąü takĪe do ksiąĪki pod redakcją Kaya Lawsona, Andrei Römmele i Georgi Karasimeonova (1999),


gdzie znaleĨü moĪna prace wschodnioeuropejskich badaczy polityki. Najbardziej monumentalną i znaną pracą porównawczą o pokomunistycznych systemach par-tyjnych jest monografi a Herberta Kitschelta, Zdenki Mansfeldovej, Radosáawa Mar-kowskiego i Gabora Tóki (1999). KsiąĪka ta jednak w niewielkim stopniu odnosi siĊ do kwestii fragmentacji, a koncentruje na charakterze rywalizacji politycznej.

Podsumowanie

Badania empiryczne dotyczące czynników wpáywających na liczbĊ partii w par-lamencie są prowadzone zwykle na próbach skáadających siĊ z obserwacji stanu systemu partyjnego w chwili ogáoszenia ofi cjalnych wyników wyborów parlamen-tarnych. KaĪda taka obserwacja stanowi osobną jednostkĊ analizy, pozostającą w re-lacji do samego paĔstwa i jego cech oraz czasu, w którym odbyáa siĊ dana elekcja.

Badania nad fragmentacją systemów partyjnych zawsze naleĪaáy do najwaĪniej-szych prowadzonych w ramach porównawczych nauk o polityce. Z czasem stawaáy siĊ coraz bardziej skomplikowane i siĊgaáy do zaawansowanych metod analitycz-nych i statystycznych. Przebyto dáugą drogĊ od zaobserwowania podstawowych i ogólnych zaleĪnoĞci związanych z konsekwencjami systemów wyborczych oraz prowadzenia studiów przypadków poszczególnych krajów. Dzisiaj standardem są badania porównawcze w peánym tego sáowa znaczeniu: stosuje siĊ obszerne zbiory danych i wáącza do analizy wiele zmiennych.

Przed badaniami tego rodzaju stoją jednak wciąĪ nowe wyzwania. W szczegól-noĞci konieczne jest rozszerzenie badaĔ o zmienne modyfi kujące ksztaát zaleĪnoĞci miĊdzy innymi zmiennymi. Realizacja tego postulatu moĪe polegaü na wáączeniu do analiz kontekstu instytucjonalizacji zachowaĔ politycznych i systemu regulacji z po-ziomu konstytucyjnego oraz nieformalnego dziedzictwa przeszáoĞci. Szansa na takie badania pojawiáa siĊ wraz z demokratyzacją doby trzeciej fali (Huntington 2009). Kraje demokratyczne, które mogą staü siĊ Ĩródáem danych do badaĔ, to nie wyáącz-nie kraje Europy Zachodniej, ale od ponad 20 lat takĪe paĔstwa pokomunistyczne, a takĪe te leĪące w Ameryce Poáudniowej i Afryce. KaĪde z nich cechuje unikatowa kombinacja cech, związana z kontekstem instytucjonalnym i dziedzictwem auto-kratycznej przeszáoĞci, które mogą modyfi kowaü charakter znanych i sprawdzonych zaleĪnoĞci. Prowadzenie takich analiz nie sáuĪy wyáącznie wyjaĞnieniu starego pro-blemu fragmentacji systemu partyjnego, ale takĪe pomaga uzupeániü teoriĊ transfor-macji ustrojowej poprzez ustalenie, na czym polega rola jej dziedzictwa.

PodziĊkowania

Autor dziĊkuje Maciejowi Góreckiemu oraz dwóm anonimowym recenzentom za uwagi oraz inspirujące sugestie bibliografi czne. Powstanie artykuáu byáo moĪli-we dziĊki stypendium „Nowoczesny Uniwersytet” przyznanemu przez Uniwersytet Warszawski i fi nansowanemu ze Ğrodków Programu Operacyjnego Kapitaá Ludzki.


Literatura

Ágh, Attila. 1998. The Politics of Central Europe. London, Thousand Oaks, New Delhi: Sage.Amorim Neto, Octavio i Gary W. Cox. 1997. Electoral Institutions, Cleavage Structures, and

the Number of Parties. „American Journal of Political Science” 41 (1): 149–174.Antoszewski, Andrzej. 2004. Wzorce rywalizacji politycznej we wspóáczesnych demokracjach

europejskich. Wrocáaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocáawskiego.Balinski, Michel L. i H. Peyton Young. 1982. Fair Representation. Meeting the Ideal of One

Man, One Vote. New Heaven and London: Yale University Press.Bartolini, Stefano i Peter Mair. 1990. Identity, Competition and Electoral Availability. The Sta-

bilization of European Electorates 1885–1985. Cambridge: Cambridge University Press.Benoit, Kenneth. 2002. The Endogeneity Problem in Electoral Studies: A Critical Re-examina-

tion of Duverger’s Mechanical Effect. „Electoral Studies” 21: 35–46.Blais, Andre i R.K. Carty. 1991. The Psychological Impact of Electoral Laws: Measuring

Duverger’s Exlusive Factor. „British Journal of Political Science” 21(1): 79–93.Birch, Sarah. 2001. Electoral Systems and Party System Stability in Post-Communist Europe.

Referat przygotowany do prezentacji na 97 konferencji American Political Science Associa-tion, San Francisco, 30 sierpnia – 2 wrzeĞnia 2001.

Blau, Adrian. 2008. The Effective Number of Parties at Four Scales: Votes, Seats, Legislative Power and Cabinet Power. „Party Politics” 14: 167–187.

Blondel, Jean. 1968. Party Systems and Patterns of Government in Western Democracies. „Ca-nadian Journal of Political Science / Revue canadiénne de sciénce politique” 1(2): 180–203.

Bogdanor, Vernon. 1983. Conclusion: Electoral Systems and Party Systems. W: V. Bogdanor i D. Butler (red.). Democracy and Elections: Electoral Systems and Their Political Conse-quences. New York, London: Cambridge University Press, s. 247–262.

Boix, Carles. 1999. Setting the Rules of the Game: The Choice of Electoral Systems in Advanced Democracies. „The American Political Science Review” 93(3): 609–624.

Brambor, Thomas, William Roberts Clark i Matt Golder. 2006. Understanding Interaction Models: Improving Empirical Analyses. „Political Analysis” 14: 63–82.

Clark, William R. i Matt Golder. 2009. Rehabiliting Duverger’s Theory. Testing the Mechanical and Strategic Modifying Effects of Electoral Laws. „Comparative Political Studies” 39(6): 679–708.

Coppedge, Michael. 1997. District Magnitude, Economic Performance, and Party-System Fragmentation in Five Latin American Countries. „Comparative Political Studies” 30(2): 156–185.

Cox, Gary W. 1997. Making Votes Count. Strategic Coordination in the World’s Electoral Sys-tems. Cambridge: Cambridge University Press.

Dahl, Robert (red). 1968. Political Opposition in Western Democracies. New Heaven–London: Yale University Press.

Dalton, Russel. 1996. Political Cleavages, Issues and Electoral Change. W: L. LuDuc, R. G. Niemi i P. Norris (red.). Comparing Democracies. Elections Voting in Global Perspective. London–New Delhi: Sage Publications, Thousand Oaks, s. 319–342.

Dalton, Russel. 2008. The Quantity and the Quality of Party Systems: Party System Pola-rization, Its Measurement, and Its Consequences. „Comparative Political Studies” 41: 899–920.

Dunleavy, Patrick i Françoise Boucek. 2003. Constructing the Number of Parties. „Party Poli-tics” 9(3): 291–315.

Duverger, Maurice. 1954. Les partis politique. Paris: Libraire Armand Colin.


Duverger, Maurice. 1958. Partie polityczne a klasy spoáeczne (referat wygáoszony na Kongresie MiĊdzynarodowego Stow. Nauk Polit. w Sztokholmie 21–27 sierpnia 1955). Warszawa: [brak wydawcy].

Duverger, Maurice. 2003. Duverger’s Law: Forty Years Later. W: B. Grofman i A. Lijphart (red.). Electoral Laws and their Political Consequences. New York: Agathon Press, s. 43–68.

Enyedi, Zsolt. 2006. The Survival of the Fittest: Party System Concentration in Hungary. W: S. Jungerstan-Mulders (red.). Post-Communist EU Member States: Parties and Party Sys-tems. Aldershot: Ashgate, s. 177– 202

Feld, Scott, L. i Bernard Grofman. 2007. The Laakso-Taagepera Index in a Mean and Variance Framework. „Journal of Theoretical Politics” 19(1): 101–106.

Gabel, Matthew J. 1995. The Political Consequences of Electoral Laws in the 1990 Hungarian Elections. „Comparative Politics” 27(2): 205–214.

Geser, Hans. 1999. The Local Party as an Object of Interdisciplinary Comparative Study: Some Steps Toward Theoretical Integration. W: M. Saiz i H. Geser, Local Parties in Political and Organizational Perspective. Boulder: Westview Press, s. 3–39.

Geys, Benny. 2006. District Magnitude, Social Heterogeneity and Local Party System Fragmen-tation. „Party Politics” 12: 281–297.

Golosov, Grigorii V. 2010. The Effective Number of Parties: A New Approach. „Party Politics” 16: 171–192.

Grabowska, Mirosáawa. 2004. Podziaá postkomunistyczny. Spoáeczne podstawy polityki w Pol-sce po 1989 roku. Warszawa: Scholar.

Haman, Jacek. 2003. Demokracja, decyzje, wybory. Warszawa: Scholar.Herbut, Ryszard. 2008. Podziaáy socjopolityczne w Europie Zachodniej. Charakter i struktura.

W: A. Antoszewski i R. Herbut (red.). Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porów-nawcza. Wrocáaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocáawskiego, s. 67–90.

Huntington, Samuel. 2009. Trzecia fala demokratyzacji. Przeá. A. Dziurdziuk. Warszawa: WN PWN.

Jones, Mark P. 1999. Electoral Laws and the Effective Number of Candidates in Presidential Elections. „The Journal of Politics” 61(1): 171–184.

KamiĔski, Marek. 1997. Jak komuniĞci mogli zachowaü wáadzĊ po Okrągáym Stole. „Studia Socjologiczne” 2: 5–33.

KamiĔski, Marek M., Grzegorz Lissowski i Piotr ĝwistak. 2007. „Renesans komunizmu” czy efekt instytucji? Polskie wybory parlamentarne 1993. W: I. KrzemiĔski i J. Raciborski (red.). Oswajanie wielkiej zmiany: Instytut Socjologii UW o polskiej transformacji. Warsza-wa: Wydawnictwo IFiS PAN, s. 356–376.

Key, Valdimer Orlando Jr. 1942. Politics, Parties and Pressure Groups. New York: T.Y. Crowell Company.

Kim, Jae-On i Mahn-Geum Ohn. 1992. A Theory of Minor-Party Persistence: Election Rules, Social Cleavage, and the Number of Political Parties. „Social Forces” 70(3): 575–599.

Kitschelt, Herbert, Zdenka Mansfelodova, Radoslaw Markowski i Gábor Tóka. 1999. Post-com-munist Party Systems. Competition. Representation and Interparty Cooperation. Cambrid-ge: Cambridge University Press.

Knutsen, Oddbjorn i Elinor Scarbrough. 1995. Cleavage Politics and Value Confl ict. W: J. van Deth i E. Scarbrough (red.). The Impact of Values. Oxford: Oxford University Press.

Kostadinova, Tatiana. 2002. Do Mixed Electoral Systems Matter?: A Crossnational Analysis of Their Effects in Eastern Europe. „Electoral Studies” 21: 23–34.

Kot, Michaá. 2002. Czy partie polityczne uczą siĊ? Ocena skutecznoĞci partii politycznych w trakcie gry o ordynacjĊ wyborczą w 2001 roku. „Studia Socjologiczne” 3: 93–113.


Laakso, Markku i Rein Taagepera. 1979. Effective Number of Parties: A Measure with Applica-tions to West Europe. „Comparative Political Studies” 12: 3–27.

Lawson, Kay, Andrea Römmele i Georgi Karasimeonov (red.). 1999. Cleavages, Parties and Voters. Studies from Bulgaria, the Czech Republic, Hungary, Poland and Romania. West-port, CT: Praeger Publishers.

Lijphart, Arend. 1984. Democracies: Patterns of Majoritarian and Consensus Government in Twenty-one Countries. New Haven and London: Yale University Press.

Lijphart, Arend. 1990. The Political Consequences of Electoral Laws, 1945–85. „The American Political Science Review” 84(2): 481–496.

Lipset, Seymour M. i Stein Rokkan. 1967. Party Systems and Voter Alignment: Cross-National Perspectives. New York: Free Press.

Markowski, Radosáaw. 2000a. O wybranych nowych trendach w naukach politycznych. „Studia Polityczne” 11: 159–178.

Markowski, Radosáaw. 2000b. Rozáamy socjopolityczne: o zamyĞle klasyków, o tym, jak ich rozumiano, poprawiano i testowano. „Studia Polityczne” 10: 7–44.

Markowski, Radosáaw i Mikoáaj CzeĞnik. 2002. Polski system partyjny: dekada zmian instytu-cjonalnych i ich konsekwencje, W: R. Markowski (red.). System partyjny i zachowania wy-borcze. Dekada polskich doĞwiadczeĔ. Warszawa: Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Fundacja im. Friedricha Eberta, s. 17–47.

Molinar, Juan. 1991. Counting the Number of Parties: An Alternative Index. „The American Political Science Review” 85(4): 1383–1391.

Moreno, Alejandro. 1999. Political Cleavages. Issues, Parties and the Consolidation of Demo-cracy. Boulder, CO: Westview.

Moser, Robert G. 1999. Electoral Systems and the Number of Parties in Postcommunist States. „World Politics” 51: 359–384.

Mozaffar, Shaheen, James R. Scarritt i Glen Galaich. 2003. Electoral Institutions, Ethnopoliti-cal Cleavages, and Party Systems in Africa’s Emerging Democracies. „American Political Science Review” 97(3): 379–390.

Nishikawa, Misa i Erik S. Herron. 2004. Mixed Electoral Rules’ Impact on Party Systems. „Elec-toral Studies” 23: 753–768.

Ordeshook, Peter C. i Olga V. Shvetsova. 1994. Ethnic Heterogeneity, District Magnitude, and the Number of Parties. „American Journal of Political Science” 38(1): 100–123.

Pedersen, Morgens N. 1983. Changing Patterns of Electoral Volatility in European Party Sys-tem: Exploration in Explanation. W: H. Daalder i P. Mair (red.). Western European Party Systems: Continuity and Change. Beverly Hills, London: Sage: 29–66.

Peters, Guy B. 1999. Institutional Theory in Political Science: The New Institutionalism. Lon-don, New York: Continuum.

Powell, Eleanor N. i Joshua A. Tucker. 2013. Revisiting Electoral Volatility in PostCommunist Countries: New Data, New Results and New Approaches. „British Journal of Political Scien-ce” / FirstView Article: 1–25. http://dx.doi.org/10.1017/S0007123412000531

Raciborski, Jacek i Jerzy J. Wiatr. 1987. Wybory w PRL. DoĞwiadczenia i wnioski. Warszawa: Uniwersytet Warszawski Instytut Socjologii.

Raciborski, Jacek (red.). 1991. Wybory i narodziny demokracji w krajach Europy ĝrodkowej i Wschodniej. Warszawa: Scholar na zlecenie Instytutu Socjologii UW.

Raciborski, Jacek. 1993. Whether and How to Vote? Confused Voters. W: J.J. Wiatr (red.). The Politics of Democratic Transformation: Poland after 1989. Warszawa: Scholar.

Raciborski Jacek. 1997. Polskie wybory. Zachowania wyborcze spoáeczeĔstwa polskiego 1989–1995. Warszawa: Scholar.


Rae, Douglas W. 1967. The Political Consequences of Electoral Laws. Yale University Press New Haven, CT.

Rafaáowski, Wojciech. 2010. Wpáyw systemu wyborczego na system partyjny w krajach poko-munistycznych. „Decyzje” 14: 33–53.

Rafaáowski, Wojciech. 2012. Fragmentacja poradzieckich systemów partyjnych w perspektywie neoinstytucjonalnej. W: M. Gáowacka-Grajper i R. WyszyĔski (red.). 20 lat rzeczywistoĞci poradzieckiej. Spojrzenie socjologiczne. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warsza-wskiego, s. 46–64.

Riker, William H. 1982. The Two-Party System and Duverger's Law: An Essay on the History of Political Science. „The American Political Science Review” 76(4): 753–766.

Sartori, Giovanni. 1976. Parties and Party Systems: A Framework for Analysis. Vol. 1. Cam-bridge, London, New York, Melbourne: Cambridge University Press.

Sokóá, Wojciech. 2007. Geneza i ewolucja systemów wyborczych w krajach Europy ĝrodkowej i Wschodniej. Lublin: Wydawnictwo UMCS.

Taagepera, Rein. 1999a. The Number of Parties As a Function of Heterogeneity and Electoral System. „Comparative Political Studies” 32: 531–548.

Taagepera, Rein. 1999b. Supplementing the Effective Number of Parties. „Electoral Studies” 18: 497–504.

Taagepera, Rein i Bernard Grofman. 1985. Rethinking Duverger’s Law: Predicting the Effective Number of Parties in Plurality and PR Systems – Parties Minus Issues Equals One. „Euro-pean Journal of Political Research” 13: 341–352.

Taagepera, Rein i Matthew Shugart. 1989. Seats and Votes: The Effects and Determinants of Electoral Systems. New Haven, CT: Yale University Press.

Taylor, Michael, Herman V.M. 1971. Party Systems and Government Stability. „The American Political Science Review” 65(1): 28–37.

Wiatr, Jerzy J. 2003. Narodziny i przemiany systemu wielopartyjnego. W: J. J. Wiatr, J. Raci-borski, J. Bartkowski, B. Frątczak-Rudnicka i J. Kilias. Demokracja polska 1989–2003. Warszawa: Scholar, s. 177–206.

Wildavski, Aaron B. 1959. A Methodological Critique of Duverger's Political Parties. „The Journal of Politics” 21(2): 303–318.

Wiszniowski, Robert. 1998. Wybory parlamentarne w krajach Europy ĝrodkowo-Wschodniej. Polityczne konsekwencje systemów wyborczych. W: A. Antoszewski i R. Herbut (red.). De-mokracje Europy ĝrodkowo-Wschodniej w perspektywie porównawczej. Wrocáaw: Wydaw-nictwo Uniwersytetu Wrocáawskiego.

From Isolation to Interaction. Evolution of Theories in the Research on Party System Fragmentation

Summary

Explaining the variety of party systems has traditionally been an object of political science interest. The number of parties in parliament and party system fragmentation are fundamental parameters describing party systems. In the 20th century there was a division in the fi eld: political scientists were studying the institutional determinants of party system fragmentation, whereas sociologists were focusing on social cleavages. Both paradigms were isolated from each other and their representatives had neglected discoveries by scholars representing the alternative approach. Contemporary research takes into account both groups of factors and their interaction. In this paper, the history and accomplishments of both approaches are presented. It is described


how this scholarly refl ection progressed from qualitative case studies to quantitative research and from isolation to integration of paradigms. The possible routes of development of this subfi eld of social science are analyzed and goals are formulated which should be accomplished if a complex theory of party systems fragmentation is to effectively emerge.

Key words: party systems; party system fragmentation; political institutions; cleavages; integration of paradigms.

POLITOLOGICZNE I SOCJOLOGICZNE TEORIE...

Documents

Transcript of POLITOLOGICZNE I SOCJOLOGICZNE TEORIE...