1

MATERIAŁY POWSTAŁY W RAMACH PROJEKTU EFS „E-EKONOMIA STUDIA BEZ BARIER”,

ZREALIZOWANEGO W 2006 R. NA UNIWERSYTECIE ŁÓDZKIM

AUTOR: KRZYSZTOF B. MATUSIAK

Moduł:

Przedsiębiorca i przedsiębiorczość w teorii ekonomii i innych naukach

1. Przedsiębiorca i przedsiębiorczość — geneza i próba definicji pojęć

2. Przedsiębiorca a pojęcia pokrewne

3. Przedsiębiorcy w teorii ekonomii — Cantillon i przedstawiciele

ekonomii klasycznej

4. Przedsiębiorczość a ekonomia neoklasyczna

5. Przedsiębiorczość w teoriach firmy

6. Stanowiska teoretyczne „wrogie” przedsiębiorcy

7. Podstawy współczesnej teorii przedsiębiorczości

8. Schumpeterowska „twórcza destrukcja”

9. Teoria niepewności i zysku przedsiębiorcy

10. Arbitraż i odkrywanie okazji

11. Koordynacja rzadkich zasobów

12. Pozaekonomiczne kierunki badań nad przedsiębiorczością

Słowa kluczowe: przedsiębiorca, przedsiębiorczość, klasycy ekonomii, funkcje przedsiębiorcy, teorie firmy.

Wstęp

W module tym zaprezentowane zostaną podstawowe pojęcia szeroko rozumianej przedsiębiorczości i ich

interpretacja w naukach ekonomicznych. Przedstawione także będą główne osie sporów i wkład twórców

myśli ekonomicznej.

2

1. Przedsiębiorca i przedsiębiorczość — geneza i próba definicji pojęć

W teorii i praktyce wielu dziedzin naukowych spotykamy się z pojęciami przedsiębiorcy i przedsiębiorczości.

Mimo upływu wielu lat (mniej lub bardziej systematycznych badań na zjawiskiem przedsiębiorczości) są one

analizowane w różnych ujęciach. Postacią przedsiębiorcy i zagadnieniami przedsiębiorczości zajmują się

przedstawiciele wielu dyscyplin naukowych: ekonomii, nauk o zarządzaniu, socjologii, psychologii, prawa,

pedagogiki, etyki itp. W konsekwencji wyjaśnienie tych pojęć tylko w kategoriach jednej dziedziny nauki

(np. ekonomii) zawsze napotyka na problemy, gdyż ukazuje zjawisko zbyt jednostronnie. Ciągle brak jest

uniwersalnych i jednoznacznych definicji, a całościowa teoria przedsiębiorczości znajduje się właściwie

w powijakach. Należy wskazać kilka przyczyn tego stanu:

– historyczny charakter — zjawisko przedsiębiorczości ciągle ewoluuje, tworząc nowe formy i typy

zachowań;

– złożona i wielowymiarowa natura zjawiska — rozwój przedsiębiorczości jest zdeterminowany

współistnieniem szeregu sprzyjających czynników osobowościowych, gospodarczych, kulturowych,

politycznych, edukacyjnych, prawno-regulacyjnych itp.;

– zafałszowania i uproszczenia — wokół przedsiębiorczości od wieków narosło i nadal funkcjonuje

wiele nieporozumień, stereotypów i uprzedzeń (np. „to sposób na dorabianie się kosztem innych”);

– nieprzewidywalność skutków — przedsiębiorców nie odróżnia się na podstawie formalnego tytułu,

lecz post factum, po realizacji określonego przedsięwzięcia, np.: wprowadzeniu innowacji.

W języku potocznym przedsiębiorca to osoba podejmująca się przedsięwzięcia dla celów zarobkowych,

a przedsiębiorczość to zdolność do podejmowania tego typu działań. W szerszym etymologicznie

znaczeniu człowiek przedsiębiorczy to taki, który „bierze coś na siebie”, czyli jest skory do podejmowania

zadań lub wszczynania czegoś, np. pracy, zabaw, pomocy. Przymiotnikiem przedsiębiorczy określa się ludzi

aktywnych, rzutkich, przejawiających inicjatywę, energicznych. W omawianym kontekście przedsiębiorca

jawi się nie tylko jako człowiek dobrze prowadzący firmę, ale osoba wykazująca się wzmożoną aktywnością

i inicjatywą poza typowym przedsiębiorstwem, np. w szkole lub urzędzie (Dobrołowicz, 1995).

W Słowniku języka polskiego (Szymczak, 1992) znajdujemy następujące definicje omawianych pojęć:

– przedsiębiorca — człowiek, który prowadzi jakieś przedsiębiorstwo na własny rachunek, właściciel

przedsiębiorstwa; fabrykant, przemysłowiec;

– przedsiębiorczość — zdolność do tego, żeby być przedsiębiorczym; posiadanie ducha inicjatywy;

obrotność, rzutkość, zaradność;

– przedsiębiorczy — mający ducha inicjatywy, skory do podejmowania różnych spraw, zwłaszcza

w dziedzinie przemysłu i handlu; pomysłowy, zaradny, rzutki.

Należy podkreślić komplementarny charakter obydwu podstawowych kategorii (przedsiębiorczość

i przedsiębiorca), które w dalszych rozważaniach będą pojawiły się łącznie. W praktyce nie ma

przedsiębiorczości bez przedsiębiorcy i na odwrót. Mimo nierozerwalnego związku obydwu kategorii, można

wskazać na specyficzne rozłożenie akcentów (Kraśnicka, 2002):

ujęcie podmiotowe (przedsiębiorca) koncentruje się na osobie, funkcjach, cechach itp.;

ujęcie procesowe (przedsiębiorczość) eksponuje oddziaływanie, dynamikę i skutki.

W węższym znaczeniu przedsiębiorczość to cecha psychiczna, a ściślej zespół cech determinujących

osiąganie sukcesów w organizowaniu i kierowaniu firmą. Brak jest jednak w literaturze spójnego zestawienia

3

cech składających się na przedsiębiorczą osobowość. W języku ekonomicznym przedsiębiorczość oznacza

takie łączenie i angażowanie do prowadzonego w warunkach niepewności i ryzyka biznesu wymaganych

czynników wytwórczych, aby zapewnić zysk osobie lub grupie osób pełniących funkcje przedsiębiorcy.

W praktyce przedsiębiorcami można nazwać ludzi prowadzących nastawioną na zysk działalność

gospodarczą i ponoszących ryzyko oraz pełną odpowiedzialność za osiągnięte efekty. Podjęcie działalności

gospodarczej jest odpowiedzią na zidentyfikowaną w najbliższym otoczeniu okazję.

Przedsiębiorcza aktywność niesie ze sobą szereg efektów identyfikowanych na trzech komplementarnych

poziomach (Kraśnicka, 2002):

Poziom pierwszy to jednostki/przedsiębiorcy:

– dochód osobisty i rodziny, zapewnienie oczekiwanych podstaw egzystencji;

– zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu (np.: samorealizacja, autonomia, prestiż, sukces);

– rozwój umiejętności, wiedzy, doświadczenia (proces uczenia się);

– zmiany na drodze kariery zawodowej.

Poziom drugi to organizacja/przedsiębiorstwo:

– utworzenie i rozwój przedsiębiorstwa;

– innowacyjność, nowe produkty, technologie i rozwiązania organizacyjne;

– budowa przewag konkurencyjnych na rynkach;

– odnowa organizacyjna;

– odkrywanie nisz rynkowych.

Poziom trzeci to cała gospodarka:

– wzrost gospodarczy i poprawa poziomu życia ludzi;

– nowe/udoskonalone produkty, technologie i metody organizacyjne;

– efektywna alokacja zasobów;

– tworzenie nowych miejsc pracy;

– poprawa pozycji konkurencyjnej gospodarki;

– generowanie dochodów podatkowych;

– tworzenie klasy średniej — „kapitalizmu kapitalistów”.

Przytoczone podejścia nie wyczerpują różnorodności postrzegania przedsiębiorcy, przedsiębiorczości

i przedsiębiorczego działania. Zakreślają jednak umowną przestrzeń, po której należy poruszać się

analizując omawiane zjawiska. Trzeba zaakceptować wielowymiarowy charakter przedsiębiorczości oraz

różne próby definiowania i oceny tego pojęcia. Ekonomista dostrzega w przedsiębiorcy przede wszystkim

innowatora, organizatora i koordynatora działalności gospodarczej. Psycholog analizuje wewnętrzną

potrzebę działania i motywy, dążenie do obranego celu. Politycy widzą w przedsiębiorcy kreatora nowych

miejsc pracy i ważny czynnik aktywizujący rozwój gospodarczy, ale również w wielu przypadkach

„wyzyskiwacza” i destruktora porządku ekonomiczno-społecznego. Przez innych uczestników gry rynkowej

jest przedsiębiorca postrzegany jako: konkurent, oferent lepszych lub tańszych sposobów zaspakajania

potrzeb, czynnik destabilizujący równowagę albo partner w biznesie, dostawca czy kooperant. W potocznym

odbiorze częste jest postrzeganie przedsiębiorczości jako sposobu bogacenia się kosztem innych.

4

W ujęciu historycznym analizowane kategorie wywodzą się od francuskiego pojęcia entrepreneur

‘przedsiębiorca’, wprowadzonego przez pioniera teorii przedsiębiorczości, osiadłego we Francji tajemniczego

irlandzkiego kupca, bankiera i ekonomisty Richarda Cantillona.

Czy wiesz, że…

Do dzisiaj jest wiele niejasności co do osoby i losów Cantillona. Jego oryginalny dorobek

naukowy po latach zapomnienia został na przełomie XIX i XX w. na nowo odkryty przez

W.S. Jewonsa oraz propagowany przez J.R. Higgsa i F.A. v. Hayeka, szczególnie w zakresie teorii

praw własności. Można przypuszczad, że gdyby nie pechowy zbieg okoliczności (Cantillon został

zabity przez służącego, który dla zatarcia śladów zbrodni podpalił dom z całym dorobkiem

twórczym) to początki teorii ekonomii łączyłoby się z Cantillonem, a nie Adamem Smithem.

Stanowisko badawcze Cantillona przedstawione zostało w wydanej (20 lat po śmierci)

z niekompletnego rękopisu w 1755 r. pracy Essai sur la nature du commerce en general,

znanego szeroko jeszcze za jego życia z różnych odpisów.

Omawiane pojęcie oznaczało na początku XVI w. dowódcę wojskowego, zmieniając się z czasem znaczenie i

określając budowniczego mostów, twierdz, dróg (dla wojska). Do słownika ekonomicznego weszło dzięki

Cantillonowi, Quesnayowi i Sayowi. Angielskim odpowiednikiem początkowo było pojęcie projektor, a później

undertaker (używany jednak od połowy XIX w. do określenia przedsiębiorcy pogrzebowego). Pojęcie

entrepreuner w języku angielskim pojawiło się w połowie XIX w. na określenie dyrektora/managera

publicznej instytucji muzycznej, a następnie na początku XX w. uzyskało obecne znaczenie.

W polskiej tradycji i literaturze ekonomicznej dla osoby przedsiębiorczej najczęściej stosowano pojęcie

kupiec. Choć już w XVI wieku na ziemiach polskich w odniesieniu do działań przedsiębiorczych

wykorzystywano określenie litkup — od dawnego obyczaju zapijania zakończonych negocjacji (obecnie na

tradycyjnych targach przez donośne uderzenie w dłonie) dla uprawomocnienia aktu kupna-sprzedaży.

Bezpośredniej genezy polskiego pojęcia przedsiębiorca należy szukać w pierwszym tłumaczeniu pracy

J.B. Saya Katechizm ekonomii politycznej z 1815 r., w której entrepreneur został przetłumaczony jako

‘przedsiębiorący przemysł’. Jednocześnie do końca XIX w. w powszechnym użyciu były pojęcia antreprener

i antreprenerka (Marcinkowski, 1996). W Kodeksie Handlowym z 1934 r. znajdujemy pojęcie ‘kupiec’ jako

odpowiednik przedsiębiorcy. W polskim prawie gospodarczym pojęcie przedsiębiorcy zostało ostatecznie

usankcjonowane szeregiem przepisów prawnych wprowadzonych po 2000 r. W myśl tych regulacji

przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna nie będąca osobą prawną, której

oddzielna ustawa przyznaje zdolność prawną — wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą.

Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich

działalności gospodarczej. Prowadzenie działalności we własnym imieniu oznacza wykonywanie jej na własny

rachunek oraz własne ryzyko.

Przedsiębiorca jest niezbędny do wyjaśnienia procesu powstawania przedsiębiorstwa oraz zrozumienia zmian

zachodzących w firmie. Jego rolę należy sprowadzić do wiodącej siły sprawczej determinującej proces

gospodarowania począwszy od pomysłu, przez koordynację niezbędnych zasobów, po decyzje dotyczące

podziału zysku. Na podstawie literatury przedmiotu najczęściej można zidentyfikować dwanaście zadań

5

w procesie rozwoju ekonomiczno-społecznego, spoczywających bezpośrednio na jego barkach (Gruszecki,

2002):

1) podejmuje zysk związany z niepewności;

2) podejmuje decyzje;

3) wprowadza innowacje;

4) przewodzi danej gałęzi, branży;

5) organizuje i koordynuje wykorzystanie zasobów;

6) podejmuje w imieniu firmy zobowiązania;

7) rozstrzyga ostatecznie w przypadku kilku decydentów;

8) decyduje o użyciu zasobów w alternatywnych zastosowaniach;

9) finansuje przedsięwzięcie, zaopatruje je w kapitał;

10) kieruje i nadzoruje działalność;

11) posiada przedsiębiorstwo;

12) zatrudnia czynniki wytwórcze.

W najnowszych rozważaniach odnajdujemy poszerzenie zestawienia o kolejne charakterystyki przedsiębiorcy

jako osoby (Piasecki, 1997):

– budującej karierę życiową poprzez samozatrudnienie;

– energicznej, podejmującej umiarkowane ryzyko;

– maksymalizującej okazję;

– podejmującej inicjatywy gospodarcze i świadomej ryzyka niepowodzenia;

– reprezentującej przedsiębiorcze działanie w ramach dużych firm, urzędów i instytucji publicznych

(przedsiębiorca wewnętrzny);

– budującej sieciowe relacje partnerstwa biznesowego i społecznego;

– kreującej nowe wartości wymagające zaangażowania czasu i wysiłku indywidualnego przy

finansowym, psychicznym i społecznym ryzyku, oczekującej w zamian nagrody finansowej lub

osobistej satysfakcji.

Powyższe rozróżnienie wskazuje na wielowymiarową naturę przedsiębiorcy przekładającą się na problemy

z jego jednoznacznym definiowaniem. W literaturze znajdziemy szereg powszechnie wykorzystywanych

definicji przedsiębiorcy, różniących się od siebie rozłożeniem akcentów na wybrane aspekty jego złożonej

natury. Spotykane w literaturze postrzeganie przedsiębiorcy i przedsiębiorczości można sklasyfikować w trzy

grupy (Gruszecki, 1994 i Piasecki 1997, Matusiak 2006):

Grupa pierwsza to definicje skonstruowane na podstawie ekonomicznych funkcji działao przedsiębiorczych w gospodarce, np.:

– „przedsiębiorca to osoba specjalizująca się w podejmowaniu rozstrzygających decyzji o koordynacji rzadkich zasobów”;

– „przedsiębiorca jest to osoba zajmująca się działalnością gospodarczą, która odkrywa zyskowne możliwości, organizuje

i kieruje przedsięwzięciami mającymi produktywny charakter”;

– „przedsiębiorczośd to proces kreowania czegoś odmiennego ze względu na wartośd, poświęcając konieczny do tego czas

i wysiłek, zakładając towarzyszące temu finansowe, psychiczne i społeczne ryzyko oraz uzyskanie dzięki temu nagrody

finansowej i osobistej satysfakcji”;

– „przedsiębiorczośd to zorganizowany, społeczny proces tworzenia i wykorzystywania szans”.

6

W prezentowanych definicjach podkreśla się twórczy charakter przedsiębiorcy przejawiający się w:

tworzeniu lub odkrywaniu nowych możliwości, podejmowaniu decyzji o wykorzystywaniu dostępnych

zasobów, organizowaniu i kierowaniu przedsięwzięciem oraz ponoszeniu ryzyka związanego

z niepowodzeniem. Działanie przedsiębiorcze następuje według schematu:

Schemat 1: Działania przedsiębiorcze

Źródło: Opracowanie własne.

i prowadzi (po opłaceniu kosztów wykorzystanych zasobów) w przypadku powodzenia do nadwyżki

ekonomicznej (zysku). Zysk traktowany jako nagroda jest tym samym specyficzną „rentą

przedsiębiorczości” i osobie przedsiębiorcy przysługuje pełne prawo do dysponowania nim. Możemy mówić

o specyficznym przedsiębiorczym procesie, który mimo że przyjmuje wiele form i postaci, zawsze zawiera:

– inicjatywę i podjęcie działania,

– przygotowanie i rozwój nowych produktów, technologii lub usług,

– takie zarządzanie biznesem, aby mógł się rozwijać i przynieść oczekiwane efekty.

Jednocześnie przedsiębiorcy nie konstytuuje własność zasobów czy bezpośrednie kierowanie firmą.

Wszystkie zasoby firmy mogą należeć do innych podmiotów i być wynajętymi do realizacji danego

przedsięwzięcia. Kluczową kwestią konstytuującą przedsiębiorcę jest działalność na własny rachunek, co

oznacza ponoszenie w stosunkach z kontrahentami prawnej odpowiedzialność za podejmowane decyzje. Nie

musi również bezpośrednio kierować firmą (mimo, że najczęściej to robi w przypadku nowego lub małego

przedsiębiorstwa), ale do jego kompetencji należy wyznaczanie i usuwanie kierownika oraz prawo do

dysponowania zyskiem. Jedynie ryzyko jest niepodzielnym elementem, którego przedsiębiorca nie może

wyeliminować ani przerzucić na inne podmioty lub osoby.

Działanie przedsiębiorcze polega tu na zastosowaniu nowego pomysłu w określonych warunkach, w sposób

prowadzący do zmiany. Skutki zmian są z reguły trudne do przewidzenia, a zastosowanie nowego pomysłu

wiąże się ze zróżnicowanym ryzykiem i niepewnością oraz ewentualnym oporem najbliższego otoczenia. Na

działanie przedsiębiorcze składa się:

– określenie przedsięwzięcia, którego inicjatorem jest jednostka lub grupa osób;

– powołanie dla realizacji przedsięwzięcia organizacji nastawionej na osiągnięcie określonych celów;

– bezpośrednie zarządzanie organizacją przez inicjatora /inicjatorów przedsięwzięcia;

– autonomiczna alokacja zasobów znajdujących się w dyspozycji organizacji;

– podjęcie przez inicjatora/inicjatorów ryzyka, które doprowadzi do sukcesu lub niepowodzenia

przedsięwzięcia.

Grupa druga to definicje oparte na osobistych atrybutach przedsiębiorcy i jego funkcjach

społecznych, odwołujące się do predyspozycji osobowościowych oraz warunków otoczenia determinujących

powodzenie w biznesie. Przedsiębiorczość to połączenie różnych talentów, umiejętności i energii

z wyobraźnią, dobrym planowaniem i zdrowym rozsądkiem. Wizerunek przedsiębiorcy wyznaczają

następujące cechy:

Inicjatywa Działanie Ryzyko Nagroda

7

– samodzielnie podejmuje decyzje; potrafi dostrzec nadarzającą się okazję oraz trafnie ocenić co jest

nieosiągalną wizją, a co pomysłem możliwym do zrealizowania;

– w swoją działalność wpisuje ryzyko i niepewność jako immanentne cechy przedsięwzięć

gospodarczych;

– pragnie widzieć rezultaty swojej pracy; jest bardziej aktywny niż przeciętny człowiek i lepiej

zmotywowany w dążeniu do sukcesu;

– lubi szybki rozwój, innowacje oraz osiąganie celów przez innych uznawanych za nieosiągalne; myśli

strategicznie, potrafi uczyć się na błędach, a porażki traktuje jako nowe doświadczenia z których

można wyciągnąć konstruktywne wnioski do przyszłych działań;

– chce mieć możliwość odgrywania aktywnej roli w przedsiębiorstwie, dlatego najlepiej czuje się

w małych strukturach i dynamicznym środowisku zorientowanym na działalność gospodarczą;

– wiele wymaga od siebie i swoich współpracowników; posiada cechy przywódcze oraz umiejętności

negocjacji i mediacji.

Do czynników ograniczających aktywność osób przedsiębiorczych należy zaliczyć przede wszystkim: ogólną

stagnację i brak postępu, biurokrację i zawiłe procedury związane z prowadzona działalnością, planowanie

i konsultacje; zbytnie roztrząsanie spraw, taktykę i dyplomację.

Przedsiębiorczość jest często określana jako specyficzny „stan umysłu” obejmujący:

– skupienie się na jednym zadaniu będącym środkiem osiągnięcia całego zespołu celów osobistych;

– zdolność planowania zarówno taktycznego jak i strategicznego;

– ufność we własną intuicję i umiejętności;

– zdolność do działania w warunkach niepełnej informacji.

W tego rodzaju podejściach silnie akcentuje się potrzebę łączenia kontekstu kulturowego, ekonomicznego,

politycznego i społecznego działania przedsiębiorcy, a przedsiębiorczość traktuje się jako zorganizowany,

społeczny proces tworzenia i wykorzystywania szans.

Grupa trzecia to podejście behawioralne oparte na sposobie pełnienia funkcji kierowniczych,

traktujące przedsiębiorczość jako rodzaj menedżerskiego zachowania i podejścia do zarządzania, w praktyce

oznaczające „pogoń za okazjami bez uwzględnienia ograniczeń stwarzanych przez aktualnie kontrolowane

zasoby”. Przedsiębiorca w swoim działaniu kieruje się następującymi zasadami:

– strategiczna orientacja — dostosowanie strategii do pojawiających się okazji i nie ograniczanie się

do dostępnych w danym momencie zasobów;

– angażowanie się w okazję — szybkie działanie i wykorzystywanie nadarzającej się okazji;

– efektywne wykorzystanie środków — takie angażowanie dostępnych zasobów, które mimo

podwyższonego ryzyka stwarza możliwość wykorzystania nadarzającej się okazji przy jednoczesnej

maksymalizacji osiąganej wartości;

– pełna kontrola na posiadanymi zasobami — oznaczająca racjonalizację ich wykorzystania, tj.

angażowanie tylko takich zasobów i tylko wtedy, gdy są rzeczywiście nieodzowne;

– bezpośredni kontakt ze wszystkimi pracownikami i całym otoczeniem poprzez dostosowana do tego

typu komunikacji struktury zarządzania;

– ekwiwalentność systemu zarządzania — stosowanie systemu, zgodnie z którym wynagrodzenie nie

jest świadczeniem ze strony pracodawcy, lecz ekwiwalentem za uzyskane wyniki.

8

Jednocześnie w tych podejściach nastąpiła głęboka demistyfikacja przedsiębiorczości jako procesu czysto

intuicyjnego, na rzecz efektywnego zarządzania, którego można się nauczyć. Bycie przedsiębiorczym jest tu

postrzegane jako złożona forma zachowania, wymagająca przede wszystkim wiedzy, pasji, ciężkiej pracy,

aktywnego uczenia się podpartych umiejętnościami podejmowania decyzji strategicznych.

2. Przedsiębiorca a pojęcia pokrewne

Identyfikacja przedsiębiorcy i jego ekonomicznych funkcji wymaga odróżnienia od pojęć, które w języku

potocznym są często postrzegane jako jego bezpośrednie synonimy — kapitalista (rentier), menadżer

(kierownik). Nawet pobieżna analiza wskazuje na szereg gruntownych różnic w zakresie motywów działania,

posłannictwa, stosunku do ryzyka czy horyzontu działania omawianych typów. Przedsiębiorca najsilniej jest

zorientowany na tworzenie nowych i trwałych wartości oraz struktur. Natomiast menedżer i rentier

w większym zakresie są skupieni tylko na własnym doraźnym interesie. Wybiórcze łączenie różnych cech

omawianych decydentów gospodarczych prowadzi do bałaganu definicyjnego, w efekcie powstają

i funkcjonują swego rodzaju hybrydy pojęciowe zaciemniające właściwy obraz i przyczyniające się do

licznych nieporozumień.

Tabela 1. Podstawowe różnice pomiędzy przedsiębiorcą, menedżerem i kapitalistą

Cechy: Przedsiębiorca Menedżer (kierownik) Kapitalista (rentier)

Motywy niezależnośd,

samorealizacja awans, pozycja, nagroda

pomnażanie majątku,

dusza hazardzisty

Posłannictwo chęd tworzenia kariera niezależnośd

Stosunek do ryzyka kalkulacja i średnia

ostrożnośd minimalizacja i unikanie otwartośd

Wiodące zasoby pomysły wiedza pieniądze

Horyzont działania trwanie i rozwój biznesu,

długa perspektywa (5-10

lat)

bieżąca ocena

efektywności, krótki okres

(do roku)

optymalizacja okazji

Relacja z najbliższym

otoczeniem

porozumienie i współpraca,

relacje sieciowe powiązania hierarchiczne alienacja i niezależnośd

Przywiązanie do

firmy/organizacji

silne związki emocjonalne,

otwartośd i akceptacja dla

zmian

ograniczone brak przywiązania

Postawa wobec otoczenia konstruktywnie krytyczna akceptująca obojętna

Charakter podejmowanych

zmian powodowane wizją, trudne

do imitowania

wymuszone przez

otoczenie, łatwe do

imitowania

przewidywanie i adaptacja

do zmian w otoczeniu

Źródło: Opracowanie własne.

9

3. Przedsiębiorcy w teorii ekonomii — Cantillon i przedstawiciele ekonomii klasycznej

Pierwszą teoretyczną koncepcję przedsiębiorcy stworzył wspomniany już Richard Cantillon. U podstaw jego

modelu, opracowanego w duchu ekonomii fizjokratycznej, leży stwierdzenie, że źródłem bogactwa jest

ziemia, której praca nadaje właściwą postać. Własność ziemi jest według naturalnego prawa przypisana

monarsze i właścicielom ziemi. Jednocześnie dysponenci zasobów nie zawsze są zainteresowani

przedsięwzięciami gospodarczymi ze względu na ryzyko i odpowiedzialność. Przekazują swoje prawa osobom

zainteresowanym podejmowaniem działań gospodarczych. Wszyscy mieszkańcy państwa, oprócz władcy

i feudalnych właścicieli ziemskich, pozostają w zależności i można ich podzielić na dwie kategorie:

– przedsiębiorcy — pobierający wynagrodzenie niepewne;

– ludzie płatni — pobierający wynagrodzenie określone, jednocześnie przez czas, gdy z niego

korzystają wykonują określone czynności.

Cantillon zauważył, że występujące na rynkach rozbieżności cen na określone dobra tworzą okazję do tego

by kupić taniej i sprzedać drożej. Odkrył w ten sposób mechanizm arbitrażu doprowadzający

konkurencyjne rynki do równowagi. Cantillonowski przedsiębiorca wykorzystuje niezrealizowane możliwości

zysku, podejmuje ryzyko kupując po cenie pewnej, dla odsprzedaży po cenie niepewnej (Blaug, 1994).

Ryzyko wynikające z braku pewności przewidywań co do przyszłej ceny czyni rzemieślników, kupców,

bankierów przedsiębiorcami, a przedsiębiorczość jest tutaj polowaniem na okazję nierównowagi, która daje

perspektywę zysku nadzwyczajnego.

Cantillon wyróżnił cztery kategorie przedsiębiorców:

– dzierżawca,

– kupiec,

– przedsiębiorca pracy własnej (malarze, lekarze i in., także złodzieje, prostytutki i żebracy),

– przedsiębiorca tkacki.

Dokonał również wyraźnego rozróżnienia pomiędzy funkcjami przedsiębiorcy i kapitalisty. Jego zdaniem,

działania przedsiębiorcze nie muszą dotyczyć tylko procesów wytwórczych oraz angażować prywatnych

funduszy przedsiębiorcy.

Ojcowie ekonomii klasycznej (A. Smith i D. Ricardo) mimo, że znali dorobek teoretyczny Cantillona, nie

zwrócili uwagi na jego analizę zjawiska przedsiębiorczości. Smith co prawda wspomina o różnicy pomiędzy

funkcjami pełnionymi przez kapitalistę, dostawcę kapitału a kierownikiem zarządzającym danym

przedsięwzięciem, nie rozwija jednak zagadnienia (A. Smith mówił o „pieniężnych interesach” bezczynnych

inwestorów w odróżnieniu od biznesmenów czynnie zatrudniających kapitał). Ówczesnych angielskich

określeń pojęcia przedsiębiorca (undertaker czy projector) używał wyłącznie w odniesieniu do właściciela

przedsiębiorstwa. Ricardo dostrzegał, że kapitalista, który pierwszy wprowadzi nowe rozwiązanie (np.

urządzenie) zbierze prawdopodobnie nadzwyczajne dochody. Nie dostrzegł jednak, że zdolność innowacyjna

może odróżnić jednego kapitalistę od innych. Ekonomiści klasyczni uważali produkcję i inwestowanie

kapitału za procesy autonomiczne regulowane przez „niewidzialną rękę rynku”, a zachowania ludzkie

wynikały z danych wszystkim przymiotów (homo economicus). To stanowisko polegające na łączeniu funkcji

przedsiębiorczych z czystą własnością kapitału silnie zaważyło w ekonomii klasycznej i neoklasycznej na

postrzeganiu osoby przedsiębiorcy jako kapitalisty o wielu twarzach. Za częściowe usprawiedliwienie

łączenia kapitalisty z przedsiębiorcą należy uznać, że typowy osiemnasto- i dziewiętnastowieczny

przemysłowiec musiał być jednocześnie jednym i drugim. Zagadnienie to szeroko dyskutuje Schumpeter

10

(1960) wskazując formalnie na połowę poprzedniego wieku jako moment rozróżnienia funkcji kapitalisty–

właściciela i przedsiębiorcy. Wskazuje jednocześnie na J.S. Mila jako ekonomistę który to rozróżnienie

w anglosaskiej literaturze ekonomicznej zapoczątkował, nie zerwał jednak ze smithowsko–ricardiańską

tradycją pojmowania przedsiębiorcy, jako kapitalisty o wielu obliczach.

Dopiero w drugiej połowie XIX w. rozwój nowych form organizacji przedsiębiorstwa (spółka z o.o.,

komandytowa czy akcyjna) doprowadził do wyraźnego oddzielenia obydwu funkcji. Na proces ten zwrócił

uwagę J.S. Mill rozróżniając: kapitalistę-właściciela, którego znajdujemy głównie w małych firmach oraz

kierownika wynajętego przez kapitalistę do zarządzania dużym przedsiębiorstwem. Dostrzegając

różnice w sprawności zarządzania obydwu typów wskazuje Mill na dominację w przyszłości kierownika oraz

konieczność transformacji przedsiębiorcy w menedżera. Dotychczasowy kapitalista–właściciel w związku

z rozwojem rozmiarów przedsiębiorstwa traci bowiem możliwości zarządzania i kontroli nad biznesem.

Jednocześnie duże firmy są w stanie przyciągnąć (poprzez atrakcyjne wynagrodzenia) na stanowiska

menadżerskie osoby o odpowiednim poziomie wiedzy, inteligencji i innych cech zapewniających powodzenie

kierowanych przedsięwzięć gospodarczych. Te atrybuty wynajętych kierowników mają w pełni

zrekompensować mniejsze zainteresowanie ryzykiem i zapewnić optymalizację wyników ekonomicznych.

Ten nurt rozważań kontynuuje A. Marshall i w połączeniu z krytycznym względem osoby przedsiębiorcy

dorobkiem T. Veblena, ustanawia podstawy koncepcji kapitalizmu menedżerskiego.

Dorobek teoretyczny Cantillona rozwinął Jean B. Say — jeden z największych popularyzatorów teorii

ekonomicznej A. Smitha we Francji i na kontynencie. Ugruntował on ostatecznie francuskie korzenie

teorii przedsiębiorczości odchodząc w tym obszarze znacznie od poglądów swojego „mistrza”.

Przedsiębiorca według Saya „przenosi zasoby ekonomiczne z obszaru o niższej na obszar o wyższej

wydajności i uzysku”. Funkcją przedsiębiorcy jest kombinowanie czynników wytwórczych (pracy, kapitału

i ziemi) i doprowadzanie do ich najefektywniejszego połączenia. Na uwagę zasługuje funkcjonalny podział

pracy ludzkiej między: naukowcem, przedsiębiorcą i pracownikiem najemnym. Rolą przedsiębiorcy jest

umiejętne łączenie wiedzy i pracy najemnej. Dla podjęcia działalności gospodarczej niezbędne są

umiejętności (talenta przemysłowe) oraz kapitał. „Talenta przemysłowe” zdobywa się nauką

i doświadczeniem, a kapitał tworzy (akumulacja z poprzednich przedsięwzięć) lub pożycza. Przedsiębiorca

łączy zasoby wytwarzając określony produkt, a w wyniku jego sprzedaży oczekuje zwrotu zużytego kapitału

i innych poniesionych nakładów (płaca, procent, dzierżawa) oraz zysku dla siebie.

Kolejny istotny krok na drodze do współczesnych teorii przedsiębiorczości uczynił niemiecki fizjokrata

Johann H. von Thünen łącząc koncepcję przedsiębiorcy z zyskiem i niepewnością. Zdefiniował między innymi

zysk przedsiębiorcy jako dochód pozostający z łącznego zysku z działalności gospodarczej po opłaceniu:

– procentu od zainwestowanego kapitału;

– płac kierownictwa;

– stawki ubezpieczeniowej od dającego się skalkulować ryzyka strat.

Przedsiębiorca otrzymuje wynagrodzenie w zamian za podjęcie nieprzewidywalnego ryzyka, którego nie

zechce pokryć żadne towarzystwo asekuracyjne. U Thünena pojawia się również rozróżnienie pomiędzy

menadżerem a przedsiębiorcą. Menadżer został zdefiniowany jako zastępca przedsiębiorcy ze stałym

dochodem. Autor podkreśla szczególną rolę przedsiębiorcy w sytuacjach kryzysowych, wynikającą z woli

ratowania swoich zasobów ulokowanych w biznesie. Sposobem na ratunek firmy jest adaptacja nowych

11

pomysłów i idei (innowacji). Przedsiębiorca w poszukiwaniu dróg wyjścia z kryzysowych sytuacji, zgodnie ze

starym powiedzeniem „potrzeba matką wynalazku” staje się wynalazcą i odkrywcą nowych zastosowań.

4. Przedsiębiorczość a ekonomia neoklasyczna

Rewolucja marginalna lat 70. XIX stulecia odsunęła uwagę od kwestii wewnętrznej organizacji

przedsiębiorstwa, eliminując w ten sposób z horyzontu rozważań ekonomicznych osobę kapitalisty, jak

również przedsiębiorcy. Koncentracja rozważań ekonomicznych na zagadnieniach równowagi statycznej

w warunkach konkurencji doskonałej eliminuje potrzebę teorii przedsiębiorczości w wiodącym nurcie analizy

ekonomicznej na ponad sto lat. Jednocześnie omawiana eliminacja przedsiębiorcy z rozważań

ekonomicznych nie nastąpiła w jednym momencie. Twórcy ekonomii marginalnej (L. Walras i C. Menger)

oraz ojciec syntezy neoklasycznej (A. Marshall) dostrzegali organizacyjne, koordynacyjne i arbitrażowe

funkcje przedsiębiorcy. Szczególnie Marshall podkreślał powstanie „klasy przedsiębiorców” jako jeden

z istotniejszych wynalazków cywilizacji zachodu.

W dążącym do formalizacji głównym nurcie ekonomii, głównie ze względu na problemy z ujęciem funkcji

przedsiębiorcy w modelach ekonometrycznych, następuje eliminacja jego osoby z rozważań teoretycznych.

Można uznać, że osoba przedsiębiorcy stała się ofiarą procesu unaukowiania ekonomii. Wiodący problem

ekonomii neoklasycznej dotyczył bowiem próby odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób rynkowy system

gospodarczy alokuje ograniczone zasoby? Nie pojawiało się natomiast pytanie: skąd się biorą

przedsiębiorstwa i przedsiębiorcy? Racjonalnie kształtujące się pod wpływem „smithowskiej niewidzialnej

ręki rynku” — cena, popyt i podaż — są kluczem do równowagi rynkowej, która jest osiągana

automatycznie, jeśli nikt (państwo lub inne podmioty) nie „psuje” cen i nie tworzy barier w wolnym handlu.

W tych warunkach przedsiębiorca staje się tylko peryferyjnie działającym kalkulatorem, arytmometrem

zrównującym marginalny dochód z marginalnym kosztem w celu osiągnięcia optimum produkcji. Modele

ekonometryczne zostały zaprojektowane jako narzędzie rozwiązywania problemów dobrze zdefiniowanych

z dostępem do pełnej informacji. w tych warunkach w rozważaniach ekonomicznych nie ma miejsca dla

działań nadzwyczajnych, jakich oczekujemy od przedsiębiorców. To podejście zostało określone pojęciem

depersonifikacji procesu rynkowego. Szczególnie ostro postawił tą kwestię Peter F. Drucker:

„Klasyczna ekonomia, łącznie ze zwolennikami Keynesa, Friedmana i doktryny

podażowej, nadal optymalizuje to, co istnieje — skupia uwagę na maksymalnym

wykorzystaniu istniejących zasobów i dąży do ustalenia równowagi. Nie potrafi zająć

się przedsiębiorcą, lecz zalicza go do mglistego królestwa „sił zewnętrznych” razem

z klimatem i pogodą, rządem i polityką, zarazą i wojną, a także techniką.”

Konsekwencją tego stanu jest zawartość większości podręczników ekonomicznych — bogatych w analizy

zachowań konsumenta, maksymalizację zysku przedsiębiorstwa, teorie płac, a ubogich w zagadnienia zmian

techniki, rozwoju firm, przyczyn bogactwa i ubóstwa narodów oraz teorię przedsiębiorczości. Ignorowanymi

próbami przełamania tego stanu były na początku XX w. prace A. J. Schumpetera oraz F. Knighta

traktowane przez większość współczesnych im ekonomistów z przymrużeniem oka.

Na uwagę zasługuje rozwój koncepcji menadżerskich, które dodatkowo odsuwają w cień dyskusję

o przedsiębiorczości. To menadżer miał w nowoczesnej gospodarce rynkowej ostatecznie zastąpić

przedsiębiorcę. Koncentracja dyskusji o efektywności gospodarowania na efektach skali i dużych strukturach

12

gospodarczych uzasadniała to podejście. Osobę przedsiębiorcy i małą firmę zaczęto traktować jako relikt

przeszłości oraz schyłkowy i mało efektywny, świadczący o zacofaniu, element struktur gospodarczych.

W latach 60. zaczynają przebijać się wątpliwości co do przyjętych w dyskusji ekonomicznej założeń, tworząc

tym samym podstawy dla renesansu przedsiębiorczości. Na uwagę zasługują prace H. Lebensteina,

W. Baumola, I. Kirznera i M. Cassona.

5. Przedsiębiorczość w teoriach firmy

W tradycyjnym wykładzie ekonomii od ponad 200 lat przyjmuje się założenie, że przedsiębiorstwa po prostu

istnieją, będąc mechanicznym produktem działania smithowskiej niewidzialnej ręki rynku. Nie podejmuje się

dyskusji nad mechanizmami tworzenia firm i roli w tym procesie przedsiębiorcy. Uznając, że wiodącym

przedmiotem rozważań jest funkcjonowanie rynków, to do analizy wystarczy traktowanie przedsiębiorstwa

jako wyodrębnionej ekonomicznie, prawnie i organizacyjnie jednostki gospodarującej. Jednocześnie przyjęto

ciche założenie, że w gospodarce istnieją nieograniczone zasoby przedsiębiorczości i potencjalnych

przedsiębiorców, a koszt utworzenia przedsiębiorstwa jest zerowy. Samo przedsiębiorstwo potraktowano jak

zbudowaną do maksymalizacji zysku „czarna skrzynkę”. Ekonomista przygląda się, co dzieje się na „wejściu”

i „wyjściu”, obserwując z jednej strony ilość i rodzaj dostarczanych czynników produkcji, a z drugiej

wytworzony produkt i jego sprzedaż na rynku. Jedynym problemem jest takie połączenie dostępnych

czynników wytwórczych, aby w danych warunkach technologicznych i rynkowych maksymalizować zysk lub

zminimalizować koszty. Wzrost firmy natomiast rozpatrywano przez pryzmat efektów skali: im większe

przedsiębiorstwo, tym większe szanse poprawy efektywności. Poszukiwano tym samym metod

optymalizujących wyniki działania, pomijając to, co dzieje się wewnątrz przedsiębiorstwa. Jednocześnie nie

można zarzucić neoklasycznej teorii firmy wewnętrznej logiki i prostoty, pozwalającej na zastosowanie

narzędzi i technik analizy ilościowej, co bez wątpienia wpłynęło na jej atrakcyjność poznawczą

i dydaktyczną.

Już w latach 30. XX wieku zaczęto dostrzegać, że model przedsiębiorstwa optymalizującego nie przystaje do

rzeczywistości, a dorobek głównego nurtu ekonomii w zakresie teorii przedsiębiorstwa jest niewystarczający

i niekompletny dla zrozumienia współczesnych procesów gospodarczych. Za początek krytyki neoklasycznej

teorii przedsiębiorstwa przyjmuje się powszechnie artykuł angielskiego instytucjonalisty R.H. Coase’a The

Nature of the Firm, „Economica” 1937 r.

Nowe podejścia do teorii firmy radykalnie zrywają z dotychczasowymi założeniami, wprowadzając

jakościowo nowe elementy, często trudne do pogodzenia z tradycyjnym myśleniem ekonomicznym. Krytyce

są poddawane podstawowe założenia mikroekonomii, np.:

– racjonalność homo economicus (leibensteinowska nieefektywność X, „teoria agencji”),

– podział na podstawowe mikropodmioty — przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe (teoria „mikro-

mikro”),

– naturalne dążenie gospodarki do stanu równowagi (schumpeterowska „twórcza destrukcja”).

W konsekwencji powstało wiele nowych szkół i kierunków rozważań, nie mieszczących się w tradycyjnym

modelu ekonomii neoklasycznej i wyodrębnianych pod wspólna nazwą: alternatywne teorie firmy. Nie można

jednak mówić o nowej, pełnej teorii przedsiębiorstwa, lecz o wycinkowych próbach analizy wybranych

aspektów funkcjonowania podmiotów gospodarujących.

13

Wśród powstających alternatywnych teorii firmy na szczególną uwagę zasługuje nurt przedsiębiorczy,

zakładający dla wyjaśnienia zachowania przedsiębiorstwa potrzebę wprowadzenia do rozważań kategorii

przedsiębiorcy. Punktem wyjścia jest rewizja dwóch założeń ekonomii neoklasycznej (Gruszecki, 2002):

1) model firmy może pomijać (zwłaszcza w pierwszym stadium rozwoju) kreatywną rolę przedsiębiorcy;

2) małe i średnie firmy nie różnią się istotnie strukturą celów, zachowań, kulturą organizacyjną od

wielkich korporacji.

Obydwa zastrzeżenia najszerzej zostały rozwinięte w schumpeterowskiej teorii rozwoju

gospodarczego oraz biologicznych teoriach firmy. Schumpeter zerwał z klasycznym założeniem

o dążeniu mechanizmu rynkowego do stanu równowagi oraz traktującej wszelkie odchylenia jako wpływ

czynników zewnętrznych. W osobie przedsiębiorcy innowatora wskazuje mechanizm rynkowy destrukcji

(tzw. „twórcze niszczenie”) zastępującej „dobre” — „lepszym”.

W biologicznych teoriach odnajdujemy natomiast próby odniesień do pojęć i zjawisk z nauk biologicznych:

– homeostaza oznaczająca zdolność do samoregulacji podstawowych procesów w krótkim okresie

tak, aby zachować równowagę między firmą a jej otoczeniem; przetrwanie zależy od równowagi

homeostatycznej, a nie maksymalizacji zysku;

– organizacyjny cykl życia wykorzystywany do analizy rozwoju firmy w długim czasie;

– adaptacja do otoczenia metodą „prób i błędów”;

– zjawisko „uczenia się” i utrwalania sposobów reakcji na szanse i zagrożenia, które prowadzi do

wypracowania indywidualnych wzorów postępowania na bazie zgromadzonych doświadczeń.

6. Stanowiska teoretyczne „wrogie” przedsiębiorcy

W tradycji ekonomicznej znajdujemy dwa zdecydowanie nieprzychylne przedsiębiorcy podejścia teoretyczne.

Pierwsze pojawiło się w połowie XIX w. na bazie społecznej krytyki tzw. „kapitalizmu manchesterskiego”

Stanowisko angielskich klasyków łączące funkcje dostarczyciela kapitału i przedsiębiorcy przyjął Karol Marks

rozwijając ponury obraz „kapitalisty–wyzyskiwacza”, właściciela środków produkcji, zawłaszczającego część

pracy i dochodu robotnika. Procesy gospodarcze mają wynikający z logiki gospodarki kapitalistycznej

autonomiczny charakter uzależniony od strumienia kapitału. Wzrost zysków można uzyskać zmuszając siłę

roboczą do dodatkowego wysiłku lub wprowadzając nowe maszyny. W tym modelu nie ma miejsca dla

kreatywnej osobowości, aktywnie kształtującej procesy wytwórcze. Poglądy Marksa miały decydujący wpływ

na stanowisko konstruktorów modelu gospodarki socjalistycznej. Przedsiębiorca–kapitalista był głównym

wrogiem klasowym, którego w pierwszej kolejności należy wyeliminować ze społeczeństwa. Poglądy Marksa

legły u podstaw wrogości wobec prywatnych przedsiębiorców w gospodarkach objętych rewolucją

proletariacką. Model gospodarki centralnie planowanej zakładał pełną eliminację przedsiębiorcy jako

elementu wrogiego ideologicznie i klasowo. Jego miejsce na poziomie makroekonomicznym miał zająć

„geniusz” centralnego planisty, identyfikującego potrzeby społeczne i dostępne zasoby, a na poziomie

operacyjnym — urzędnik-menedżer. Rzeczywistość realnego socjalizmu udowodniła pełną utopię tego

podejścia i zaowocowała wynaturzonymi formami socjalistycznej przedsiębiorczości.

Kolejny niepochlebny obraz przedsiębiorcy w rozważaniach ekonomicznych pojawił się na przełomie XIX i XX

w. i jest związany z twórcą ekonomii instytucjonalnej Thorsteinem Veblenem.

14

Autor wskazuje na potrzebę pojawiającego się wraz z rozwojem gospodarczym rozróżnienia pomiędzy

przysłowiowym „robieniem” pieniędzy a wytwarzaniem dóbr. W konsekwencji ludzie zaangażowani

w działalność gospodarczą dzielą się na: wytwarzających dobra menedżerów produkcji, majstrów

i robotników oraz zarządzających przedsiębiorstwami, którzy zorientowani są wyłącznie na osiąganie

korzyści pieniężne. Przedsiębiorcę, przedstawiciela klasy próżniaczej nie interesuje wytwarzanie dóbr, ale

akumulacja i pomnażanie dochodów. Jego motywacje i zachowania pozostają w sprzeczności z założeniami

efektywnego systemu ekonomicznego.

W opinii Veblena przedsiębiorca (w znaczeniu właściciel) jest zbędnym elementem systemu produkcyjnego

początku XX w. Zarządzanie przedsiębiorstwami przejmują płatni inżynierowie i manedżerowie

(technostruktura), a akcjonariusze, którym przypisywał funkcje właścicielskie, zajmują się spekulacjami

finansowymi. Przedsiębiorca nie przyczynia się do wytwarzania dóbr, lecz dąży do wywoływania przestojów

i wahań wartości (sabotuje system wytwórczy), aby wykorzystać wynikające z tego zamieszanie dla

osiągnięcia większego zysku. W tym kontekście pojawia się u Veblena ciekawa konkluzja, że wykształcenie

naukowe czyni człowieka niezdatnym do biznesu, a doświadczenie biznesu jest nie do pogodzenia ze

zdobywaniem wiedzy.

Obydwa stanowiska z pewnością miały duży wpływ na kształtowanie niechętnych przedsiębiorczości postaw

indywidualnych oraz szerokiego klimatu społecznego (np. przedsiębiorca to osoba, która nie chce się

zatrudnić i iść do normalnej pracy). Z drugiej strony to podstawa pomijania przedsiębiorcy w analizach

ekonomicznych, jako elementu niepewnego i podejrzanego.

7. Podstawy współczesnej teorii przedsiębiorczości

Przedsiębiorczość zrodziła się w pracach Cantillona, Saya, Milla, Schumpetera jako pojęcie ekonomiczne,

choć nie znalazła szczególnego miejsca w teoriach ekonomicznych. Postać przedsiębiorcy w ortodoksyjnym

nurcie ekonomii szczególnie od drugiej połowy XIX wieku była często ignorowana, bądź celowo pomijana.

Umiejętnie tą kwestię ujął Drucker — „każdy ekonomista wie, że przedsiębiorca jest ważny i że wywiera

określony wpływ, jednak dla ekonomistów przedsiębiorczość jest wydarzeniem metaekonomicznym, czymś,

co silnie oddziaływuje, a nawet kształtuje ekonomię, nie będąc jej częścią” (Drucker, 1992). Do dzisiaj

w wielu uznanych podręcznikach ekonomii nie znajdziemy pojęć: przedsiębiorca i przedsiębiorczość

(przykładem jest popularny na polskim rynku akademicki podręcznik D. Begga, S. Fischera

i R. Dornbuscha). Mimo prób depersonifikacji procesów ekonomicznych, przedsiębiorca pojawił się w wielu

nurtach teorii ekonomii, ale poza Schumpeterem nigdy nie zajął pierwszoplanowej pozycji. Obecność

przedsiębiorcy w gospodarce nie była kwestionowana, pozostawał on jednak w cieniu, a do jego funkcji jeśli

nawet były zauważane nie przykładano większego znaczenia. Przedsiębiorca pojawia się w nawiązaniu do

teorii zysku, realizacji przedsięwzięć innowacyjnych i nowych kombinacji zasobów lub kształtowania

„spontanicznego” porządku rynkowego (szkoła austriacka). W ostatnich trzech dekadach XX w. następuje

powolny wzrost zainteresowania przedsiębiorczością w rozważaniach teoretycznych. Jednocześnie

specyficzny „renesans przedsiębiorczości” ma swoje źródła przede wszystkim w obserwacji zachodzących

procesów ekonomiczno-społecznych.

15

W literaturze ekonomicznej powszechnie cytowane jest zestawienie dwunastu głównych zadań

przypisywanych przedsiębiorcy w procesie gospodarowania ze wskazaniem głównych teoretyków ekonomii

(w zestawieniu data pierwszego wydania kluczowej pozycji bibliografii), dostrzegających postać i funkcje

przedsiębiorcy w swoich pracach (Herbert, Link, 1988):

osoba podejmująca ryzyko związane z niepewnością: R. Cantillon (1755), J.H. v. Thünen (1826), F. Knight

(1921), L. v. Mises (1940), A.H. Cole (1949), G.L.S. Shackle (1955);

dostarczyciel kapitału: A.R.J. Turgot (1766), A. Smith (1776), A.C. Pigou, L. v. Mises (1940);

innowator: J. Bentham (1793), J.H. v. Thünen (1826), G. v. Schmoller (1900), W. Sombart (1903),

J.A. Schumpeter (1911), M. Weber (1920), F. Redlich (1949), P.F. Drucker;

osoba podejmująca decyzje: R. Cantillon (1755), C. Menger (1871), A. Marshall (1891), J.M. Keynes (1936),

L. v. Mises (1940), M. Casson (1982);

lider przemysłu: J.B. Say (1815), F.A. Walker (1876), A. Marshall (1891), W. Sombart (1903), J.A. Schumpeter

(1911);

menadżer/nadzorca: J.B. Say (1815), J.S. Mill (1859), C. Menger (1871), A. Marshall (1891);

organizator i koordynator zasobów: J.B. Say (1815), L. Walras (1860), J.B. Clark (1899), G. v. Schmoller

(1900), W. Sombart (1903), J.A. Schumpeter (1911); R.H. Coase, M. Casson (1982);

właściciel przedsiębiorstwa: F. Quesney (1758), A.C. Pigou, F.B. Hawley (1882);

osoba zatrudniająca czynniki wytwórcze: F.V. Wieser, F.A. Walker (1876), J.M. Keynes (1936);

dostawca/kontraktor: J. Bentham (1793);

arbiter: R. Cantillon (1755), L. Walras (1860), I. M. Kirzner (1973);

osoba dokonująca wyboru alternatywnych zastosowao różnych zasobów: R. Cantillon (1755), J.B. Say

(1815), I.M. Kirzner (1973).

Wskazane kierunki interpretacji ekonomicznych funkcji ukazują głęboki dualizm natury przedsiębiorczości.

Jednocześnie istotna jest uwaga L. v. Misesa, że jeśli w ekonomii mówimy o przedsiębiorcy, to mamy na

myśli funkcję, a nie człowieka.

Rozwój współczesnej teorii przedsiębiorczości polega na ponownym odkrywaniu dorobku pionierów ekonomii

w powiązaniu z czterema koncepcjami teoretycznymi rozwiniętymi w XX wieku i związane z nazwiskamiŁ

Józefa A. Schumpetera, Franka Knighta, Izraela Kirznera i Marka Cassona. Należy podkreślić, że

żaden z wymienionych ekonomistów nie należał do głównego nurtu myśli ekonomicznej, a ich koncepcje

odbiegały od dominującego standardu wykładu. Punkt wyjścia i podstawę dyskusji stanowią następujące

funkcje przedsiębiorcy w procesach gospodarczych:

– wprowadzanie innowacji i twórcza destrukcja;

– zdolność do kalkulacji ryzyka i działania w warunkach niepewności;

– arbitraż i odkrywanie okazji;

– koordynacja rzadkich zasobów.

Zaproponowana systematyka umożliwia syntetyczne spojrzenie na zjawisko przedsiębiorczości i wskazuje na

główne ekonomiczne osie dyskusji. Jednocześnie potrzebna jest szeroka dyskusja nad przedsiębiorczością,

uwzględniająca dorobek innych dziedzin nauki. Zrozumienie fenomenu przedsiębiorczości wymaga podejścia

holistycznego.

16

8. Schumpeterowska „twórcza destrukcja”

J. A Schumpeter stworzył romantyczną wizję przedsiębiorcy — „kapitana przemysłu”, będącego głównym

nośnikiem zmian, postępu i rozwoju gospodarczego. Autor zerwał z powszechną w ekonomii koncepcją

równowagi ogólnej i samoczynnego dążenia rynku do równowagi. Gospodarka, w której nie następują

zmiany o charakterze endogenicznym, wpada w stan rutynowego ruchu okrężnego. w takiej gospodarce nie

istniałyby zyski, a stopa procentowa musiałyby spaść do zera. Różnorodne czynniki wywołujące zmiany

w systemie ekonomicznym Schumpeter podzielił na zewnętrzne i wewnętrzne, skupiając uwagę na analizie

czynników wewnętrznych, do których zaliczył:

– zmiany w gustach nabywców będące efektem suwerenności konsumentów;

– zmiany w zasobach produkcji w wyniku wzrostu ludności i bogactwa;

– skokowe zmiany polegające na nowym sposobie wykorzystania czynników produkcji, nowe

kombinacje nazwane innowacjami.

Przedsiębiorca w dynamicznym schumpeterowskim modelu jest nośnikiem mechanizmu zmian, jednostką

zdolną do wprowadzania nowych kombinacji, czyli realizacji przedsięwzięć innowacyjnych. Funkcją

konstytuującą przedsiębiorcę jest wprowadzanie innowacji niezależnie od innych rodzajów działalności

związanych z prowadzeniem firmy. Najlepszym przykładem jest mała firma, gdzie przedsiębiorca jest

technologiem, własnym agentem kupna i sprzedaży, kierownikiem biura, szefem personalnym itp. Przy

realizacji tych zadań wykonuje specyficzne funkcje przedsiębiorcy. Wprowadzanie nowych kombinacji nie

jest rutyną czy zawodem, analogicznie jak podejmowanie i realizowanie decyzji strategicznych. Główne

funkcje przedsiębiorcy występują zawsze w połączeniu z innymi rodzajami jego aktywności (np. organizacja

i kierowanie firmą), które z reguły są bardziej widoczne od działalności zasadniczej.

Bazująca na zdolności realizacji nowych kombinacji schumpeterowska przedsiębiorczość jest osobliwym

stanem ducha, rzadkim przywilejem pewnego typu ludzi. W każdym społeczeństwie są osoby potrafiące

kroczyć tam, gdzie nikt jeszcze nie przeszedł, inni podążają za tym, kto był pierwszy, a jeszcze inni mogą

iść tylko w stadzie, ale na jego czele. W ten sposób Schumpeter charakteryzuje strukturę społeczeństwa pod

kątem ducha przedsiębiorczości w formie piramidy, wierzchołkiem której są przedsiębiorcy–innowatorzy

wyznaczający kierunki postępu ekonomicznego. Zmysł przedsiębiorczości jest typem zdolności

wyzwalającym siłę do pokonywania przeszkód, przesądów i własnych oporów dzięki wyższym od normalnych

zaletom umysłu i woli. Przedsiębiorczość wiąże się z realizacją funkcji przywódczych, które objawiają się

w sprzyjających warunkach zewnętrznych. Przywódca spełnia swoje funkcje dzięki autorytetowi i sile

indywidualności, a sam intelekt posiada drugoplanowe znaczenie.

Schumpeterowskiego przedsiębiorcy zasadniczo nie należy identyfikować z burżuazyjnym kapitalistą, mimo

że ma wiele jego cech. Może się on pojawiać na każdym szczeblu rozwoju cywilizacji jeśli tylko zaistniała

potrzeba realizacji funkcji przywódczej. W fazie przedkapitalistycznej ten typ przedsiębiorcy występował

sporadycznie, w kapitalizmie — tworzył elitę wśród jednostek gospodarujących, a w socjalizmie nastąpiła

kolektywizacja jego funkcji.

Przedsiębiorca innowator nie kalkuluje ryzyka, motywem jego działania jest misja i dążenie do osiągnięcia

często abstrakcyjnych celów. To gospodarczy rewolucjonista zastępujący obecne stany i struktury nowymi,

określanymi jako postęp. Proces wprowadzania innowacji, szczególnie o dużym poziomie nowości (innowacje

przełomowe) jest często szeroko kontestowany i trudny społecznie do zaakceptowania. Adaptacja nowych

17

rozwiązań burzy określony porządek ekonomiczno-społeczny co w tradycji schumpeterowskiej określane jest

pojęciem twórczej destrukcji. Opór przed „destrukcją” zmian technologicznych, możemy identyfikować

w różnych wymiarach, np.:

– Indywidualnym — nasze kwalifikacje i umiejętności mogą być nieprzydatne w nowych

przedsiębiorstwach, tracimy pracę a niejednokrotnie podstawy egzystencji. Stąd dość powszechny

pogląd, że innowacje zabijają miejsca pracy. Faktem jest, że zanikają niektóre zawody (kto dzisiaj

pamięta o rymarzach, bednarzach itp.), ale pojawiają się nowe, dostosowane do nowych wymagań

technologicznych czy organizacyjnych.

– Społecznym — ofiarami zmian technologicznych są często całe grupy zawodowe, a w przypadku

dużej przestrzennej koncentracji określonej działalności gospodarczej, może nastąpić zastój

gospodarczy całego regionu (w ten sposób powstają tradycyjne regiony przemysłowe). Eksponuje

się negatywne skutki zmian nie dostrzegając ich obiektywnego charakteru i korzyści z niego

wynikających. Opór przed postępem niesionym przez przedsiębiorcę innowatora może przyjąć

niejednokrotnie zorganizowany charakter, począwszy od buntu na naciskach politycznych i ochronie

prawnej kończąc.

Czy wiesz, że…

Przykładem zorganizowanego oporu był zapoczątkowany około 1760 r. w Scheffield ruch

robotników, chałupników, tkaczy, rzemieślników (od Neda Ludda określany jako ruch

luddystów) przeciwko mechanizacji procesów wytwórczych. Maszyny fabryczne będące

produktem pierwszej rewolucji przemysłowej miały byd przyczyną niskich płac i zagrażad

miejscom pracy. Przejawił się w celowym niszczeniu maszyn, urządzeo i instalacji

przemysłowych. Ruch ten jest uznawany za protoplastę związków zawodowych.

– Korporacyjnym — upadają przedsiębiorstwa, w tym duże niezdolne do przestawienia na nowe

produkty i technologie. Nieznane są przykłady przynajmniej w pierwszym okresie urynkowienia

nowych produktów producentów dyliżansów którzy przestawili by się na produkcję samochodów,

kowali przekształcających kuźnie w warsztaty naprawcze, czy producentów samochodów którzy

podejmują się produkcji samolotów, helikoptery itp. Postęp obejmujący nowe produkty następuje

częściej w małych firmach lub przez tworzenie nowych technologicznych przedsiębiorstw (np. Apple

— komputer osobisty, Microsoft — oprogramowanie, Daimler-Benz — samochód). Wiele jest

przykładów metod blokowania korporacyjnego innowacji w dostępie do rynku poprzez certyfikaty,

dopuszczenia do rynku, normy itp. (legendarnym przykładem jest Ustawa Locomotive Act z 1865

roku, która zablokowała rozwój przemysłu samochodowego w Anglii — zob. Herlinger, 1985).

Widzimy tym samym, jak nowe rozwiązania tworzące określoną nowa jakość życia konsumentów napotykają

na zorganizowany opór. Z reguły jednak wcześniej lub później, zaistnieją odpowiednie warunki

umożliwiające przedsiębiorcy wejście na rynek. Wtedy właśnie, w tym przychylnym otoczeniu pojawiają się

nowe przedsiębiorstwa i rodzi się nowy ośrodek nowoczesnej technologii.

Działania o charakterze przedsiębiorczym nie są zawodem, ani stanem trwałym. W praktyce oznacza to, że

trudno spotkać:

– osobę, która pozostaje przedsiębiorcą przez całe swoje życie;

– biznesmena, który ani na chwilę nie byłby przedsiębiorcą nawet w najskromniejszym zakresie.

Dzieje rodzin przedsiębiorców pokazują jednocześnie, że funkcji przedsiębiorczych nie można dziedziczyć.

18

Schumpeterowska teoria przedsiębiorcy-innowatora wniosła nowy powiew w teorie ekonomii oraz stanowiła

inspirację zarówno dyskusji, jak i dla nowych kierunków badań. Przez długie lata była traktowana

z przymrużeniem oka i uwzględniana w dyskusjach ekonomicznych ze względu wysoki poziom intelektualny

oraz barwną osobowość jej twórcy. Wypadało po prostu znać prace Schumpetera, mimo że nie weszły do

głównego nurtu myśli ekonomicznej.

Czy wiesz, że…

Sam Schumpeter wychowany przy dworze cesarskim w Wiedniu w okresie tworzenia swojej teorii

rozwoju gospodarczego określał siebie jako najlepszego kochanka w Wiedniu, największego znawcę

koni w Europie oraz najwybitniejszego ekonomistę na świecie. Jego wykłady po wyjeździe do USA

cieszyły się wielkim zainteresowaniem.

Sytuacja uległa diametralnej zmianie na przełomie lat 70. i 80. XX wieku. Obserwowane tendencje

rozwojowe w gospodarkach państw wysokorozwiniętych „wymusiły” na nowo odkrycie dorobku Schumpetera

i wskazały na szczególną aktualność. Gospodarka oparta na wiedzy, globalizacja, renesans

przedsiębiorczości okazały się bliskie przewidywaniom autora z początku XX wieku. Aktualność podejścia,

mimo upływu ponad 60 lat, pozwoliła okrzyknąć nadchodzący XXI wiek erą „schumpeterowskiego twórczego

destruktora”.

9. Teoria niepewności i zysku przedsiębiorcy

Niecałe dziesięć lat po Schumpeterze pojawiła się druga rozwinięta koncepcja konstytuująca

przedsiębiorczość i przedsiębiorcę w teorii ekonomii. Jej autorem jest amerykański ekonomista,

przedstawiciel szkoły chicagowskiej Frank Knight. Punktem wyjścia w rozważaniach Knighta jest

thünenowskie rozróżnienie między ryzykiem i niepewnością — pojęć traktowanych przez wielu jako

synonimy. Ryzyko zostało zdefiniowane jako takie odchylenia od stanów oczekiwanych, które można

względnie ściśle przewidzieć przy pomocy rachunku prawdopodobieństwa. Przeprowadzenie rachunku

powoduje, że ryzyko można potraktować jako element kosztów produkcji wliczając wartość polisy

ubezpieczeniowej. Pozostają jednak odchylenia od oczekiwań, których nie można przewidzieć

i skwantyfikować. Powstają w ten sposób niemierzalne dewiacje rodzące zachowania przedsiębiorcze.

Istnienie niepewności, co do przyszłości umożliwia przedsiębiorcom osiąganie zysku, mimo doskonałej

konkurencji i długookresowej równowagi. Ponieważ produkcja odbywa się pod dyktando konsumenta, popyt

na czynniki wytwórcze jest pochodny w stosunku do oczekiwanego popytu na dany produkt, przedsiębiorca

musi spekulować, co do ceny swego produktu końcowego. Jednocześnie wyznaczenie ceny produktu

końcowego nie jest możliwe bez wiedzy o wypłatach na rzecz czynników wytwórczych. Przedsiębiorca

rozstrzyga ten dylemat z góry zakładając, po jakiej cenie może udać mu się sprzedać wytwarzany produkt.

Czynniki wytwórcze są zatrudnione na podstawie umowy najmu wobec czego antycypowana wartość

krańcowa musi zostać im wypłacona. Przedsiębiorcy pozostaje prawo do dochodu rezydualnego nie objętego

żadnym kontraktem, jeśli faktycznie wpływy okażą się wyższe od przewidywanych. Tego okazjonalnego

dochodu jednocześnie nie można uznać za cenę, którą trzeba zapłacić za wykonanie określonej usługi,

inaczej za koszt „stawiania czoła niepewności”, ponieważ sugerowałoby to związek między poziomem zysku,

a ciężarem niepewności. w przeciwnej sytuacji ponoszenie ciężaru niepewności nabrałoby cech czynnika

19

wytwórczego i można by swobodnie zastosować teorię produktywności krańcowej. Zyski tym samym byłyby

równe krańcowemu produktowi czynnika przedsiębiorczości i stanowiłyby standardowy element kosztów

produkcji. Podejmowanie działań w warunkach niepewności tworzy warunki dla powstania zysku jako „renty

przedsiębiorczości”, stanowiącej okazjonalną i przypadkową różnicę między oczekiwanymi a zrealizowanymi

dochodami przedsiębiorstwa. W gospodarce stacjonarnej, w której wszystkie zdarzenia są w pełni

przewidywalne, omawiana nadwyżka musi zaniknąć.

U Knighta można rozróżnić dwa oblicza działań przedsiębiorczych w warunkach niepewności:

– makroekonomiczna funkcja oceny rynkowych dostosowań produkcji wynikających ze zmieniającej

się sytuacji na rynku;

– mikroekonomiczna funkcja związana z koniecznością podejmowania ciągłych decyzji.

Jednocześnie postać przedsiębiorcy charakteryzuje się następującymi cechami:

– jest decydentem i właścicielem przedsiębiorstwa, a jego zasadniczy dochód ma rezydualny

charakter;

– produkuje na rynek i musi potrzeby innych ludzi (konsumentów) ocenić;

– podejmuje decyzje o przyszłym rozwoju i wykorzystaniu czynników wytwórczych.

Przynależny przedsiębiorcy zysk daje w świecie kapitalistycznym precyzyjną i niezależną od opinii innych

ludzi miarę zwycięstwa i powodzenia. Stanowi tym samym kryterium oceny umiejętności biznesowych.

Wszyscy ludzie mogą konkurować o pozycje przedsiębiorcy, jednak ich szanse są zróżnicowane w zależności

od stosunku do ryzyka — skłonności lub awersji.

10. Arbitraż i odkrywanie okazji

Trzecia z koncepcji przedsiębiorczości wyrasta z tradycji szkoły austriackiej Ludwiga von Misesa oraz

Friedricha von Hayeka i jest bezpośrednio związana z nazwiskiem Izraela Kirznera. Istotą przedsiębiorczości

w prezentowanym podejściu jest tzw. „czujność” na stany nierównowagi rynkowej, wynikające

z międzyokresowych i międzyregionalnych rozbieżności popytu i podaży. Kirznerowski przedsiębiorca

bezpośrednio nawiązuje do wyjściowej w teorii przedsiębiorczości cantillonowskiej koncepcji arbitrażu.

Przedsiębiorcę tworzy wrażliwość na niedostrzegane przez innych zmiany warunków rynkowych tworzących

okazje dla potencjalnych źródeł zarobku. Identyfikowane w otoczeniu różnice w warunkach działania, cenach

i kosztach stanowią szansę dla podjęcia działalności gospodarczej. Przedsiębiorca-arbiter odkrywa

pojawiające się okazje, reagując na nie popycha procesy rynkowe poprzez maksymalizację indywidualnych

korzyści w kierunku stanów równowagi. Okazje wyczerpują się w wyniku działań przedsiębiorców

i konkurencji rynkowej. Wzorzec decyzji w danym momencie różni się od analogicznego wzorca w kolejnym

okresie, tworząc przewagi konkurencyjne oparte na dostępie do wiedzy i informacji dla najbardziej

przedsiębiorczych uczestników gry rynkowej. W wyniku konkurencji następuje uzupełnienie wiedzy przez

poszczególnych uczestników rynku, prowadzące do eliminacji okazji generujących zyski. Kirzner uważał

konkurencję i przedsiębiorczość za zjawiska wzajemnie się uzupełniające oraz niezbędne dla dynamiki

rynkowej i kształtowania kluczowego dla szkoły neoaustriackiej hayekowskiego „spontanicznego porządku”.

Przedsiębiorczość jest tym samym elementem rywalizacji o potencjalne korzyści, a przedsiębiorca musi

bezustannie uczyć się, weryfikować swoje decyzje, zdobywać doświadczenie i wiedzę.

20

Kirznerowskiego przedsiębiorcę cechuje specyficzne „wyczulenie” na nadążające się okazje i umiejętność

selektywnej koncentracji uwagi na określonych kategoriach szans, wykraczające poza tradycyjny

mechanizm maksymalizacji korzyści w procesie decyzyjnym. Przedsiębiorca dostrzega wybrane aspekty

złożonej rzeczywistości, których inni nie pokusili się zinterpretować lub jest w stanie odczytać je na nowo,

w inny, niekonwencjonalny sposób. W konsekwencji często jest charakteryzowany jako samotnik,

przeciwstawiający się tłumowi dziwak, postrzegający świat inaczej niż wszyscy pozostali. Odkrywanie okazji

wynika z bacznej obserwacji otoczenia, wsłuchiwania się w głosy konsumentów i rynku oraz szybkiej reakcji

na zmieniające się oczekiwania. Jednocześnie podstawą działań przedsiębiorczych jest nie tyle wiedza

o rynku, a raczej umiejętności poszukiwania i przetwarzania informacji rynkowych. Każdy tym samym może

być przedsiębiorcą, ponieważ zasoby nie są ograniczeniem dla odkrywcy okazji. Kirzner dopuszcza również

istnienie przedsiębiorcy w korporacji, o ile menadżer wykorzystuje okazje dla osobistych korzyści!

Indywidualne zachowania kształtują przedsiębiorczość w wymiarze rynkowym, w zakresie jej cech i funkcji:

(Kirzner, 1973)

– przedsiębiorczość zabezpiecza spójność funkcjonowania różnych części i segmentów rynku;

– zasięg przedsiębiorczości determinuje wiedza, która posiadają poszczególne podmioty;

– potencjalny zysk jest bodźcem do okrywania różnic cen w różnych segmentach rynku.

Dorobek szkoły procesów rynkowych istotnie eksponuje rolę przedsiębiorczości w gospodarce rynkowej, jako

podstawowego czynnika, obok konkurencji, konstytuującego wolny rynek. Wartościowe elementy analizy

indywidualnych zachowań, wyczulenie na odkrywanie i interpretację okazji niebezpiecznie jednak

upraszczają funkcje przedsiębiorczości do samego arbitrażu — kupna taniej i sprzedaży drożej.

W kirznerowskich rozważaniach nie odnajdujemy również kontekstu społecznego, obejmującego wpływ

innych podmiotów na decyzje jednostki, tak istotnego w dzisiejszym, sieciowym biznesie.

11. Koordynacja rzadkich zasobów

Na początku lat 80. poprzedniego wieku pojawia się nowa próba określenia roli i miejsca przedsiębiorcy

w teorii ekonomii, podjęta przez angielskiego ekonomistę Marka Cassona. Punktem wyjścia do podjętych

rozważań jest niezadowolenie ze smithowskiej koordynacji działalności gospodarczej w oparciu

o „niewidzialną rękę rynku”. Przy szerokim wykorzystaniu dotychczasowego dorobku ekonomii zaczynając

od Cantillona i Saya, Casson próbuje wypełnić istniejące luki, eksponując rolę i funkcje przedsiębiorcy.

Charakterystyczne dla proponowanego podejścia jest:

– uznanie funkcji koordynacyjnej jako głównej, ekonomicznej funkcji przedsiębiorcy; to nie sam

rynek decyduje o alokacji zasobów, lecz przedsiębiorca w oparciu o zgromadzone różnego typu

informacje;

– przedsiębiorcę wyróżnia od innych uczestników rynku dostęp do informacji i z reguły odmienna

w porównaniu z innymi ludźmi ocena danej sytuacji;

– uznanie jednoczesnego oddziaływania czynników ekonomicznych, społeczno-kulturowych i cech

osobowościowych;

– próba wkomponowania funkcji przedsiębiorcy w neoklasyczny model ekonomii.

21

Przedsiębiorca u Cassona to uczestnik gry rynkowej wyspecjalizowany w podejmowaniu decyzji

o koordynacji rzadkich zasobów. Jednocześnie spełnia on następujące warunki (Casson, 1982):

– to konkretna osoba, a nie zespół, komitet lub instytucja, którą wyróżniają szczególne cechy

osobowe i umiejętności;

– jego szczególnym zadaniem jest ciągłe podejmowanie decyzji;

– maksymalizacja zysku jest racjonalnym kryterium podejmowania decyzji;

– aktywność ma charakter ciągły, a nie jednorazowy, włącznie z daleko idącymi konsekwencjami

podejmowanych decyzji;

– nie musi być właścicielem zasobów;

– musi nieustająco rozwijać swoje umiejętności i przygotowanie do podejmowania decyzji;

– jego wydajność nie jest nieograniczona i w pewnych sytuacjach musi delegować kompetencje

decyzyjne na inne osoby.

To przedsiębiorca pełni na rynku funkcje koordynatora, której celem jest ekonomicznie korzystna realokacja

rzadkich zasobów. Jest on tym samym agentem zmian, ciągle ulepszającym alokację dostępnych

w gospodarce zasobów. Popyt na usługi przedsiębiorcze wynika z okazji do koordynacji na podstawie

informacji o występującej nieefektywności. Decydującym czynnikiem sukcesu jest ciągłe pozyskiwanie

informacji i odpowiednie predyspozycje do podejmowania decyzji. Przedsiębiorca jest jednocześnie

zarządzającym informacją, planistą i decydentem. Powinien dysponować szeregiem cech obejmujących:

wyobraźnię, dociekliwość i umiejętności przewidywania, wiedzę w zakresie przedmiotu działania, zdolności

analityczne oraz łatwość komunikacji. Nowa informacja jest z jednej strony pochodna odkryć i nowej wiedzy

oraz z drugiej — pogłębienia rozeznania i adaptacji już istniejących rozwiązaniach. Casson wskazuje na trzy

podstawowe typy przedsiębiorców:

– producenta — dysponuje równocześnie zasobami rzeczowymi i ludzkimi w postaci firmy;

– pracodawcę — zapewniającego koordynację zasobów ludzkich poprzez organizowanie zespołów;

– pośrednika — organizującego poprzez wymianę arbitraż rynkowy.

W zaproponowanym przez Cassona modelu kluczowe znaczenie mają dwa kolejne założenia:

– Mamy do czynienia z różnicami w zakresie informacji dysponowanej przez poszczególnych

uczestników gry rynkowej. Każdy przedsiębiorca dysponuje określonym, indywidualnym zasobem

informacji, w oparciu o który podejmuje decyzje.

– Działalność na rynku pociąga za sobą określone koszty transakcji obejmujące koszty informacji,

negocjacji umów itp. Niezależnie od realizacji czy zaniechania przedsięwzięcia powyższe koszty

muszą być ponoszone.

Koordynacja zasobów przez pojedynczego przedsiębiorcę ma cząstkowy charakter i dotyczy tylko realokacji

wybranych zasobów. Rynkowy proces koordynacji ma doprowadzić do zharmonizowania wielu różnych

decyzji, podejmowanych przez podmioty o różnych celach i preferencjach. Jeśli przedsiębiorca jest

przekonany o nieefektywności dotychczasowej alokacji zasobów, wykupuje je, aby spożytkować efektywniej,

biorąc jednocześnie na siebie odpowiedzialność i ryzyko niepowodzenia. Przedsiębiorca podejmując

działalność gospodarczą tworzy rynek i dąży przy wykorzystaniu umiejętności negocjacyjnych, do

minimalizacji niezbędnych kosztów transakcji. Ekonomiczna logika przedsiębiorczości stanowi tym samym

ciągłe poszukiwanie ponadprzeciętnej efektywności.

22

12. Pozaekonomiczne kierunki badań nad przedsiębiorczością

Równolegle do rozważań ekonomicznych zrodził się drugi kierunek zainteresowania przedsiębiorczością

w kontekście etyki w biznesie. Już A. Smith silnie eksponował kwestie moralne w gospodarce, a wątek ten

szeroko kontynuował J.S. Mill, który wskazywał na silny wpływ zaufania, uczciwości i szeroko rozumianej

moralności na prowadzenie interesów i ekonomiczne sukcesy Europy Zachodniej. Powyższe kwestie za

przyczyną prac M. Webera stworzą na przełomie XIX i XX w. podstawę kulturowych źródeł przedsiębiorczości

podjętych przez socjologów, antropologów i historyków gospodarczych.

Ten kierunek badań dynamicznie się rozwija od lat 40. XX w. między innymi za przyczyną utworzonego

Centrum Badań Historii Przedsiębiorczości przy Uniwersytecie Harvarda. Podjęte zostały szerokie badania

przez historyków gospodarczych (m.in. A. Hirschman, A.E. Cole, T.C. Ochran) nad przyczynami i skutkami

wzrostu ekonomicznego. Zakres badań szybko został poszerzony o studia porównawcze w zakresie różnic:

kulturowych w prowadzeniu biznesu oraz w klimacie społecznym sprzyjającym przedsiębiorczości.

Równolegle w naukach zarządzania podejmowane są szczególnie w ostatnich latach badania osoby

przedsiębiorcy obejmujące analizę przypadków sukcesu i niepowodzenia w biznesie oraz cech ludzi

przedsiębiorczych. Coraz większe znaczenie posiadają badania nad kwalifikacjami i edukacją

przedsiębiorczości prowadzone przez pedagogów (wyodrębnia się coraz częściej pedagogikę gospodarczą —

Wirtschafspadagogik, specjalizującą się w przygotowaniu procesów założycielskich) oraz opracowania

realizowane przez psychologów, dotyczące osobowości i predyspozycji.

Tym samym współczesne spojrzenie na przedsiębiorcę i jego rynkową rolę powinno mieć interdyscyplinarny

charakter uwzględniający dorobek różnych dziedzin nauki.

W odniesieniu do badań psychologicznych mechanizmów i podstaw zachowań ekonomicznych człowieka

w ramach psychologii w latach 80. wyodrębnił się nowy kierunek — tzw. psychologia ekonomiczna.

W rozważaniach psychologów dominuje próba odpowiedzi na pytanie: jakie elementy osobowości stymulują

przedsiębiorcze zachowania człowieka? a w konsekwencji, co różni przedsiębiorcę od nie-przedsiębiorcy?

Punktem wyjścia jest teoria motywacji, a w odniesieniu do przedsiębiorczości najczęściej uwzględnia się

teorię D. McClellanda wiążącą potrzebę osiągnięć (pragnienie wyróżniania się lub osiągania powodzenia

w sytuacjach konkurencyjnych) z poziomem motywacji do dobrego wykonywania zadań. W teorii wskazane

zostały cechy sprawiające, że potrzeba osiągnięć jest siłą motoryczną jednostki:

– osobista odpowiedzialność za wyniki działań;

– wyraźnie określone, realistyczne cele i preferowanie informacji zwrotnych o wynikach;

– skłonność do umiarkowanego ryzyka.

Przeprowadzone badania wskazywały w skali punktowej na relatywnie wyższą wśród przedsiębiorców

potrzebę osiągnięć w porównaniu z innymi grupami zawodowymi. Jednocześnie społeczeństwa o wyższym,

przeciętnym wskaźniku potrzeby osiągnięć lepiej się rozwijały i osiągały wyższe tempo rozwoju

gospodarczego.

Uzyskane wyniki wskazywały również na możliwości stymulowania i kształcenia zachowań przedsiębiorczych.

Prace te stanowiły szczególną inspirację dla dalszych badań, a otrzymane wyniki często się od siebie

znacznie różniły wywołując kontrowersje i wątpliwości co do poprawności metody. Mimo wątpliwości

kierunek badań zainicjowany przez McClellanda znajduje do dzisiaj wielu kontynuatorów. Do ciekawych

23

wyników doszedł między innymi J.W. Atkinson, badając uzależnienie motywacji od szansy

(prawdopodobieństwa) powodzenia. Pozytywnie została zweryfikowana hipoteza: „im wyższe

prawdopodobieństwo sukcesu tym niższa wartość zachęty”. Zwiększając prawdopodobieństwo sukcesu

można przyciągnąć do biznesu osoby z niższym poziomem potrzeby osiągnięć. Następuje to jednak do

momentu, kiedy ludzie z rozwiniętą potrzebą osiągnięć przestają się interesować tymi dziedzinami i szukają

nowych o średnim prawdopodobieństwie powodzenia. Otrzymane wyniki wskazują, że wysokie natężenie

potrzeby sukcesu nie jest jedynym motywem aktywności. Jednocześnie porażka silniej motywuje

przedsiębiorcę do dalszych działań niż sukces. Badania psychologiczne nie wykazały szczególnego stosunku

przedsiębiorców do ryzyka.

Tradycyjne pytanie związane z analizą przedsiębiorczości dotyczy konfiguracji cech osobowościowych

determinujących sukces lub porażkę w biznesie. Spośród wielu badań na uwagę zasługują studia J.A.

Welscha i J.F. White’a, którzy zidentyfikowali i przeanalizowali wpływ 11 kluczowych cech osobowościowych

na tworzenie firmy.

Jedenaście cech osobowościowych determinujących sukces w biznesie:

– potrzeba kierowania,

– wiara we własne siły,

– pragnienie działania,

– dobre zdrowie,

– świadomośd konsekwencji działania,

– wysokie zdolności koncepcyjne,

– realizm,

– status społeczny (nawet niski nie jest przeszkodą),

– stabilnośd emocjonalna,

– podejście przedmiotowe do stosunków międzyludzkich,

– podejmowanie wyzwao.

Część cech — zaufanie w własne siły, pragnienie działania, wysokie zdolności koncepcyjne, niska potrzeba

statusu społecznego, podejście przedmiotowe do stosunków międzyludzkich — traci na znaczeniu

w kolejnych fazach rozwoju firmy, a często wręcz wraz z rozwojem przedsiębiorstwa zaczynają one

przeszkadzać — ograniczać delegowanie uprawnień, kierowanie zespołem, rozwiązywanie konfliktów itp.

Spojrzenie socjologiczne i antropologiczne na fenomen przedsiębiorczości zaowocowało popularnym

w literaturze pojęciem kultury przedsiębiorczości. Uwarunkowania kulturowe rozwoju przedsiębiorczości

obejmują czynniki w postaci wytworzonych i przekazywanych systemów wartości, przekonań i wzorców

zachowań, a także sposobów myślenia i poznawania świata, które kształtują zarówno postawy ludzi, jak

i stosunki w grupach do których należą. Wskazuje się między innymi na pewne powtarzające się cechy

związane z doświadczeniami życiowymi i rodziną, wpływające na działania przedsiębiorcze:

– brak ojca lub był daleko, a matka podejmowała większość decyzji;

– bardzo samodzielni w dzieciństwie, musieli postępować tak, jak dorośli;

– rozczarowanie poprzednią pracą lub wyrzucenie z pracy;

– tradycje rodzinne — rzemieślnik, farmer, mały słaby biznes rodzinny.

24

Bibliografia

Barreto H. (1989): The Entrepreneur in Microeconomic Theory, Routledge, London/New York.

Baumol W. (1968): Enterpreneurship in Economic Theory, „American Economic Review”, vol. 58 (May).

Berlinger J.J. (1985): Niezwykłe perypetie odkryć i wynalazków, Nasza Księgarnia, Warszawa.

Blaug M. (1994): Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa.

Bratnicki M. (2002):Przedsiębiorczość i przedsiębiorcy współczesnych organizacji, Akademia Ekonomiczna

im. Karola Adamieckiego, Katowice.

Casson M. (1982): The Enterpreneur. The Economic Theory, M. Robertson, Oxford.

Dobrołowicz W. (1995): Przedsiębiorczość, [w:] Encyklopedia biznesu, (red.) W. Pomykało, Fundacja

Innowacja, Warszawa, s. 682-683.

Domański T. (2002): Uwarunkowania tworzenia małych przedsiębiorstw, UŁ, Łódź.

Drucker P. (1992): Innowacje i przedsiębiorczość, PWE, Warszawa.

Gruszecki T. (1994): Przedsiębiorca w teorii ekonomii, Cedor.

Gruszecki T. (2002): Współczesne teorie przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa.

Heilbroner R. L. (1993): Wielcy ekonomiści, PWE, Warszawa.

Herbert R.F., Link A.N. (1988): The Entreoreneur. Mainstreamviews and Radical Critiques, Praeger, New

York.

Hisrich R.D., Peters M.P. (1992): Entrepreneurship. Starting, Developing and Managing a New Enterprise,

IRWING, Boston.

Hocuba Z. (1995): Droga do spontanicznego porządku, PWN, Warszawa.

Karlöf B. (1992): Strategie biznesu. Koncepcje i modele — przewodnik, Warszawa.

Kirzner I.M. (1973): Competition and Entrepreneurship, The University of Chicago Press, Chicago.

Kirzner I.M. (1973): Competition and Entrepreneurship, The University of Chicago Press, Chicago.

Kraśnicka T. (2002): Koncepcje rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomiczne, Akademia

Ekonomiczna im. A. Adamieckiego, Katowice.

Landreth H., Colander D.C. (1998): Historia myśli ekonomicznej, PWN, Warszawa.

Lebenstein H. (1988): Poza schematem „homo oeconomicus”, PWN, Warszawa.

Marcinkowski A. (1996): Przedsiębiorca w zwyczaju językowy, teorii i badaniach empirycznych [w:]

Kapitalizm po polsku, Przedsiębiorca, organizacja, kultura, (red.) A. Marcinkowski, Kraków.

Marshall A. (1928): Zasady ekonomiki, Wyd. M. Arzta, Warszawa 1928.

Matusiak K.B. (2006): Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości. Przesłanki, polityka, instytucje, IE,

Warszawa/Radom.

Mikosik S. (1993): Teoria rozwoju gospodarczego Josepha A. Schumpetera, PWN, Warszawa.

Mill J.S. (1965): Zarys ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofii społecznej, PWN,

Warszawa.

Mises L.von, (1940): Nationalökonomie, Union Verlag, Genf.

Piasecki B. (1997): Przedsiębiorczość i mała firma. Teoria i praktyka, UŁ, Łódź.

Ripsas S. (1997): Entrepreneurship als ökonomischer Prozess: Perspektiven zur Förderung

unternehmerischen Handelns, Gabler, Deutscher Universitäts-Verlag, Wiesbaden.

Schumpeter J.A. (1960): Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa.

25

Słownik języka polskiego (1992): (red.) M. Szymczak, PWN, Warszawa, t. 2.

Thünen J.H. von (1930): Der isolierte Staat, Gustav Fischer, Jena.

Wentzel B. (1995): Der Unternehmer in der Nationalökonomie. Untersuchung zur Wirtschaftspolitik, Institut

für Wirtschaftspolitik an der Universität Köln, Köln.