Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragmentpełnej wersji całej publikacji.

Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.

Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnierozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przezNetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym możnanabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione sąjakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgodyNetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.

Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepieinternetowym Salon Cyfrowych Publikacji ePartnerzy.com.

http://epartnerzy.com/e-ksiazki/bezstronnosc_sadu_i_jej_gwarancje_w_polskim_procesie_karnym___ebook_p12399.xml

http://epartnerzy.com


http://epartnerzy.com/nota_prawna.xml?pid=12436


Bezstronność sądu i jej gwarancjew polskim procesie karnym

Warszawa 2009

Bezstronność sądu i jej gwarancjew polskim procesie karnym

Wojciech Jasiński

Stan prawny na 1 września 2009 r.

Wydawca: Magdalena Górniewicz

Redaktor prowadzący: Ewa Fonkowicz

Opracowanie redakcyjne: Izabela Ratusińska

Sk³ad, ³amanie: Anna Atanaziewicz

© Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2009

ISBN 978-83-7601-988-8ISSN 1897-4392

Wydane przez:Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.

Redakcja Książek

01-231 Warszawa, ul. Płocka 5atel. (022) 535 80 00, (022) 535 82 00

31-156 Kraków, ul. Zacisze 7tel. (012) 630 46 00

e-mail: [email protected]

www.wolterskluwer.plKsięgarnia internetowa www.profinfo.pl

Rodzicom i żonie Marcie

�

Spis treści

Wykaz skrótów................................................................................................... .11Akty.prawne................................................................................................... .11Czasopisma.i.publikatory............................................................................. .11Inne.................................................................................................................. .12

Wstęp.................................................................................................................... .13

Rozdział IŹródła i charakter wymogu bezstronności sądu w sprawach karnych......................................................................................... .25

1.. Wprowadzenie.......................................................................................... .252.. Bezstronność.sądu.w.Konstytucji.Rzeczypospolitej.Polskiej............. .263.. Bezstronność.sądu.w.konwencjach.oraz.innych.. dokumentach.międzynarodowych........................................................ .344.. Bezstronność.sądu.w.kodeksie.postępowania.karnego..................... .625.. Bezstronność.sądu.w.ustawach.regulujących.organizację.. sądownictwa.w.sprawach.karnych........................................................ .6�6.. Bezstronność.sądu.w.kodeksach.etyki.sędziowskiej........................... .68�.. Podsumowanie.......................................................................................... .�4

Rozdział IIOgólna charakterystyka i znaczenie wymogu bezstronności sądu w sprawach karnych......................................................................................... .�6

1.. Wprowadzenie.......................................................................................... .�62.. Podmioty.związane.wymogiem.bezstronności.................................... .��3.. Dwuaspektowy.charakter.wymogu.bezstronności.sądu................... .�94.. Bezstronność.wobec.uczestników.procesu.i.sprawy........................... .845.. Znaczenie.wymogu.bezstronności.sądu.w.sprawach.karnych......... .93

8

Rozdział IIIBezstronność subiektywna sądu.................................................................... .9�

1.. Wprowadzenie.......................................................................................... .9�2.. Proces.decyzyjny.sędziego.z.perspektywy.psychologii.społecznej.......1003.. Bezstronność.jako.przedmiot.refleksji.w.etyce.i.filozofii.. społecznej................................................................................................. .1154.. Krytyka.bezstronności.subiektywnej................................................... .1245.. Istota.bezstronności.subiektywnej.sądu.............................................. .133

Rozdział IVBezstronność obiektywna sądu.................................................................... .143

1.. Wprowadzenie........................................................................................ .1432.. Uzasadnione.wątpliwości.odnośnie.do.bezstronności.. jako.przesłanka.oceny.bezstronności.obiektywnej.sądu.................. .1453.. Okoliczności.podlegające.ocenie.z.perspektywy.wymogu.. bezstronności.obiektywnej.sądu.......................................................... .160

Rozdział VSystem gwarancji bezstronności sądu w procesie karnym................... .162

1.. Rodzaje.gwarancji.bezstronności.sądu................................................ .1622.. Instytucjonalne.gwarancje.bezstronności.sądu................................. .1663.. Procesowe.gwarancje.bezstronności.sądu.......................................... .1�5

Rozdział VIUstawowo określona właściwość sądu...................................................... .1�8

1.. Gwarancyjny.charakter.przepisów.o.właściwości............................. .1�82.. Pojęcie.i.rodzaje.właściwości................................................................. .1853.. Właściwość.funkcjonalna.i.rzeczowa................................................... .18�4.. Właściwość.miejscowa........................................................................... .1955.. Właściwość.z.łączności.spraw............................................................... .2056.. Właściwość.z.przekazania.sprawy.(z.delegacji)................................. .208�.. Procesowe.skutki.naruszenia.przepisów.o.właściwości.sądu......... .2368.. Podsumowanie........................................................................................ .238

Rozdział VIISkład orzekający sądu.................................................................................... .240

1.. Gwarancyjny.charakter.przepisów.o.wyznaczaniu.składu.. orzekającego............................................................................................. .240

Spis treści

2.. Tryb.wyznaczania.składu.orzekającego.............................................. .2433.. Kolegialność.sądu.................................................................................... .2614.. Procesowe.skutki.naruszenia.przepisów.dotyczących.. składu.orzekającego................................................................................ .2645.. Podsumowanie........................................................................................ .2��

Rozdział VIIIWyłączenie sędziego....................................................................................... .2�9

1.. Wprowadzenie........................................................................................ .2�92.. Wyłączenie.sędziego.z.mocy.prawa.(art..40.k.p.k.)........................... .2843.. Wyłączenie.sędziego.z.mocy.orzeczenia.sądu.. (art..41.k.p.k.)........................................................................................... .3184.. Tryb.wyłączenia.sędziego...................................................................... .3555.. Procesowe.skutki.naruszenia.przepisów.o.wyłączeniu.. sędziego.................................................................................................... .36�6.. Podsumowanie........................................................................................ .3�1

Rozdział IXJawność postępowania................................................................................... .3�4

1.. Wprowadzenie........................................................................................ .3�42.. Jawność.rozprawy.sądowej................................................................... .3853.. Jawność.posiedzeń.sądowych............................................................... .4134.. Jawność.wyrokowania........................................................................... .4295.. Dostęp.do.akt.postępowania................................................................. .4426.. Procesowe.skutki.naruszenia.przepisów.o.jawności.. postępowania........................................................................................... .455�.. Podsumowanie........................................................................................ .458

Rozdział XKontrola orzeczeń sądu.................................................................................. .460

1.. Uzasadnianie.rozstrzygnięć.procesowych.......................................... .4602.. Dwuinstancyjność.postępowania........................................................ .482

Zakończenie...................................................................................................... .48�

Bibliografia....................................................................................................... .491

Wykaz orzeczeń............................................................................................... .521

Spis treści

11

Wykaz skrótów

Akty prawne

k.k.. –. ustawa.z.dnia.6.czerwca.199�.r..–.Kodeks.karny.(Dz..U..Nr.88,.poz..553.z.późn..zm.)

k.p.c.. –. ustawa.z.dnia.1�.listopada.1964.r..–.Kodeks.postępowania.cywilnego.(Dz..U..Nr.43,.poz..296.z.późn..zm.)

k.p.k.. –. ustawa.z.dnia.6.czerwca.199�.r..–.Kodeks.postępowania.kar-nego.(Dz..U..Nr.89,.poz..555.z.późn..zm.)

Konwencja.Europejska.–.Konwencja.o.Ochronie.Praw.Człowieka.i.Podsta-wowych.Wolności.sporządzona.w.Rzymie.dnia.4.listopada.1950.r..(Dz..U..z.1993.r..Nr.61,.poz..284.z.późn..zm.)

MPPOiP. –. Międzynarodowy.Pakt.Praw.Obywatelskich.i.Politycznych.otwarty.do.podpisu.w.Nowym.Jorku.dnia.19.grudnia.1966.r..(Dz..U..z.199�.r..Nr.38,.poz..16�).

p.w.k.p.k.. –. ustawa.z.dnia.6.czerwca.199�.r..–.Przepisy.wprowadzające.Kodeks.postępowania.karnego.(Dz..U..Nr.89,.poz..556)

TUE. –. Traktat.o.Unii.Europejskiej.TWE. –. Traktat.ustanawiający.Wspólnotę.Europejskąu.s.p.. –. ustawa.z.dnia.2�.lipca.2001.r..–.Prawo.o.ustroju.sądów.po-

wszechnych.(Dz..U..Nr.98,.poz..10�0.z.późn..zm.)

Czasopisma i publikatory

Acta.UWr. –. Acta.Universitatis.WratislaviensisActa.UL. –. Acta.Universitatis.LodziensisAnnales.UMCS.–.Annales.Universitatis.Mariae.Curie-Skłodowska

Wykaz skrótów

BPK. –. Biuletyn.Prawa.KarnegoCzPKiNP. –. Czasopismo.Prawa.Karnego.i.Nauk.PenalnychDz..U.. –. Dziennik.UstawKZS. –. Krakowski.Zeszyty.SądoweNP. –. Nowe.PrawoOSNCK. –. Orzeczenia.Sądu.Najwyższego,.Izby.Cywilnej.i.Izby.KarnejOSNKW. –. Orzecznictwo.Sądu.Najwyższego..Izba.Karna.i.WojskowaOSNPG. –. Orzecznictwo.Sądu.Najwyższego,.wyd..Prokuratury.Gene-

ralnejOSNwSK. –. Orzecznictwo.Sądu.Najwyższego.w.Sprawach.KarnychOSP. –. Orzecznictwo.Sądów.PolskichOSPiKA. –. Orzecznictwo.Sądów.Polskich.i.Komisji.ArbitrażowychOTK. –. Orzecznictwo.Trybunału.KonstytucyjnegoOTK.ZU. –. Orzecznictwo.Trybunału.Konstytucyjnego..Zbiór.Urzę-

dowyPiP. –. Państwo.i.PrawoProk..i.Pr.. –. Prokuratura.i.PrawoPS. –. Przegląd.SądowyRPEiS. –. Ruch.Prawniczy,.Ekonomiczny.i.SocjologicznyWPP. –. Wojskowy.Przegląd.PrawniczyZN.IBPS. –. Zeszyty.Naukowe.Instytutu.Badania.Prawa.Sądowego

Inne

ABA. –. American.Bar.AssociationETPCz. –. Europejski.Trybunał.Praw.CzłowiekaONZ. –. Organizacja.Narodów.Zjednoczonych.SA. –. Sąd.ApelacyjnySN. –. Sąd.NajwyższyTK. –. Trybunał.Konstytucyjny

Wstęp

Bezstronność.sądu.uznawana.jest.we.współczesnej.filozofii.prawa.za.jeden.z.filarów.wymiaru.sprawiedliwości1..Pogląd.ten.wydaje.się.zresztą.odpowiadać.intuicyjnemu.podejściu.do.jej.znaczenia.dla.władzy.sądowni-czej..W.sposób.naturalny.nasuwa.się.jednak.pytanie.o.racje.przemawiające.za.przyznawaniem.bezstronności.tak.istotnej.wagi..Wyjaśniając.powyższą.kwestię,.odwołać.się.można.do.przedstawionej.w.Drugim traktacie o rządzie.J..Locke’a.wizji.przechodzenia.przez.ludzkość.od.stanu.natury.do.stanu.władzy.sprawowanej.przez.rząd.obywatelski..Główną.niedogodnością.tego.pierwszego.było.uprawnienie.każdego.do.karania.przestępcy.występują-cego.przeciwko.wskazaniom.prawa.naturalnego..Rodziło.to.sytuację,.w.której.osoba.wymierzająca.sprawiedliwość.była.z.konieczności.sędzią.we.własnej.sprawie..Brak.więc.było.gwarancji,.że.posiadane.uprawnienie.nie.zostanie.nadużyte..Panaceum.na.powyższy.stan.rzeczy.było.zdaniem.Locke’a.stworzenie.rządu.obywatelskiego,.którego.jednym.z.najważniej-szych.atrybutów.był.monopol.na.wymierzanie.sprawiedliwości2..Aby.jednak.owa.wyłączność.nie.stanowiła.aktu.uzurpacji,.musiało.się.pojawić.założenie.bezstronności.sędziego,.które.przekonałoby.strony.pozostające.w.konflikcie.do.oddania.pod.jego.osąd.spornych.kwestii,.w.zaufaniu,.że,.jako.posiada-jący.odpowiedni.autorytet,.jest.do.ich.rozstrzygnięcia.najwłaściwszą.osobą..Z.przedstawionej.perspektywy.założenie.bezstronności.jawi.się.więc.jako.warunek.możliwości.istnienia.osoby.sędziego..Trudno.byłoby.bowiem.uznać.za.wewnętrznie.niesprzeczne.postulowanie.powoływania.stronniczych.sędziów..Taki.krok.w.sposób.oczywisty.niweczyłby.zasadność.wskazywania.

1.Por:.A..Sulikowski,.Trzy filary nowoczesnego logosu sądzenia i ich postmodernistyczna krytyka..(w:).M..Błachut.(red.),.Ponowoczesność,.Wrocław.200�,.s..21�–218..Tak.również:.Z..Tobor,.T..Pietrzykowski,.Roszczenie do bezstronności.(w:).J..Stelmach.(red.),.Filozofia prawa wobec globalizmu,.Kraków.2003,.s..5�.

2.J..Locke,.Dwa traktaty o rządzie,.przeł..Z..Rau,.Warszawa.1992,.s..1�1–1�2.

13

14

innej.osoby.niż.uczestnicy.sporu.do.jego.rozstrzygnięcia..Bezstronność.jest.więc.immanentnie.związana.z.wymiarem.sprawiedliwości.i.stanowi.klu-czowe.dla.jego.funkcjonowania.pojęcie..Relacja.ta.ma.zresztą.charakter.dwustronny,.gdyż.powszechne.jest.postrzeganie.sędziego.jako.paradyg-matycznego.przykładu.osoby,.od.której.oczekuje.się.bezstronności3.

Odwołanie.do.filozofii.J..Locke’a.nie.oznacza,.że.wymóg.bezstronno-ści.sądu.jest.fenomenem.wyłącznie.nowożytnym..Przegląd.starożytnych.źródeł.stanowiących.fundamenty.współczesnej.cywilizacji,.nie.tylko.zresz-tą.Zachodu,.jasno.wskazuje.na.dość.uniwersalny.charakter.omawianej.powinności.sędziowskiej4..Nie.oznacza.to.oczywiście,.że.interpretacja.po-wyższego.wymogu.jest.we.wszystkich.kulturach.jednolita..Oczekiwanie.aż.tak.daleko.idącej.homogeniczności.byłoby.niezasadne..Wydaje.się.jednak,.że.istnieje.przynajmniej.wspólny.trzon,.który.łączy.odległe.niekiedy.trady-cje.prawne..

Z.perspektywy.kultury.prawnej.Zachodu.dostrzec.można,.że.podejście.do.interpretacji.wymogu.bezstronności.sądu.ewoluowało..Na.wskazanie.zasługują.przynajmniej.dwa.istotne.czynniki,.które.się.do.tego.przyczyniły..Po.pierwsze,.słusznie.akcentuje.się,.że.potrzeba.istnienia.bezstronnego.sędziego.nabrała.szczególnego.znaczenia,.gdy.uznano,.że.wyroki.sądu.powinny.być.oparte.na.kryteriach.rzeczowo-prawnych,.a.nie.czerpać.swo-ją.legitymację.z.kryteriów.magiczno-religijnych5..Po.drugie.zaś,.niezmiernie.istotną.rolę.w.kształtowaniu.interpretacji.wymogu.bezstronności.sądu,.stanowiącego.ważny.element.gwarantowanej.jednostce.ochrony.sądowej,.odegrało.upowszechnienie.po.drugiej.wojnie.światowej.idei.praw.człowie-ka.i.dążenie.do.ich.efektywnego.zagwarantowania..

Skutkiem.przeobrażeń.zachodzących.w.ramach.wymiaru.sprawied-liwości,.manifestujących.się.przede.wszystkim.odchodzeniem.od.prywat-nego.sposobu.rozwiązywania.sporów.oraz.postępującą.specjalizacją.i.wy-kształceniem.się.profesjonalnej.grupy.prawników,.było.wprowadzenie.do.dyskursu.społecznego.zagadnień,.które.wyznaczają.współcześnie.oś.roz-ważań.dotyczących.bezstronności..Pojawiły.się.bowiem.pytania.o.to,.

3.B..Barry,.A Treatise on Social Justice,.vol..II, Justice as Impartiality,.Oxford.1996,.s..13..Por..też:..J..Wróblewski,.Wartości a decyzja sądowa,.Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.19�3,.s..162.

4.Załącznik.do.Commentary on The Bangalore Principles of Judicial Conduct, s..14�–160.–.http://www.unodc.org/documents/corruption/publications_unodc_commentary-e.pdf..Dokonano.w.nim.prze-glądu.wymogów.kierowanych.do.sędziów.w.źródłach.pisanych.kultur.Egiptu,.Chin,.Afryki,.Indii,.Rzymu.oraz.buddyzmu,.judaizmu,.chrześcijaństwa.i.islamu.

5.E..Szymoszek,.Gwarancje bezstronności sędziego w procesie rzymskim, Acta.UWr.no.583,.Wrocław.1982,.s..6.

Wstęp

15

w.czyim.interesie.rozstrzygają.spory.zawodowi.prawnicy,.czy.nie.prze-kształcą.się.oni.w.kastę.o.odrębnych.i.nieakceptowanych.społecznie.celach,.czy.nie.doprowadzą.do.zbytniej.subiektywizacji.w.stosowaniu.prawa.oraz.czy.zapewnią.gwarancje.sprawiedliwego.orzekania,.skoro.są.osobami,.które.nie.mają.kontaktu.ze.zdarzeniami.będącymi.przedmiotem.osądu6.

Biorąc.pod.uwagę.zarysowane.powyżej.znaczenie.bezstronności.dla.wymiaru.sprawiedliwości.oraz.towarzyszący.jej.kontekst.kulturowy,.wy-daje.się,.że.sięgnięcie.po.ten.właśnie.temat.jest.uzasadnione..Problematyka.ta.zasługuje.na.omówienie.szczególnie.w.sprawach.karnych,.które.pocią-gają.za.sobą.najdotkliwszą.ingerencję.w.prawa.i.wolności.jednostki..Nie.można.nie.wspomnieć.także,.że.bezstronność.sądu.stanowi.istotny.element.prawa.do.rzetelnego.procesu.karnego..To.ostatnie.zaś,.należąc.do.katalogu.podstawowych.praw.człowieka.stanowiących.fundament.współczesnego.statusu.jednostki.w.państwie.demokratycznym,.wyznacza.obecnie.istotny.kierunek.rozważań.prowadzonych.w.nauce.procesu.karnego..Zagadnienie.bezstronności.sądu.jest.więc.centralne.nie.tylko.z.perspektywy.funkcjono-wania.sądownictwa,.ale.także.statusu.prawnego.jednostki.

Nie.tylko.jednak.znaczenie.wymogu.bezstronności.dla.funkcjonowa-nia.sądownictwa.skłania.do.jego.gruntownej.analizy..Ma.on.także.niezmier-nie.istotną.wagę.z.punktu.widzenia.społecznego.zaufania.do.wymiaru.sprawiedliwości.oraz.prestiżu.prawa..O.roli,.jaką.przyznaje.się.sądom,.a.więc.także.koniecznej.do.rozstrzygania.sporów.bezstronności.sędziów,.może.świadczyć.przypisywana.Platonowi.wypowiedź,.że.lepiej.mieć.dobrych.sędziów.przy.złych.ustawach,.niż.dobre.ustawy,.ale.złych.sędziów�..Sądy.jako.organy.władzy.państwowej.muszą.legitymować.się.odpowiednim.poziomem.zaufania.społecznego..Bez.przekonania.społeczeństwa,.że.w.trakcie.rozstrzygania.sporów.można.oczekiwać.od.sędziów.bezstronno-ści,.zbudowanie.takiego.zaufania.nie.wydaje.się.możliwe..Wielokrotnie.w.swoich.orzeczeniach.akcentował.tę.kwestię.Europejski.Trybunał.Praw.Człowieka8.

6.Por..R.A..Posner,.The Problems of Jurisprudence,.Cambridge-Londyn.1993,.s..4–6..Por..też:..A..Kozak,.Kryzys podstawności prawa – http://usfiles.us.szc.pl/pliki/plik_11605�5312.doc;.E..Skrętowicz,.Iudex inhabilis i iudex suspectus w polskim procesie karnym,.Lublin.1994,.s..9.

�.W..Michalski,.Sędziowie. Próba ujęcia modelowego,.ZN.IBPS.198�,.nr.26,.s..4–5.8.Por..np..orzeczenie.ETPCz.z.dnia.26.października.1984.r..w.sprawie.de Cubber.przeciwko Belgii.

(skarga.nr.9186/80),.§.26;.orzeczenie.ETPCz.z.dnia.1.października.1982.r..w.sprawie.Piersack przeciw-ko Belgii.(skarga.nr.8692/�9),.§.30..Wszystkie.orzeczenia.przytaczane.w.niniejszej.pracy.pochodzą.z.internetowej.bazy.orzeczeń.ETPCz.–.HUDOC.–.http://www.echr.coe.int/ECHR/EN/Header/Case-Law/HUDOC/HUDOC+database/.

Wstęp

16

Bezstronność.wydaje.się.ponadto.interesującym.zagadnieniem.z.per-spektywy.filozoficzno-prawnej..Dostrzec.bowiem.można,.że.sens.odwoły-wania.się.do.bezstronności.jako.elementu.legitymizującego.wymiar.spra-wiedliwości,.jest,.szczególnie.przez.postmodernistyczne.nurty.w.filozofii.prawa,.poddawany.w.wątpliwość..Bezstronność,.zaliczana.do.filarów.„no-woczesnego.logosu.sądzenia”9,.staje.się.przedmiotem.krytyki,.której.esen-cję.dobrze.oddaje.konstatacja,.że.„skoro.nie.sposób.ustalić.obiektywnej.prawdy,.która.emanując.z.rozumu.wypełniałaby.właściwą.treścią.pole.pozostawione.przez.prawo,.bezstronność.i.apolityczność.może.być.tylko.subiektywnym.odczuciem.sędziego,.bądź.podmiotu,.który.go.ocenia..Słowa.»bezstronny«.i.»apolityczny«.zaczynają.znaczyć.tyle,.co.»myślący.podobnie,.będący.po.mojej.stronie,.reagujący.na.to,.co.jest.obiektywne.dla.mnie,.na.to,.co.stawia.mi.rzeczywisty.opór«..Skoro.bowiem,.to.co.uważam.za.praw-dziwe.(bądź.co.uważa.za.prawdziwe.grupa,.z.którą.się.identyfikuję).jest.prawdziwe.obiektywnie,.uwzględnianie.tego.jest.bezstronne.i.apolityczne,.atakowanie.zaś.i.krytykowanie.jawi.się.stronniczym.i.politycznym”10..Tak.radykalna.kontestacja.idei.bezstronności.prowadzić.musi.do.wniosku,.że.przynajmniej.na.gruncie.filozofii.prawa.występują.objawy.jej.kryzysu..Dostrzec.zresztą.można,.że.kryzys.ten.potęguje.także.sam.charakter.roz-strzygnięć.sądowych..Jak.słusznie.wskazuje.się,.oparte.są.one.w.istotnej.części.na.zasadzie.„zwycięzca.bierze.wszystko”11..Naturalną.więc.koleją.rzeczy.jest.potencjalne.generowanie.przez.procedury.sądowe.pięćdziesię-cioprocentowego.odsetka.osób.niezadowolonych.z.rozstrzygnięcia.a.zara-zem.podejrzliwych.odnośnie.do.jego.bezstronnego.charakteru..Jeżeli.jednak.przyznać.rację.nurtom.postmodernistycznym,.to.koncepcja.wymiaru.spra-wiedliwości.jako.trzeciej.siły,.posiadającej.możliwość.rozstrzygania.konflik-tów.na.zasadach.uznawanych.przez.ich.uczestników,.wymagałaby.istotne-go.przeformułowania,.albo.należałoby.się.pogodzić.z.faktem,.że.spory.są.rozstrzygane.zgodnie.z.arbitralnymi.(prywatnymi).preferencjami.osób,.które.akurat.mają.sposobność.pełnić.funkcje.sędziów..Wszystko.byłoby.więc.w.zasadzie.lokalnymi.formami.takiego.lub.innego.ucisku.kryjącego.się.za.

9.A..Sulikowski,.Trzy filary…,.s..21�–218.10.Ibidem,.s..221.11.Na.ten.aspekt.specyfiki.sporu.sądowego.wskazuje.Ch..Taylor.(w:).tenże,.Etyka autentyczno-

ści,.przeł..A..Pawelec,.Kraków.2002,.s..110–111..Por..też:.A..Kalisz-Prakopik,.Alternatywne rozwiązywa-nie sporów – recepcja rozwiązań czy globalizacja koncepcji?.(w:).J..Stelmach.(red.),.Filozofia prawa wobec globalizmu,.Kraków.2003,.s..181–183;.L..Morawski,.Główne nurty współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian,.Warszawa.2003,.s..225–23�.

Wstęp

1�

szczytnymi.hasłami.m.in..bezstronności12..Nie.podzielam.powyższego.stanowiska.i.uważam,.że.idei.bezstronności.można,.nawet.po.odrzuceniu.dogmatów.modernizmu.w.prawie,.w.sposób.przekonujący.bronić..Wyma-ga.to.jednak.sprecyzowania.znaczenia.wymogu.bezstronności.a.zarazem.wyraźnego.wskazania,.jakich.warunków.nie.może.ona.spełniać..Ponadto.postmodernistyczny.brak.wiary.w.bezstronność.ma.w.zasadzie.czysto.ne-gatywny.charakter.–.dekonstruuje,.nie.proponując.jednak.niczego.w.zamian13..I.choć.krytyka.ta.wzmaga.poczucie,.że.bezstronność.jest.tylko.mitem.stwo-rzonym.na.użytek.legitymizowania.arbitralnych.działań.państwa,.to.wydaje.się,.że.jednocześnie.wskazuje.na.swoje.immanentne.ograniczenia.

Akcentując.aspekty.filozoficznego.podejścia.do.bezstronności,.nie.można.pominąć.zachodzącej.ewolucji.w.podejściu.do.języka,.w.tym.do.ję-zyka.prawnego.i.jego.interpretacji..Współczesna.filozofia.stawia.pod.znakiem.zapytania.możliwość.istnienia.obiektywnego.znaczenia.tekstu14.oraz.relacji.odwzorowania.struktury.świata.w.strukturze.języka15..Niektóre.nurty.współ-czesnej.filozofii.prawa.wskazują.zaś.na.kreatywny.element.nieodłącznie.towarzyszący.interpretacji.prawniczej16..Jeżeli.więc.interpretacja.tekstu.praw-nego.nie.jest.prostym.procesem.dekodowania.ukrytego.w.znakach.utrwalo-nych.na.papierze.Dziennika.Ustaw.czy.Monitora.Polskiego.sensu.norm.prawnych,.to.uznać.można,.że.rola.interpretatora.jest.przynajmniej.równie.ważna.jak.rola.prawodawcy..Zaciera.się.tym.samym.swego.rodzaju.dogmat.o.rozdziale.między.tworzeniem.a.stosowaniem.prawa..Jeżeli.zaś.przyjąć,.że.sądy.przynajmniej.współkształtują.porządek.prawny.współczesnych.państw,.rozważanie.kwestii.bezstronności.jako.podstawowego.wymogu.ich.funkcjo-nowania.wyrasta.na.zagadnienie.szczególnie.istotne.

Na.koniec.wskazać.można.na.jeszcze.jeden.powód.skłaniający.do.monograficznego.opracowania.zagadnienia.bezstronności.sądu.w.sprawach.

12.Syntetyczna.charakterystyka.postmodernistycznej.krytyki.modernistycznej.teorii.prawa.została.przedstawiona.w:.A..Sulikowski,.O ponowoczesnej teorii prawa (w:).A..Sulikowski.(red.),.W poszukiwaniu podstaw prawa,.Wrocław.2006,.s..243–258..

13.Por..np.:.M..Zirk-Sadowski,.Postmodernistyczna jurysprudencja? (w:).M..Błachut.(red.),.Z za-gadnień teorii i filozofii prawa. Ponowoczesność,.Wrocław.200�,.s..13–25;.A..Kozak,.Postponowoczesna koncepcja prawa.(w:).M..Błachut.(red.),.Z zagadnień teorii…,.s..6�–�6.

14.Por..np..J..Derrida,.O gramatologii,.przeł..B..Banasiak,.Warszawa.1999,.passim.15.Por..np..R..Rorty,.Filozofia a zwierciadło natury,.przeł..M..Szczubiałka,.Warszawa.1994,.passim;.

tenże, Obiektywność, relatywizm i prawda. Pisma filozoficzne,.t..I,.przeł..J..Margański,.Warszawa.1999,.passim..Por..jednak:.H.G..Gadamer,.Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej,.przeł..B..Baran,.Warszawa.2004,.s..443–451.

16.Por..np..R..Sarkowicz,.J..Stelmach,.Teoria prawa,.Kraków.2001,.s. 61–89;.L..Morawski,.Główne nurty…,.s..238–289.

Wstęp

18

karnych..Do.tej.pory.kwestia.ta.nie.doczekała.się.w.nauce.procesu.karnego.takiego.ujęcia..W.literaturze.karnoprocesowej.problematyka.bezstronności.poruszana.jest.najczęściej.w.związku.z.zasadą.obiektywizmu.(bezstronno-ści).oraz.jej.procesowymi.gwarancjami..Odwołania.do.tego.zagadnienia.znaleźć.można.również.w.analizach.poświęconych.niezależności.sądów.i.niezawisłości.sędziowskiej..Temat.ten.rozważany.jest.ponadto.w.opraco-waniach.dotyczących.wynikającego.z.art..6.Konwencji.Europejskiej.prawa.do.rzetelnego.procesu.karnego..Jako.główny.przedmiot.analizy.pojawiał.się.natomiast.w.literaturze.teoretyczno-prawnej1�..Na.tym.jednak.polu.nie.doczekał.się.on.również.kompleksowego.ujęcia..Przyznać.można.więc.rację.Z..Toborowi.i.T..Pietrzykowskiemu,.że.nie.jest.to.zagadnienie,.któremu.poświęca.się.należną.uwagę..Jak.zauważyli.wspomniani.autorzy,.omówie-nie.kwestii.bezstronności.najczęściej.„ogranicza.się.do.dość.powierzchow-nych.konstatacji.o.konieczności.zapewnienia.procedur.prawnych”18..Niniej-sza.praca.dąży.więc.do.wypełnienia.tej.luki.

Skąpa.liczba.opracowań.dotyczących.bezstronności.sądu.jest,.jeżeli.wziąć.pod.uwagę.akcentowaną.wagę.tego.tematu,.dość.zaskakująca..Wy-daje.się,.że.można.wskazać.na.dwa.prawdopodobne.powody.tego.stanu..Po.pierwsze,.relatywny.brak.zainteresowania.tematem.bezstronności.może.wynikać.z.przeświadczenia,.że.jest.on.na.tyle.intuicyjnie.jasny,.że.nie.wy-maga.opracowania..Z.taką.jednak.diagnozą.nie.można.się.zgodzić..Dorobek.współczesnych.nauk.społecznych.wskazuje,.że.wiele.z.posiadanych.przez.ludzi.intuicji.nie.wytrzymuje.weryfikacji.ze.strony.wiedzy.naukowej..W.związku.z.powyższym.trudno.uznać.intuicyjny.sposób.poznania.za.uprzywilejowany..Ponadto.można.zaobserwować,.że.język.prawny.i.praw-niczy.nadaje.wielu.terminom.odmienne.od.potocznych.znaczenia,.co.sprawia,.że.do.interpretacji.prostych.z.pozoru.przepisów.prawnych.ko-nieczna.jest.współcześnie.wiedza.prawnicza.niedostępna.laikowi..Znajo-mość.języka.ojczystego.jest.więc.daleko.niewystarczająca.do.czytania.ze.zrozumieniem.aktów.prawnych.i.rekonstruowania.z.nich.nakazów.i.zaka-zów.odnoszących.się.do.postępowania.jednostki..Rzekoma.intuicyjna.pewność.nie.może.więc.przekonująco.uzasadniać.braku.konieczności.do-ciekań.nad.bezstronnością..Po.drugie,.co.z.pozoru.może.wydawać.się.przekonującym.uzasadnieniem,.małe.zainteresowanie.bezstronnością.

1�.Por..Z..Tobor,.Bezstronność sędziego,.PS.2005,.nr.6,.Z..Tobor,.T..Pietrzykowski,.Roszczenie…;..Z..Tobor,.T..Pietrzykowski,.Bezstronność jako pojęcie prawne.(w:).I..Bogucka,.Z..Tobor.(red.),.Prawo a wartości. Księga jubileuszowa Profesora Józefa Nowackiego,.Kraków.2003.

18.Z..Tobor,.T..Pietrzykowski,.Roszczenie…,.s..58..Por..też:.Z..Tobor,.Bezstronność…,.s..3.

Wstęp

19

wynikać.może.z.przeświadczenia,.że.powinna.ona.być,.jako.fenomen.sfery.psychicznej,.przedmiotem.badania.psychologów,.a.rolą.prawoznawstwa19.jest.wyłącznie.uwzględnianie.wniosków.płynących.z.badań.psychologicz-nych..I.takie.jednak.podejście.nie.wydaje.się.słuszne..Choć.akty.prawa.krajowego.oraz.prawa.międzynarodowego.nie.zawierają.definicji.legalnej.bezstronności,.to.jest.ona.przedmiotem.licznych.wypowiedzi.sądów.krajo-wych.oraz.Europejskiego.Trybunału.Praw.Człowieka..Już.pobieżna.analiza.tego.dorobku.prowadzi.do.wniosku,.że.rozumienie.bezstronności.sądu.jako.wymogu.prawnego.odbiega.w.części.od.słownikowej.definicji.tego.terminu.oraz.od.postrzegania.go.wyłącznie.w.kategoriach.fenomenu.psychologicz-nego..Z.tych.więc.powodów.dociekanie.tego,.czym.jest.bezstronność.jako.kategoria.prawna,.wydaje.się.jednak.celowe.

Niniejsze.opracowanie.stawia.sobie.za.cel.przede.wszystkim.rekon-strukcję.znaczenia.wymogu.bezstronności.sądu.w.procesie.karnym..Zada-nie.to.podejmowane.jest.z.jednej.strony.w.oparciu.o.analizę.polskiego.porządku.normatywnego.oraz.dorobku.orzecznictwa.i.doktryny..Z.drugiej.strony.przedmiotem.rozważań.jest.europejski.standard.bezstronności.sądu.kształtowany.głównie.w.orzecznictwie.Europejskiego.Trybunału.Praw.Człowieka..Uwzględnione.zostało.także.stanowisko.w.przedmiocie.bezstron-ności.zajmowane.przez.Komitet.Praw.Człowieka..Uzupełnieniem.i.wzboga-ceniem.powyższej.perspektywy.jest.sięgnięcie.po.doświadczenia.państw.common law.–.Kanady.i.Stanów.Zjednoczonych.–.gdzie.problematyka.bez-stronności.sądu.ujmowana.jest.w.porównaniu.do.wskazanych.wcześniej.źródeł.częściowo.odmiennie..Drugim.obszarem.refleksji.są.gwarancje.bez-stronności.sądu.w.polskim.procesie.karnym..Dążenie.do.zapewnienia.fak-tycznie.bezstronnego.wymiaru.sprawiedliwości.wymusza.na.ustawodawcy.krajowym.przyjęcie.rozwiązań.prawnych,.które.pozwolą.wcielić.wymóg.bezstronności.w.życie..Poprzestanie.więc.na.rekonstrukcji.jego.znaczenia.byłoby.niewystarczające..Rozważenia.wymaga.również.kwestia.funkcjono-wania.wymogu.bezstronności.sądu.w.polskim.procesie.karnym..Istotne.jest.bowiem.wskazanie,.jak.ukształtowane.powinny.być.konkretne.instytucje.procesowe,.które.mają.zapewniać.bezstronne.orzekanie.w.praktyce.

Ważną.kwestią.rysującą.się.na.tle.prowadzonych.analiz.jest.ustalenie.ewentualnych.rozbieżności.między.polskim.unormowaniem.wymogu.bez-stronności.sądu.a.standardami.europejskimi..Biorąc.pod.uwagę.znaczenie.

19.Terminem.prawoznawstwo.posługuję.się.w.znaczeniu.zaproponowanym.w:.R..Sarkowicz,.J..Stelmach,.Teoria…,.s. 14–18.

Wstęp

20

konwencji.międzynarodowych.dotyczących.praw.człowieka.i.ich.miejsce.w.ramach.konstytucyjnego.systemu.źródeł.prawa,.konieczne.jest.rozstrzyg-nięcie,.czy.polskie.rozwiązania.w.tej.materii.spełniają.założenia.europejskie-go.modelu.rzetelnego.procesu..Ocena.rodzimych.rozwiązań.prawnych.do-konywana.jest.także.z.perspektywy.spójności.przyjmowanych.rozwiązań.z.innymi.celami.stawianymi.współczesnemu.procesowi.karnemu.

Dokonywana.w.niniejszej.pracy.analiza.wpisuje.się.w.dorobek.szcze-gółowej.nauki.prawnej.–.prawa.karnego.procesowego..Nie.są.poruszane.w.pracy.zagadnienia.dotyczące.bezstronności.w.postępowaniu.cywilnym,.sądowoadministracyjnym.czy.administracyjnym,.choć.wiele.rozważań,.przede.wszystkim.natury.ogólnej,.odnieść.można.i.do.tych.procedur..Bez-stronność.sądu.w.sprawach.karnych,.choć.ma.swoją.specyfikę.związaną.z.charakterem.prawa.karnego.a.jej.znaczenie.dla.tej.kategorii.spraw.jest.akcentowane20,.nie.jest.jednak.na.tyle.odmienna,.aby.budować.autonomicz-ną.koncepcję.bezstronności.w.sprawach.karnych..

Procesowa.perspektywa.badania.bezstronności.powoduje,.że.uwaga.autora.skupiona.jest.na.aktach.stosowania.prawa.przez.sądy..Podkreślić.jednak.można,.że.kryterium.bezstronności.odnosi.się.również.do.treści.norm.prawa.materialnego..Może.być.więc.tak,.że.bezstronnie.stosowane.są.stronnicze.uregulowania.ustawowe.i.odwrotnie21..Kwestie.te.bowiem.są.od.siebie.względnie.niezależne.

Bezstronność.jest.zagadnieniem.złożonym.i.możliwym.do.badania.z.wielu.perspektyw..Ujęcie.tej.kwestii.z.perspektywy.karnoprocesowej.nie.wyklucza.więc.sięgania.po.osiągnięcia.innych.nauk..Podczas.omawiania.zagadnień.dogmatycznych.zasadne.wydaje.się.nawiązanie.do.dorobku.teorii.prawa,.tym.bardziej,.że.bezstronność.była.przedmiotem.jej.badania..Jako.zjawisko.związane.ze.sferą.psychiczną.człowieka.bezstronność.jest.przedmiotem.analizy.w.psychologii..Rozszerzając.perspektywę.na.interak-cje.międzyludzkie.i.ich.oddziaływanie.na.bezstronność.formułowanych.przez.sędziów.rozstrzygnięć,.zagadnienie.to.stanowi.pole.zainteresowań.psychologii.społecznej.oraz.socjologii..Bezstronność.jest.ponadto,.w.kon-tekście.warunków.dobrego.(słusznego).postępowania,.przedmiotem.badań.etyki.(filozofii.moralności)..Dorobek.wskazanych.nauk.społecznych.został.więc.uwzględniony.przy.dokonywanych.na.potrzeby.prawoznawstwa.

20.L..Garlicki,.Prawo do sądu (rozważania de lege fundamentale),.Annales.UMCS.–.Sectio.G.1990,.vol..XXXVII,.s..61.

21.Por..W..Lucy,.The Possibility of Impartiality,.Oxford.Journal.of.Legal.Studies.2005,.vol..25,.nr.1,.s..16–1�.

Wstęp

21

rozważaniach..Sformułowano.również.wnioski,.które.z.tych.dziedzin.wie-dzy.płyną.dla.kształtowania.definicji.bezstronności.w.prawoznawstwie..Szczególnie.w.przypadku.odwołania.do.etyki.wydaje.się.ono,.biorąc.pod.uwagę.bliskie.związki.pomiędzy.prawem.a.moralnością.a.także.fakt,.iż.bezstronność.nie.jest.wyłącznie.nakazem.prawnym,.ale.także.przykazaniem.etyki.sędziowskiej,.nieuniknione..Nawiązanie.jednak.do.wskazanych.kwe-stii.w.związku.z.celami.niniejszej.pracy.nie.rości.sobie.prawa.do.systema-tycznego.i.wyczerpującego.ujęcia.analizowanych.problemów..Służy.nato-miast.uwzględnieniu.dorobku.innych.niż.prawoznawstwo.nauk.w.zakresie.poruszanej.problematyki.

Bezstronność.sądu.omawiana.jest.w.niniejszym.opracowaniu.wyłącz-nie.z.perspektywy.postępowania.w.sprawach.karnych.przed.sądami.po-wszechnymi.oraz.Sądem.Najwyższym..Analiza.nie.obejmuje.postępowania.przed.sądami.wojskowymi.i.Trybunałem.Stanu..Poza.zakresem.rozważań.pozostawiona.została.także.kwestia.postępowania.w.sprawach.karnoskar-bowych..Ograniczenie.analizy.do.głównego.nurtu.procesu.powszechnego.wydaje.się.przez.wzgląd.na.obraną.tematykę.uzasadnione..Odrębności.występujące.w.przypadku.pominiętych.zagadnień.nie.wydają.się.bowiem.z.perspektywy.procesowej.na.tyle.istotne,.aby.wnosiły.do.prowadzonej.analizy.nowe.treści..Można.natomiast.dostrzec,.że.w.odniesieniu.do.Trybu-nału.Stanu.oraz.sądów.wojskowych.zasługuje.na.rozważenie.problematy-ka.dotycząca.ich.usytuowania.i.organizacji,.która.wiążąc.się.z.niezależnoś-cią.władzy.sądowniczej.mogłaby.ewentualnie.rzutować.na.zagadnienie.bezstronności..Jest.to.jednak.kwestia.o.charakterze.przede.wszystkim.in-stytucjonalnym..Jako.taka.pozostaje.ona.więc.poza.zakresem.prowadzonej.analizy.i.wymagałaby.osobnego.omówienia..Z.tego.też.względu.nie.jest.poruszana.w.niniejszej.pracy.

Książka.składa.się.z.dziesięciu.rozdziałów..W.pierwszym.przedstawio-ne.zostały.źródła.obowiązku.bezstronności,.jego.charakter.oraz.sposób.unormowania..Analizie.poddano.uregulowanie.tego.wymogu.zawarte.w.aktach.prawnych.oraz.kodyfikacjach.etyki.sędziowskiej..Rozważania.te.stanowią.naturalny.punkt.wyjścia.dla.analizy.badanego.pojęcia.

Rozdział.drugi.poświęcony.został.ogólnej.charakterystyce.wymogu.bezstronności.oraz.znaczenia,.jakie.ma.on.dla.funkcjonowania.wymiaru.sprawiedliwości..Przedmiotem.refleksji.są.w.nim.kolejno.kluczowe.kwestie.determinujące.kształt.ustawowego.obowiązku.bezstronności.sądu,.a.więc.zakres.podmiotów.nim.związany,.jego.dwuaspektowy.–.subiektywny.i.obiektywny.–.charakter.oraz.rozróżnienie.bezstronności.w.stosunku.do.

Wstęp

22

uczestników.postępowania.oraz.do.sprawy..Dokonaną.analizę.uzupełnia.wskazanie.roli,.jaką.odgrywa.wymóg.bezstronnego.rozpoznawania.spraw.karnych.

Rozważania.podjęte.w.rozdziale.trzecim.i.czwartym.akcentują.klu-czowy.dla.rozumienia.pojęcia.bezstronności.dwuaspektowy.–.subiektywny.i.obiektywny.–.charakter..W.odniesieniu.do.aspektu.subiektywnego.w.rozdziale.trzecim.w.pierwszej.kolejności.przeanalizowano.definicje.bezstronności.subiektywnej.pojawiające.się.w.prawoznawstwie..W.związ-ku.z.dość.ograniczonym.materiałem.poświęconym.tej.tematyce,.analizie.poddany.został.dorobek.psychologii.społecznej.oraz.etyki..Poświęcenie.uwagi.ustaleniom.obu.powyższych.dziedzin.jest.koniecznym.warunkiem.do.zaproponowania.ujęcia.bezstronności.subiektywnej,.które.byłoby,.na.tle.dorobku.psychologii.osiągalne,.a.dodatkowo.nie.budziłoby.zastrzeżeń.natury.filozoficznej..W.rozdziale.czwartym.przedstawiono.natomiast.kon-cepcję.bezstronności.obiektywnej.oraz.określono.zależności.pomiędzy.bezstronnością.subiektywną.a.obiektywną..Analizie.poddane.zostało.w.szczególności.pojęcie.okoliczności.rodzących.uzasadnione.wątpliwości.odnośnie.do.bezstronności.oraz.ich.katalog.

Efektywność.wymogu.bezstronności.sądu.musi.zakładać.istnienie.gwarancji.ją.zapewniających..Zagadnienie.to.poddaję.analizie.w.rozdziale.piątym.niniejszej.pracy..Zawiera.on.ogólne.rozważania.o.charakterze.i.ro-dzajach.gwarancji.bezstronności.sądu.

Kolejne.rozdziały.–.od.szóstego.do.dziesiątego.–.poświęcone.zostały.procesowym.gwarancjom.bezstronności.sądu..Rozdział.szósty.omawia.zagadnienie.wymogu.ustawowego.określenia.właściwości.sądu,.rozdział.siódmy.traktuje.o.niezmiernie.istotnej.kwestii.sposobu.wyznaczania.składu.orzekającego.oraz.o.jego.kolegialności,.rozdział.ósmy.o.instytucji.wyłącze-nia.sędziego,.rozdział.dziewiąty.odnosi.się.do.zagadnienia.jawności.proce-su,.natomiast.rozdział.dziesiąty.poświęcony.został.zagadnieniu.uzasadnia-nia.oraz.kontroli.orzeczeń.sądowych..Rozważania.zamyka.zakończenie,.w.którym.ujęte.zostały.najważniejsze.wnioski.płynące.z.analizy.obowiązu-jącego.stanu.prawnego.

*.*.*

Niniejsza.publikacja.stanowi.zmienioną.i.uaktualnioną.wersję.rozpra-wy.doktorskiej.obronionej.na.Wydziale.Prawa,.Administracji.i.Ekonomii.

Wstęp

Uniwersytetu.Wrocławskiego.w.2008.r..Jej.powstanie.nie.byłoby.możliwe.bez.życzliwej.pomocy.i.cennych.uwag.promotora.w.przewodzie.doktorskim.Pani.Profesor.Zofii.Świdy,.na.której.ręce.składam.wyrazy.wdzięczności..Szczególne.podziękowania.należą.się.także.recenzentom.rozprawy.–.prof..Lechowi.Paprzyckiemu.oraz.prof..Jerzemu.Skorupce,.których.trafne.spo-strzeżenia.pozwoliły.dokonać.niezbędnych.korekt.w.pierwotnym.tekście.pracy..Za.poświęcony.mi.czas.i.cenne.rady.dziękuję.także.innym.osobom,.z.którymi.konsultowałem.poruszane.w.niniejszym.opracowaniu.zagadnie-nia..Moim.najbliższym.jestem.zaś.zobowiązany.za.troskę,.wsparcie.i.wyro-zumiałość.

Wstęp

25

Rozdział IŹródła i charakter wymogu bezstronności sądu

w sprawach karnych

1. Wprowadzenie

Analizując.pojęcie.bezstronności.odwołać.się.można.w.pierwszej.kolejności.do.jego.potocznego.rozumienia..W.kontekście.rozstrzygania.sporów.jest.ono.najczęściej.ujmowane.jako.działanie.w.sposób.neutralny,.wolny.od.przesądów,.uprzedzeń,.bez.wpływu.czy.faworyzowania.które-gokolwiek.z.uczestników.sporu1..Tak.zarysowane.rozumienie.bezstron-ności.stanowić.może.jednak.wyłącznie.punkt.wyjścia.do.rozważań.nad.funkcjonowaniem.tego.pojęcia.w.prawoznawstwie,.a.szczególnie.w.nauce.procesu.karnego..Wniosek.ten.nasuwa.się.przede.wszystkim.w.związku.ze.specyfiką.semantyczną.języka.prawnego.i.prawniczego,.która.nakazuje.uwzględnienie.możliwości.nadania.przez.ustawodawcę.pojęciu.bezstron-ności.swoistego,.odrębnego.od.funkcjonującego.w.języku.powszechnym,.znaczenia.

Podejmując.analizę.bezstronności.jako.pojęcia.prawnego,.w.pierwszej.kolejności.należałoby.ustalić.podstawy.normatywne.niezbędne.do.rekon-strukcji.jego.znaczenia.oraz.charakteru..Celowe.wydaje.się.także.rozważe-nie.pozanormatywnych.źródeł,.które.mają.znaczenie.dla.kształtowania.znaczenia.terminu.bezstronność.w.nauce.procesu.karnego..Drugim.istotnym.krokiem.powinno.być.rozważenie.kontekstu,.w.jakim.pojawia.się.w.aktach.prawnych.odwołanie.do.bezstronności..W.tym.miejscu.chodzi.szczególnie.o.wskazanie.instytucji.prawnych,.w.ramach.których.ono.następuje..Powyż-

1.Por..przegląd.słownikowych.definicji.bezstronności.w:.Z..Tobor,.T..Pietrzykowski,.Roszczenie do bezstronności.(w:).J..Stelmach.(red.),.Filozofia prawa wobec globalizmu,.Kraków.2003,.s..59–60.

26

sze.ustalenia.mogą.bowiem.w.istotny.sposób.wpływać.na.określenie.zna-czenia.i.charakteru.badanego.pojęcia..Dopiero.tak.przygotowany.grunt.pozwoli.na.szczegółową.analizę.znaczenia.pojęcia.bezstronności.oraz.usta-lenie,.na.ile.potoczne.rozumienie.bezstronności.różni.się.od.tego,.które.wynika.z.treści.obowiązujących.przepisów.prawnych.i.dokonywanej.przez.prawników.ich.interpretacji..Określenie.zaś.ewentualnych.rozbieżności.umożliwi.ich.analizę.oraz.rozważenie.celu.i.zasadności.nadania.szczegól-nego.jurydycznego.znaczenia.pojęciu.bezstronności.

W.rozważaniu.sposobu.ujęcia.bezstronności.sądu.w.aktach.prawnych.zasadne.wydaje.się.kierowanie.hierarchią.źródeł.prawa.zawartą.w.przepi-sie.art..8�.ust..1.Konstytucji.RP2..W.pierwszej.kolejności.analizie.powinny.więc.zostać.poddane.przepisy.ustawy.zasadniczej,.następnie.zaś.wiążące.Polskę.akty.prawa.międzynarodowego.oraz.inne.powszechnie.obowiązu-jące.źródła.prawa.krajowego.

Ramy.standardu.bezstronności.determinowane.są.również.przez.inne.poza.konwencjami.dokumenty.międzynarodowe.zawierające.modelowe.rozwiązania.rekomendowane.do.implementacji.w.krajowych.porządkach.prawnych..Najważniejsze.spośród.takich.źródeł.także.wymagają.więc.wskazania.i.omówienia.

Ważnym.uzupełnieniem.powyższych.wywodów.dotyczących.źródeł.i.charakteru.odwołań.do.bezstronności.sądu.jest.sięgnięcie.do.kodeksów.etyki.sędziowskiej,.którym.trudno.odmówić.istotnego.znaczenia.dla.kształto-wania.standardu.bezstronności.sądu,.choć.nie.mają.mocy.prawnie.wiążącej..Jeżeli.bowiem.zaakceptować.stanowisko.I..Kanta.zakładające,.że.etyka.i.prawo.zawierają.wiele.wspólnych.obowiązków,.a.różnią.się.podłożem.zobowiązania3,.to.niewątpliwie.sposób.definiowania.bezstronności.w.ramach.etyki.zawodu.sędziowskiego.będzie.przenikał.także.na.grunt.prawnej.jej.definicji.

2. Bezstronność sądu w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

Bezstronność.sądu.została.unormowana.w.przepisie.art..45.ust..1.Konstytucji.RP,.który.stanowi,.że.każdy.ma.prawo.do.sprawiedliwego.i.jawnego.rozpatrzenia.sprawy.bez.nieuzasadnionej.zwłoki.przez.właściwy,.

2.Dz..U..Nr.�8,.poz..483.z.późn..zm.3.I..Kant,.Metafizyka moralności,.przeł..E..Nowak,.Warszawa.2005,.s..26–2�.

Rozdział I. Źródła i charakter wymogu bezstronności sądu w sprawach karnych

2�

niezależny,.bezstronny.i.niezawisły.sąd..Przepis.ten.został.umieszczony.w.rozdziale.II.Konstytucji.zatytułowanym.„Wolności,.prawa.i.obowiązki.człowieka.i.obywatela”.wśród.praw.i.wolności.osobistych.jednostki..Brak.jest.natomiast.wyraźnego.odwołania.do.bezstronności.w.unormowaniach.konstytucyjnych.regulujących.podstawowe.zasady.ustrojowe.i.organiza-cyjne.władzy.sądowniczej.(rozdział.VIII.Konstytucji)..Z.pozoru.mogło.by.się.to.wydawać.zaskakujące..Potocznie.bowiem.bezstronność.traktowana.jest.jako.podstawowy.obowiązek.sędziowski..Skoro.więc.zagadnienia.regu-lujące.fundamenty.statusu.sędziego.znalazły.się.w.rozdziale.kształtującym.pozycję.ustrojową.i.organizację.sądownictwa,.to.wydawać.by.się.mogło,.że.jest.to.naturalne.miejsce.także.dla.wymogu.bezstronności..Przyjęty.przez.ustrojodawcę.sposób.uregulowania.kwestii.bezstronności.sądu.nie.jest.jednak.przypadkowy..Odwołując.się.do.bezstronności.sądu.w.katalogu.praw.i.wolności.każdego.człowieka,.Konstytucja.akcentuje.bowiem.nie.tylko.obo-wiązek.unikania.stronniczości.przez.sędziego,.ale.także.związane.z.tym.obowiązkiem.uprawnienie.każdego.podmiotu.stającego.przed.obliczem.wymiaru.sprawiedliwości.do.bezstronnego.rozpoznania.jego.sprawy,.mogą-ce.w.przypadku.jego.naruszenia.stanowić.podstawę.ewentualnych.roszczeń.jednostki4..Implikacją.takiej.regulacji.prawnej.jest.także.obowiązek.realnego.zapewnienia.i.możliwości.wyegzekwowania.omawianego.uprawnienia,.tak.aby.gwarantowało.ono.podmiotom.prawnym.efektywną.ochronę5.

Prawo.do.bezstronnego.sądu.stanowi.element.szerszej.koncepcji.prawa.do.sądu6..Jej.historyczne.początki.wiążą.się.przede.wszystkim.z.angielską.tradycją.prawną,.a.szczególnie.wydaną.w.1215.r..Wielką.Kartą.Swobód,.przyjętym.w.16�9.r..tzw..Habeas Corpus Act oraz.kształtującą.się.w.tym.państwie.koncepcją.due process of law�..Szukając.źródeł.wskazanego.uprawnienia.nie.można.także.pominąć.polskich.tradycji.w.postaci.przywilejów.przyznawa-

4.Por..uwagi.ogólne.w.odniesieniu.do.obowiązku.państwa,.który.kreowany.jest.przez.prawo.do.sądu:.Z..Czeszejko-Sochacki,.Prawo do sądu w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej (Ogólna charakte-rystyka),.PiP.199�,.z..11–12,.s..89;.H..Mądrzak,.Prawo do sądu jako gwarancja ochrony praw człowieka (studium na tle polskiego prawa konstytucyjnego, prawa cywilnego materialnego i procesowego).(w:).L..Wiś-niewski.(red.),.Podstawowe prawa jednostki i ich ochrona sądowa,.Warszawa.199�,.s..19�.

5.Tak.słusznie:.Z..Czeszejko-Sochacki,.Konstytucyjna zasada prawa do sądu,.PiP.1992,.z..10,.s..22..Por..też:.uchwała.TK.z.dnia.25.stycznia.1995.r.,.W..14/94,.OTK.1995,.nr.1,.poz..19.

6.Przyjmuję.za.Trybunałem.Konstytucyjnym.tę.nazwę,.choć.w.doktrynie.pojawiały.się.także.inne.propozycje..Por..H..Mądrzak,.Prawo do sądu jako gwarancja…,.s..18�.

�.Por..Z..Czeszejko-Sochacki,.Prawo do sądu w świetle…,.s..86;.L..Garlicki,.Prawo do sądu (w:)..R..Wieruszewski,.Prawa człowieka. Model prawny,.Wrocław.1991,.s..53�;.tenże,.Prawo do sądu…,.s..61; P..Hofmański,.Prawo do sądu w sprawach karnych jako gwarancja ochrony praw człowieka.(w:).L..Wiśniew-ski.(red.),.Podstawowe prawa jednostki i ich ochrona sądowa,.Warszawa.199�,.s..201–202.


28

nych.przez.rodzimych.władców.szlachcie.w.dobie.I.Rzeczypospolitej8..Obecny.kształt.prawa.do.sądu.jest.jednak.w.decydującej.mierze.efektem.przeobrażeń.kultury.politycznej.i.prawnej,.które.miały.miejsce.po.II.wojnie.światowej,.związanych.szczególnie.z.rozwojem.idei.praw.człowieka.

Z.perspektywy.porządku.krajowego.decydującą.rolę.w.określaniu.charakteru.i.granic.omawianego.prawa.odgrywa.orzecznictwo.Trybunału.Konstytucyjnego.oraz.poglądy.doktryny.prawa.konstytucyjnego..Wskazać.jednak.można,.że.rozwój.idei.prawa.do.sądu.miał.w.Polsce.miejsce.w.zasa-dzie.dopiero.po.1989.r..W.czasach.PRL-u.omawiane.uprawnienie.nie.zna-lazło.bowiem.miejsca.wśród.gwarantowanych,.przynajmniej.formalnie,.praw.jednostki9..Wywodzić.je.można.było.jedynie.fragmentarycznie.i.to.tylko.w.odniesieniu.do.spraw.karnych.z.konstytucyjnego.sformułowania.wskazującego,.że.zadaniem.sądów.jest.karanie.przestępców10..Ten.sposób.uregulowania.omawianej.kwestii.daleki.był.jednak.od.stworzenia.wyraź-nych.i.możliwych.do.wyegzekwowania.standardów.prawa.do.sądu..Za-uważyć.zresztą.można,.że.całość.unormowań.Konstytucji.z.1952.r..odno-szących.się.do.statusu.jednostki.w.państwie.była.dość.ogólnikowa.i.wyraź-nie.umniejszała.znaczenia.jej.konstytucyjnych.praw.i.wolności..Dowodem.tego.było.chociażby.w.ich.umiejscowieniu.w.Konstytucji.a.także.brak.roz-winiętego.systemu.gwarancji.ich.przestrzegania,.który.pozwoliłby.skutecz-nie.zapobiegać.ich.ewentualnym.naruszeniom11..Nie.oznacza.to.jednak,.że.zagadnienia.dziś.analizowane.przez.pryzmat.prawa.do.sądu.nie.pojawiały.się.w.praktyce.orzeczniczej..Można.bowiem.wskazać,.że.Trybunał.Konsty-tucyjny,.choć.nie.wprost,.wskazywał.na.konieczność.zachowania.drogi.sądowej.w.niektórych.sprawach12,.czym.torował.w.orzecznictwie.uznawa-ne.dziś.powszechnie.uprawnienie.jednostki.do.ochrony.sądowej.

8.L..Garlicki,.Prawo…,.s..53�;.tenże,.Prawo do sądu…,.s..61.9.Zasada.ta.nie.rozstała.wyrażona.w.Konstytucji.PRL-u..Por..Z..Czeszejko-Sochacki,.Konsty-

tucyjna zasada…,.s..18..Zwraca.także.uwagę,.będący.jak.się.wydaje.konsekwencją.powyższego.przemilczenia,.brak.wyodrębnienia.prawa.do.sądu.w.opracowaniach.dotyczących.praw.i.wolności.obywatelskich..Por..np..A..Łopatka.(red.),.Podstawowe prawa i obowiązki obywateli PRL,.Warszawa.19�8;.L..Wiśniewski,.Gwarancje podstawowych praw i wolności obywateli PRL,.Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.1981..W.tym.drugim.jednak.opracowaniu.autor.omawia.niektóre.elementy.składają-ce.się.na.koncepcję.prawa.do.sądu,.na.przykład.procesowe.zasady.gwarancyjne.w.postaci.zasady.kontradyktoryjności,.domniemania.niewinności.i.onus probandi.(s..1�2–1�9)..

10.L..Garlicki,.Prawo…,.s..554.11.Por..W..Zakrzewski.(w:).W..Skrzydło.(red.),.Polskie prawo konstytucyjne,.Lublin.1999, s..1�4–1�9.12.Por..uwagi.K..Działochy.odnośnie.do.orzeczenia.TK.z.12.kwietnia.1989.r..(Uw..9/88)...

K..Działocha,.Prawo do sądu w poglądach Trybunału Konstytucyjnego,.AUW.No.181�,.Prawo.CCXLVII,.Wrocław.1995,.s..68.


29

Kluczowe.znaczenie.dla.wyodrębnienia.konstytucyjnego.prawa.do.sądu.miały.dwa.wydarzenia..Pierwszym.było.uchwalenie.29.kwietnia.1985.r..ustawy.o.Trybunale.Konstytucyjnym13,.powołującej.do.życia.organ,.którego.rolą.miało.być.stanie.na.straży.przestrzegania.przepisów.ustawy.zasadniczej..Drugim.zaś.okazała.się.dokonana.ustawą.z.dnia.29.grudnia.1989.r..o.zmia-nie.Konstytucji.Polskiej.Rzeczypospolitej.Ludowej14.nowelizacja.Konstytu-cji.z.1952.r..Nadała.ona.nowe.brzmienie.przepisowi.art..1.ustawy.zasadniczej,.który.od.tego.momentu.stanowił,.że.Rzeczpospolita.Polska.jest.demokra-tycznym.państwem.prawnym,.urzeczywistniającym.zasady.sprawiedliwo-ści.społecznej..Pomimo.tego,.że.wskazana.nowelizacja.nie.wprowadziła.przepisu.gwarantującego.wprost.prawo.do.sądu,.to.jednak.w.istotny.sposób.wpłynęła.ona.na.interpretację.przepisów.Konstytucji.dokonywaną.przez.Trybunał.Konstytucyjny..Organ.ten.bowiem.aż.do.wejścia.w.życie.Konsty-tucji.RP.z.199�.r..prawo.do.sądu.wywodził.właśnie.ze.wskazanej.wyżej.zasady.demokratycznego.państwa.prawnego15..Można.zresztą.zauważyć,.że.zasada.demokratycznego.państwa.prawnego.pełniła.w.ówczesnym.czasie.rolę.swoistej.meta-klauzuli,.z.której.wywodzono.szereg.zasad.i.praw,.które.nie.zostały.wprost.wyrażone.w.Konstytucji16.

Akcentując.rolę.konstytucyjnego.prawa.do.sądu,.Trybunał.Konstytucyj-ny.stwierdził,.że.jest.to.po.pierwsze.sygnał.dla.ustawodawcy,.aby.dostosować.obowiązujące.przepisy.wyłączające.sądową.ochronę.praw.obywateli.do.unormowań.konstytucyjnych..Po.drugie,.wywiedzione.z.zasady.demokra-tycznego.państwa.prawnego.prawo.do.sądu.służyć.powinno.także.jako.wy-znacznik.dla.ustawodawcy.uchwalającego.nowe.regulacje.prawne..Po.trzecie.wreszcie,.jest.to.także.wskazówka.interpretacyjna.w.procesie.wykładni.obo-wiązujących.przepisów..Dodatkowo.Trybunał.Konstytucyjny.podkreślił,.że.waga.i.znaczenie.prawa.do.sądu.sprawia,.że.jego.wykładnia.ścieśniająca.by-łaby.sprzeczna.z.podstawami.ustrojowymi.Rzeczypospolitej.Polskiej1�.

13.Dz..U..Nr.109,.poz..4�0.z.późn..zm.14.Dz..U..Nr.�5,.poz..444.z.późn..zm.15.Na.marginesie.można.wskazać,.że.jeszcze.przed.wprowadzeniem.do.Konstytucji.RP.zasady.

demokratycznego.państwa.prawnego.Trybunał.Konstytucyjny,.choć.nie.wprost,.zwracał.uwagę.na.konieczność.zachowania.drogi.sądowej.w.niektórych.sprawach,.czym.torował.w.orzecznictwie.uzna-wane.dziś.powszechnie.uprawnienie.jednostki.do.ochrony.sądowej..Por..uwagi.K..Działochy.odnośnie.do.orzeczenia.TK.z.12.kwietnia.1989.r..(Uw..9/88)..K..Działocha,.Prawo do sądu w poglądach…,.s..68.

16.Por..E..Morawska,.Klauzula państwa prawnego w Konstytucji RP na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego,.Toruń.2003,.s..186–188.oraz.rozdział.5.i.6.

1�.Orzeczenie.TK.z.dnia.25.lutego.1992.r.,.K..3/91,.OTK.1992,.nr.1,.poz..1..Por..także:.orzeczenie.TK.z.8.kwietnia.199�.r.,.K..14/96,.OTK.ZU.199�,.nr.2,.poz..16;.orzeczenie.TK.z.dnia.13.marca.1996.r.,.K..11/95,.OTK.ZU.1996,.nr.2,.poz..9;.orzeczenie.TK.z.dnia.2�.czerwca.1995.r.,.K..4/94,.OTK.1995,.nr.1,.


30

Istotnym.momentem.w.procesie.kształtowania.się.treści.prawa.do.sądu.było.uchwalenie.a.następnie.wejście.w.życie.Konstytucji.RP.z.199�.r..Wprowadziła.ona.bowiem.wyrażone.expressis verbis prawo.do.sądu,.sytu-ując.je.wśród.praw.i.wolności.osobistych.jednostki..Trzon.omawianego.uprawnienia.uregulowany.został.w.przepisie.art..45.ustawy.zasadniczej..Natomiast.jego.uzupełnieniem.są:.przepis.art..��.ust..2,.który.zakazuje.zamykania.komukolwiek.drogi.sądowej.dochodzenia.naruszonych.praw.lub.wolności,.przepis.art..�8.Konstytucji.przewidujący.prawo.do.zaskarże-nia.orzeczeń.wydawanych.w.pierwszej.instancji.(z.wyjątkami.określonymi.w.ustawie).oraz.przepisy.regulujące.podstawowe.założenia.instytucjonalne.dotyczące.władzy.sądowniczej.określone.w.rozdziale.VIII.Konstytucji.(art..1�3,.1��,.1�8,.180.i.181)18..Takie.wyraźne.unormowanie.prawa.do.sądu.w.roz-dziale.Konstytucji.regulującym.prawa.i.wolności.człowieka.było.spełnieniem.formułowanych.w.doktrynie.już.w.początkach.III.RP.postulatów,.aby.pra-wo.do.sądu.znalazło.należne.mu.miejsce.w.ustawie.zasadniczej19..Podkre-ślano.w.szczególności,.że.tylko.w.przypadku.umieszczenia.prawa.do.sądu.w.rozdziale.normującym.prawa.i.wolności.człowieka.będzie.miało.ono.charakter.zupełny..Nie.powinno.ono.natomiast.być.wywodzone.z.przepisów.statuujących.organizację.władzy.sądowniczej20..Wprowadzona.przez.Kon-stytucję.zmiana.nie.polegała.jednak,.jak.słusznie.wskazuje.się.w.literaturze,.na.zerwaniu.genetycznego.i.organicznego.związku.prawa.do.sądu.z.zasadą.demokratycznego.państwa.prawnego.wyrażoną.w.przepisie.art..2.Konsty-tucji.z.199�.r..Uregulowanie.prawa.do.sądu.w.art..45.Konstytucji.miało.na.celu.raczej.precyzyjne.określenie.jego.ram.i.podniesienie.jego.rangi.jako.prawa.człowieka.gwarantowanego.już.wprost.przez.Konstytucję21.

Charakter.i.rola.prawa.do.sądu.w.Konstytucji.z.199�.r..powoduje,.że.powinno.być.ono.postrzegane.dwojako..Z.jednej.strony.jest.ono.podmio-towym.prawem.jednostki22..W.doktrynie.podnosi.się,.że.w.odróżnieniu.od.prywatnych.praw.podmiotowych.w.przypadku.prawa.do.sądu.mamy.do.

poz..16;.orzeczenie.TK.z.dnia.25.lutego.1992.r.,.K..4/91,.OTK.1992,.nr.1,.poz..2..Stanowisko.to.zyskało.aprobatę.w.literaturze.prawa.konstytucyjnego..Por..np..Z..Czeszejko-Sochacki,.Konstytucyjna zasada…,.s..22.

18.Z..Czeszejko-Sochacki,.Prawo do sądu w świetle…,.s..90.19.Z..Czeszejko-Sochacki,.Konstytucyjna zasada…,.s..23;.L..Garlicki,.Prawo…,.s..555.20.Tak:.L..Garlicki,.Prawo do sądu…,.s..65.21.Przed.wejściem.w.życie.Konstytucji.z.199�.r..wskazywano,.że.unormowanie.prawa.do.sądu.

expressis verbis w.ustawie.zasadniczej.stanowi.warunek.jego.rozwoju..Por..K..Działocha,.Prawo do sądu w poglądach…,.s..�8.

22.Z..Czeszejko-Sochacki,.Prawo do sądu w świetle…,.s..89.


31

czynienia.z.publicznym.prawem.podmiotowym23..Z.drugiej.zaś.strony.prawo.do.sądu.jest.uważane.za.zasadę.prawa.konstytucyjnego..W.tym.znaczeniu.jest.ono.traktowane.jako.dyrektywa,.która.zakazuje.ustawodawcy.tworze-nia.norm.prawnych.sprzecznych.z.nakazem.zapewnienia.jednostce.należ-nej.ochrony.sądowej.oraz.nakazuje.tworzenie.takich,.które.ją.urzeczywist-niają..Natomiast.w.procesie.stosowania.prawa.omawiana.zasada.pełni.rolę.dyrektywy.interpretacyjnej.nakazującej.wykładnię.obowiązującego.prawa.w.zgodzie.z.omawianą.zasadą.konstytucyjną..Z.obu.perspektyw.szczegól-nie.istotne.jest.wynikające.z.Konstytucji.RP.istnienie.domniemania.drogi.sądowej24.

W.orzecznictwie.Trybunał.Konstytucyjny.wskazuje.trzy.elementy,.które.składają.się.na.treść.prawa.do.sądu..Są.to:„1). prawo.dostępu.do.sądu,.tj..prawo.do.uruchomienia.procedury.przed.

sądem.–.organem.o.określonej.charakterystyce.(niezależnym,.bezstron-nym.i.niezawisłym),

2).prawo.do.odpowiedniego.ukształtowania.procedury.sądowej,.zgodnie.z.wymogami.sprawiedliwości.i.jawności,

3).prawo.do.wyroku.sądowego,.tj..prawo.do.uzyskania.wiążącego.roz-strzygnięcia.danej.sprawy.przez.sąd”25.

Uzupełniając.tę.linię.orzeczniczą.w.wyroku.z.dnia.24.października.200�.r.,.Trybunał.Konstytucyjny.zaakcentował,.że.prawo.do.sądu.obejmuje.ponadto.czwarty.element,.którym.jest.„prawo.do.odpowiedniego.ukształ-towania.ustroju.i.pozycji.organów.rozpoznających.sprawy”26..Obejmuje.ono.rozpatrywanie.spraw.przez.sądy.wymienione.w.Konstytucji,.które.muszą.spełniać.wymóg.właściwości,.niezależności,.bezstronności.oraz.niezawisłości.

Powyższe.uwagi.wyraźnie.wskazują.na.ewolucję.kształtu.prawa.do.sądu.w.Polsce..Fundamentalny.charakter.tego.uprawnienia.nie.budził.i.nie.budzi.jednak.wątpliwości..Zaistniałe.przeobrażenia.zmierzały.przede.wszystkim.w.kierunku.wzmocnienia.gwarancji.prawa.do.sądu..Z.tej.per-spektywy.nie.może.więc.zaskakiwać.szeroki.zakres.podmiotowy.i.przed-

23.Szerzej:.A..Kubiak,.Konstytucyjna zasada…,.s..��–�9.i.podana.tam.literatura.24.Z..Czeszejko-Sochacki,.Prawo do sądu w świetle…,.s..89.25.Por..np..wyrok.TK.z.dnia.16.marca.1999.r.,.SK.19/98,.OTK.ZU.1999,.nr.3,.poz..36;.wyrok.TK.

z.dnia.9.czerwca.1998.r.,.K..28/9�,.OTK.ZU.1998,.nr.4,.poz..50..Stanowisko.powyższe.było.wielokrot-nie.powtarzane.w.kolejnych.orzeczeniach.TK.

26.Wyrok.TK.z.dnia.24.października.200�.r.,.SK.�/06,.OTK.ZU.200�/A,.nr.9,.poz..108.


32

miotowy.powyższego.prawa..W.odniesieniu.do.zakresu.podmiotów.obję-tych.ochroną.sądową.zauważyć.można,.że.obejmuje.ona.verba legis każde-go..Nie.chodzi.więc.wyłącznie.o.osoby.fizyczne.(zarówno.obywateli,.jak.i.inne.osoby2�),.ale.także.inne.podmioty.występujące.w.obrocie.prawnym28..Do.tej.ostatniej.kategorii.zaliczyć.należałoby.osoby.prawne.prawa.pry-watnego29..Prawem.do.sądu.nie.są.natomiast.objęte.spory,.w.których.nie.występuje.choćby.jeden.podmiot.prawa.prywatnego,.jak.ma.to.miej-.sce.w.przypadku.wewnętrznego.funkcjonowania.aparatu.państwowego30..Podmiotom.prawa.publicznego.prawo.do.sądu.przysługuje.jednak.wtedy,.gdy.nie.występują.w.roli.organu.władzy,.ale.jako.uczestnik.w.obrocie.pry-watnoprawnym31..W.doktrynie.prawa.konstytucyjnego.wskazuje.się,.że.nic.nie.stoi.na.przeszkodzie,.aby.takim.podmiotem.był.Skarb.Państwa.czy.jednostka.samorządu.terytorialnego32..Prawo.do.sądu.nie.ma.jednak.cha-rakteru.absolutnego..Można.bowiem.spotkać.się.w.orzecznictwie.z.jego.ograniczeniami..W.wyroku.Trybunału.Konstytucyjnego.z.15.listopada.2000.r.33.organ.ten.uznał,.że.przepis.art..19.pkt.5.ustawy.z.dnia.11.maja.1995.r..o.Naczelnym.Sądzie.Administracyjnym,.w.zakresie,.w.jakim.wyłącza.prawo.do.sądu.w.sprawach.dotyczących.wydalenia.cudzoziemca.nielegalnie.przebywającego.w.Polsce,.za.zgodny.z.art..45.Konstytucji..Dostrzec.jednak.należałoby,.że.powyższe.stanowisko.spotkało.się.w.doktrynie.z.głosami.krytycznymi34.

Znaczenie.prawa.do.sądu.wiąże.się.również.z.dokonywaną.przez.Trybunał.Konstytucyjny.szeroką.interpretacją.terminu.„sprawa”,.którym.posługuje.się.przepis.art..45.ust..1.Konstytucji.RP..Jak.stwierdził.on.bowiem.„termin.»sprawa«.należy.(…).odnieść.przede.wszystkim.do.sporów.praw-nych.między.osobami.fizycznymi.i.prawnymi..(…).Zakres.przedmiotowy.prawa.do.sądu.obejmuje.spory.ze.stosunków.cywilnoprawnych.i.admini-stracyjnoprawnych.oraz.rozstrzyganie.o.zasadności.zarzutów.karnych..Prawo.do.sądu.przysługuje.przy.tym.niezależnie.od.tego,.czy.podmioty.toczące.spór.są.powiązane.rzeczywiście.stosunkiem.materialnoprawnym,.

2�.Np..cudzoziemców..Por..K..Działocha,.Prawo do sądu w poglądach…,.s..�3.i.przytoczone.tam.orzecznictwo.

28.Orzeczenie.TK.z.dnia.25.lutego.1992.r.,.K..4/91,.OTK.1992,.nr.1,.poz..2.29.Wyrok.TK.z.dnia.9.czerwca.1998.r.,.K..28/9�,.OTK.ZU.1998,.nr.4,.poz..50.30.Wyrok.TK.z.dnia.9.czerwca.1998.r.,.K..28/9�,.OTK.ZU.1998,.nr.4,.poz..50.31.Postanowienie.TK.z.dnia.18.listopada.1998.r.,.K..20/98,.OTK.ZU.1999,.nr.1,.poz..5.32.Por..szerzej:.A..Kubiak,.Konstytucyjna zasada…,.s..168–183.33.P..12/99,.OTK.ZU.2000,.nr.�,.poz..260.34.Szerzej:.A..Kubiak,.Konstytucyjna zasada…,.s..149–160.


33

czy.też.–.wbrew.twierdzeniom.jednej.ze.stron.sporu.–.żaden.stosunek.materialnoprawny.w.danym.przypadku.nie.istnieje”35..W.innym.zaś.orze-czeniu.Trybunał.wyraźnie.wskazał,.że.„urzeczywistnienie.konstytucyjnych.gwarancji.prawa.do.sądu.będzie.obejmowało.wszelkie.sytuacje.–.bez.wzglę-du.na.szczegółowe.regulacje.proceduralne,.w.których.pojawia.się.koniecz-ność.rozstrzygania.o.prawach.danego.podmiotu.(w.relacji.do.innych.równorzędnych.podmiotów.lub.w.relacji.do.władzy.publicznej),.a.jedno-cześnie.natura.danych.stosunków.prawnych.wyklucza.arbitralność.roz-strzygania.o.sytuacji.prawnej.podmiotu.przez.drugą.stronę.tego.stosunku”36..Termin.„sprawa”.ma.ponadto.znaczenie.autonomiczne.na.gruncie.Konstytu-cji..Jego.interpretacja.nie.jest.więc.zdeterminowana.poglądami,.jakie.doktry-na.danej.gałęzi.prawa.przyjmuje.w.zakresie.pojęcia.sprawy.karnej,.cywilnej.czy.administracyjnej3�..Konkludując,.można.powołać.się.na.wyrażane.konse-kwentnie.przez.Trybunał.Konstytucyjny.stanowisko,.że.z.przepisu.art..45.ust..1.Konstytucji.wynika.wola.prawodawcy,.aby.objąć.jego.zakresem.jak.najwięk-szy.zakres.spraw..Zakazana.jest.więc.jego.zawężająca.wykładnia38.

Jak.zostało.już.zasygnalizowane,.prawo.do.sądu.nie.jest.prawem.ab-solutnym..W.orzecznictwie.Trybunału.Konstytucyjnego.dopuszcza.się.na.podstawie.art..31.ust..3.Konstytucji.jego.ograniczanie,.choć.słusznie.pod-kreśla.się,.że.nie.może.ono.prowadzić.do.zamknięcia.drogi.sądowej..Było-by.to.bowiem.sprzeczne.z.istotą.omawianego.prawa39..W.doktrynie.nato-miast.przekonująco.argumentuje.się,.że.przepis.art..��.ust..2.Konstytucji.RP.stanowi.lex specialis w.stosunku.do.art..31.ust..3.Konstytucji.RP,.co.oznacza,.że.prawo.do.sądu.nie.może.być.generalnie.ograniczane,.poza.wyjątkiem.unormowanym.w.art..45.ust..2.Konstytucji.RP40.

Na.koniec.można.zwrócić.uwagę.na.jeszcze.dwie.istotne.kwestie.dotyczące.interpretacji.prawa.do.sądu..Po.pierwsze,.przepis.art..45.ust..1.Konstytucji.stanowiący.trzon.prawa.do.sądu.jest.zarówno.w.doktrynie41.jak.

35.Wyrok.TK.z.dnia.9.czerwca.1998.r.,.K..28/9�,.OTK.ZU.1998,.nr.4,.poz..50.36.Wyrok.TK.z.dnia.10.maja.2000.r.,.K..21/99,.OTK.ZU.2000,.nr.5,.poz..144.3�.Ibidem.38.Por..np..wyrok.TK.z.dnia.16.marca.1999.r.,.SK.19/98,.OTK.ZU.1999,.nr.3,.poz..36;.wyrok.TK.

z.dnia.9.czerwca.1998.r.,.K..28/9�,.OTK.ZU.1998,.nr.4,.poz..50.39.Wyrok.TK.z.dnia.16.marca.1999.r.,.SK.19/98,.OTK.ZU.1999,.nr.3,.poz..36..Por..też:.wyrok.TK.z.dnia.

3.lipca.2008.r.,.K..38/0�,.OTK.ZU.2008/A,.nr.9,.poz..108.40.Por..A..Zieliński,.Prawo do sądu i organizacja władzy sądowniczej.(w:).M..Zubik.(red.),.Księga

XX-lecia orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, s..491–499.41.A..Wasilewski,.Pojęcie „sądu” w prawie polskim i w świetle standardów europejskich,.PS.2002,.

nr.11–12,.s..4.i.podana.tam.literatura..Tak.również:.A..Redelbach,.Wpływ praw człowieka na wymiar sprawiedliwości Rzeczypospolitej Polskiej, RPEiS.1999,.nr.2,.s..43;.W..Sanetra,.Bezpośrednie stosowanie


34

i.w.orzecznictwie.Sądu.Najwyższego42.zaliczany.do.przepisów.Konstytucji,.które.mogą.być.bezpośrednio.stosowane.(art..8.ust..2.Konstytucji)..Po.dru-gie,.omawiane.prawo.pełni.dość.szczególną.rolę.w.relacji.do.innych.praw.i.wolności..Z.jednej.strony.jest.ono.w.pewnym.sensie.wtórne,.gdyż.jego.waga.uwidacznia.się.zazwyczaj.wtedy,.gdy.inne.prawa.i.wolności.człowie-ka.są.zagrożone..Z.drugiej.jednak.strony.prawo.do.sądu.ma.charakter.fundamentalny,.będąc.gwarantem.efektywnego.funkcjonowania.innych.praw.i.wolności43..Słusznie.więc.Trybunał.Konstytucyjny.podkreśla,.że.nierzetelna.procedura.sądowa.prowadzić.może.nie.tylko.do.unicestwienia.konstytucyjnego.prawa.do.sądu,.ale.także.pośrednio.do.takiego.samego.skutku.w.odniesieniu.do.innych.praw.i.wolności.gwarantowanych.m.in..dzięki.zapewnieniu.ich.ochrony.sądowej44..Akcentując.znaczenie.prawa.do.sądu.dla.ochrony.innych.praw.i.wolności.jednostki,.podkreślić.jednak.na-leżałoby.wyraźnie,.że.zostało.ono.ukształtowane.w.Konstytucji.jako.prawo.samoistne,.a.nie.akcesoryjne..Warunkiem.do.korzystania.z.niego.nie.jest.więc.uprzednie.naruszenia.innego.prawa.lub.wolności45.

3. Bezstronność sądu w konwencjach oraz innych dokumentach międzynarodowych

Cechą.charakterystyczną.współczesnych.systemów.prawnych.państw.demokratycznych.jest.rosnące.znaczenie.umów.międzynarodowych..W.Polsce.ich.rola.wynika.przede.wszystkim.z.faktu,.że.ratyfikowane.umowy.międzynarodowe.stanowią.zgodnie.z.art..8�.ust..1.Konstytucji.RP.źródło.powszechnie.obowiązującego.prawa..Moc.obowiązująca.takich.konwencji.międzynarodowych.jest.więc.równa.aktom.prawa.wydawanym.przez.orga-ny.Rzeczypospolitej..Zarazem.jednak.ratyfikowane.umowy.międzynarodo-

Konstytucji RP w orzecznictwie SN.(w:).(red.).K..Działocha,.Bezpośrednie stosowanie Konstytucji Rzeczy-pospolitej Polskiej,.Warszawa.2005, s..5�–58..Odmiennie:.A..Kubiak,.Konstytucyjna zasada…,.s..�9–91.

42.Por..orzeczenia.w.sprawach.karnych.omówione.w:.W..Sanetra,.Bezpośrednie stosowanie…, s..6�–�0.

43.P..Hofmański,.Prawo do sądu w sprawach…,.s..201–202;.S..Pilipiec,.Teoretyczno-prawne aspekty…,.s..223;.A..Zieliński,.Prawo do sądu i organizacja…, s..492.

44.Por..wyrok.TK.z.dnia.16.stycznia.2006.r.,.SK.30/05,.OTK.ZU.2006/A,.nr.1,.poz..2.45.A..Wróbel,.Glosa do trzech wyroków Trybunału Konstytucyjnego z dnia 6 października 1998 r. (sygn.

akt K. 36/97) – konstytucyjna wyłączność sądu, z dnia 16 marca 1999 r. (sygn. akt SK 19/98) – prawo do sądu, z dnia 8 grudnia 1998 r. (sygn. akt K. 41/97) – dwuinstancyjności postępowania sądowego,.Przegląd.Sejmo-wy.2000,.nr.1,.s..208.


Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragmentpełnej wersji całej publikacji.

Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.

Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnierozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przezNetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym możnanabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione sąjakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgodyNetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.

Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepieinternetowym Salon Cyfrowych Publikacji ePartnerzy.com.




http://epartnerzy.com/nota_prawna.xml?pid=12436


Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym

Education

Transcript of Bezstronność sądu i jej gwarancje w polskim procesie karnym