„Z Dziejów Prawa”. T. 4 (12). Katowice 2011

Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 2868, s. 217—233

MICHAŁ ARNDT

Ochrona tajemnicy wojskowej w prawie karnym Polski Ludowej

(do 1969 roku)

Do końca 1947 r. nowe władze złamały wszelką zorganizowaną i skoordy-nowaną opozycję — polityczną i wojskową. Zdominowawszy organa władzy państwowej, służbę bezpieczeństwa i siły zbrojne, komuniści mogli swobod-nie kształtować rzeczywistość społeczno-polityczną ówczesnej Polski Ludowej. Wpływy, jakie zdobyli komuniści, oprócz opanowania najważniejszych struktur w państwie, gwarantowały im liczne przepisy materialnego prawa karnego. Sta-ły się one w praktyce normatywnym fundamentem systemu, jaki w powojennej Polsce tworzyła Polska Partia Robotnicza wraz z politycznymi sojusznikami. Natomiast niezliczone procesy polityczne, toczące się przed organami wymiaru sprawiedliwości, miały przypominać społeczeństwu, że komuniści władzy do-browolnie nie oddadzą nikomu1.

Władze komunistyczne mogły w 1948 r. rozpocząć proces stopniowej nor-malizacji życia w Polsce Ludowej. Jednakże w rzeczywistości zdecydowano się rozpocząć okres przyspieszonej recepcji wzorców radzieckich we wszyst-kich dziedzinach życia państwowego i społecznego. Zmiany dosięgły nie tylko społeczeństwa, które pozbawiono możliwości skutecznego oporu względem działań ówczesnych władz, lecz również partii komunistycznej, która miała zostać poddana głębokiej metamorfozie ideologicznej i kadrowej. Wszystko

1 K. Ker s ten: Historia polityczna Polski 1944—1956. Gdańsk 1989, s. 77—78; A. Pacz-kowsk i: Polacy pod obcą i własną przemocą. W: J. Margol i n, S. Cou r tois, A. Pacz kowsk i, N. Wer th, J. Pan ne, K. Ba r tosek: Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowa-nia. Warszawa 1999, s. 354—355; W. Rosz kowsk i: Historia Polski 1914—2001. Warszawa 2002, s. 179—180; A. Pacz kowsk i: Pół wieku dziejów Polski. Warszawa 2005, s. 173.

Michał Arndt218

odbywało się zgodnie z założeniami sformułowanej przez Stalina teorii o za-ostrzaniu się walki klasowej. Bezpośredni dowód słuszności stalinowskiego wkładu w rozwój marksizmu-leninizmu stanowiły „odchylenia prawicowo- -nacjonalistyczne”, jakie wykazywać miał dotychczasowy sekretarz generalny PPR Władysław Gomułka. Kampania konsekwentnego zwalczania odstępstw od stalinowskich nauk, zapoczątkowana podczas sierpniowo-wrześniowego plenum KC PPR w 1948 r., wpisywała się w ogólny klimat polityczny, jaki zapanował w państwach demokracji ludowej w latach 1948—19492. Poszuki-wanie tzw. wroga klasowego doprowadziło do wykształcenia się atmosfery wzajemnej podejrzliwości, która z wewnętrznych struktur partii komunistycz-nej przeniosła się na ogół społeczeństwa. Natomiast nieustanne nawoływanie władz do zachowania wzmożonej czujności i ścisłego przestrzegania tajemnicy posłużyło komunistom jako pretekst do przeprowadzenia zmian w obowiązu-jących przepisach prawa karnego, których odzwierciedlenie stanowił Dekret o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej, wydany przez Radę Ministrów 26 października 1949 r.3

Atmosferę panującą wówczas w Polsce Ludowej potęgowały wydarzenia ze-wnętrzne. W czerwcu 1948 r. zapoczątkowana została, trwająca do maja 1949 r., blokada Berlina, którą postrzegano jako demonstrację potęgi ZSRR w nadcho-dzącej konfrontacji z państwami zachodnimi. Widmo radzieckiej agresji było jednym z decydujących czynników podpisania w kwietniu 1949 r. traktatu pół-nocnoatlantyckiego, będącego wyraźnym sygnałem, że ZSRR i państwa zależ-ne spotkają się ze zdecydowaną odpowiedzią na ewentualny atak. Pod koniec lat czterdziestych ubiegłego stulecia nad Europą zawisło widmo kolejnej wojny. W takich warunkach tajemnice wojskowe stały się dziedziną szczególnie chro-nioną przez obie strony przyszłego konfliktu.

2 Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych ubiegłego wieku w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, które znalazły się w radzieckiej strefie wpływów, czyniono intensywne przygotowania do przeprowadzenia wielu procesów politycznych. Głównymi oskarżonymi mie-li być niedawni przywódcy poszczególnych partii komunistycznych, których Stalin postanowił zastąpić ludźmi absolutnie podporządkowanymi Moskwie. Pierwsze procesy ruszyły w marcu 1949 r. w Albanii. Przed końcem 1949 r. w innych krajach demokracji ludowej przeprowadzono jeszcze dwie pokazowe rozprawy — w Budapeszcie (we wrześniu) i Sofii (w grudniu). Kolejny proces rozpoczął się dopiero w listopadzie 1952 r. i doprowadził do skazania na śmierć Rudolfa Slánskiego — byłego sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Czechosłowacji. Współcześ-nie przyjmuje się, że ostatnia rozprawa miała się odbyć w Polsce, głównym oskarżonym zaś byłby Władysław Gomułka, którego na wspomnianym plenum KC PPR pozbawiono funkcji sekretarza generalnego, następnie wykluczono z partii, by w 1951 r. aresztować. Serię procesów — wzo- rowanych na procesach moskiewskich lat trzydziestych — przerwała dopiero śmierć J. Stalina. Zob. K. Ba r tosek: Europa Środkowa i Południowo-Wschodnia. W: J. Margol i n, S. Cou r tois, A. Pacz kowsk i, N. Wer th, J. Pan ne, K. Ba r tosek: Czarna księga komunizmu…, s. 394—407; A. Pacz kowsk i: Departament X — kontekst ogólny i aspekty międzynarodowe. W: Departament X MBP. Wzorce — struktury — działanie. Red. K. Rok ick i. Warszawa 207, s. 11—21.

3 Dz.U. nr 55, poz. 437.

Ochrona tajemnicy wojskowej w prawie karnym… 21�

Tajemnica wojskowa podlegała ochronie prawa karnego od początku ist-nienia Polski Ludowej. Pierwszym aktem normatywnym, którego postano-wienia przewidywały możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej występujących przeciw obowiązkowi zachowania tajemnicy wojskowej, był kodeks karny Wojska Polskiego [dalej: kk WP] z 1944 r. Ówczesny prawo-dawca poświęcił omawianemu zagadnieniu art. 90 i 159, natomiast pośrednio art. 160. Należy zauważyć, że chociaż art. 90 i 159 kk WP chroniły tajemnicę wojskową, to występowały między nimi dwie zasadnicze różnice. Pierwsza wynikała z rodzaju przestępstwa, zagrażającego utrzymaniu w tajemnicy pew-nych informacji o charakterze wojskowym. W art. 90 kk WP zawarto opis zbrodni szpiegostwa, chociaż prawodawca nie wymagał, aby osobie oskarżo-nej o popełnienie przestępstwa z tego przepisu udowodniono pozostawanie na usługach obcego wywiadu4. Pozwalało to rozszerzyć stosowanie art. 90 kk WP również na przypadki, które miały jedynie symboliczne powiązanie ze zbrodnią szpiegostwa, co w praktyce orzeczniczej sądów wojskowych mo-gło powodować dodatkowe zaostrzenie represyjności wspomnianego przepisu. Natomiast przestępstwo, które opisano w art. 159 kk WP, polegało na rozpo-wszechnianiu5 wiadomości, będących tajemnicą wojskową. Zatem omawiane przepisy opisywały zasadniczo odmienne przestępstwa, których popełnienie stanowiło bezpośrednie zagrożenie dla państwa ludowego w dziedzinie zdol-ności bojowej Wojska Polskiego6.

Natomiast druga różnica wynikała z odmiennego zakresu podmiotowego omawianych przepisów. Rozpoczynając art. 90 kk WP od wyrażenia „kto”, ówczesny prawodawca dopuszczał możliwość postawienia przed sądami woj-skowymi również osób cywilnych, których działanie prowadziło do ujawnienia tajemnicy wojskowej podmiotom niepowołanym. Prawdopodobnie osoby cywil-ne stanowiły najliczniejszą kategorię osób, odpowiadających przed wojskowymi organami wymiaru sprawiedliwości z art. 90 kk WP w okresie jego obowią-zywania. Z kolei art. 159 kk WP, z uwagi na zwrot „żołnierz, który…”, nie

4 Brak konieczności współpracowania z obcym wywiadem wynikał z faktu, że do popeł-nienia przestępstwa, jakie prawodawca opisał w art. 90 kk WP, wystarczyło, aby sprawca jedynie zbierał informacje, stanowiące tajemnicę wojskową. Zatem prawodawca nie wymagał, aby zdo-bywaniu tajnych widomości towarzyszyło jednoczesne ich przekazywanie wywiadowi państwa wrogiego Polsce Ludowej.

5 Komentarz do kk WP wskazywał, że pod pojęciem „rozpowszechnianie” należało rozu-mieć „każde działanie, w wyniku którego wiadomość dochodzi do większej ilości osób […]”. Za-tem forma popełnienia przestępstwa z art. 159 kk WP mogła dotyczyć działania niemal zupełnie jawnego — w przeciwieństwie do czynu zabronionego opisanego w art. 90, która teoretycznie wymagała od sprawcy działania maksymalnie skrytego. Zob. Kodeks karny Wojska Polskiego i ustawy dodatkowe z komentarzem. Oprac. J. Kaczorowsk i, J.K. Cisek, R. Vogl. Jelenia Góra 1946, s. 107.

6 J. Musz y ńsk i: Tajemnica państwowa i służbowa jako przedmiot ochrony prawa karnego. „Wojskowy Przegląd Prawniczy” [dalej: WPP] 1973, nr 1, s. 25.

Michał Arndt220

pozostawiał żadnych wątpliwości co do kategorii osób mogących — na jego podstawie — odpowiadać przed sądami wojskowymi�. Jednakże orzecznictwo Najwyższego Sądu Wojskowego pokazało, że zakres podmiotowy art. 159 kk WP traktowano elastycznie8.

Ostatnim przepisem kk WP z 1944 r., związanym z zagadnieniem ochro-ny prawno-karnej tajemnicy wojskowej, był art. 160 kk WP. Był to raczej związek pośredni, ponieważ wspomniany przepis dotyczył przestępstwa na-ruszenia przez żołnierza zasad przechowywania poufnych dokumentów. Jed-nakże dokumenty traktowane jako poufne zawierały najczęściej informacje, będące tajemnicą wojskową. Zatem stworzenie okoliczności, umożliwiają-cych zapoznanie się przez osoby niepowołane z treścią takich dokumentów, stanowiło w istocie przestępstwo wymierzone w tajemnicę wojskową. Posta-nowienia art. 160 kk WP znajdowały zastosowanie wyłącznie w przypadku, gdy naruszenie zasad przechowywania dokumentów poufnych „wywołało poważne skutki”.

Ówczesny prawodawca nie sprecyzował, co należało rozumieć pod poję-ciem „poważne skutki”. W takich okolicznościach stosowanie art. 160 zale-żało od swobodnego uznania sędziego, który każdorazowo decydował, czy w następstwie działania sprawcy wynikły skutki, uzasadniające pociągnięcie żołnierza do odpowiedzialności karnej.

Charakteryzując art. 160 kk WP z 1944 r., należy podkreślić, że jego po-stanowienia nie miały odpowiednika w ustawodawstwie przedwojennym, co wyraźnie akcentowano w pierwszym komentarzu do kk WP�. Ochrona pouf-nych dokumentów wojskowych była zatem novum w polskim prawie karnym — w przeciwieństwie do przestępstwa rozpowszechniania tajemnic wojsko-wych, opisanego w art. 159 kk WP, odwołującego się do pewnych rozwiązań

� Różnica w zakresie podmiotowym omawianych przepisów widoczna jest również przez pryzmat ich miejsca w strukturze części szczególnej kk WP z 1944 r. Art. 90 został umieszczony w rozdziale XVII, zatytułowanym Zbrodnie stanu, którego przepisy służyły władzom komuni-stycznym do skutecznego eliminowania politycznego i wojskowego podziemia. Natomiast art. 159 znajdował się w dalszych rozdziałach kodeksu, które prawodawca poświęcił przestępstwom występującym jedynie w warunkach charakterystycznych dla sił zbrojnych.

8 W orzeczeniu z 30 czerwca 1946 r. Najwyższy Sąd Wojskowy stwierdził, że sąd wojskowy niższej instancji błędnie zastosował art. 159 kk WP względem pracownika Miejskiego Urzędu Bezpieczeństwa. W uzasadnieniu postanowienia wyrażono pogląd, że osoba zatrudniona w or-ganach Służby Bezpieczeństwa nie może odpowiadać za naruszenie tajemnicy wojskowej, po-nieważ nie ma statusu żołnierza w rozumieniu art. 76 kk WP z 1944 r. Zupełnie inny pogląd wy-rażono w orzeczeniach z 31 lipca i 7 sierpnia 1946 r., które przychylając się do dotychczasowego orzecznictwa sądów wojskowych, nakazywały traktować osoby, które zatrudniano w organach bezpieczeństwa, na równi z żołnierzami Wojska Polskiego. Jako podstawę sformułowanego na-kazu przytaczano treść art. 76 kk WP. Zob. Postanowienie NSW z 30 czerwca 1946 r. WPP 1946, nr 1, s. 59; Postanowienie NSW z 31 lipca 1946 r. WPP 1946, nr 4, s. 262; Postanowienie NSW z 7 sierpnia 1946 r. WPP 1946, nr 4, s. 262.

� Kodeks karny Wojska Polskiego…, s. 188.

Ochrona tajemnicy wojskowej w prawie karnym… 221

funkcjonujących w ustawodawstwie przedwojennym10. Tworząc wspomniane normy kk WP, ówczesny prawodawca posiłkował się również radzieckimi rozwiązaniami prawnymi w zakresie ochrony tajemnicy wojskowej — z za-strzeżeniem, że przy tworzeniu art. 160 kk WP korzystano tylko i wyłącznie z postanowień rozdziału IX kk RFSRR z 1926 r., w których radziecki prawo-dawca przewidział odpowiedzialność karną żołnierzy Armii Radzieckiej za czyny naruszające obowiązek zachowania tajemnicy wojskowej11.

Przedstawione przepisy kk WP z 1944 r. nie były jedynymi normami ma-terialnego prawa karnego, które zapewniałyby ochronę prawnokarną tajemnicy wojskowej do momentu przyjęcia Dekretu o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej z 26 października 1949 r. Prawodawca ludowy zdecydował się uzu-pełnić wspomniane uprzednio postanowienia kk WP odpowiednimi przepisa-mi Dekretu o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa z 13 czerwca 1946 r.12 We współczesnych opracowaniach zagadnienia tajemnicy państwowej dominuje pogląd, że mały kodeks karny [dalej: mkk] był jedynym aktem prawnym, który do 1949 r. zapewniał ochronę prawnokarną tajemnicy wojskowej13.

10 Należy podkreślić, że przedwojenne kodeksy karne z 1932 r. — powszechny i wojskowy — nie zawierały żadnego przepisu, chociażby podobnego do przestępstwa opisanego w art. 159 kk WP z 1944 r. Dopiero Rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. o nie-których przestępstwach przeciwko bezpieczeństwu Państwa [Dz.U. nr 94, poz. 851] wprowadzono do ówczesnego prawa karnego normy, opisujące przestępstwa skierowane przeciw obowiązkowi utrzymania pewnych informacji wojskowych w tajemnicy. Zatem brak odpowiednich wzorców w wojskowym kodeksie karnym z 1932 r. sprawił, że powojenny prawodawca, tworząc art. 159 kk WP z 1944 r., wydawał się korzystać ze wzorów, jakich dostarczał art. 18 rozporządzenia z 24 października 1934 r.

11 Art. 159 i 160 kk WP z 1944 r. stworzono na podstawie odpowiednich przepisów Ustawy o przestępstwach wojskowych, którą radziecki prawodawca przyjął w 1927 r. Ustawa nie funk-cjonowała w radzieckim prawie karnym jako samodzielny akt normatywny, ponieważ została włączona do kk RFSRR z 1926 r., tworząc jego rozdział IX — poświęcony w całości przestęp-stwom stricte wojskowym. Uprzednio wspomniano, że art. 160 kk WP był wyrazem pełnej recep-cji wzorców radzieckich w zakresie ochrony dokumentów poufnych, których treść była istotna dla obronności ZSRR. Natomiast art. 159 kk WP wydawał się stanowić sumę rozwiązań polskich i radzieckich, ponieważ treść art. 159 była podobna do art. 18 dekretu z 24 października 1934 r., a zagrożenie karą za przestępstwo rozpowszechniania tajemnicy wojskowej było takie samo, jak w przypadku art. 25 Ustawy o przestępstwach wojskowych z 1926 r. Zob. W.M. Czch i k wad ze: Radzieckie prawo karne wojskowe. Część szczególna. Warszawa 1952, s. 144—145.

12 Dz.U. nr 30, poz. 192.13 W rozdziałach o charakterze historycznoprawnym, przedstawiających ewolucję zagadnie-

nia ochrony prawnokarnej tajemnicy państwowej w prawie polskim, zasadniczo zapomina się, że powojenne ustawodawstwo karne wojskowe — w postaci kk WP z 1944 r. — przewidywało kilka rodzajów przestępstw godzących w obowiązek zachowania tajemnicy wojskowej. Należy podkreślić, że ówczesny prawodawca poświęcił zagadnieniu ochrony tajemnicy wojskowej w kk WP zdecydowanie więcej uwagi niż ochronie tajemnicy państwowej. Wydaje się to zrozumiałe,

Michał Arndt222

Zagadnieniu ochrony tajemnicy wojskowej poświęcono art. 7 i 9 mkk, które zastąpiły odpowiednio art. 8 i 10 uchylonego Dekretu o przestępstwach szcze-gólnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa z 16 listopada 1945 r.14 — wcześniejszej wersji mkk. Przyjęcie nowego dekretu — po upływie nie-spełna roku obowiązywania dekretu z listopada 1945 r. — spowodowane było jego „nadmiernym liberalizmem” w kwestii wysokości sankcji karnych, jakie przewidywał za poszczególne przestępstwa. Odzwierciedlała to uchwała, przy-jęta przez Radę Ministrów 13 grudnia 1945 r., wyrażająca potrzebę zaostrzenia represyjności nowego mkk w celu zagwarantowania „bezpieczeństwa i swobód demokratycznych dla wszystkich lojalnych wobec państwa i jego zarządzeń obywateli […]”15.

Treść art. 7 mkk była zmodyfikowaną wersją art. 90 kk WP z 1944 r. Pod-kreślić należy, że ówczesny prawodawca, wprowadzając do prawa karnego art. 7 mkk, nie pozbawił mocy obowiązującej art. 90 kk WP. Nasuwało to pytanie o zasadność utrzymywania w prawie karnym dwóch przepisów dotyczących naruszenia tajemnicy wojskowej przez szpiegostwo. Problem ten zauważyli przedstawiciele ówczesnej nauki prawa karnego. W komentarzu do mkk stwier-dzono: „[…] w myśl zasady, że przepis szczególny późniejszy ma pierwszeń-stwo w stosowaniu, uznać należy, że art. 90 kk WP uległ zawieszeniu […]”16. Wyrażony pogląd znalazł zastosowanie w późniejszym orzecznictwie organów wojskowego wymiaru sprawiedliwości, właściwych w sprawach o przestępstwo szpiegostwa. Jednym z przykładów była sprawa gen. Tatara, który podczas tzw. procesu generałów odpowiadał za szpiegostwo z art. 7 mkk1�.

Z kolei art. 9 mkk stanowił niejako odpowiednik art. 159 kk WP z 1944 r., przy czym między obu przepisami występowało kilka różnic. Pierwsza zwią-zana była z zakresem podmiotowym wspomnianych przepisów. Uprzednio wskazano, że podmiotem art. 159 kk WP mogli być tylko żołnierze. Natomiast odpowiedzialności karnej z art. 9 mkk podlegała każda osoba, której działanie polegało na rozpowszechnianiu informacji związanych z obronnością państwa, czyli stanowiących de facto tajemnicę wojskową. Kolejna różnica wynikała z treści art. 9 mkk, w którym prawodawca rozszerzył katalog przedmiotów sta-nowiących tajemnicę wojskową — w porównaniu z brzmieniem art. 159 kk WP

jeżeli spojrzymy na kk WP z 1944 r. jako na akt prawny o charakterze stricte wojskowym. Zob. M. Polok: Ochrona tajemnicy państwowej i służbowej w polskim systemie prawnym. Warszawa 2006, s. 31—63; M. Lecia k: Tajemnica państwowa i jej ochrona w prawie karnym materialnym i procesie karnym. Toruń 2009, s. 31—41.

14 Dz.U. nr 53, poz. 300.15 Uchwała Rady Ministrów, przyjęta na posiedzeniu w dniu 13 grudnia 1945 r. Zob. M. Sie -

wie r sk i: Mały kodeks karny. Komentarz i orzecznictwo. Łódź 1949, s. 9—10.16 M. Siewie r sk i: Mały kodeks karny…, s. 44.1� J. Poksi ńsk i: Represje wobec oficerów Wojska Polskiego 1949—1956. Warszawa 2007,

s. 141.

Ochrona tajemnicy wojskowej w prawie karnym… 223

z 1944 r. Wydaje się, że ostatnią istotną różnicą było odmienne zagrożenie sank-cją karną za niemal identyczne przestępstwo, gdzie surowszą represję przewidy-wał art. 159 kk WP, dopuszczający możliwość zastosowania kary śmierci18.

Tytułem uzupełnienia należałoby dodać, że żaden z przepisów mkk nie na-wiązywał do art. 160 kk WP. Zatem przestępstwo niewłaściwego przechowy-wania dokumentów poufnych, mogących zawierać tajemnicę wojskową, pozo-stawało czynem zabronionym, występującym tylko w siłach zbrojnych Polski Ludowej.

Do momentu wejścia w życie Dekretu o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej w polskim prawie karnym (powszechnym i wojskowym) równo-cześnie funkcjonowało kilka norm, zapewniających prawną ochronę tajemnicy wojskowej. W późniejszym okresie twierdzono, że ówczesny stan prawny — w zakresie ochrony tajemnicy wojskowej — należało raczej uznać za „praw-ne prowizorium” niż rzeczywistość pożądaną zarówno przez prawodawcę, jak i praktykę1�. Przytoczony pogląd wydaje się słuszny, jeżeli uwzględni się dodat-kowe niedociągnięcia istniejących do 1949 r. regulacji prawnych. Powodowały one, że sądy wojskowe w zakresie pojęcia tajemnicy wojskowej, którego nie de-finiował ani kk WP z 1944 r., ani mkk, zmuszone były posiłkować się pewnymi rozwiązaniami przedwojennymi20 i radzieckimi21.

18 Według art. 159 kk WP, sąd wojskowy mógł zastosować najwyższy wymiar kary tylko w dwóch przypadkach. Pierwszym było popełnienie przestępstwa rozpowszechniania tajemnicy wojskowej w czasie wojny. Jednakże zgodnie z zarządzeniem Prezydium Krajowej Rady Naro-dowej o uchyleniu stanu wojennego z 16 listopada 1945 r. (Dz.U. nr 57, poz. 320), możliwość orzekania kary śmierci na podstawie tej przesłanki została zawieszona. Drugim przypadkiem było wystąpienie „znacznej szkody”, będącej skutkiem określonego zachowania żołnierza. Należy podkreślić, że prawodawca nie wyjaśnił użytego zwrotu. Natomiast doktryna prawa karnego po-strzegała „znaczną szkodę” jako „ujemne następstwa zarówno materialnej, jak i moralnej natury i to doniosłe tak ze względu na interes służby wojskowej, jak i interes ogólnopubliczny, a nawet prywatny […]”. Takie rozumienie „znacznej szkody” uprawniałoby sądy wojskowe do stosowania niezwykle represyjnej polityki karnej względem oskarżonych o przestępstwo rozpowszechniania tajemnicy wojskowej. W rzeczywistości mogłoby to skutkować nadużywaniem przez sądy najsu-rowszego wymiaru kary. Zob. Kodeks karny Wojska Polskiego…, s. 178.

1� J. Musz y ńsk i: Tajemnica państwowa i służbowa…, s. 26.20 M. Siewierski, komentując art. 7 mkk, zaproponował, aby pojęcie tajemnicy wojskowej,

jakim posługiwał się nowy prawodawca, utożsamiać z pojęciem „informacji wojskowej”, której definicję legalną zawierał art. 9 § 2 rozporządzenia 24 października z 1934 r. Zatem M. Siewierski stwierdził, że wobec pojęcia występującego w art. 90 i 159 kk WP, jak również art. 7 mkk, należało zachować pewną elastyczność. Stanowisko to nie spotkało się ze sprzeciwem ówczesnej doktryny i orzecznictwa. Zob. M. Siewie r sk i: Mały kodeks karny…, s. 46—47; zob. też M. Lit y ńsk i: Przestępstwa przeciwko państwu ludowemu. Łódź—Warszawa 1960, s. 132.

21 Odwołanie się do art. 9 § 2 Rozporządzenia o niektórych przestępstwach przeciwko bez-pieczeństwu Państwa z 24 października 1934 r. naszkicowało tylko ogólną definicję tajemnicy wojskowej. Jednakże sądy wojskowe, orzekając w sprawach o naruszenia tajemnicy wojskowej, musiały dokładnie precyzować, co właściwie stanowi tajemnicę wojskową. W celu ujednolice-nia ówczesnego orzecznictwa posiłkowano się postanowieniami uchwały Rady Ministrów ZSRR

Michał Arndt224

Wspomniane „prowizorium prawne” w zakresie ochrony tajemnicy wojsko-wej trwało do momentu wprowadzenia w życie Dekretu o ochronie tajemnicy wojskowej i służbowej z 26 października 1949 r. Należy podkreślić, że decyzja Rady Ministrów o wydaniu nowego aktu prawnego, dotyczącego zagadnienia ochrony tajemnicy wojskowej, była odpowiedzią polskiego prawodawcy na od-powiednie rozwiązania przyjęte uprzednio na gruncie radzieckim. Dekretem Rady Najwyższej ZSRR z 9 czerwca 1947 r. o odpowiedzialności za ujawnienie tajemnicy państwowej i za utratę dokumentów zawierających tajemnicę pań-stwową w ZSRR wprowadzono nowe regulacje prawne w zakresie ochrony tajemnicy wojskowej, jak również poufnych dokumentów, mogących zawierać informacje istotne z punktu widzenia obronności państwa radzieckiego. Posta-nowieniami tego dekretu zastąpiono przepisy rozdziału IX kk RSFRR z 1926 r., dotyczące ochrony tajemnicy wojskowej. Prawodawca radziecki zdecydował się również na dokonanie zmian pojęciowych. Wyrażały się one włączeniem po-jęcia tajemnicy wojskowej do pojęcia tajemnicy państwowej, które dotychczas stanowiły odrębny przedmiot ochrony22. Spowodowało to zmianę charakteru przestępstw przeciwko tajemnicy wojskowej ze stricte wojskowych na przestęp-stwa powszechne.

Radziecki dekret z 9 czerwca 1947 r. nie wprowadzał żadnych zmian od-nośnie do przestępstwa szpiegostwa, opisanego w art. 58 kk RSFRR. Wyda-wało się to podkreślać nadrzędny charakter przestępstw kontrrewolucyjnych w stosunku do pozostałych rodzajów czynów zabronionych, opisanych w ra-dzieckim prawie karnym23. Tytułem uzupełnienia należałoby dodać, że oma-wiany dekret obowiązywał w Związku Radzieckim do momentu przyjęcia nowego kk RFSRR. Od 1960 r. w zasadzie powrócono do rozwiązań, jakie w za- kresie ochrony tajemnicy wojskowej funkcjonowały do chwili wydania przez Radę Najwyższą ZSRR Dekretu o odpowiedzialności za ujawnienie tajemnicy państwowej i za utratę dokumentów zawierających tajemnicę państwową24.

Przyjęcie przez radzieckiego prawodawcę aktu prawnego, który w całości poświęcono zagadnieniu ochrony tajemnicy (państwowej), wydawało się po-

z 8 czerwca 1947 r., zawierającej szczegółowy katalog informacji, których ujawnienie mogłoby negatywnie wpłynąć na funkcjonowanie sił zbrojnych ZSRR. Zatem polskie sądy wojskowe ko-rzystały — w toku działalności orzeczniczej — bezpośrednio z radzieckich przepisów prawa. Zob. W. Mienszag i n: Z. Wysz y nska: Radzieckie prawo karne. Warszawa 1953, s. 151—152; zob. też P. K ładocz ny: Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944—1956). Prawna analiza kategorii przestępstw przeciwko państwu. Warszawa 2004, s. 233—234.

22 W.M. Czch i k wad ze: Radzieckie prawo…, s. 144—152; W. Mienszag i n, Z. Wy-sz y nska: Radzieckie prawo…, s. 324.

23 W. Czch i k wad ze: Radzieckie prawo…, s. 149—150.24 Wyrażały się one przede wszystkim wprowadzeniem do nowego kk RSFRR art. 259, który

został poświęcony przestępstwu ujawnienia tajemnicy wojskowej, które mogło być popełnione tylko przez osoby wojskowe. Zob. J. Musz y ńsk i: Prawo karne wojskowe państw socjalistycz-nych. Warszawa 1967, s. 172—173; Idem: Tajemnica wojskowa i służbowa…, s. 38—39.

Ochrona tajemnicy wojskowej w prawie karnym… 225

twierdzać słuszność poglądów W. Churchilla o tzw. żelaznej kurtynie, która po-dzieliła powojenną Europę i świat. W nowej rzeczywistości Związek Radziecki zaczął ponownie lansować sprawdzone hasła „o okrążeniu kapitalistycznym”. Zmuszało ono społeczeństwo radzieckie do wzmożenia ogólnej czujności i prze-strzegania obowiązku zachowania pewnych informacji w tajemnicy, co władze radzieckie zabezpieczyły dekretem z 9 czerwca 1947 r. Chociaż postanowienia dekretu posługiwały się zbiorczym pojęciem „tajemnica państwowa”, to wydaje się, że w warunkach zbliżającej się konfrontacji militarnej między niedawnymi sojusznikami tajemnica wojskowa stanowiła zagadnienie, do ochrony którego władze ZSRR przywiązywały szczególną wagę.

Uprzednio przedstawiona zmiana podejścia władz radzieckich do zagadnie-nia ochrony prawnokarnej tajemnicy wojskowej była dla prawodawcy polskiego sygnałem, że należałoby dokonać analogicznych zmian w obowiązującym pra-wie karnym.

Prace nad przygotowaniem projektu nowego aktu prawnego, który wzorem radzieckim regulowałby problematykę ochrony informacji objętych klauzulą ta-jemnicy państwowej (lub wojskowej), rozpoczęto w pierwszej połowie 1948 r. — zatem w warunkach zaostrzającego się napięcia wewnętrznego i międzyna-rodowego. Prace nad projektem prowadzono w ścisłym kierownictwie PPR, co dodatkowo podkreślało znaczenie, jakie komuniści przywiązywali do nowego aktu prawnego. Z protokołu posiedzenia Biura Politycznego PPR, jakie odbyło się 15 maja 1948 r., wynika, że przygotowywany akt prawny zamierzano wpro-wadzić w formie dekretu Rady Ministrów o tajemnicy państwowej, wojskowej i urzędowej. Zaplanowany tytuł dekretu wskazywał, że władze komunistycz-ne zamierzały stworzyć akt normatywny, będący prostą kompilacją ówcześnie obowiązujących przepisów, które zapewniały ochronę poszczególnych rodzajów tajemnic. Zatem Biuro Polityczne KC PPR zdawało się zupełnie nie uwzględ-niać wzorców dostarczonych przez radziecki dekret z 9 czerwca 1947 r., w któ- rym dokonano wyraźnego objęcia pojęciem tajemnicy państwowej innych ro-dzajów tajemnic — w tym także tajemnicy wojskowej. Jedynym wytłumacze-niem pominięcia przez Biuro Polityczne KC PPR wyraźnych wskazówek, jakich dostarczał radziecki Dekret o odpowiedzialności za ujawnienie tajemnicy pań-stwowej i za utratę dokumentów zawierających tajemnicę państwową, wydawał się pośpiech towarzyszący pracom nad projektem polskiego dekretu. Nie można jednak wykluczyć również innych powodów, pośród których mogłaby się zna-leźć chęć zachowania pozorów nieodwoływania się w sposób zupełnie otwarty do rozwiązań radzieckich.

Koordynatorem opracowywania projektu Dekretu o tajemnicy państwo-wej, wojskowej i urzędowej był S. Radkiewicz — członek Biura Politycznego KC PPR i jednocześnie kierownik Resortu Bezpieczeństwa Publicznego. Na wspomnianym wcześniej posiedzeniu najwyższego kierownictwa PPR Radkie-

15 Z Dziejów Prawa

Michał Arndt226

wicz przedstawił ostatnie poprawki, jakich wymagała treść Dekretu o ochronie tajemnicy państwowej, wojskowej i urzędowej ze strony odpowiednich mini-sterstw. Ich potencjalne uwagi miałyby stanowić podstawę do przyjęcia w póź-niejszym okresie aktu wykonawczego względem postanowień opracowywane-go dekretu25.

Będąc szefem bezpieki oraz koordynatorem prac nad Dekretem o ochronie tajemnicy państwowej, wojskowej i urzędowej, S. Radkiewicz mógł wywierać wpływ na ostateczny kształt dekretu. Wydaje się to istotne z perspektywy kompetencji, jakimi dysponowały organa bezpieczeństwa państwowego. Od-powiednio sformułowane normy dekretu mogłyby sprawić, że ochrona wszel-kiego rodzaju tajemnic stałaby się wyłączną kompetencją organów bezpie-czeństwa państwowego, które dotychczas współpracowały z innymi organami państwa, w szczególności z kontrwywiadem wojskowym. Główny Zarząd In-formacji był organem właściwym w przypadku, gdy tajemnicę wojskową na-ruszył żołnierz WP.

Mogłoby się wydawać, że perspektywa wzmocnienia pozycji resortu bezpie- czeństwa — względem innych struktur organizacyjnych — była jedną z prze-słanek decyzji najwyższego kierownictwa PZPR z 24 lutego 1949 r. o powo-łaniu Komisji Biura Politycznego ds. Bezpieczeństwa, pod przewodnictwem B. Bieruta. Rozciągnęła ona nadzór nad działalnością organów bezpieczeństwa i kształtowała kierunek ich działalności w zgodzie z interesem partii komuni-stycznej. Pozwoliło to prawdopodobnie zapobiec nadmiernemu usamodzielnie-niu się resortu kierowanego przez S. Radkiewicza26.

Należy podkreślić, że przygotowywany projekt nie wyszedł w 1948 r. poza Biuro Polityczne KC PPR. Chociaż kierownictwu PPR prawdopodobnie zależa-ło na niezwłocznym nadaniu projektowi mocy obowiązującej, zaakceptowana przez Biuro Polityczne KC PPR wersja dekretu nie została skierowana na drogę legislacyjną. Powstaje więc pytanie, dlaczego projekt dekretu został ostatecznie zarzucony. Wydaje się, że odpowiedzi należałoby szukać w pierwotnym tytule opracowywanego aktu prawnego, który wskazywał na sprzeczność dekretu ze wskazówkami radzieckimi, choćby w zakresie pojęcia tajemnicy państwowej.

Dopiero Dekretem Rady Ministrów z 26 października 1949 r. o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej stworzono akt normatywny, wprowadzający kompleksową ochronę tajemnicy państwowej w prawie polskim. Należy pod-kreślić, że przyjęty dekret miał niewiele wspólnego z projektem, nad którym pracowało Biuro Polityczne KC PPR w poprzednim roku. Przygotowując dekret

25 Protokół nr 17 posiedzenia Biura Politycznego z 15 maja 1948 r. W: Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1947—1948. Oprac. A. Kochańsk i. Warszawa 2002, s. 209.

26 H. Domi n icza k: Organy bezpieczeństwa PRL 1944—1990. Rozwój i działalność w świet-le dokumentów MSW. Warszawa 1997, s. 24—25; A. Fr i sz ke: Polska. Losy państwa i narodu 1939—1989. Warszawa 2003, s. 202.

Ochrona tajemnicy wojskowej w prawie karnym… 22�

z 26 października 1949 r., prawodawca oparł się na rozwiązaniach wprowadzo-nych radzieckim dekretem z 9 czerwca 1947 r., czym ujednolicono zagadnienie ochrony prawnokarnej tajemnicy państwowej (wojskowej) na gruncie polskim i radzieckim.

Dekretem o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej z 1949 r. dokonano wielu istotnych zmian w zakresie ochrony tajemnicy wojskowej, gdyż uchylał on moc obowiązującą art. 159 i 160 kk WP z 1944 r. W mocy pozostały natomiast inne przepisy prawa, których przedmiotem była tajemnica wojskowa (lub pań-stwowa). Oznaczało to, że wszelkie zmiany wprowadzone dekretem z 26 paź-dziernika 1949 r. ominęły — wspomniane uprzednio — postanowienia mkk2�.

Postanowienia dekretu wprowadzały nowe pojęcie tajemnicy państwowej, obejmującej swym zakresem dotychczasowe definicje tajemnicy państwowej i wojskowej, które przed 1949 r. stanowiły odrębne przedmioty ochrony. Polski prawodawca wprowadził więc w prawie polskim jednolitą definicję tajemnicy państwowej, którą sformułowano w radzieckim dekrecie z 9 czerwca 1947 r. Należy podkreślić, że nowy sposób pojmowania tajemnicy państwowej funk-cjonował jedynie w obrębie dekretu z 26 października 1949 r., co potwierdził swym postanowieniem z 13 stycznia 1950 r. Najwyższy Sąd Wojskowy28. Sta-nowisko wyrażone przez sędziów Najwyższego Sądu Wojskowego zostało pod-trzymane również w późniejszym okresie obowiązywania dekretu — przez przedstawicieli doktryny prawa karnego2�.

Wprowadzając do porządku prawnego pojęcie tajemnicy państwowej, pra-wodawca w art. 1 ust. 2 dekretu uprawnił Radę Ministrów do wydania uchwa-ły, dookreślającej właściwy zakres pojęcia tajemnicy państwowej. W literatu-rze przedmiotu początku lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku pisano, że przy-

2� W późniejszym okresie podnoszono, że szczególnie art. 9 mkk powinien zostać przenie-siony do przepisów o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej. Zob. M. Lit y ńsk i: Przestęp-stwa…, s. 149.

28 Najwyższy Sąd Wojskowy stwierdził, że dekret z 26 października 1949 r. nie ma cha-rakteru ustawy ogólnej, zatem pojęcie tajemnicy państwowej sformułowane w art. 1 obowiązuje jedynie względem stanów faktycznych przewidzianych postanowieniami dekretu. Podkreślono, że Dekret o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej nie uchylił ani nie zmienił przepisów określających pojęcie tajemnicy państwowej i wojskowej, występujących w innych ustawach. Zob. Postanowienie NSW z 13 stycznia 1950 r. WPP 1949, nr 4, cyt. za: M. Lecia k: Tajemnica pań-stwowa i jej ochrona…, s. 33—34.

2� W połowie lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku J. Bafia uważał, że „dekret o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej […] inaczej ujmuje wzajemny stosunek tajemnicy wojskowej do państwowej niż art. 7 m.k.k., włącza bowiem tajemnicę wojskową do państwowej […]”. Wy-tłumaczeniem takiego stanu rzeczy miały być względy obrony i bezpieczeństwa państwa, które wysuwały się na pierwszy plan, jeżeli chodzi o istotę i zakres pojęcia tajemnicy państwowej. Zob. J. Baf ia, L. Hochberg, M. Siewie r sk i: Ustawy karne PRL. Warszawa 1965, s. 137.

15*

Michał Arndt228

jęcie takiej uchwały przyczyniłoby się „do jeszcze lepszego zrozumienia przez najszersze masy pracujące pojęcia i istoty tajemnicy państwowej, którą należy chronić przed wrogiem […]”30. Rada Ministrów skorzystała z przyznanego jej uprawnienia dopiero 2 lipca 1959 r.31 Jednakże „najszerszym masom pracują-cym” odebrano możliwość poznania treści przyjętej uchwały, ponieważ została oznaczona jako dokument przeznaczony do użytku wewnętrznego32.

Zgodnie z treścią z art. 1 Dekretu o ochronie tajemnicy państwowej i służ-bowej, zakres pojęcia tajemnicy państwowej objął również tajemnice obcych państw zaprzyjaźnionych, co rozciągało ochronę polskiego prawa karnego na informacje dotyczące obecności wojsk radzieckich, przebywających wówczas na terytorium państwa polskiego. Brzmienie art. 1 dekretu nie zmusiło polskiego prawodawcy do wydania kolejnych przepisów prawa karnego w chwili utworze-nia w 1955 r. Układu Warszawskiego. W przeciwnym razie konieczna byłaby nowelizacja omawianego dekretu, zapewniająca ochronę informacjom związa-nym z jego funkcjonowaniem, czyli stanowiącym de facto tajemnicę wojskową.

Należy zauważyć, że legalna definicja tajemnicy państwowej, którą wyrażono w art. 1 dekretu z 26 października 1949 r., została rozszerzona postanowieniem Najwyższego Sądu Wojskowego. Pojęciem tajemnicy państwowej objęto informa-cje dotyczące działalności partii komunistycznej. Sędziowie stwierdzili, że między PZPR a władzami państwowymi zachodzą na tyle silne powiązania, że oddziele-nie tajemnicy państwowej od partyjnej byłoby w istocie zjawiskiem „sztucznym, niewspółczesnym, nieodpowiadającym strukturze politycznej Państwa Ludowego […]”. Powstała zatem kuriozalna sytuacja, w której przepisami Dekretu o ochro-nie tajemnicy państwowej i służbowej chroniono informacje niemające dla intere-su państwa żadnego znaczenia, np.: sprawozdania z posiedzeń struktur partyjnych nawet niskiego szczebla, instrukcje o powołaniu tzw. kół agitatorów szkolnych lub programy ideologiczno-politycznego szkolenia żołnierzy WP33.

Dekret z 26 października 1949 r. wprowadzał w miejsce uchylonych art. 159 i 160 kk WP z 1944 r. nowe przepisy, którymi ówczesny prawodawca zapełnił lukę powstałą w grupie norm prawnych dotychczas chroniących tajemnicę woj-skową. Artykuł 159 kk WP został zastąpiony art. 4 ust. 1 dekretu, natomiast art. 160 kk WP — art. 6 ust. 1 i 2 omawianego Dekretu o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej.

30 J. Machowsk i: Ochrona tajemnicy państwowej i służbowej. Warszawa 1951, s. 18.31 J. Musz y ńsk i: Tajemnica państwowa i służbowa…, s. 27; M. Polok: Ochrona tajemnicy

państwowej…, s. 37.32 M. Polok: Ochrona tajemnicy państwowej…, s. 37.33 Postanowienie NSW z 30 września 1949 r. W: Zbiór orzeczeń Najwyższego Sądu Wojsko-

wego. Red. L. Hochberg. Warszawa 1954, s. 105; zob. też: Z.A. Ziemba: Prawo przeciwko społeczeństwu. Polskie prawo karne w latach 1944—1956. Warszawa 1997, s. 198; P. K ładocz ny: Prawo jako narzędzie…, s. 235—236.

Ochrona tajemnicy wojskowej w prawie karnym… 22�

Wcześniej wspomniano, że podmiotami uchylonych przepisów kk WP mo-gli być tylko żołnierze, jednak zawężenie katalogu podmiotów przestępstwa rozpowszechniania tajemnicy wojskowej wyłącznie do żołnierzy postrzegano za rozwiązanie błędne w nowych warunkach politycznych34. Tłumaczono, że dostęp do informacji istotnych dla obronności państwa miały również osoby niebędące żołnierzami. Argument ów został uwzględniony przez prawodawcę, który postanowił, że przepisy dekretu, którymi zastąpiono art. 159 i 160 kk WP, rozpoczynać się będą od zwrotu „kto”. Zatem przestępstwa, które w kk WP miały charakter stricte wojskowy, w dekrecie z 26 października 1949 r. stały się czynami zabronionymi o charakterze powszechnym. Pozwala to przy-puszczać, że autorzy dekretu kierowali się chęcią maksymalnego rozszerze- nia zakresu podmiotowego przestępstwa, które do momentu wydania Dekretu o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej obejmowało stosunkowo wąskie grono osób35.

Rozszerzenie zakresu podmiotowego przestępstw przeciw obowiązkowi zachowania w tajemnicy informacji istotnych dla obronności państwa dodat-kowo stymulowało zaostrzanie czujności społeczeństwa, do czego wzywały władze komunistyczne. Omawianym dekretem przypominano, że „wróg czy-ha na każdym kroku”, dla osób zaś, które „poważyłyby się działać na szkodę Polski Ludowej”, dekret ten miał stanowić „memento”. Ogólnie rzecz ujmując, dekret z 26 października 1949 r. był „przestrogą dla mas pracujących”, a wszy-scy obywatele powinni byli zwrócić specjalną uwagę na treść omawianego aktu prawnego, gdyż do odpowiedzialności karnej za rozpowszechnienie36 tajemnic można było pociągnąć niemal każdego3�.

Należałoby dodać, że obowiązek strzeżenia szeroko rozumianej tajemnicy państwowej podniesiono w 1952 r. do rangi konstytucyjnej powinności każdego obywatela polskiego, o czym wspomniano w art. 93 ust. 1 Konstytucji PRL: „[…] Czujność wobec wrogów narodu oraz pilne strzeżenie tajemnicy państwo-wej jest obowiązkiem każdego obywatela”38, co zachowało swą aktualność rów-nież w późniejszym okresie istnienia Polski Ludowej3�.

34 G. Ausca le r: Dekret o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej. „Demokratyczny Przegląd Prawniczy” 1950, nr 1, s. 27.

35 Podobnie: J. Borowiec: Aparat bezpieczeństwa a wojskowy wymiar sprawiedliwości. Rzeszowszczyzna 1944—1954. Warszawa 2004, s. 40.

36 Należy podkreślić, że w przeciwieństwie do art. 159 kk WP z 1944 r., omawiany dekret rozszerzał katalog stanów faktycznych, godzących w obronność lub bezpieczeństwo Polski Lu-dowej. Karalne stało się zbieranie, przechowywanie, przekazywanie, ujawnianie lub ogłaszanie informacji będących niegdyś tajemnicą wojskową.

3� W. Braś: Dekret o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej. „Przegląd Komunikacyj-ny” 1949, nr 12, s. 369.

38 Dz.U. nr 33, poz. 232.3� R. Wier uszewsk i: Podstawowe obowiązki obywateli PRL. W: Podstawowe prawa

i obowiązki obywateli PRL w okresie budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego. Red.

Michał Arndt230

Zmiany dokonane przez polskiego prawodawcę pod koniec lat czterdzie-stych minionego wieku odnośnie do zakresu podmiotowego przestępstw naru-szających tajemnicę wojskową stanowiły na gruncie normatywnym doskonałe odzwierciedlenie prawdziwego charakteru stalinizmu. Według K. Kersten, in-tegralnym elementem systemu stalinowskiego było utrzymywanie społeczeń-stwa w ciągłym napięciu i okresowe pobudzanie jego energii, którą kierowano przeciwko wrogowi — realnemu bądź tylko wyimaginowanemu przez władze komunistyczne40. Dekret o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej, któ-rym zobowiązano obywateli do ścisłego przestrzegania informacji niejawnych i pośrednio do wzmożenia czujności klasowej, potwierdza słuszność poglądów K. Kersten. Społeczeństwu wskazano nowego wroga — anonimowy podmiot, który naruszając obowiązek zachowania tajemnicy, przyczyniał się do osłabie-nia państwa ludowego, również w dziedzinie obronności. Należałoby dodać, że owym anonimowym podmiotem mógł być niemal każdy obywatel państwa polskiego, co jeszcze bardziej potęgowało atmosferę powszechnej wzajemnej podejrzliwości, jaka zapanowała w Polsce Ludowej na przełomie lat czterdzie-stych i pięćdziesiątych XX w., przenikając we wszystkie płaszczyzny działal-ności państwa41.

Przepisy dekretu z 26 października 1949 r. przewidywały również inne za-grożenie sankcją karną niż uchylone postanowienia kk WP z 1944 r. Artykuł 159 kk WP przewidywał maksymalne zagrożenie karą więzienia do lat pięciu. Natomiast Dekret o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej w art. 4 ust. 1 stwierdzał, że sprawca przestępstwa w nim opisanego podlegał karze więzie-nia. Jednakże prawodawca nie wskazał ani dolnej, ani górnej wysokości sankcji karnej. Dopiero art. 13 ust. 2 dekretu stanowił, że sądy wojskowe — właściwe w sprawach przewidzianych dekretem — wymierzają karę więzienia w grani-cach do 15 lat. Było to zatem 3-krotne podniesienie maksymalnego zagrożenia

A. Łopatka, R. Wier uszewsk i. Warszawa 1976, s. 133—135; zob. też: M. Lecia k: Tajemnica państwowa i jej ochrona…, s. 33.

40 K. Ker s ten: Historia polityczna…, s. 107; Eadem: Pisma rozproszone. Toruń 2005, s. 395.

41 Atmosfera wzajemnej podejrzliwości panowała m.in. w Najwyższym Sądzie Wojskowym, podczas procesów osób wojskowych odbywających się na początku lat pięćdziesiątych minionego wieku. M. Szerer pisał, że postanowienia dekretu niszczyły „podstawy wytwarzania się ducha zbiorowości w zespole najwyższych sędziów”, co przejawiało się przede wszystkim w tym, że ówcześni sędziowie „odgradzali się jeden od drugiego, z obawy o posądzenie o karygodną nie-dyskrecję nie zapytywali się wzajemnie o swą pracę, a przeto nie tworzyli też ciała o zwartych poglądach sędziowskich […]”. Zatem dekretem z 26 października 1949 r. władze komunistyczne wzbudziły we wszystkich warstwach społeczeństwa niepewność co do prawdziwych intencji in-nych obywateli w rozmowach na tematy, które prawodawca objął pojęciem tajemnicy państwowej. Zob. M. Szere r: Komisja do badania odpowiedzialności za łamanie praworządności w sądowni-ctwie wojskowym. „Zeszyty Historyczne” 1979, z. 49, s. 108—109.

Ochrona tajemnicy wojskowej w prawie karnym… 231

karą w porównaniu z art. 159 kk WP. Należy podkreślić, że art. 4 ust. 1 dekretu — inaczej niż art. 159 kk WP — nie przewidywał możliwości zastosowania najwyższego wymiaru kary42.

Natomiast w art. 6 ust. 1 i 2 dekretu z 26 października 1949 r. przewidzia-no niższe zagrożenie sankcją karną niż w uchylonym art. 160 kk WP, który uprawniał sądy wojskowe do wymierzenia kary więzienia do lat 5 — względnie kary aresztu lub skierowania do oddziału karnego43. Prawodawca w art. 6 ust. 1 omawianego dekretu postanowił, że osoba naruszająca zasady ustanowione dla ochrony tajemnicy państwowej mogła zostać skazana na maksymalną karę 3 lat więzienia. Jednakże w ust. 2 zastrzeżono, że gdyby skutkiem działania sprawcy było ujawnienie tajemnicy państwowej, to zagrożenie karą więzienia wzrosłoby do lat 5.

Tytułem uzupełnienia należałoby dodać, że Dekret o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej z 26 października 1949 r., wprowadzając karalność nie-umyślnego popełnienia każdego przestępstwa opisanego jego przepisami, zaost-rzał represyjność polityki karnej, jaką władze komunistyczne prowadziły wzglę-dem przestępstw zagrażających utrzymaniu pewnych informacji w tajemnicy.

W czasie obrad III Plenum KC PZPR, odbywającego się w listopadzie 1949 r.44, B. Bierut stwierdził, że „jednym z bojowych zadań Partii jest przestrzeganie na wszystkich odcinkach naszego życia, by przepisy dekretu [o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej — M.A.] stały się żelaznym, nienaruszalnym prawem […]”45. Wydaje się, że przytoczone słowa stanowiły nieformalne wezwanie, aby organa wojskowego wymiaru sprawiedliwości, rozpatrując sprawy o przestęp-stwa opisane dekretem z 26 października 1949 r., stosowały surowe sankcje karne — w granicach przewidzianych jego przepisami. Oczywiście, dotyczyć to miało również przypadków, gdy działaniem sprawcy zagrożone zostały in-formacje związane ze sferą obronności Polski Ludowej.

42 Odnośnie do przesłanek wymierzania kary śmierci na podstawie art. 159 kk WP z 1944 r. zob. przyp. 19.

43 Jeżeli przestępstwa opisanego w art. 160 kk WP dopuszczono się w czasie wojny, to sądy wojskowe orzekały jedynie karę więzienia na okres nie krótszy niż 5 lat.

44 Przyjmuje się, że III Plenum KC PZPR było formalnym rozpoczęciem w Polsce praktycz-nej realizacji teorii „o zaostrzaniu się walki klasowej w miarę postępów budownictwa socjali-stycznego”, którą sformułował J. Stalin w 1934 r. Przemówienie B. Bieruta, wzywające członków PZPR i ogół społeczeństwa do zachowania czujności rewolucyjnej, otwierało w praktyce okres, w którym wzajemna podejrzliwość i donosicielstwo stały się jednymi z bardziej pożądanych przez komunistów cech osobowych możliwie najszerszych rzesz społeczeństwa polskiego. Zob. H. Domi n icza k, R. Halaba, T. Wal ich nowsk i: Z dziejów politycznych Polski. Warszawa 1984, s. 187—188; H. Rosz kowsk i: Historia Polski…, s. 189; A. Fr i sz ke: Polska. Losy państwa…, s. 202—203; A. Pacz kowsk i: Pół wieku…, s. 176—177.

45 B. Bie r ut: Zadania Partii w walce o czujność rewolucyjną na tle sytuacji obecnej. War-szawa 1949, s. 48.

Michał Arndt232

Wydanie dekretu z 26 października 1949 r. było niewątpliwie wyrazem narastającej niepewności w ówczesnym świecie, który wszedł na drogę po-tencjalnego konfliktu między niedawnymi sojusznikami koalicji antyhitlerow-skiej. Społeczeństwo polskie na każdym kroku było wzywane do zachowania maksymalnej czujności wobec agentów obcych wywiadów, jak również osób nieświadomie naruszających interesy Polski Ludowej przez rozpowszechnianie informacji, będących tajemnicą. Szczególną wagę przywiązywano do tajemnic związanych ze zdolnością bojową WP i możliwościami obronnymi państwa, co prawdopodobnie należałoby tłumaczyć widmem nowej wojny światowej.

Dlatego nie można się zgodzić z poglądem P. Kładocznego, że wydanie de-kretu z 26 października 1949 r. „świadczyło, że ustawodawca przestawał trak-tować państwo polskie jak oblężoną twierdzę, do obrony której należy uży-wać natychmiastowych i drastycznych środków […]”46. Jednakże uwzględniając represyjność postanowień przyjętego dekretu, jak również powierzenie rozpa-trywania spraw o przestępstwa w nim opisane sądom wojskowym, stanowisko P. Kładocznego nie znajduje żadnego potwierdzenia. Rzeczywistość przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych ubiegłego wieku pokazała, że uczucie oblę-żonej twierdzy zostało spotęgowane przez wydanie Dekretu z 26 października 1949 r. o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej.

Rozwiązania w zakresie ochrony tajemnicy wojskowej, które przejęto z ra- dzieckiego porządku prawnego Dekretem o ochronie tajemnicy państwowej i służ- bowej, obowiązywały w Polsce do momentu przyjęcia nowego kk z 1969 r.

46 P. K ładocz ny: Prawo jako narzędzie…, s. 241.

Michał Arndt

Der Schutz von dem Militärgeheimnis im Strafrecht der Volksrepublik Polen

(bis 1969)

Zusam menfassu ng

Zur Zeit der Volksrepublik Polen war das Geheimniswahren für eine der wichtigsten Pflich-ten jedes Bürgers gehalten. Es war durch die internationale Lage Polens und der anderen Länder des kommunistischen Lagers zu Beginn des „Kalten Krieges“ bedingt.

Eins von den Geheimnissen die von der kommunistischen Macht besonders gepflegt wur-den, war militärisches Geheimnis. Die Verletzung des Geheimnisses wurde betrachtet als ernste Bedrohung für staatliche Interesse des gegen kapitalistische Umzingelung ankämpfenden Volks-staates. Das war die Ursache dafür, dass die mit dem Schutz des Militärgeheimnisses verbun-denen Vorschriften des Strafrechtes damals sehr erweitert wurden. Als Ausgangspunkt dienten die Vorschriften des polnischen Militärstrafgesetzbuches aus dem Jahr 1944, die mit nächsten

Ochrona tajemnicy wojskowej w prawie karnym… 233

rechtlichen Regelungen ergänzt wurden. Bahnbrechend war das am 26. Oktober 1949 erlassene Dekret von dem Schutz des Staats- und Dienstgeheimnisses.

Das die Folge der sich verschärfenden inneren und äußeren Situation Polens werdende De-kret bringt neue Regelungen nicht nur im Bereich des Schutzes von dem Militärgeheimnis. Die sich auf sowjetische Muster stützende Verordnung berücksichtigte strenge Strafen für Offenba-rung irgendeiner Informationen, die für ein Geheimnis gehalten wurden. Die bisher geltenden Vorschriften des polnischen Militärstrafgesetzbuches über den Schutz des Militärgeheimnisses wurden damit aufgehoben. Das Dekret vom 26. Oktober 1949 galt noch bis zum Jahr 1969, als neues Strafgesetzbuch in Kraft getreten ist.

Michał Arndt

Protection of a military secret in the criminal law of the People’s Poland

(to 1969)

Su m mar y

Keeping a secret was considered to be one of the main duty of each citizen in the People’s Poland. It was conditioned by an international situation in which Poland and the remaining coun-tries of the communist bloc found themselves after the beginning of the “cold war”.

One of the secrets the communist authorities took a special care of was a military secret. Its violation was regarded as a serious threat for the interests of the people’s country dealing with a capitalist encirclement. It constituted one of the reasons of creating a developed system of the regulations of the criminal law to provide protection of the military secret. A starting point was regulations of the criminal code of the Polish Army from 1944 which later on were supplemented with subsequent regulations. The publication of a decree on the protection of a state secret and confidential information from 26 October 1949 was a breaking point in a legal-criminal protec-tion of the military secret.

Being a result of an exacerbating internal and external situation, it brought new regulations not only in the protection of the military secret. Based on the Soviet patterns, it predicted pun-ishment for revealing any information regarded to be secret. At the same time, it repealed the already existing regulations of the criminal code of the Polish Army, guaranteeing the protection of the military secret. Biding till the criminal code from 1969, a decree from 26 October 1949 was the basic legal act protecting information in a secret clause in the People’s Poland.