1

Moduł V. Konkurencja monopolistyczna i oligopol

Spis treści:

Wstęp .................................................................................................................... 2

1. Istota konkurencji monopolistycznej ..................................................................... 2

2. Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji monopolistycznej w okresie krótkim i długim – model Chamberlina .................................................................. 2

3. Istota oligopolu .................................................................................................. 4

4. Modele oligopolu ................................................................................................ 5

4.1. Załamana krzywa popytu – model Sweezy’ego ................................................. 5

4.2. Model Cournota ............................................................................................ 5

4.3. Model Stackelberga ...................................................................................... 5

4.4. Przywództwo cenowe .................................................................................... 6

4.5. Model Bertranda .......................................................................................... 6

Bibliografia ............................................................................................................. 7

Słowa kluczowe: konkurencja monopolistyczna, oligopol.

2

Wstęp

Zarówno doskonałą konkurencję, jak i monopol należy potraktować jako modele teoretyczne, oparte na

szeregu założeń upraszczających i bardzo odległe od rzeczywistości. Przedsiębiorstwo działające na danym

rynku spotyka się często z sytuacją mieszaną, tzn. niektóre elementy rynku odpowiadają konkurencji

doskonałej, inne zaś zbliżone są do cech charakterystycznych dla monopolu pełnego. Tę mieszaną sytuację

rynkową opisują modele konkurencji monopolistycznej i oligopolu, które są przedmiotem analizy w

niniejszym module. Konkurencja monopolistyczna dominuje w wielu gałęziach handlu detalicznego, w

dziedzinach wytwarzania masowych produktów konsumpcyjnych oraz w licznych gałęziach usługowych,

takich jak stacje benzynowe, punkty naprawy wszelkiego rodzaju sprzętu, stacje obsługi samochodów.

Natomiast oligopole charakterystyczne są dla dziedzin działalności gospodarczej, wyróżniających się m.in.

jednorodnością technologiczną, np. w przemyśle motoryzacyjnym, stalowym.

1. Istota konkurencji monopolistycznej

Konkurencja monopolistyczna, stanowiąca połączenie dwóch skrajnych struktur rynkowych – monopolu i

doskonałej konkurencji, charakteryzuje się następującymi cechami (Rekowski 1993: 245):

1) Przedsiębiorstwa sprzedają zróżnicowane produkty (różnicowanie dokonuje się np. przez

wprowadzanie zmian jakościowych produktów, popularyzację znaku towarowego), ale mające

bliskie substytuty. Różnicowanie produktu oznacza, że rywalizujące przedsiębiorstwa są w pewnym

stopniu w stanie wywierać wpływ na poziom cen. Ponieważ konkurencyjne produkty są bliskimi

substytutami, popyt jest względnie elastyczny, lecz nie doskonale elastyczny, jak w przypadku

wolnej konkurencji.

2) Na rynku, obejmującym daną grupę produktową (zbiory podobnych produktów wytwarzanych przez

konkurujące ze sobą przedsiębiorstwa) konkuruje ze sobą wiele (na ogół kilkadziesiąt

przedsiębiorstw). Ich liczba musi być wystarczająco duża, aby działanie każdego z przedsiębiorstw

nie wywierało znaczącego wpływu na przeciętną cenę na tym rynku, a także na wielkość produkcji

3) Istnieje swoboda wejścia na rynek.

4) Producenci i konsumenci mają doskonałe informacje o rynku.

2. Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji monopolistycznej w okresie krótkim

i długim – model Chamberlina

Na rysunku 1 pokazana została krótkookresowa równowaga przeciętnego przedsiębiorstwa działającego na

rynku konkurencji monopolistycznej. Przedsiębiorstwo ma do czynienia z lekko opadającą krzywą popytu, co

wynika ze zróżnicowania produktu (Peterson 1991: 250). Przedsiębiorstwo maksymalizuje zysk całkowity

dla takiej wielkości produkcji, dla której utarg krańcowy jest równy kosztom krańcowym. Wielkość produkcji

wynosi wtedy Qk, a cena Ck (Milewski, Kwiatkowski 2005: 161). Tak jak w warunkach monopolu cena jest

wyższa od kosztu krańcowego. Ponieważ na przedstawionym rysunku cena jest wyższa od kosztu

przeciętnego w takiej sytuacji przedsiębiorstwo osiąga dodatni zysk ekonomiczny (zysk ponadnormalny)

(Caban 2001: 169).

3

W długim okresie zysk ponadnormalny będzie przyciągał do danej gałęzi nowe przedsiębiorstwa. Wejście na

rynek konkurentów jest możliwe, gdyż przyjęte zostało założenie o braku barier wejścia na rynek. A zatem

w długim okresie sytuacja pokazana na rysunku 1 nie jest możliwa do utrzymania. W związku z wejściem na

rynek nowych przedsiębiorstw popyt na produkty przeciętnego przedsiębiorstwa działającego w gałęzi

zmniejszy się, co oznacza przesuwanie się krzywej popytu w lewo. Równowaga długookresowa

przedsiębiorstwa działającego w analizowanej strukturze rynku przedstawiona jest na rysunku 2. W stanie

równowagi długookresowej swoboda wejścia na rynek zapewnia, że wszystkie firmy działające w danej

gałęzi osiągają zerowy zysk ekonomiczny (a więc tylko zysk normalny) Podobnie jak na rysunku 1

przedsiębiorstwo maksymalizuje zysk całkowity dla wielkości produkcji, dla której utarg krańcowy jest równy

kosztom krańcowym. Optymalna wielość produkcji wynosi Qe, przy tym poziomie produkcji cena wynosi Ce i

jest równa kosztowi przeciętnemu (bo przedsiębiorstwo osiąga zerowy zysk ekonomiczny). Dla tej wielkości

produkcji i ceny linia popytu na wyroby przedsiębiorstwa jest styczna do krzywej kosztu przeciętnego. A

zatem w warunkach konkurencji monopolistycznej, tak jak w monopolu, równowaga długookresowa

przedsiębiorstwa jest wyznaczona przez zrównanie się ceny z kosztem przeciętnym. Jednak w przypadku

konkurencji doskonałej równowaga pojawia się w punkcie minimum kosztów przeciętnych. Natomiast

typowe przedsiębiorstwo na rynku konkurencji monopolistycznej (dzięki zróżnicowaniu produktu) może

żądać wyższej ceny, przewyższającej minimalne koszty przeciętne (Caban 2001: 168).

Rysunek 1. Równowaga krótkookresowa przedsiębiorstwa działającego w konkurencji monopolistycznej.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Milewski, Kwiatkowski 2005: 161.

Cena z

a je

dnostk

ę

pro

duktu

Wielkość produkcji

KK KP

UK

Ck

KP

D

Qk

4

Rysunek 2. Równowaga długookresowa przedsiębiorstwa działającego

w konkurencji monopolistycznej.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rekowski 1993: 252.

3. Istota oligopolu

Najważniejsze cechy oligopolu to (Milewski, Kwiatkowski 2005: 161):

1. Występowanie na rynku niewielkiej liczby producentów (do 10),

2. Ograniczona swoboda wejścia na rynek,

3. Oferowanie produktów – bliskich substytutów,

4. Posiadanie przez podmioty gospodarcze doskonałej informacji o rynku.

Gdy w gałęzi działa niewielka liczba przedsiębiorstw dostarczających podobne produkty, należy oczekiwać,

że decyzje jednych przedsiębiorstw wpłyną na zachowanie innych, w warunkach oligopolu przedsiębiorstwa

są więc współzależne i tę współzależność biorą pod uwagę. Analiza rynku oligopolistycznego jest bardziej

Cechy oligopolu

występowanie na rynku niewielkiej liczby producentów

ograniczona swoboda wejścia na rynek

oferowanie produktów – bliskich substytutów

posiadanie przez podmioty gospodarcze doskonałej informacji o rynku

Cena z

a je

dnostk

ę

pro

duktu

Wielkość produkcji

KK KP

D UK

Qe

Ce

5

skomplikowana niż rynku monopolistycznego, ponieważ w analizowanej strukturze rynku należy uwzględnić

interakcje pojawiające się między poszczególnymi przedsiębiorstwami, a także między nimi i konsumentami.

Nie ma jednego modelu, który opisałby wiele możliwych zachowań przedsiębiorstw w tej strukturze rynku.

Poniżej zaprezentowane zostały wybrane modele.

4. Modele oligopolu

4.1. Załamana krzywa popytu – model Sweezy’ego

Model ten zaproponowany został nie po to, by pokazać ustalanie się cen i wielkości

produkcji, ale aby wyjaśnić fakt, że na oligopolistycznym rynku raz ustalone ceny na

zasadzie narzutu na koszty przeciętne nie wykazują tendencji do zmian (Rekowski

1993: 264).

Oligopolista wychodzi tu z założenia, że konkurenci dostosują się do obniżki cen, ale nie do ich podwyżki. Z

modelu tego płynie wniosek, że załamanie się krzywej popytu i wynikająca stąd nieciągłość krzywej utargu

krańcowego sprawiają, że cena maksymalizująca zysk przedsiębiorstwa pozostaje stała. W granicach

nieciągłego odcinka krzywej utargu marginalnego przedsiębiorstwo nie reaguje na wzrost kosztów

krańcowych.

4.2. Model Cournota

W tym modelu mamy do czynienia z tzw. grą jednoczesną. Oznacza to, że kiedy jedna

firma dokonuje wyboru, opiera się na widocznych na rynku działaniach podjętych przez

drugą firmę (Rekowski 1993: 260).

W modelu Cournota firmy jednocześnie wybierają ilości produkowanego dobra, tzn. firma pierwsza ustala

wielkość produkcji maksymalizującą zysk całkowity na poziomie np. Q1 przy założeniu, że wielkość produkcji

drugiego przedsiębiorstwa wynosi Q2 i jest stała. Podobnie wielkość produkcji drugiego przedsiębiorstwa

maksymalizująca jego zysk całkowity jest ustalana przy złożeniu, że wielkość produkcji pierwszego

przedsiębiorstwa jest stała. Model Cournota wymaga rozważenia wpływu zmian wielkości produkcji firmy

drugiej na poziom produkcji przedsiębiorstwa pierwszego i na odwrót. Relacja, poprzez którą oddajemy ową

współzależność, nazywa się funkcją reakcji. Funkcja reakcji firmy pierwszej mówi, jaki powinien być

poziom produkcji tej firmy maksymalizujący zysk, jeśli produkcja firmy drugiej jest na założonym poziomie

Q2, zaś funkcja reakcji firmy drugiej ukazuje wielkość jej produkcji gwarantującej optimum ekonomiczne,

jeśli produkcja firmy pierwszej jest na poziomie Q1. Równowaga Cournota jest osiągana wtedy, gdy

oczekiwania każdej firmy względem wybranego poziomu produkcji konkurenta okazują się trafne i obie firmy

jednocześnie osiągają optimum ekonomiczne.

4.3. Model Stackelberga

W tym wypadku jedna firma, podejmując decyzję co do ilości produkowanego dobra, zna już wybór, jakiego

dokonała druga firma. Firma, która ustala ilość produktu jako pierwsza, tratowana jest jako przywódca

ilościowy a druga staje się wtedy naśladowcą ilościowym.

6

Innymi słowy w modelu Stackelberga firma, która na tyle poznała strukturę rynku i

sposób reakcji innych firm w modelu Cournota, by móc to wykorzystać w celu poprawy

swojej pozycji, to lider.

Konkurenci lidera to naśladowcy. Firma pierwsza, uważana za lidera, maksymalizuje zysk za podstawie

założenia, że naśladowca przyjmuje decyzję produkcyjną lidera za daną. Dlatego firma druga zawsze

podejmuje decyzje poruszając się wzdłuż swojej funkcji reakcji, podczas gdy firma pierwsza maksymalizuje

zysk biorąc pod uwagę funkcję reakcji firmy drugiej.

4.4. Przywództwo cenowe

W tym wypadku jedna firma podejmując decyzję co do ceny produkowanego dobra zna

już wybór, jakiego dokonała druga firma (Rekowski 1993: 267).

Firma, która ustala cenę jako pierwsza traktowana jest jako przywódca cenowym. Pozostałe firmy, traktując

to przedsiębiorstwo jako lidera w kwestii kształtowania cen, stają się naśladowcą cenowym. Dominująca

firma bierze pod uwagę reakcję pozostałych uczestników rynku przy podejmowaniu decyzji dotyczącej

wielkości produkcji i ceny. Pozostałe firmy z kolei przyjmują ustaloną przez dominującą firmę cenę za

wielkość daną i dostosowują do tego swoje postępowanie.

4.5. Model Bertranda

W modelu tym sprzedawcy ustalają cenę i każdy ze sprzedawców wyznacza swoją cenę

zakładając, że stała będzie cena wyznaczana przez rywala.

Zmienną decyzyjną w modelu Bertranda jest więc cena produktu. Każde z przedsiębiorstw gotowe jest

dostarczyć po ustalonej przez siebie cenie każdą ilość produktu.

7

Bibliografia

Milewski R., Kwiatkowski E. (2005): Podstawy ekonomii, PWN, Warszawa, s. 159-171.

Rekowski M. (1993): Wprowadzenie do mikroekonomii, Polsoft-Akademia, Poznań, s. 245-280.