Mayntz R., Holm K., Hbner P., Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, Warszawa 1985

Operctcjonalizacja poj .............................................................................11 4. Problem trafnoci i rzetelnoci ................................................................17 5. Formuowanie pyta socjologicznych.....................................................19 1. Formalne wasnoci danych ....................................................................30 2. Zasady dokonywania pomiaru ................................................................36 3. Rne poziomy pomiaru .........................................................................38 Wskanik ....................................................................................................40 5. Indeksy ....................................................................................................45 1. Skala jako narzdzie pomiaru .................................................................50 1. Co to jest prba i do czego suy ............................................................77 2. Prba losowa ...........................................................................................79 Metody obserwacji ....................................................................................101 Wywiad socjologiczny ..............................................................................121 3. Budowa kwestionariusza ......................................................................133 Socjometria ...............................................................................................146 Analiza treci ............................................................................................154 Eksperyment .............................................................................................176 Opracowanie i analiza danych ..................................................................203

Niektre metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych1. Pojcia iv badaniach spoecznych Pojcie a przedmiot. Naukowiec ma do czynienia nie z rzeczywistoci sam w sobie", lecz z pewnym zbiorem dowiadcze mniej lub bardziej celowo organizowanych przez pojcia. Jego kontakt z przedmiotem nie ma charakteru bezporedniego i bezrefleksyjnego; nazywajc go i tym samym porzdkujc pojciowo uczony postrzega przedmiot mylowo i z dystansu. Uwalnia go to rwnoczenie od przymusu bezporedniego spontanicznego reagowania na bodce otoczenia i daje swobod mylenia. Posugiwanie si jzykiem,-a tym samym pojciami, ma znaczenie, rzecz jasna, nie tylko dla naukowca, jednak dla procesu poznania naukowego to pojciowe porednictwo midzy podmiotem a przedmiotem dowiadczenia jest conditio sine cjua non. Pojcie jest to opisana za pomoc okrelonego sowa (lub zestawu sw) tre wyobraenia. Pojcie wic nigdy co moe brzmie jak tautologia nie jest tosame ze zjawiskami, ktrych dotyczy wyobraenie. Dlatego te samo pojcie nie moe by podstaw do orzekania, co jest rzeczywistoci. Przyjcie pojcia grupa" czy zbiorowo" za podstaw konstatacji, czym grupa jest, oznaczaoby milczce utosamienie pojcia z rzeczywistoci realn. Analiza pojcia moe co najwyej pomc ucili, jakie zjawiska czy fakty mamy na myli uywajc odnonego sowa. Pojcia nie stanowi take czego w rodzaju fotograficznej odbitki zjawisk rzeczywistoci. Porzdkujemy nasze dowiadczenia za pomoc poj, ale porzdek ten nie odzwierciedla wprost struktury rzeczywistoci obiektywnej. Rnice midzy tym, co organiczne", i tym, co nieorganiczne", czy midzy ciaem" a dusz" s to przykady schematw pojcio-

12

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada^Colecznych

wych, z ktrych niedoskonaoci wspczesny uczony zdaje sobie spraw. Zasada prostej relacji midzy pojciem a przedmiotem jest nie do przyjcia choc;aby dlatego, e nasze postrzeganie przedmiotw czy faktw jest z koniecznoci niepene. Przyczyn s nic tylko granice, w jakich porusza si moe ludzkie dowiadczenie, lecz take selektywno uwagi kierujca naszym postrzeganiem w obrbie tego, co jest temu postrzeganiu dostpne. Co wicej, selektywno postrzegania rzeczywistoci i postpujca za tym selektywno poj nie ma charakteru przypadkowego, lecz najoglniej rzecz biorc uwarunkowana jest przez zainteresowanie czy interes. Postrzegamy przede wszystkim to, co wydaje si nam z jakich wzgldw wane lub znaczce, i to nastpnie, jako istotna skadowa treci wyobraenia, staje si elementem pojcia. Poniewa wszelki sd o wzgldnej doniosoci rnych aspektw dowiadczalnie poznawanego wiata mona uzna za sd wartociujcy, wic pojcia, z racji swej wybirczoci, nacechowane s wartociujce Owego immanentnego zwizku z wartociami nie naley myli z elementami specyiieznie wartociujcymi, zawartymi w wiciu pojciach obok elementw opisowych. Dotyczy to zwaszcza poj, ktre odnosz si do zjawisk spoecznych. Wyrazistymi przykadami mog tu by pojcia takie, jak morderstwo" czy bohater", ale take owiata", wsplnota". (W odrnieniu od nich wyraenia grzech", zy", szpetny" itp. nie oceniaj zjawisk, lecz symbolizuj jedynie miary wartoci suce do ich oceny). Istniej, oczywicie, take pojcia nacechowane wartociujco w stopniu nieznacznym lub zgoa nierozpoznawalnym (np. wiek szkolny"). Ocena zawarta w pojciu jest przy tym uwarunkowana kulturowe i ulega historycznym zmianom tak pod wzgldem kierunku, jak siy; moe by ona rwnie rna w rnych grupach tego samego spoeczestwa, czego przykadem jest chociaby pojcie rewolucja" 1. Wartociujce elementy wielu poj dotyczcych, zjawisk spoecznych przy braku odpowiedniej ostronoci mog sta si czynnikiem zakcajcym badanie. Nie chcemy przez to powiedzie, e naley posugiwa si pojciamiOpisany w rozdziale drugim dylercncjal semantyczny jest metoda pozwalajc ni. in. ujawnia wartociowanie zawarte implicite w pojciu.1

Pojcia. Funkcje poj

13

neutralnymi ze wzgldu na wartoci. Neutralne ze wzgldu na wartoci pojcia nie s warunkiem uzyskania wartociowych wynikw bada, przeciwnie pozytywna ub negatywna ocena zjawisk spoecznych moe by wana dla formuowania spoecznie istotnych pyta badawczych. Funkcje poj. Chcc dokadniej okreli rol i znaczenie poj w badaniu zaczniemy od wyrnienia ich czterech podstawowych funkcji. Pojcia mog porzdkowa postrzeganie (funkcja poznawcza lub porzdkujca), ocenia spostrzeenia (funkcja oceniajca), kierowa dziaaniem jednostek (funkcja pragmatyczna lub praktyczna) oraz umoliwia porozumiewanie si (funkcja komunikacyjna). Funkcji pragmatycznej poj nie bdziemy tu rozwaa. Oceniajca funkcja poj, jak ju powiedzielimy, odgrywa rol przy okrelaniu celw poznania naukowego, formuowaniu pyta badawczych i wyciganiu wnioskw z uzyskanych wynikw. Zajmijmy si teraz dwiema pozostaymi funkcjami. W spoecznych badaniach empirycznych pojcia su do ustalenia, co naley bada (funkcja porzdkujca): atmosfer w zakadzie pracy", autorytarny styl kierowania", ruchliwo spoeczn" itd. W nastpnej kolejnoci umoliwiaj one powiadomienie o wynikach bada (funkcja komunikacyjna), ewentualnie take ich sprawdzenie w powtrnych badaniach. Aby spenia te funkcje, pojcia musz odpowiada trzem warunkom. Pierwszym jest trwaa zgoda co do treci wyobrae, ktre wie si z okrelonymi sowami, inaczej mwic nie moe zdarzy si, e kto przez grupy" rozumie tylko chwilowe zgromadzenie kilkunastu osb w parku czy na ulicy, kto inny za tylko wielkie, zorganizowane struktury w rodzaju urzdu czy zakadu pracy. Wie si z tym cile drugi warunek: pojcia musz by precyzyjnie zdefiniowane, tzn. dokadnie naley ustali ich zawarto znaczeniow. Jest to tym trudniejsze, im bardziej abstrakcyjne jest pojcie lub im mniej wie si z zewntrznym wygldem przedmiotu. Istniej np. rnice zda co do tego, czy poczucie my" albo przejawy wsppracy wchodz w zakres wyobraenia grupa". Wreszcie pojcia uyte w badaniach empirycznych musz mie jaki ekwiwalent empiryczny, tzn. musz oznacza co, co dostpne jest dowiadczeniu, obserwacji przynajmniej za porednictwem wskanikw. Te trzy warunki mona uj

mmsm

14

Mstodoiogiczae zaoenia empirycznych bada spoecznych

w jednym zdaniu: aby pojcia uyte w badaniu empirycznym mogy speni funkcj porzdkujc, musz mie uzgodnione i precyzyjnie zdefiniowane ekwiwalenty empiryczne. Treci poj: spoeczne jednostki i cechy. Sformuowana wyej zasada dotyczy poj nie formalno logicznych, lecz substancjalnych poj socjologicznych, tzn. poj, ktrych uywamy do oznaczenia obserwowanych danych wchodzcych w zakres przedmiotowy tej nauki. (Pojcia logiczne, jak koniunkcja, alternatywa, negacja itp., nie nale do specyficznie przedmiotowych, tote nie bdziemy si tu nimi zajmowa). Pojcia substancjalne odnosz si zarwno do jednostek spoecznych, jak do ich cech. Jednostki spoeczne, ktre mog sta si przedmiotem badania (jednostkami badawczymi), to: 1) jednostki ludzkie traktowane jako istoty spoeczne; 2) okrelone produkty dziaa ludzkich materialne i niematerialne (np. idee, wartoci, normy); 3) zbiorowoci lub grupy spoeczne poczynajc od maych i chwilowych ugrupowa, a koczc na duych i zorganizowanych zbiorowociach, ze spoeczestwami wcznie. Badane jednostki spoeczne z reguy interesuj badacza nie w caej ich zoonoci, lecz z punktu widzenia okrelonej wasnoci czy cechy. Czowieka jako produkt socjalizacji nikt nie bada w caoci", bada si np. jego stosunek do religii, jego przynaleno klasow czy efekty pracy zawodowej. Rwnie grupy spoeczne bada si nie jako caoci, lecz np. w aspekcie struktury komunikacyjnej, systemu wartoci czy stopnia zhierarchizowania. Druga zasadnicza kategoria poj dotyczy wic waciwoci lub cech (okrelenia te s zamienne). Oba rodzaje poj s ze sob cile powizane. Pojcia okrelajce cechy maj sens tylko o tyle, o ile odnosz si do jednostek badawczych: badamy nie cech konformizm" czy zintegrowanie", lecz konformistyczne zachowania osb (cech jednostek ludzkich) lub stopie integracji spoeczestw (cech grup). Kiedy indziej, posugujc si szczegowym opisem okrelonych cech, wyodrbniamy jednostki badawcze z ogu moliwych przedmiotw obserwacji i tworzymy w ten sposb zbiory obiektw (kobiety, szpitale, spoeczestwa przemysowe itd.). Pojcia okrelajce cechy mona podzieli na kilka podkategorii.

^^ Pojcia. Wymiar i konkretne wartoci cechy

15

Nie silc si na przedstawienie klasyfikacji wyczerpujcej i w peni rozcznej moemy wymieni kilka kryteiiw podziau. Zacznijmy od cech jednostek ludzkich. Po pierwsze, jedne z nich okrelaj, jaki czowiek jest (wiek, pe, inteligencja, zadowolenie z czego) lub co czyni (emigruje, pracuje, wyjeda)2. Po drugie, istniej cechy tak zwane zrelatywizowcuw, ktre charakteryzuj jednostk z uwagi na jej stosunek do innych jednostek: by przeoonym, przyjacielem, maonkiem; bardziej procesualnie rzecz ujmujc nale do nich take okrelenia pewnych czynnoci: by komu posusznym, zawiera z kim zwizek maeski. I wreszcie, charakteryzujc jednostk z. uwagi na jej przynaleno do okrelonej grupy (nie do abstrakcyjnej kategorii cech!) posugujemy si cechami kontekstowymi; przykadem jest okrelenie czowieka jako Francuza, hamburczyka, czonka zwizku zawodowego czy studenta Wolnego Uniwersytetu w Berlinie. Analogicznie wyrni mona take cechy grup, midzy nimi jednak wystpuje jeszcze inna wana rnica. Istniej mianowicie takie cechy grup, ktre s prost wypadkow cech ich poszczeglnych czonkw, oraz takie, ktre tak prost wypadkow nic s. W pierwszym przypadku mwi si o cechach agregatywnych (lub analitycznych), naley do nich np. redni wiek uczniw danej klasy czy udzia robotnikw wrd ogu zatrudnionych w danym zakadzie pracy. Struktura wadzy w spoeczestwie, stopie zbiurokratyzowania instytucji czy cel, ku ktremu zmierza stowarzyszenie, nic dadz si natomiast wyprowadzi bezporednio z cech poszczeglnych czonkw spoeczestwa, instytucji, stowarzyszenia; w takim przypadku mwi si o cechach globalnych (lub integralnych). Wymiar cechy i konkretne wartoci cechy. Uyte tu wyraenie wymiar cechy" wskazuje, e pojcia okrelajce wasnoci charakteryzuj nie konkretne zjawiska, lecz wymiary zjawisk. Ze wzgldu na dany wymiar pojedynczy obiekt badawczy reprezentuje zatemNale do nich take tzw. cechy dyspozycyjne, czyli skonnoci, aby w okrelonych warunkach zachowywa si. zmienia si czy, oglnie mwic, reagowa w okrelony sposb. Nie jest jednak pewne, czy jest to rzeczywicie szczeglny rodzaj cech i czy nie chodzi tu po prostu o takie waciwoci, ktrych nie moemy bezporednio obserwowa, ale o ktrych istnieniu moemy wnioskowa na podstawie okrelonych obserwowalnych przejaww.s

a

34

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

3) realizacja bada''1: zbieranie materiau; 4) opracowanie materiau: przygotowanie i analiza danych, prba odpowiedzi na pytania badawcze; 5) wnioski teoretyczne: ustalenie zakresu wanoci twierdze wynikajcych z badan, ewentualnie ich generalizacja oraz konfrontacja z istniejc teori. Zdarza si, oczywicie, e na ktrym z pniejszych etapw trzeba powrci raz jeszcze do jakiego etapu wczeniejszego, eby co uzupeni lub zmodyfikowa, ale tym nic bdziemy si tu zajmowa. To, co wymaga w tym momencie podkrelenia, to zasada, i kade badanie musi poprzedza pojciowa struktura! izacja przedmiotu i sformuowanie pyta badawczych, cho nic ulega rwnie wtpliwoci, e dobre przygotowanie teoretyczne nie wystarcza do osignicia liczcych si wynikw. Potencja poznawczy istotnych pyta badawczych moe zosta roztrwoniony na ktrym z nastpnych etapw procesu badawczego. Wszelako przygotowanie teoretyczne jest tu conditio sine qua non: wyznacza ono puap moliwych do osignicia efektw poznawczych. Nie mona przy tym wyklucza nagego olnienia, niespodziewanego odkrycia czego, czego w ogle si nie szukao. Dobry badacz zawsze jest na to przygotowany, ale te nie oczekuje, e najcenniejszy owoc jego pracy wpadnie mu sam do rki jako nieprzewidziany produkt uboczny". Geneza pyta badawczych. Zwrotu pytania badawcze" nie naley rozumie zbyt dosownie, chodzi bowiem nie tylko o pojedyncze pytania czy hipotezy, ale take o weryfikacj zoonych modeli wzajemnych zalenoci. Czy istniej jakie reguy decydujce o tym, e postawione pytanie bdzie pytaniem istotnym? Odpowied zaley od wyjciowego nastawienia metodologicznego. W myl zaoe teorii analitycznej badacz nie jest niczym skrpowany w stawianiu pyta, tzn. nie przedmiot jest tym, co niejako narzuca pytania badaczowi, lecz badacz, swobodnie je wybierajc, narzuca" pytania przedmiotowi swych badaii. Przy zaoeniu zasadniczej dowolnoci stawiania pyta decyduje o nich praktycznie zainteresowanie badacza lub jego zleceniodawcy. Zainteresowanie to mog budzi luki jakiej funkcjonujcej ju teorii bd tezy, ktre wydaj si w niej wtpliwe, albo dostrze-

Formuowanie pyta w socjologii. Geneza pyta

35

ganc problemy spoeczne. W pierwszym przypadku badacz moe chcie np. zweryfikowa moc obowizujc twierdze Georga Simmla 0 zwizkach trzyosobowych lub zbada warunki, w jakich prawomocno" wadzy, w znaczeniu teorii Maxa Webera, jest rzeczywicie akceptowana przez rzdzonych i ley u podstaw ich ulegoci. Przykady zagadnie badawczych, jakie podsuwaj dostrzegane problemy spoeczne, mona mnoy w nieskoczono: nierwno szans owiatowych, dyskryminacja rasowa, konflikt rl w sferze opieki spoecznej, oligarchiczne tendencje w onie wolnych zrzesze, zla atmosfera w zakadach pracy, radykalne ruchy prawicowe, ograniczona efektywno biurokratycznych form zarzdzania, przestpczo modziey. We wszystkich tych przypadkach problem" wystpuje w wskim znaczeniu: oznacza jaki stan niepodany. W kadym z nich mona te rozpozna nastawienie wartociujce, decydujce o tym, e okrelone zjawisko spoeczne uznane zostaje za problem''. Praktyczne implikacje takich bada s mniej lub bardziej wyrane, zalenie od tego, czy badacz koncentruje si raczej na objawach i ich przyczynach czy na moliwociach rozwizania problemu, ktrego istnienie stwierdza. Badane zjawisko spoeczne nie zawsze jednak musi by postrzegane jako problem". Istnienie cech osobowoci specyficznych dla warstw spoecznych, przemiany elit, spontaniczne rnicowanie si rl w maych grupach rozwizujcych zadania, powstawanie norm grupowych czy zmiana funkcji rodziny, wszystko to s zagadnienia interesujce badaczy ze wzgldw poznawczych nie zwizanych bezporednio z praktyk. W kadym razie nie s to problemy spoeczne" w sensie'takiego stanu rzeczy, ktry z punktu widzenia systemu wartoci wikszych lub mniejszych grup spoecznych oceniany jest jako zy. Naley tu zwrci uwag na trzy sprawy. Po pierwsze, przy tego rodzaju zagadnieniach badawczych odwoanie si do istniejc3'ch teorii odgrywa zazwyczaj wiksz rol ni przy takich zagadnieniach, ktre nasuwaj si pod wpywem bezporednio postrzeganych problemw spoecznych w wskim znaczeniu. Po drugie, trudno zanegowa istnienie pewnej quasi-abstrak-cyjnej ciekawoci, chci poznania tajnikw tego, co sprawia, e wiat jest taki, jaki jest", czyli, w naszym przypadku, istoty i charak3-

36

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

tern procesw spoecznych, bytu i rozwoju spoecznego. Po trzecie, s to jednak take w pewnym sensie problemy spoeczne", wynikajce z chci zapanowania nad rzeczywistoci spoeczn, ktr najpierw trzeba pozna, aby uzyska dane pozwalajce dziaa w sposb celowy. Wi z praktyk moe mie charakter poredni, kolejne za etapy rozumowania teoretycznego mog spenia rol ogniw w jej nawizywaniu. Jeeli zabieg ten si nie uda, moe to znaczy, e pytanie oglne byo pytaniem trywialnym, e problem abstrakcyjny by problemem pozornym; przy tego rodzaju zagadnieniach badawczych niebezpieczestwo takie rzeczywicie istnieje. Analogicznie do wizi z praktyk ma si rzecz z nastawieniem wartociujcym: w przypadku charakteryzowanych tu zagadnie badawczych nastawienie to moe uzewntrznia si mniej wyranie ni przy okrelaniu problemw spoecznych w wskim znaczeniu i dlatego atwiej moe umyka krytycznej ocenie, mimo to jednak nawet wbrew woli i chci nastawienie takie istnieje, poniewa bez odwoania si do wartoci nic sposb postawi adnych pyta. Spraw zasadnicz w tym, co zostao wyej powiedziane, jest to, e od badacza (lub jego zleceniodawcy) zaley, czy pytania badawcze bd wane, znaczce. Dlatego te atwo si co do ich wanoci pomyli, zwaszcza wwczas, gdy odrzuca si zasad, e miara tej wanoci zawarta jest w samym przedmiocie. Zasad t gosi dialektycznokrytyczna koncepcja nauki, zgodnie z ktr o istotnoci stawianych pyta stanowi sam przedmiot, a zatem nie jest wszystko jedno, czego one bd dotyczy. Wynika to z jednej strony z faktu, e za cel poznania naukowego przyjmuje si krytyk spoeczestwa, z drugiej za z zaoenia, e kryteria tej krytyki wyobraenie o tym, co powinno by zawarte s obiektywnie w rzeczywistoci spoecznej. Bez wzgldu na to, jak form treciow zechce si nada tym kryteriom, czy bdzie to cel, ku ktremu zmierza prawidowo rozwijajcy si proces historyczny, czy urzeczywistnienie prawdziwej natury czowieka, czy aspiracje jakiej instytucji spoecznej (np. partii demokratycznej), nigdy nie zale one od subiektywnych decyzji badacza. Przy poszukiwaniu wanych pyta badawczych kieruje si on niezmiennym, cho trzeba przyzna czsto trudnym do skonkretyzowania zaoeniem, a zarazem ogln zasad metodo-

I^Bmutowanie pyta w socjologii. Opis i wyjanianie

37

logiczn: czy biorc pod uwag rnic midzy tym, co spoecznie istnieje, a tym, co istnie powinno, historyczne przyczyny tych rozbienoci oraz realne szanse, mona to, co jest, zmieni w podanym kierunku. Co prawda trzeba przyzna, e powysza zasada czsto prowadzi w efekcie do takich samych pyta szczegowych, jakie mogliby sformuowa zwolennicy analitycznej teorii naukowej; rnica polega wwczas gwnie na argumentach uzasadniajcych wano pytania, jego bazie teoretycznej i roli, jak mu si powierza w caociowo rozumianym procesie poznania naukowego. Badania opisowe i wyjaniajce. Dotychczas zastanawialimy si nad genez i wanoci pyta badawczych. Zajmiemy si teraz ich form. Zaczniemy od prostego rozrnienia: jedne pytania badawcze dotycz waciwoci zjawisk spoecznych, inne zalenoci midzy zjawiskami spoecznymi. Badanie oparte na pytaniach pierwszego rodzaju nazywa si badaniem opisowym, oparte za na pytaniach drugiego rodzaju badaniem wyjaniajcym. Zreszt bezporedni wynik bada nie musi by celem ostatecznym. Wiadomo chociaby, e krytyczne konstatacje socjologii dialektyczno-krytycznej nie poddaj si prostym podziaom na opisowe i wyjaniajce, czsto natomiast mona je zakwalifikowa jako konieczny etap przygotowawczy waciwych bada. Wynikiem bada opisowych jest opis i klasyfikacja zjawisk spoecznych (wraz z ustaleniem czstoci ich wystpowania). Przykadem pyta stawianych w tych badaniach mog by nastpujce pytania: Jakie formy rodziny spotyka si dzi w Republice Federalnej i jak licznie kada z tych form jest reprezentowana? Jaki jest poziom zadowolenia z pracy robotnikw pracujcych przy tamie? Jakie wartoci i normy charakterystyczne s dla subkultury zakadw karnych? Pytania stawiane w badaniach wyjaniajcych dotycz relacji, a wic np.: Jak wysoko pacy roboczej wpywa na zadowolenie z pracy? Czy decentralizacja uprawnie decyzyjnych zmniejsza czy zwiksza produktywno przedsibiorstw ? Czy ustrj demokratyczny jest bardziej stabilny w spoeczestwach posiadajcych liczn klas redni? Oczywicie, relacje mog obejmowa kilka elementw: np. ostatnie z pyta moe uwzgldnia rwnie wpyw rosncego

38

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

redniego poziomu wyksztacenia oraz poziomu ycia na stabilno systemu demokracji. Moemy ponadto bada wzgldn wano tych rnych czynnikw. Te i tym podobne pytania mona formuowa take inaczej nie jako pytania, lecz jako twierdzenia na temat moliwej lub oczekiwanej natury zwizku. Pytania zmieniaj si wwczas w hipotezy. Twierdzenie: Im wysza paca, tym wiksze zadowolenie z pracy" byoby np. hipotez dotyczc relacji, do ktrej odnosio si pytanie pierwsze. W wyniku badania hipoteza zostaje albo potwierdzona (zweryfikowana) 5, albo odrzucona (sfal-syfikowana); niekiedy moe zosta take zmodyfikowana, np. wwczas gdy spodziewana relacja wprawdzie wystpuje, ale tylko w pewnych okrelonych warunkach. Stwierdzone relacje pozwalaj wyjania lub przewidywa zjawiska w rodzaju wzgldnego zadowolenia z pracy okrelonych grup pracownikw lub chwiejnoci ustroju demokratycznego w okrelonym spoeczestwie przynajmniej w tej mierze, w jakiej zaley to od czynnikw wyraonych w hipotezie. Badaniom wyjaniajcym przyznaje si zazwyczaj wysz rang ni badaniom opisowym. W istocie czysty opis nie wystarcza ani nauce wyjaniajcej, ani teorii krytycznej. Jednake opis jest czsto, jeli nie zawsze, niezbdnym elementem procesw badawczych, ktrych celem jest wyjanienie, a w miar moliwoci take krytyczna ocena. Ponadto przeciwstawianie bada opisowych badaniom wyjaniajcym jest zdecydowanym upraszczaniem sprawy. Po pierwsze, nie s to badania wykluczajce si na zasadzie albo albo. Rzadko zdarza si, aby zamys badawczy sprowadza si wycznie do pyta jednego lub drugiego rodzaju. Po drugie, poza tymi dwoma modelami skrajnymi istniej porednie lub uzupeniajce typy bada, takie jak sondae, suce budowaniu hipotez, studia diagnostyczne, majce na celu wyjanienie okrelonych zjawisk na gruncie hipotez ju zweryfikowanych, czy wreszcie badania projektujce, suce konstruowaniu i doskonaleniu narzdzi badawczych. Szeroko zakrojone5 Wedug wspczesnej t eori i analitycznej, nie mona mwi o jednoznacznej weryfikacji hipotezy, lecz jedynie o wzgldnym jej potwierdzeniu; uywamy tu sowa weryfikacja" pamitajc o tym zastrzeeniu. Patrz K. R. Popper: Logika odkrycia naukowego, tum. z ang. U. Niklas, Warszawa 1977.

Formuowanie pyta w socjologii. Hipotezy badawcze

39

przedsiwzicia badawcze mog uwzgldnia wszystkie wymienione typy badali rwnoczenie lub w pewnej kolejnoci. Rnice midzy badaniami opisowymi i wyjaniajcymi, zwizane ze sposobem stawiania pyta i rodzajem wynikw, ktre chce si uzyska, rzutuj na tryb postpowania badawczego. Wszystkie metody eksperymentalne i quasi-eksperymentalne su badaniom wyjaniajcym. To samo dotyczy opracowywania danych: w badaniu wyjaniajcym sporzdza si zawsze tabele z wieloma zmiennymi (jeli opracowanie wymaga sporzdzenia tabel). Techniki zbierania danych s natomiast w obu przypadkach takie same, a narzdzia bez wzgldu na typ bada musz spenia warunki trafnoci i rzetelnoci. Hipotezy bachrwcze. Okrelenia hipoteza" uywamy tu w wskim' znaczeniu. W poprzednim ustpie zostao ju powiedziane, e hipotez jest zdanie stwierdzajce spodziewan relacj midzy jakimi zjawiskami. Jak z tego wynika, twierdzenie, e 48% robotnikw w Republice Federalnej jest niezbyt zadowolonych z pracy, nie jest hipotez, poniewa informuje ono po prostu, e okrelona klasa przedmiotw (robotnicy w Republice Federalnej) przejawia okrelon cech. Natomiast zdanie: zadowolenie z pracy robotnikw w Republice Federalnej ronie wraz ze wzrostem pacy roboczej, stwierdza relacj midzy dwiema zmiennymi, a zatem jest hipotez. Hipoteza moe, oczywicie, dotyczy zalenoci midzy wiksz liczb zmiennych, np. midzy pac robocz, czasem pracy i zadowoleniem z pracy. fPrzy czym jedn ze zmiennych, t mianowicie, ktra w danym zwizku wystpuje jako domniemany czynnik warunkujcy czy sprawczy, okrela si jako zmienna^ niezalena^, zmienn za, ktra zmienia si pod jej wpywem jako zmienn zalen\ Hipotezy formuowane specjalnie dla" celw badawczych musz spenia ponadto jeszcze inne warunki. Przecie wszystkim musz by sprawdzalne empirycznie, tzn. wymienione w nich zmienne musz by empirycznie uchwytne i mierzalne przy zastosowaniu waciwych operacji. Co wicej, goszona zaleno nie moe by zwizkiem niepowtarzalnym i przypadkowym, lecz musi mie charakter prawidowoci, cho niekoniecznie bezwarunkowej. Zaleno ta moe wystpowa tylko w cile okrelonych okolicznociach, ale w tych

40

Metodologiczne zaoenia empirycznych bada spoecznych

okolicznociach musi stanowi regule. Hipoteza moe wymienia owe okolicznoci, warunki konieczne, ustalenie za ich wpywu na wystpienie zalenoci, o ktrej mowa, moe by jednym z celw badania. Jeeli przypuszczamy, e dana relacja wystpuje tylko w okrelonych warunkach, ale nie potrafimy ich sprecyzowa, wwczas hipoteza obarczona jest wyraonym lub nic wyraonym zastrzeeniem ceteris pdribus: relacja obowizuje przy innych warunkach staych". Uwarunkowania relacji oraz klasy przedmiotw, ktrych ona dotyczy, stanowi cznie zakres wanoci hipotezy. Hipoteza musi by nie tylko sprawdzalna i nie tylko musi mwi o takich relacjach midzy zjawiskami, ktre maj charakter prawidowoci, musi mie ona take moc wyjaniajc, tzn. winna by pomocna przy wyjanianiu obserwowalnych zjawisk. Na przykad hipoteza mwica, e zadowolenie z pracy jest tym wiksze, im wysza jest paca i im krtszy jest czas pracy, pozwala wyjani, dlaczego jaka grupa robotnikw, ktrych obowizuje dugi czas pracy i ktrzy otrzymuj nisk pac, jest niezadowolona z pracy. Bez hipotezy wskazujcej trwa czy ogln zaleno midzy tymi trzema zmiennymi (nawet jeli wystpuje ona tylko w pewnych okolicznociach, np. przy braku bezrobocia) mona by wymienion sytuacj uzna za zbieg okolicznoci, przypadkowe wspwystpienie braku zadowolenia z pracy, wyduonego czasu pracy i niskiej pacy. Hipoteza ma moc wyjaniajc zwaszcza wwczas, gdy zwizek, o ktrym mwi, jest zwizkiem o charakterze przyczynowym. Moc wyjaniajca hipotezy wzrasta, jeeli postulowana w niej zaleno da si ponadto uzasadni teoretycznie jako konieczna. Pozostajc przy naszym przykadzie, naleaoby dysponowa empirycznie zweryfikowan teori, ktra pozwoliaby wyjani, dlaczego mianowicie malejcy czas pracy i rosnca paca zwikszaj zadowolenie z pracy (w danych warunkach). Jeeli wiele hipotez uznajemy za prawdopodobne take bez takiego uzasadnienia teoretycznego, to zazwyczaj dlatego, e w istocie wstpnie zaoylimy istnienie pewnej teorii wyjaniajcej dane zalenoci. Przy prbie teoretycznego uzasadnienia jakiej hipotezy trzeba uwaa, eby jej przesanek teoretycznych nie myli z charakterystyk warunkw koniecznych danej relacji. Pozostajc w dalszym cigu

Formuowanie pyta w socjologii. Hipotezy badawcze

41

przy naszym przykadzie: hipoteza sformuowana pocztkowo bez jakichkolwiek ogranicze bdzie bardziej prawdopodobna, jeeli dodamy, e zaleno, o ktrej mowa, wystpuje wwczas, gdy brakuje osobistego zainteresowania prac sam w sobie. Nie jest to jednak wyjanienie, lecz warunek ograniczajcy zakres wanoci hipotezy. Chcc j natomiast wyjani, naleaoby powoa si, dajmy na to, na zaoenie teoretyczne, zgodnie z ktrym ludzie staraj si osign pewien korzystny bilans osobistych kosztw i zyskw, a nastpnie na zaoenie, e w sferze dziaalnoci zawodowej wykadnikiem tego bilansu jest zadowolenie z pracy: im korzystniejszy bilans, tym wiksze zadowolenie z pracy. Przy braku osobistego zainteresowania prac wysiek w ni woony liczy si w owym bilansie osobistym po stronie kosztw, paca natomiast po stronie zyskw. Zaoenia te cznie mog wyjani zaleno sformuowan w hipotezie: rosnce zadowolenie z pracy jest wyrazem osobistego bilansu, ktry przy braku zainteresowania sam prac jest tym korzystniejszy, im wyszy jest zarobek, a mniejszy konieczny nakad czasu pracy. Zwizek, ktrego nie mona udowodni empirycznie (np. eksperymentalnie) jako zalenoci przyczynowej ani uzasadni innymi empirycznie zweryfikowanymi twierdzeniami, pozostaje jedynie pewn korelacj empiryczn, wspwystpowaniem cech w danym czasie i danym miejscu. Zawsze chtnie przytacza si tu przykad korelacji" midzy liczb urodze a liczb bocianw yjcych w danej okolicy, dwiema cechami, midzy ktrymi mona co najwyej domniemywa istnienia jakiego nie wyjanionego zwizku przyczynowego. Naley zwrci uwag, e hipoteza nie musi dotyczy relacji o charakterze przyczynowym, ale dla wyjanienia, ktre jest celem poznania, wanie hipotezy przyczynowe maj najwiksze znaczenie.

Rozdzia drugi

Pomiar

Podstawy pomiaru 1. Formalne wasnoci danychJak kada nauka, tak i socjologia musi gromadzi poddajc si systematycznej kontroli wiedz o tym, co stanowi przedmiot jej docieka. Fundament, na ktrym opiera si wiedza socjologiczna, stanowi dane o cechach rzeczywistoci spoecznej, uzyskane i analizowane za pomoc okrelonych metod. Dane te s wynikiem uporzdkowanych pojciowo i ukierunkowanych przez zaoenia teoretyczne, systematycznych i kontrolowanych obserwacji zachowa lub wasnoci.zjawisk spoecznych. Jednak ani same obserwacje, ani zaobserwowane wasnoci nie stanowi jeszcze danych. Odpowiedzi respondenta na pytanie: Czy interesuje si pan polityk?", podobnie jak faktu, e odpowied t usyszaa osoba prowadzca wywiad, nie mona uzna za dane. Dane to krzyyki, ktrymi ankieter opatruje okrelone odpowiedzi w kwestionariuszu ankiety, krzyyki sygnalizujce treci ujawnione w toku postpowania badawczego. Dane to nie jest kara cielesna, ktr matka wymierza dziecku, poniewa byo nieposuszne, ani fakt, e obserwator zachowanie to widzia i odpowiednio zaklasyfikowa. Rwnie w tym przypadku z danymi mamy do czynienia dopiero wtedy, gdy zachowanie to zostanie odpowiednio zaznaczone w okrelonej rubryce na specjalnym arkuszu obserwacji zachowa rodzicielskich. Obserwowane waciwoci zjawisk spoecznych lub sposoby zachowa staj si wic danymi wwczas, gdy odpowiednio uporzdkowane pojciowo mog by zarejestrowane, umoliwiajc identyfikacj i klasyfikacj badanych obiektw wedug cech istotnych dla uzyskania odpowiedzi na pytania badawcze.

PKiwy pomiaru. Formalne wasnoci danych

43

Rys. 1 ukazuje miejsce danych w procesie badawczym. Z ogu dostpnych obserwacji cech badanych obiektw wybiera si i porzdkuje pojciowo tylko te, ktre s istotne dla uzyskania odpowiedzi na postawione pytania (etap 1). Jeeli np. w badaniu zachowa rodzicielskich chodzi jedynie o ustalenie czstotliwoci stosowania kar, O nie ma potrzeby zajmowa si rodzajem tych kar.etap 1 ogl dostpnych obserwacji cech obiektu badanego pojciowo uporzdkowane obserwacje cech zewntrznych

etap 2obserwacje zarejestrowane dane

etap 3 wniosek co do przynalenoci badanego obiektu do zbioru o okrelonych cechach

Rysunek 1. Miejsce danych w procesie badawczym

Oczywiste jest, e ju na pierwszym etapie zarysowanego tu procesu uzyskiwania danych konieczne jest przyjcie pewnych zaoe teoretycznych, wstpnych w stosunku do danego postpowania badawczego. Zanim jakie zachowanie rodzicw bdzie mona zakwalifikowa jako wymierzanie kary, trzeba mie jasno, jakimi bezporednio obserwowalnymi (zewntrznymi) cechami rni si zachowanie, ktre naley okreli jako kar", od innych zachowa rodzicw wzgldem dzieci. Obserwacje cech zewntrznych, przeprowadzone stosownie do przyjtych kategorii pojciowych, zarejestrowane w cile okrelonej, standaryzowanej formie, dostarczaj danych o przedmiocie badania (etap 2). Podobnie jak na pierwszym etapie, tak i tym razem trzeba dokona teoretycznie uzasadnionego wyboru owych form (narzdzi badawczych). Na podstawie uzyskanych w ten sposb danych mona wnioskowa o okrelonych wczeniej pojciowo (ukrytych) wasnociach przedmiotu bada (etap 3). Rwnie realizacja tego etapu wymaga odwoania si do teorii, ktra umoliwi dokonanie analizy. Dopiero teraz mona take bada zwizki zachodzce midzy danymi. Momentem zasadniczym jest tu fakt, e na kadym z etapw uzyskiwanie i analiza danych uzalenione s od teoretycznej koncepcji przedmiotu bada, a zarazem od teoretycznego podejcia do

44

Pomiar

rzeczywistoci spoecznej, a przede wszystkim, e same dane uzasadnione s tylko na gruncie okrelonego wnioskowania teoretycznego 1. Aczkolwiek rnym cechom socjologicznym odpowiadaj rne rodzaje danych wszystkie one maj identyczn struktur formaln, ktra musi by brana pod uwag przy gromadzeniu danych, a zwaszcza przy ich analizie: 1. Dane empiryczne dotycz jednostek badawczych (patrz s. 14). 2. Dane odnosz si z reguy nie do jednostek badawczych ujmowanych caociowo, lecz tylko do niektrych spord wiciu wymiarw, w jakich jednostki te daj si charakteryzowa (patrz s. 15). Wymiary te wystpuj w postaci zmiennych. Zmienne s po prostu symbolicznym odpowiednikiem cech mierzonych. 3. W toku postpowania badawczego ustala si warto okrelonych cech jednostek badawczych. Kada zmienna moe zatem przyjmowa rne wartoci. Terminem zmienna" naleaoby wobec tego posugiwa si tylko w odniesieniu do tych cech, ktre mog przyjmowa przynajmniej dwie wartoci. Liczba moliwych wartoci zmiennej zaley zarwno od metody gromadzenia danych, jak od zoonoci kategorii pojciowych. Wobec powyszego moemy powiedzie, e dane s to ustalone w wyniku postpowania badawczego wartoci cech jednostek badawczych, mwic po prostu kadorazowo .okrelone wartoci pewnej zmiennej. W ten sposb jednostki badawcze mona opisywa bd charakteryzowa za pomoc poszczeglnych wartoci badanych zmiennych. Badajc np. liczb n osb nalecych do okrelonej grupy spoecznej i biorc pod uwag ich przynaleno spoeczn, wiek, pe, zainteresowania polityk i orientacj polityczn uzyskane dane mona przedstawi w postaci macierzy (tab. ). V/C2 oznacza warto, jak zmienna druga przyjmuje u //-tej osoby badanej, czyli konkretny wiek tej osoby. Z macierzy danych, ukazujcej take wzajemne usytuowania jej elementw skadowych jednostki badanej, cechy i jej wartoci wynikaj zarazem trzy1

Por. N. R. Hanson: Patterns of Discovery, Cambridge, Mass. 1958, rozdz. 1.

Podstawy pomiaru. Formalne wasnoci danych Tabela 1

45Macierz danych

Jednostkabadana przynaleno spoeczna WCn wiek

Cecha ple zainteresowania polityk WCn W Ca, orientacja polityczna

JBX JB. JBj

wc,x

wcv

we,.

wcu wcuwc}i

wc WCa

wclx

w wcJ%wcai

wcJt

JB

WC,n

wcM

wcM

wcm

JB = jednostka badana WC = warto cechy

wane zasady sposobu gromadzenia danych: (1) zasada porwnywalnoci, (2) zasada klasyfrkowalnoci i (3) zasada kompletnoci. 1. Zasada porwnywalnoci gosi, e (a) cechy umieszczone w macierzy danych musz by rzeczywicie cechami jednostek badanych, w przeciwnym bowiem razie zdania sformuowane na podstawie danych z macierzy pozbawione bd sensu, tzn. empirycznie rzecz biorc nie bd ani prawdziwe, ani faszywe. Jeeli jednostkami badawczymi s n.p. grupy spoeczne, to cech tych jednostek nie moe by ple; zdanie grupa jest pici mskiej" nie jest ani prawdziwe, ani faszywe jest pozbawione sensu; (b) jednostki badawcze mog by sensownie porwnywane tylko pod wzgldem jednej i tej samej cechy. Zdanie ,JBt jest pci mskiej, natomiast JB2 bardzo interesuje si polityk" nic zawiera adnego wymiernego sensu. 2. Zasada klasyfikowalnoci wymaga, aby moliwe wartoci kadej z cech stanowiy zbiory wyczerpujce, tak iby kadej jednostce badawczej przypadao w kadym zbiorze tylko jedno okrelone miejsce.

44

Pomiar

rzeczywistoci spoecznej, a przede wszystkim, e same dane uzasadnione s tylko na gruncie okrelonego wnioskowania teoretycznego 1. Aczkolwiek rnym cechom socjologicznym odpowiadaj rne rodzaje danych wszystkie one maj identyczn struktur formaln, ktra musi by brana pod uwag przy gromadzeniu danych, a zwaszcza przy ich analizie: 1. Dane empiryczne dotycz jednostek badawczych (patrz s. 14). 2. Dane odnosz si z reguy nie do jednostek badawczych ujmowanych caociowo, lecz tylko do niektrych spord wielu wymiarw, w jakich jednostki te daj si charakteryzowa (patrz s. 15). Wymiary te wystpuj w postaci zmiennych. Zmienne s po prostu symbolicznym odpowiednikiem cech mierzonych. 3. W toku postpowania badawczego ustala si warto okrelonych cech jednostek badawczych. Kada zmienna moe zatem przyjmowa rne wartoci. Terminem zmienna" naleaoby wobec tego posugiwa si tylko w odniesieniu do tych cech, ktre mog przyjmowa przynajmniej dwie wartoci. Liczba moliwych wartoci zmiennej zaley zarwno od metody gromadzenia danych, jak od zoonoci kategorii pojciowych. Wobec powyszego moemy powiedzie, e dane s to ustalone w wyniku postpowania badawczego wartoci cech jednostek badawczych, mwic po prostu kadorazowo .okrelone wartoci pewnej zmiennej. W ten sposb jednostki badawcze mona opisywa bd charakteryzowa za pomoc poszczeglnych wartoci badanych zmiennych. Badajc np. liczb n osb nalecych do okrelonej grupy spoecznej i biorc pod uwag ich przynaleno spoeczn, wiek, pe, zainteresowania polityk i orientacj polityczn uzyskane dane mona przedstawi w postaci macierzy (tab. 1). WC2 oznacza warto, jak zmienna druga przyjmuje u H-tej osoby badanej, czyli konkretny wiek tej osoby. Z macierzy danych, ukazujcej take wzajemne usytuowania jej elementw skadowych jednostki badanej, cechy i jej wartoci wynikaj zarazem trzy1

Por. N. R. Hanson: Patterns of Discovcry, Cambridge, Mass. 1958, rozdz. 1.

Podstawy pomiaru. Formalne wasnoci danych

45Tabela 1 Macierz danych

Jednostka badana przynaleno spoecznaJBy JB-, JBj

Cecha wiek ple zainteresowania politykWC, li'C,

orientacja politycznaWC,

wca wcn wcm

v \VC,WCjt

wc

wcn WC*wc1%

wcaWCj,

wcM wcm

JBn

v/c,a

wcn%

WCm

JB = jednostka badana WC = warto cechy

wane zasady sposobu gromadzenia danych.: (1) zasada porwnywalnoci, (2) zasada klasyfikowalnoci i (3) zasada kompletnoci. 1. Zasada porwnywalnoci gosi, e (a) cechy umieszczone w macierzy danych musz by rzeczywicie cechami jednostek badanych, w przeciwnym bowiem razie zdania sformuowane na podstawie danych z macierzy pozbawione bd sensu, tzn. empirycznie rzecz biorc nie bd ani prawdziwe, ani faszywe. Jeeli jednostkami badawczymi s n.p. grupy spoeczne, to cech tych jednostek nie moe by ple; zdanie grupa jest pici mskiej" nie jest ani prawdziwe, ani faszywe jest pozbawione sensu; (b) jednostki badawcze mog by sensownie porwnywane tylko pod wzgldem jednej i tej samej cechy. Zdanie JBv jest pici mskiej, natomiast J B, bardzo interesuje si polityk" nie zawiera adnego wymiernego sensu. 2. Zasada klasyfikowalnoci wymaga, aby moliwe wartoci kadej z cech stanowiy zbiory wyczerpujce, tak iby kadej jednostce badawczej przypadao w kadym zbiorze tylko jedno okrelone miejsce.

46

Pomiar

3. Zasada kompletnoci nakada obowizek empirycznego ustalenia wartoci wszystkich istotnych z punktu widzenia pyta badawczych cech wszystkich jednostek.

2. Zasady dokonywania pomiaruJeeli dane o jakim zjawisku spoecznym stanowi wynik pojciowo ustrukturowanych, systematycznych i kontrolowanych obserwacji cech jednostek badawczych, to w proces obserwacji jest rwnoznaczny z najoglniej pojtym dokonywaniem pomiarw, czyli uzyskiwaniem danych. Dane o obiektach badanych, uzyskane w wyniku pomiaru, mog dostarcza informacji o tym: (1) jaka jest warto jakiej cechy jakiego obiektu badanego w danym momencie; (2) jakiej zmianie ulega warto danej cechy w nie zmienionych warunkach; (3) jakiej zmianie ulega warto danej cechy w warunkach, ktre zmieniy si w sposb znany. Kada z tych moliwoci wymaga spenienia nastpujcych warunkw wstpnych, bez ktrych pomiar nie odpowiadaby koniecznym wymogom strukturalizacji pojciowej i kontrolowalnoci. 1. Zbir obiektw badawczych musi by okrelony tak jednoznacznie, aby w kadym przypadku mona byo rozstrzygn, czy okrelony obiekt naley do niego czy nie. Jeeli przedmiotem badania maj by np. demokratyczne versus autorytarne postawy nauczycieli szk powszechnych pochodzcych z warstw rednich, to musz by dokadnie podane kryteria wyrniajce nauczycieli szk powszechnych wywodzcych si z warstw rednich spord reszty nauczycieli szk powszechnych ub szerzej biorc spord ogu nauczycieli. Warunek ten wydaje si oczywisty, mona jtdnak wyobrazi sobie przypadki, w ktrych zaliczenie obiektw do kategorii jednostek badawczych nic jest takie proste. Jeeli np. badanie ma dotyczy zachowa modych konsumentw we wspczesnym spoeczestwie przemysowym, to nie tak atwo jest rozstrzygn, jaki krg osb naley do tej kategorii. 2. Warunki sytuacyjne towarzyszce pomiarom, jeli badacz nie moe nimi odpowiednio manipulowa, musz by znane na tyle,

Podstawy pomiaru. Zasady dokonywania pomiaru

47

aby mona byo kontrolowa ich ewentualny wpyw na przebieg pomiarw. Sytuacja, w ktrej przebiega badaniejak to pniej omwimy bardziej szczegowo (patrz przede wszystkim s. 147 i nast. oraz s. 125 i nast.) oddziauje na uzewntrznianie si obserwowanych cech, np. na odpowiedzi respondentw czy sposb zachowania si osb obserwowanych. Niekontrolowana zmiana warunkw, w ktrych dokonywany jest pomiar, stawia pod znakiem zapytania porwnywalno i rzetelno danych. Jeeli warunkw tych nie mona ujednolici, tak jak to si dzieje w przypadku eksperymentw, trzeba je wyranie uwzgldni w badaniu. 3. Naley dokadnie ustali metody pomiaru i zbierania danych. Wwczas gdy chodzi o uzyskanie takich danych, ktre pozwol wnioskowa o wasnociach niedostpnych bezporedniej obserwacji, prawie zawsze istnieje moliwo posuenia si kilkoma rnymi metodami pomiaru. Nastpnie trzeba wyranie sprecyzowa for malne zasady posugiwania si narzdziami, za pomoc ktrych do konywany ma by pomiar, oraz ich standardy metryczne. Standardy te zale od tego, z jak dokadnoci ustalane maj by wartoci cech obiektw badanych. W przypadku jednych bada moe cakowicie wystarcza informacja, e dochd jest wysoki lub niski, w innych natomiast trzeba wiedzie dokadnie, e waha si on w granicach 300-350 lub 1000--1100 DM. 4. Cech, ktrej dotyczy maj dane, naley zdefiniowa, tak aby mona byo dokadnie poda, jakiego rodzaju obserwacje maj. by przeprowadzone za pomoc danego narzdzia. Wwczas, gdy dane maj informowa o wartociach tej samej cechy w rnych momentach (jak to jest np. w badaniach panelowych), warunkiem dodatkowym jest ustalenie, jaki odstp czasu winien dzieli jeden pomiar od drugiego. Wwczas gdy dane maj informowa, czy i jak zmienia si warto cechy przy kontrolowanej zmianie warunkw (jak to ma miejsce w eksperymentach), konieczne jest dokonanie pomiaru lub skontrolowanie take tych warunkw. Efektem pomiaru, dokonanego za pomoc narzdzi nie speniajcych wymienionych wymaga, s dane, ktrych obiektywno jest w najwyszym stopniu wtpliwa. Tylko wwczas bowiem, gdy

48

Pomiar

znane s wszystkie warunki, w jakich dokonywany jest pomiar, mona sprawdzi rzetelno i intersubiektywno danych, t:n. ich naukow obiektywno.

3. Rne poziomy pomiaruZawarto informacyjna danych zaley m. in. od tego, na jakim poziomie dokonywany jest pomiar wartoci cech obiektw badawczych. Poziomy te charakteryzuj si szeregiem wasnoci okrelajcych zarazem metody stosowane przy analizie danych. Pomiar w wszym znaczeniu oznacza podlegajcy okrelonym reguom proces przyporzdkowywania symboli zaobserwowanym wartociom badanych cech. Stosownie do owych regu mona wyrni cztery poziomy pomiaru i odpowiadajce im cztery skale: (1) skal nominaln, (2) skal porzdkow, (3) skal interwaow, (4) skal iorazow. Skala nominalna. Pomiar na poziomic nominalnym jest najprostsz form pomiaru. Opiera si on na reguach dwuwartociowej logiki predykatw i polega na klasyfikowaniu obiektw ze wzgldu na posiadanie lub brak okrelonej cechy (jakociowej). Zgodnie z tym, ludzi mona dzieli na mczyzn i kobiety, na osoby wyznania protestanckiego, katolickiego i mojeszowego; spoeczestwa mona dzieli na takie, ktre maj ustrj autorytarny i demokratyczny itd. Przy pomiarze nominalnym musz by spenione nastpujce warunki : 1. W odniesieniu do dwch obiektw badanych musi by rozstrzygalne, czy ze wzgldu na badan cech s one takie same czy nie. Moliwa jest tylko jedna z dwu sytuacji: A = B lub A ^ B. 2. Identyczno dwu obiektw badanych musi by relacj symetryczn; jeeli obiekt A ma t sam cech badan co obiekt B, to obiekt B ma te sam cech badan co obiekt A: jeeli A = B, to B = A. 3. Jeeli obiekt badany A ma t sam warto cechy co obiekt badany B, obiekt za B t sam warto cechy co obiekt C, to obiekt

Podstawy pomiaru. Poziomy pomiaru

49

A ma t sam warto cechy co obiekt C: jeeli A = B i B = C, to /l - C. Cechy mierzone za pomoc skali nominalnej charakteryzuj si tym, e ogl moliwych wartoci tych cech stanowi zbir nieuporzdkowany. Midzy poszczeglnymi kategoriami tych wartoci nie da si alem ustali adnych stosunkw metrycznych. Dlatego przy analizie danych nominalnych moliwe s jedynie nastpujce operacje matematyczne: (1) obliczenie bezwzgldnej i wzgldnej czstotliwoci wystpowania poszczeglnych kategorii cech; (2) okrelenie relacji midzy dwiema cechami przy uyciu wspczynnika zalenoci. Skala porzdkowa. Reprezentuje ona wyszy od nominalnej poziom pomiaru. Pozwala na porzdkowanie obiektw badanych odpowiednio do wartoci danej cechy, poniewa cecha ta ma charakter ilociowy. Ten poziom pomiaru uwzgldnia natenie, si i wielko okrelonej cechy u poszczeglnych obiektw badanych. Na przykad ludzi mona porwnywa pod wzgldem siy lub saboci zainteresowali politycznych, tzn. mona ich szeregowa wedug rang. Porzdkowanie obiektw badanych wedug rang wwczas, gdy szereg rangowy tworz nie obiekty same w sobie, lecz wczeniej zdefiniowane pod-kategorie zmiennej, mona uzna take za klasyfikacj opart na ilociowych miernikach badanej cechy. Aby jak cech mona byo uzna za mierzaln na poziomie porzdkowym, dane musz spenia nastpujce warunki: (1) Jeeli obiekt A. pod wzgldem danej cechy jest wikszy od obiektu B, to obiekt B pod wzgldem tej samej cechy nie jest wikszy od obiektu A: jeeli A>B, to B>A. (2) Jeeli obiekt A jest wikszy od obiektu B, a obiekt B jest wikszy od obiektu C, to obiekt A jest wikszy od obiektu C: A>B i B>C, to take A>C. Liczby okrelajce rang s wartociami rangowymi lub liczbami porzdkowymi. Okrelaj one kadorazowo jedynie miejsce, jakie w danej hierarchii zajmuje badany obiekt, a nie absolutny wymiar ilociowy cechy, ze wzgldu na ktr obiekt ten nas interesuje. Pozwalaj zatem stwierdzi tylko tyle, e obiekt A jest wikszy ni obiekt B, nie informuj natomiast, o ile jest wikszy. Nie daj rwnie podstaw do wypowiadania si o wielkoci odstpw dzielcych poszczeglne miejsca w hierarchii. Poniewa za odstpy te nie s znane, wic4 Wprowadzenie...

ar

liczb porzdkowych me mona take dodawa, odejmowa, mnoy ani dzieli. Skala interwciowa i skala ilorazow. Rnica midzy skal intcrwaow i skal ilorazow polega na tym, e skala interwaowa informuje, jak wielkie s odstpy midzy poszczeglnymi punktami. Warunkiem podstawowym jest tu istnienie powtarzalnej jednostki miary, ktr mona uzna za standard. Tak np. dugo mierzy si w centymetrach i metrach, czas w minutach i godzinach. Trzeba przyzna, e opracowanie takiej jednostki miary w naukach spoecznych jest bardzo trudne. Istniej jednostki do mierzenia dochodu, czasu trwania lub czstotliwoci pewnych zachowa, gorzej przedstawia si sprawa z mierzeniem siy postawy autorytarnej lub inteligencji grupy. Wwczas jednak, gdy jestemy w posiadaniu jednostki miary, moemy dokadnie okreli odlego midzy dwoma punktami na skali. Oznacza to take, e na poziomie interwaowym moemy przeprowadza operacje dodawania i odejmowania. Gdy skala ma ponadto naturalny punkt zerowy, mamy do czynienia ze skal ilorazow. Wobec wartoci skali ilorazowej uprawnione jest stosowanie wszystkich operacji matematycznych, a wic take mnoenia i dzielenia. Dla ustalenia relacji midzy dwiema cechami mierzonymi za pomoc skali interwaowej lub ilorazowej stosuje si korelacj wedug momentu iloczynowego.

WskanikCzy dane uzyskane przy uyciu okrelonych narzdzi rzeczywicie informuj o cechach bdcych przedmiotem badania, trudno orzec na podstawie samych danych. Dotykamy tu zagadnienia trafnoci, ktre pojawia si zawsze, ilekro dane dotyczce obserwowanych waciwoci lub sposobw zachowa maj stanowi podstaw wnioskowania o cechach niedostpnych bezporedniej obserwacji bd dostpnych tylko czciowo. Oglnie rzecz biorc, jest to ta sama kwestia stosunku cech zdefiniowanych teoretycznie do ich ekwiwalentw empirycznych bd wskanikw, o ktrej bya mowa ju wyej (s. 25 i nast.). Wie si z tym doniosy problem bada em-

Podstawy pomiaru. Wskaniki

51

pirycznych, polegajcy na tym, e dla wymiarw zdefiniowanych wycznie teoretycznie trzeba znale takie wskaniki czy ekwiwalenty empiryczne, dziki ktrym wnioskowanie to bdzie nie tylko moliwe, ale take trafne. Wskanikiem pozytywnych bd negatywnych postaw robotnikw wobec zakadu pracy mog by np. ich reakcje werbalne na odpowiednie pytania zadane w toku wywiadu. Wskanikami wiedzy historycznej uczniw mog by poprawne bd bdne odpowiedzi na szereg pyta w rodzaju: Kiedy skonstruowano pierwsz maszyn parow?", Kto by pierwszym prezydentem Republiki Weimarskiej?". Wskanikiem przynalenoci spoecznej badanych rodzin moe by standard wyposaenia ich mieszka. Wskanikiem dostpu do sprawowania wadzy w jakim spoeczestwie moe by reprezentatywny udzia przedstawicieli poszczeglnych warstw spoecznych we wadzach. Pynno skadu jakiej grupy spoecznej moe by wskanikiem jej sabego zintegrowania. Wskaniki rni si midzy sob stosunkiem do teoretycznie zdefiniowanej (tzn. jeszcze nie zoperacjonalizowanej) cechy, ktr wskazuj-. W zwizku z tym wyrniamy: 1. Wskaniki definicyjne, tzn. te, za pomoc ktrych definiowana jest cecha majca by przedmiotem badania. 2. Wskaniki korelacyjne: a) wskaniki korelacji wewntrznej, stanowice cz deft-niens teoretycznie zdefiniowanej cechy, a zatem skorelowane z pozostaymi skadowymi tej cechy; b) wskaniki korelacji zewntrznej, nie wchodzce w skad elefiniens teoretycznie zdefiniowanej cechy, mimo to empirycznie z ni skorelowane. 3. Wskaniki inferencyjne, tzn. te, ktre pozwalaj wnioskowa o wartociach cech niedostpnych bezporedniej obserwacji. Wskaniki definicyjne mog wskazywa pojcia tylko wzgldnie proste, empirycznie atwo dostpne". Znakomita wikszo poj socjometrycznych, takich jak pozycja socjometryczna" czy spjno grupy", definiowana jest za pomoc takich wanie wskanikw.Patrz S. Nowak: Correlational, Definitional, and hifcrential Indicators, Polish Sociological Bullctin" 1963, nr 2 (8), s. 31 i nast.4*

3

52

Pomiar

Na przykad pozycja socjometryczna" definiowana jest jako liczba wyborw uzyskanych przez osob w danej grupie. Spjno"' jest definiowana m. in. jako udzia wyborw wzajemnych w oglnej liczbie wyborw dokonanych w danej grupie. Zjawiska, za pomoc ktrych definiuje si takie pojcia, jak spjno" czy pozycja" s zarazem ich wskanikami. Zakres znaczeniowy wskanikw pokrywa si z zakresem znaczeniowym definiowanych poj. W socjologii jednak spotyka si stosunkowo mao poj prostych, jednowymiarowych. Cechy okrelane przez wikszo poj skadaj si na og z wielu wymiarw czstkowych i poszukiwana warto cechy zoonej jest wypadkow owych wymiarw czstkowych (tak jest np. w przypadku zadowolenia z pracy czy integracji grupy). Kady z takich wymiarw czstkowych ma wasny wskanik. Jeli ktry ze wskanikw wymiarw czstkowych jest silnie skorelowany wewntrznie ze wszystkimi pozostaymi wskanikami, to mona przyj go za wskanik cechy zoonej. Skoro np. Stuart Chapin3 definiuje status spoeczny jako pozycj przysugujc jednostce lub rodzinie ze wzgldu na panujce normy grupowe, w kocu jednak za wskanik przyjmuje standard wyposaenia mieszkania, to musi on albo zaoy, albo wykaza empirycznie, e wskanik ten jest silnie skorelowany ze wszystkimi pozostaymi elementami statusu spoecznego. Stosunek wskanika skorelowanego wewntrznie do zakresu znaczeniowego pojcia przedstawia rys. 2.Pojcie WskcnikWM= wyposaenie materialne WK = wyposaenie w przedmioty uytku kulturalnego D dochody SM = standard wyposaenia mieszkania U = uczestnictwo w organizacjach

Rysunek 2. Zakres znaczeniowy pojcia i wskaniki statusu spoecznego 3 S. Chapin: The Measurement of Social Status, Chicago 1951.

Podstawy pomiaru. Wskaniki

53

Przy penej korelacji wszystkich wskanikw czstkowych syndromu status spoeczny" kady z nich moe posuy do okrelenia statusu badanego obiektu. Jeli jednak wybrany wskanik nie jest w peni skorelowany z pozostaymi komponentami zakresu znaczeniowego pojcia status spoeczny", to albo nie moe by uyty w roli wskanika, albo wesp z innymi wskanikami musi wej w skad indeksu. istnieje rwnie moliwo zredukowania pojcia do empirycznej zawartoci jednego ze wskanikw. Wybr wskanika musi zalee wwczas od przyjtej przez badacza teorii uwarstwienia spoecznego oraz od tego, jakim konkretnie celom, ma suy podjte badanie. Przyjcie wyposaenia mieszkania za wskanik statusu spoecznego jest teoretycznie uprawnione, jeeli sytuacj materialn uznaje si za podstawowe kryterium podziau na warstwy, jeeli rnice poziomu materialnego znajduj adekwatny wyraz w wyposaeniu mieszkania oraz jeeli okrelony za jego pomoc status spoeczny pozostaje w empirycznie stwierdzalnym zwizku z innymi wanymi jego wyznacznikami zachowaniami politycznymi, orientacj spoeczn itp. Wskaniki, ktre ex definitione stanowi komponenty cechy wielowymiarowej, rni si od wskanikw, ktre takimi komponentami nie s (2b). Na przykad status spoeczno-ekonomiczny moe by uyty jako wskanik orientacji politycznej", jeeli obie te cechy s ze sob silnie skorelowane, tzn. jeli kadej wartoci statusu spo-ecznoekonomicznego" odpowiada okrelona, empirycznie potwierdzona warto orientacji politycznej". Stosunek midzy cech wskanikow status spoeczno-ekonomiczny" a cech wskazywan orientacja polityczna" mona przedstawi graficznie (rys. 3).

o octitus spoeczno-ekonomiczny orientacja polityczna

Rysunek 3

Wskaniki korelacji zewntrznej mona podzieli na takie, ktre s:"(1) konsekwencj (skutkiem) cechy wskazywanej; (2) jej warun-

r

mtotomm&iimm

tijmm&^iiaffism

54

Pomiar

kiem (przyczyn); (3) pozostaj z ni jedynie w statystycznym, teoretycznie nie wyjanionym zwizku. Jeeli np. status spoleczno-ckonomiczny przyjmuje si za wskanik orientacji politycznej, to na podstawie ustale teoretycznych naley domniemywa, e jest to wskanik warunkujcy. Z kolei urzdzenie mieszkania jako wskanik wysokoci dochodu jest raczej wskanikiem uwarunkowanym, t/.n. cecha wskanikowa jest empirycznie uwarunkowana przez cech wskazywan". Jeeli korelacji midzy wskanikiem a cech wskazywan nie mona uzasadni teoretycznie, to trafno wskanika naley uzna za wtpliw, nic wiadomo bowiem, czy empirycznie stwierdzona korelacja wystpi rwnie w warunkach zmienionych. Wskanikw korelacji zewntrznej uywa si wwczas, gdy cecha wskazywana jest wprawdzie empirycznie uchwytna, trudniej jednak ni wskanik, zwaszcza za wwczas, gdy chodzi o cechy czciowo niedostpne bezporedniej obserwacji. Nale do nich wszystkie cechy dyspozycyjne obiektw badanych, a wic postawy, okrelone cechy psychiczne czy skonnoci, ktrymi, zgodnie z teori, mona tumaczy rodzaje zachowa przejawianych w konkretnych sytuacjach. Rozpoznanie takich dyspozycji, okrelonych jako konstrukty pojciowe", wymaga znalezienia wskanikw postrzegalnych zewntrznie, na podstawie ktrych mona wnioskowa o istnieniu tyche dyspozycji (wskaniki inferencyjne). Tak wanie dla rozpoznania postaw"stosuje si szereg odpowiednich pyta. Reakcje werbalne na te pytania uznaje si za wskaniki okrelonej postawy, w ktrej z kolei widzi si przyczyn okrelonych zachowa przejawianych w konkretnych sytuacjach (rys. 4). Owe konstrukty pojciowe s uzasadnione teoretycznie tylko wtedy, jeeli mog suy za podstaw klasyfikacji szeregu obserwowalnych cech i sposobw zachowa. Trafno wnioskowania o istnieniu okrelonej dyspozycji na podstawie cechy wskanikowej mona weryfikowa, niestety, tylko porednio, przez wskazanie kowariancji (wspzmiennoci) wskanika i moliwie wielu innych cech obserwowalnych, ktre teoretycznie naley uzna za uwarunkowane przez dan dyspoW innej formie rozrnienie to dotyczy take wskanikw korelacji wewntrznej; chodzi wwczas o zaleno midzy rnymi elementami cechy syndromatycznej.4

tSSI4^8y!ii^^

Podstawy pomiaru. Indeksy

55

P "postawa RW reakcje werbalne Z zachowanie

Rysunek 4

zycj. Jeeli badanie dotyczy np. postaw robotnikw wobec bezporednich przeoonych, to wiarygodno reakcji werbalnych na zadawane im w tej materii pytania mona weryfikowa, obserwujc, powiedzmy, jak czsto wchodz oni w konflikt z tymi przeoonymi. Przy braku kowariancji midzy wskanikiem a poszczeglnymi kategoriami zewntrznie obserwowalnych cech lub sposobw zachowa, uznawanych za uwarunkowane przez te same cechy dyspozycyjne, ktrych istnienia dowodzi ma w wskanik, wnioskowanie na jego podstawie o wystpowaniu tych cech jest nieuprawnione. Napotykajc w toku bada tego rodzaju sytuacj mamy do wyboru dwie moliwoci: (1) albo odrzuci wskanik i szuka innego, albo (2) przedefiniowa zakres znaczeniowy danej dyspozycji tak, aby obscrwowalne cechy lub sposoby zachowa nie korelujce, wbrew oczekiwaniom, ze wskanikiem znalazy si poza tym zakresem. Decyzji, ktr z tych moliwoci wybra, nie naley podejmowa zbyt pochopnie, musi j poprzedzi analiza teoretyczna. Jeeli z pierwotnie przyjtej definicji dyspozycji mona wydedukowa wiele zalenoci ju potwierdzonych empirycznie, to naley raczej zrezygnowa ze wskanika.

5. IndeksyWiele poj socjologicznych okrela nie jedno-, lecz wielowymiarowe ukryte wasnoci obiektw badanych. Anomia, izolacja spoeczna, status spoeczno-ekonomiczny, spjno grupy wszystko

56

Pomiar

to s przykady takich poj. Charakterystyka obiektu badanego ze wzgldu na cech wielowymiarow jest empirycznie wyczerpujca dopiero wtedy., gdy znane s wartoci wszystkich jej wymiarw czstkowych. Jeeli na status spoeczno-ekonomiczny skada si np. wyksztacenie, zawd i dochd, ktre nie s ze sob w peni skorelowane, to status spoeczno-ekonomiczny jakiego obiektu mona okreli dopiero wtedy, gdy zna si wartoci wszystkich tych trzech wymiarw czstkowych: obiekt bada A ma wyksztacenie podstawowe, jest robotnikiem niewykwalifikowanym i zarabia 650 DM miesicznie. Kad cech wielowymiarow mona przedstawi graficznie jako wwymiarow przestrze. Pojcie statusu spoeczno-ekonomicznego byoby zatem przestrzeni trjwymiarow (rys. 5).y

Rysunek 5

Status spoeczno-ekonomiczny obiektw badanych zaley od ich usytuowania w tej przestrzeni wasnoci: A (x;y; z). Poniewa wartoci poszczeglnych wymiarw s do pewnego stopnia od siebie niezalene, moliwe wic s rne kombinacje tyche wartoci, np. poczenie wyksztacenia podstawowego z rnymi zawodami, okrelonego zawodu z rnymi poziomami dochodu itd. Jak rzecz si ma w konkretnym przypadku, wymaga oczywicie ustalenia empirycznego. W tej sytuacji pojedynczy wskanik nie lokuje badanych przedmiotw w przestrzeni wasnoci ze wzgldu na ich wielowymiarowe cechy na tyle dokadnie, by mogy one by przyporzdkowane wzgldnie homogenicznym kategoriom. Z reguy prbuje si wwczas znajdowa przynajmniej jeden wskanik dla kadego wymiaru czstkowego. Jeli chce si np. pozna zadowolenie robotnikw okrelonego zakadu przemysowego z miejsca pracy i zadowolenie to uznaje si

Podstawy pomiaru. Indeksy

57

za cech dwuwymiarow, skadajc si z zadowolenia ze stanowiska pracy" i Z zadowolenia z pacy", to dla kadego wymiaru czstkowego trzeba znalc/. przynajmniej jeden wskanik. Zadowolenie z pracy w danym zakadzie kadej badanej osoby mona przedstawi okrelajc jej miejsce w dwuwymiarowej przestrzeni wasnoci, ,w ktrej katly z dwch, wymiarw czstkowych mierzony byby trzystopniow skal porzdkow (rys. 6).zadowolenie ze stanowiska pracy 2 wysokie 7 rednie O niskie , i d b a O niskie g e h c 1 rednie it

zadowolenie z piacy

f 2 wysokie

Rysunek 6. Dwuwymiarowa przestrze wasnoci

W ten sposb powstaje dziewi kategorii zadowolenia z pracy w danym zakadzie, ktre rni si midzy sob przynajmniej jednym wymiarem czstkowym i ktrych nie mona uszeregowa liniowo. Nie mona bowiem powiedzie, czy jednostki nalece do kategorii b s bardziej zadowolone z pracy w danym zakadzie ni jednostki nalece do kategorii c. Tylko dla kadego z wymiarw osobno mona sporzdzi szeregi rangowe, ale szeregi te uporzdkuj poszczeglne kategorie w zupenie odmiennej kolejnoci: zadowolenie ze stanowiska pracy acf beh dgi zadowolenit z pacy a b cl ceg fhi

niskie rednie wysokie

Aby dokona analizy, naleaoby wic oderwa si od wymiarw czstkowych i potraktowa cech wielowymiarow jako jedn zmienn, ktrej wartoci maj przynajmniej charakter porzdkowy. Sprbujmy zatem zadowolenie z pracy w danym zakadzie" przedstawi jako zmienn ilociow, ktra pozwala wyrni osoby mao, rednio i bardzo zadowolone z pracy w danym zakadzie. W tym celu wielowymiarow przestrze wasnoci trzeba zredukowa do jednowymia-

58

Pomiar

rowej skali. Wymaga to takiego uszeregowania wymiarw czstkowych, aby poszczeglne kombinacje cech utworzyy szereg liniowy, a kadej kombinacji przyporzdkowana zostaa okrelona warto zmiennej. Postpowanie to nazywa si budowaniem indeksu. Termin indeks oznacza wic zmienn jednowymiarow mogc przybiera r wartoci odpowiadajcych v klasom moliwych kombinacji atrybutw wielowymiarowej przestrzeni wasnoci '. Praktycznie przebiega to tak, e wartociom wymiarw czstkowych przyporzdkowane zostaj wartoci liczbowe (por. ukad dwuwymiarowy na s. 57), ktre nastpnie sumuje si dla rnych kombinacji cech. W naszym przykadzie z dziewiciu rnych kategorii zadowolenia z pracy w danym zakadzie powstaje w ten sposb nastpujcy szereg rangowy:rarto indeksu 4 3 21 0 kategoria zadowole!a i S, h d, e, f b, c a

Przyporzdkowanie wartoci liczbowych ewentualnie waenie poszczeglnych wymiarw czstkowych powinno by uzasadnione teoretycznie. Jeeli cechy czstkowe mierzone s na poziomie porzdkowym, to odpowiadajce im wartoci liczbowe musz by reprezentowane przez kolejne wzgldem siebie liczby. Dopiero wwczas, gdy da si okreli odstpy midzy poszczeglnymi kategoriami cech, a wic przy skalach interwaowych, mona odpowiednio do nich stopniowa wartoci liczbowe. Przy waeniu wartoci liczbowe cechNaley zwrci uwag, e funkcjonujce w naukach spoecznych i uyte rwnie tutaj pojcie indeksu nie jest tosame z identycznym okreleniem pewnych zoonych wielkoci stosowanym w statystyce. Niektre z indeksw przedstawionych w dalszych rozdziaach, jak indeks zmiany / przy analizie panelowej, indeks zbienoci, a take pewne indeksy socjometryczne, odpowiadaj raczej drugiemu znaczeniu tego pojcia, kiedy to chodzi o wzgldn czsto wystpowania okrelonych cech lub zwizkw cech w rnych grupach. Na razie brak teorii obejmujcej oba te rodzaje indeksw.5

Podstawy pomiaru. Indeksy

59

czstkowych mnoy si przez okrelon warto, aby uwypukli t cech czstkow, ktra w wikszym stopniu ni inne warunkuje cech wielowymiarow. Jeeli mona np. uzasadni, e zadowolenie z pracy w danym zakadzie bardziej zaley od zadowolenia z pacy ni od zadowolenia ze stanowiska pracy, to kad z trzech wartoci liczbowych zadowolenia z pacy mona pomnoy przez 2 i zamiast 0, 1 i 2 otrzyma 0, 2 i 4. Przy tworzeniu indeksu trzeba zatem rozwiza dwa zadania. Po pierwsze, rozstrzygn, ktrych cech czstkowych dotyczce dane maj wej w skad indeksu. Wane jest przy tym uwzgldnienie wszystkich komponentw badanej cechy wielowymiarowej, ale zarazem tylko tych komponentw. Po drugie, wskaza, jak dane te naley ze sob powiza (przyporzdkowanie wartoci liczbowych, waenie, kombinacje). Problem zasadniczy, o ktrym trzeba pamita przy budowaniu indeksu, polega na tym, e czsto wartoci liczbowe przypisane poszczeglnym wymiarom czstkowym, bdce wycznie liczbami porzdkowymi, dodaje si, jak gdyby byy to liczby naturalne, w dodatku uzyskane w wyniku zastosowania tej samej skali pomiaru do wszystkich wymiarw czstkowych. Zawsze, ilekro oba te warunki nie s spenione a w socjologii spenienie ich jest prawie niemoliwe tworzc indeks porwnuje si co, co cile rzecz biorc jest nieporwnywalne, i stawia si znak rwnoci midzy czym, co jest rne. W efekcie nie mona mie pewnoci, czy rozmaite kombinacje cech wystpujce pod t sam wartoci indeksu s rzeczywicie ekwiwalentne. To zastrzeenie pod adresem indeksu dotyka centralnego problemu pomiarw w badaniach spoecznych, ktrym jest brak standaryzowanych, a rwnoczenie teoretycznie znaczcych jednostek pomiaru. W tych okolicznociach indeks pozostaje do wtpliwym narzdziem pomocniczym, cho mimo to czsto si przydaje. Pomaga bowiem porwnywa nieporwnywalne. Potraktowanie rnych kombinacji cech jako w pewnym sensie ekwiwalentnych da si poniekd uzasadni take empirycznie (i istotnie wymaga takiego uzasadnienia). W naszym przykadzie potwierdzeniem zasadnoci uznania kategorii b i c za reprezentujce ten sam poziom zadowolenia z pracy w danym zakadzie byoby wykazanie, e w aspekcie innych

60

Pomiar

zmiennych, ktre mona zdefiniowa jako zalene od zadowolenia z pracy w danym zakadzie (np. czsto zmiany miejsca pracy [ub niestawianie si do.pracy bez usprawiedliwienia), jednostki nalece do tych kategorii zachowuj si tak samo lub podobnie. Jeli to moliwe, naleaoby trafno danego indeksu sprawdza take empirycznie.

Metody skalowania

1. Skala jako narzdzie pomiaruJak zostao ju powiedziane wyej, mierzenie polega na przyporzdkowaniu jakiej cesze danego obiektu (lub klasy obiektw) liczb wedug pewnych z gry okrelonych zasad. Skale s w tym sensie narzdziem pomiaru, a zasady skalowania wskazwk, jak naley je konstruowa. Wskazwka ta przyjmuje zazwyczaj posta wzoru matematyczno-statystycznego, pod ktry naley podstawi dane (np. wyniki odpowiedzi na pewn liczb pyta). W tym celu trzeba najpierw ustali, ktre z pyta dotycz danej cech}', a nastpnie, posugujc si okrelon metod (np. skal Guttmana), jakie wartoci przybiera ta cecha. Dysponujc gotow skal moemy okreli usytuowanie badanego obiektu wzgldem teje cechy. Take indeks jest narzdziem pomiaru, tzn. wskazuje usytuowanie badanych obiektw ze wzgldu na dan cech. Rnica midzy indeksem a skal nie polega, jak czsto si sdzi, na poziomie pomiaru. Wikszo skal, podobnie jak indeks, posuguje si porzdkiem rangowym. Rnica polega na tym, e skala pozwala rwnie stwierdzi, za pomoc, okrelonych oblicze, czy wchodzce w jej skad elementy (items) rzeczywicie reprezentuj ten sara wymiar. W przypadku indeksu brak wzoru, ktry umoliwiaby taki formalny sprawdzian. O jednowyrniarowoci indeksu decydujemy arbitralnie ub intuicyjnie poprzez dobr odpowiednich pyta. Jednoznaczne kryterium klasyfikacji ska nie istnieje. Jedn istotn

Skalowanie. Rangowanie i porwnywanie parami

61

rnic wymieniaj Coombs i Torgerson r'. Wedug nich, wyrni mona skale, ktre mierz cechy obiektw wiata zewntrznego. Z takimi skalami mamy do czynienia np. wtedy, gdy prosimy respondenta, aby uporzdkowa pewn liczb przedmiotw wedug stopnia ich uytecznoci lub pewn liczb politykw wedug stopnia konserwatyzmu reprezentowanych przez nich postaw wzgldnie oceni udzia treci racjonalistyczno-realistycznych w rnych systemach religijnych. Cecha bdca przedmiotem pomiaru charakteryzuje nie respondenta, lecz obiekty otaczajcego go wiata. Inne skale mierz cechy samych obiektw badanych, np. patriarchalizm postaw ankietowanych mczyzn, stopie udziau w yciu politycznym ankietowanych studentw, autorytaryzm ankietowanych nauczycieli itd. Skale pierwszego rodzaju prezentuj kontinuum wartoci liczbowych cech obiektw wiata zewntrznego, skale drugiego rodzaju kontinuum waitoci liczbowych cech badanych osb.

2. Rangowanie i porwnywanie parami Skala porzdkowa okrela, jak bya ju mowa wyej (s. 49), pozycj danego obiektu ze wzgldu na okrelon cech przez porwnanie jej z analogiczn pozycj innego obiektu. Porwnanie, ktre przybiera posta szeregu rangowego, rzadko ma za podstaw kryterium obiektywne standaryzowan jednostk pomiaru zazwyczaj jest ni subiektywna ocena obiektu wedug kryterium dajcego si wprawdzie zdefiniowa teoretycznie, ale nie dajcego si przeksztaci w kryterium obiektywne. W najprostszym przypadku osoba (lub grupa osb) proszona jest o uporzdkowanie pewnej liczby obiektw kolejno wedug stopnia posiadanej cechy, np. uporzdkowanie zawodw wedug ich prestiu spoecznego. Ukryte kryteria porwnywania utrudniaj ten proces tym bardziej, im wiksza jest liczba obiektw porwnywanych. DlategoPatrz W. S. Torgerson: Theory and Methodof'Scaling, New York 195S, rozdz. 3; C. H. Coombs: Theory and Methods of Social Measurement w: Research Mcthods in the Bchavioral Sciences, L. Fcstinger, D. Katz (red.), New York 1953, rozdz. 11; C. H. Coombs: A Theory of Data, New York 1964.0

62

Pomiar

wybiera si czsto porwnywanie parami, bardziej precyzyjne i atwiejsze dla respondentw. Metod t wyjanimy na przykadzie. Zadaniem respondenta jest uporzdkowanie czterech przedmiotw A, B, C, D ze wzgldu na ich uyteczno. S one przedkadane" respondentowi parami (kady przedmiot porwnywany jest kolejno z wszystkimi pozostaymi). To przedkadanie" dokonuje si z reguy w ten sposb, e zadajemy respondentowi pytanie, ktry z danych dwu artykuw chciaby mie bardziej. Albo w ten sposb, e przedstawiamy mu list, na ktrej artykuy te ustawione s parami : A B, A C... itd. Respondent musi kadorazowo wskaza ten artyku, ktry woli, czyli dokona wyboru. Z reguy nie dopuszcza si odpowiedzi nie mam zdania"7. Liczba moliwych par zaley od liczby przedoonych do porwnania obiektw. Przy czterech artykuach liczba moliwych par wynosi sze. Mwic oglnie: liczba moliwych par wynosi: 2 ' Przyjmijmy, e wyniki wyborw s nastpujce: A>B A>C A>D B>C B>D OD przy czym A >B oznacza, e respondent woli A ni B. Z danych tych wynika szereg rangowy A>B>C>D. Rangi poszczeglnych artykuw wyrazi mona za pomoc liczb porzdkowych (tzn. wartoci rang): A = 4, B 3, C = 2, D = 7. Na tym koczy si proces pomiaru. Uzyskalimy skal uytecznoci czterech artykuw wedug oceny respondenta /". W rzeczywistoci jednak jest mao prawdopodobne, aby respondent udziela tak spjnych odpowiedzi jak w powyszym przykadzie. Moe si zdarzy np., e przy ostatniej parze dokona wyboru D>C". Niekonsekwencje bd tym bardziej prawdopodobne, im liczba obickUwzgldnienie odpowiedzi nie mam zdania" komplikuje obliczenie, cho go nie uniemoliwia.7

Skalowanie. Rangowanie i porwnywanie parami

63

tw prezentowanych bdzie wiksza, a rzeczywista (nie znana respondentowi) rnica wartoci tych obiektw mniejsza. Take wwczas, gdy odpowiedzi respondenta s mniej spjne, istnieje metoda rangowego szeregowania obiektw. Przyjmijmy, e respondent dokona porwnania parami piciu przedmiotw, jak nastpuje: B>A, B>C, B>E, A>C, A>D, OD, C>E, D>B, D>E, E>A. W tej sytuacji mona policzy, jak czsto kady z artykuw zosta wybrany. I tak, artyku B zosta wybrany trzy razy. Liczba 3" jest zatem liczb porzdkow stopnia uytecznoci artykuu B. T metod uzyskuje si w powyszym przykadzie nastpujcy szereg rangowy: B 3, A 2, C 2, D = 2, E ~ 1. Jak wida, wikszo artykuw uzyskaa te same wartoci rangowe. Inn, bardziej skomplikowan metod oceny, ktra przy wikszej liczbie porwnywanych obiektw wymaga posuenia si komputerem, moemy omwi tylko w paru sowach. Przyjmuje si hipotetycznie wiele rnych prawdziwych" szeregw rangowych. Nastpnie oblicza si liczb odchyle uzyskanego materiau kolejno od wszystkich hipotetycznych szeregw rangowych. Ten szereg, ktry wykazuje najmniej odchyle, przyjmuje si za prawidowy. Im mniej spjne s wyniki porwnania parami, tym bardziej naley wtpi, e porwnanie dokonane zostao wedug jednego kryterium (czyli tej samej cechy porwnywanych przedmiotw). Porwnywanie parami przedstawione zostao dotychczas na przykadzie pojedynczego respondenta. W badaniach spoecznych chodzi jednak na og o poznanie preferencji wikszych grup spoecznych. Wyniki poszczeglnych respondentw trzeba wic agregowa. Mona to robi dwojako: 1. Dla kadej jednostki sporzdza si indywidualny szereg rangowy. Nastpnie grupuje si' osoby o tych samych preferencjach. Badana zbiorowo zostaje w ten sposb podzielona na rne grupy charakteryzujce si tym, e wchodzce w ich skad osoby reprezentuj te same indywidualne szeregi rangowe. 2. Wwczas, gdy chodzi o ustalenie redniego" porzdku preferencji dla caej zbiorowoci, oblicza si, ilu czonkw danej zbiorowoci cznie wybrao kady z przedmiotw i odpowiednio nadaje si im wartoci rangowe. Jeeli indywidualne szeregi preferencyjne usta-

64

Pomiar

lane s nie przez porwnanie parami, lecz w drodze zwykego porzdkowania, jak czsto bywa przy badaniu prestiu rnych zawodw, to z indywidualnych wartoci rangowych poszczeglnych przedmiotw mona obliczy warto redni, ktra okrela nastpnie ich rang w ocenie caej badanej grupy. Metody tej aczkolwiek stosuje sic j czsto przy badaniu prestiu zawodw naley na dobr spraw unika, traktuje ona bowiem liczby porzdkowe tak, jak gdyby byy liczbami naturalnymi. L. L. Thurstone opracowa trzeci metod budowania skali z danych uzyskanych przez porwnywanie parami. Jego wzr operuje w istocie skal interwaow. Thurstone nazwa swoj metod prawem szacunkw porwnawczych" (law of comparatire judgement). Zainteresowanych t bardzo matematycznie skomplikowan metod mona jedynie odesa do literatury 8.Zadania 1. W okrgu wyborczym kandyduje czterech politykw: A, B, C i D. Pewien respondent dokonuje midzy nimi nastpujcych (niespjnych) wyborw: 1. A > B; 2. D > A; 3. C> A; 4. C > D; 5. C> B; 6. D > B. Prosz ustali rangi tych politykw. 2. Prosz sporzdzi zestaw par dla potrzeb badania wzgldnej wanoci: pacy, pewnoci pracy, moliwoci awansu, dugoci czasu pracy i stosunku do przeoonych w opinii robotnikw. Po sporzdzeniu zestawu par prosz porwna swoje rozwizanie z propozycj Miltona L. Bluma w Industrial Psychology and Its Social Foundations (New York 1949, s. 144 i nast.).

3. Dyferencjal semantyczny * Podobnie jak porwnywanie parami, tak i dyferencjal semantyczny suy do mierzenia obiektw otaczajcego wiata. Dyferen8 Opis metody Thurstone'a patrz L. L. Thurstone: Measuremcnt of Yalties. Chicago 1963; W. S. Torgerson: Theory and MethoJ. rozdz. S i 9; J. P. Guilford: Psychometrtc Methods, New York 1954, s. 35-37 i roz .WWI vd suma kwadratw odchyle od redniej w grupach grnej i dolnej n liczba czonkw grup.

(2)

Nastpnie mona obliczy: W- C -* D (wybory mog by take wzajemne);Patrz M. L. Northway w: The Sociometry Reacler, J. L. Moreno (red.), s. 221 -228; G. Bastin: Die soziowelrisclicn Methoden, s. 55-62; K. M. Evans: Sociometry and Education, London 1962, s. 22-24.5

PPf iSSr fHIPrezuntacja i opracowanie wynikw

161

4) gwiazda: jedna z osb jest szczeglnie czsto wybierana przez inne, ktre rzadko wybieraj jedna drug; 5) klika: okrelona liczba osb wybiera si wzajemnie bardzo czsto, rzadko natomiast wybiera innych czonkw grupy oraz rwnie rzadko jest przez nich wybierana; (powysze konfiguracje mona niekiedy uzupenia wyborami oczekiwanymi oraz, zwaszcza w przypadku kliki, odrzuceniami); 6) idol: osoba wybierana przez wielu; centralna posta gwiazdy. Zalenie od przyjtych zmiennych mona mwi o idolu-ohiekcie uczu (najbardziej lubiany), idolu-rzeczoznawcy (najlepiej znajcy zagadnienie), idolu-najlepiej-zorientowanym (najlepiej poinformowany) ; 7) szara eminencja: osoba izolowana, ktr czy odwzajemniany kontakt tylko z idolem; 8) samotnik: osoba nie wybierana przez nikogo i nikogo nie wybierajca; 9) zapoznany: osoba, ktra wprawdzie wybiera innych, ale przez nikogo nie jest wybierana; 10) odrzucony: osoba ktra uzyskaa tylko wybory negatywne. Macierz socjometryczna to drugi z moliwych sposobw prezentacji wynikw testu socjometrycznego. Jest on wprawdzie mniej pogldowy ni socjogram, ale znacznie uatwia opracowanie wynikw. Dla ilustracji przedstawiamy macierz socjometryczna relacji midzy picioma osobami (od A do E) (tab. 8). Macierz ta ukazuje, e A wybiera na swego partnera w grupie B. B jest wybrany przez A jako pierwszy oraz spodziewa si by wybranym przez A w pierwszej kolejnoci. A jako pierwszego (i jedynego) odrzuca C i spodziewa si rwnie, e zostanie przez niego odrzucony... itd. Macierz ta ma do skomplikowan budow, czego mona unikn dzielc j na macierze czstkowe, np. na macierz wyborw pozytywnych, wyborw negatywnych oraz wyborw oczekiwanych. Macierze czstkowe mona, rzecz jasna, ponownie czy. Opracowanie wynikw macierzy socjometrycznej polega na obliczaniu rnych indeksw. Indeksy mona dzieli na wielkoci podstawowe" (ktre bez dodatkowych oblicze wynikaj bezporednio z macierzy) i zoone" (ktre uzyskuje si po pewnych przelicze11 Wprowadzenie...

166

Socjomelria

miarw, ktre WCIKK!/;I w gr, tzn. trzeba posuy sic kilkoma testami. Joan II. Criswel; opracowaa do tego celu in d e k s oparty na liczbiewyborw wzajemnych '". Za wybr wzajemny uznaje sic przy tym take np. laki przypadek: A wybiera I! w odpowiedzi na test sym-palii antypatii. B nie odwzajemnia tego wyboru, ale wybiera A, gdy pytanie dotyczy sprawnoci dziaania, ktrego to wyboru nie odwzajemnia A. Ten rodzaj wyboru wzajemnego Criswell nazywa relacj krzyow cross-relationship. Wzr na obliczenie indeksu zwartoci (Z) brzmi: UpJi = czna liczba wszystkich wyborw wzajemnych jetlnoroilzajowych (w ramach tych samych zmiennych) plus wszystkie relacje krzyowe. U = czna liczba wszystkich wyborw nie odwzajemnionych.z uwzgldnieniem relacji krzyowych dopuszczalna liczba wyborw p = ----------------------------------- .-------liczba czonkw grupy / q = l /j

Indeks Criswell mona stosowa tylko wwczas, gdy dla wszystkich respondentw i dla wszystkich zmiennych dozwolona jest ta sama liczba wyborw. 5. Bardziej uproszczony indeks integracji (/) mona obliczy wedug nastpujcego wzoru: liczba osb, ktre nie uzyskay adnego wyboru Pokazuje on, jak dalece rwnomiernie wybory rozkadaj si na wszystkich czonkw grupy. Wada zarwno indeksu zwartoci, jak indeksu integracji polega na tym, e nie uwzgldniaj one odrzuce oraz wyborw i odrzuce oczekiwanych trafnie i nietrafnie, aczkolwiek bez wtpienia s to istotne elementy integracji grupy.

Do wanych zada socjometrii naley ujawnianie podgrup ( k l i k )W grupach. Klik" nie da si bezporednio odr/ylae z macierzy SO-'" Putni Tin Soctontftry Rtailir, r l Morono (rad,), .. ."' i inni. < > t n / to/ i nut.

Socjometria a analiza relacji

167

cjometrycznej, Nic istnieje rwnie aden indeks klik". S jednak dwie do skomplikowane metody pozwalajce zidentyfikowa kliki. Pierwsz opracowali E. Forsyth, i L. Katz13; polega ona na takim przckomponowaniu macierzy, aby wybory wzajemne zgrupoway si na przektnej. Metoda druga, opracowana przez L. Festingerau, wykorzystuje rachunek macierzowy. Macierz socjometryczna podniesiona do trzeciej potgi ujawnia'1 kliki. Za pomoc tej metody mona ujawnia take kliki niedoskonale" (wewntrz ktrych liczba wyborw wzajemnych jest mniejsza od liczby wyborw moliwych).

4. Socjometria a analiza relacji Socjogram oraz macierz socjometryczna dostarczaj informacji o charakterze gwnie opisowym. Dane socjometryczne mona jednak relatywizowa, uzyskujc dane dodatkowe, przede wszystkim dotyczce cech spoecznych i osobowociowych ls. I tak mona docieka np. przyczyn pozycji socjometrycznej (jakie cechy budz sympati lub antypati) lub jej nastpstw (np. w postaci dobrego samopoczucia, wydajnoci, konformizmu). Mona pyta o warunki, w jakich np. ksztatuje si grupa silnie bd sabo zintegrowana, oraz o wpyw rnych struktur grupy na jej wydajno, stabilno, poczucie satysfakcji jej czonkw itp. W kocu mona pyta take o ewentualn homogeniczno (podobiestwo cech) osb wzajemnie si wybierajcych lub czonkw kliki. Analiza socjometryczna okazuje si w tym przypadku rodzajem tzw. analizy relacji, majcej przeciwdziaa podobnie jak omwiona w rozdziale dziesitym analiza kontekstu-alna atomizujcym" efektom zwykego doboru prb. W przeciwiestwie do tego rodzaju metod gromadzenia danych, kiedy operuje si prb, a zatem ma si do czynienia z jednostkami wyrwanymi z konkretnego ukadu stosunkw w swoim otoczeniu1 : Piiir/. ibidem, s. 229-235. Patrz take K. M. Evans: Soclometry and Eclitcatlon, i, 24-27, IJ Patrz cytowany Th Soclometry Hiadtr pod rsdakcji J, L, Moron( i, -Mi< 'ii " Putrj omwlsnlj nloktryoh wynikw w, J, NihnoviJii Soilomttrlt, wi Hond' buch dir tmpMsohtn Sottal/brscHung, R K0nli(rad ). I i. Itutt|trl i'">/, i 132 I Mil

':

Roidiln smy

Analiza treci

1. Zaoenia i oglna problematyka analizy treci Jzyk jest nie tylko istotnym warunkiem dziaania spoecznego w tej mierze, w jakiej polega ono na komunikowaniu znacze, ale sama czynno posugiwania si jzykiem mwienie i pisanie naley do kategorii zachowa spoecznych. W tym, co mwi i pisz, ludzie daj wiadectwo swoim deniom, postawom, ocenom sytuacji, swojej wiedzy oraz milczco przyjmowanym zaoeniom dotyczcym otaczajcego wiata. Owe denia, postawy itd. wspokrela system spoeczno-kulturowy, w ktrym yje mwicy i piszcy, i dlatego odzwierciedlaj one nie tylko cechy osobowe autorw, ale take cechy ich spoecznoci: zinstytucjonalizowane wartoci, normy, spoecznie zaporedniczonc definicje sytuacji itd. Analiza materiau jzykowego pozwala wiec na wyciganie wnioskw dotyczcych indywidualnych oraz spoecznych zjawisk niejzykowych. Z tych oglnych zaoe wynikaj zadania analizy treci. Analiza treci nawizuje do przednaukowego i potocznego rozumienia jzyka, ktre poza znaczeniami komunikowanymi intencjonalnie pozwala z tego, co si mwi i pisze, wyciga take wnioski wyej wymienionego rodzaju. Jeeli jednak owo intuicyjne rozumienie ma suy celom analizy naukowej, musi zosta wyeksplikowane, usystematyzowane i zobiektywizowane. Analiz treci mona wic okreli jako technik badawcz, ktra w sposb zobiektywizowany i systematyczny ustala i opisuje cechy jzykowe tekstw po to, aby na tej podstawie wnioskowa o niejzykowych wasnociach ludzi i agregatw spoecznych. Tekst" moe by mwiony (np. nagrany na tam) i pisany. Analiz treci w szerszym znaczeniu mona sto-

i**? 155?

w5!7 ^8Sf SB?

W

^S

^m

Zaoenia i oglna problematyka analizy treci

193

sowa take do przekazw nie wycznie sownych, np. do filmw lub plakatw reklamowych 1. Systematyczno analizy jako jedno z kryteriw wymienionych w definicji wymaga uwzgldnienia wszystkich istotnych dla odpowiedzi na pytanie badawcze aspektw analizowanego tekstu. Jest to konieczne do zapobieenia grobie rejestrowania tylko tych cech tekstu, ktre potwierdzaj przyjt hipotez. Systematyczno jest wic warunkiem trafnoci wynikw. Jedynie systematyczne, podporzdkowane ustalonym reguom i standaryzowanym procedurom postpowanie moe zapewni obiektywno analizy, to znaczy inter-subiektywn wano jej wynikw. Subiektywne i impresyjne interpretacje tekstu s w sensie naukowym nierzetelne. Standaryzowana analiza treci nie musi by przy tym koniecznie analiz ilociow. Na etapie bada rozpoznawczych i opisowych bardzo przydatna jest jakociowa analiza treci. Tak samo jednak jak w przypadku innych technik badawczych, wyniki analizy ilociowej s nie tylko bardziej precyzyjne (i z reguy bardziej rzetelne), ale wrcz konieczne na etapie weryfikacji hipotez. Dwie wynikajce z definicji analizy treci fazy postpowania badawczego ustalanie cech jzykowych tekstu i na ich podstawie wnioskowanie o zjawiskach niejzykowych wi si z dwoma zasadniczymi problemami, od ktrych rozwizania zaley nastpnie trafno wynikw. Omwimy je pokrtce. Jak wynika z samej nazwy, celem analizy treci (nie myli z jzykoznawcz analiz tekstu) jest identyfikacja i odpowiednia klasyfikacja treci lub znacze okrelonych konfiguracji jzykowych sw, zwrotw, zda lub duszych wypowiedzi2. Narzuca si tu pytanie, jak mona obiektywnie ustali znaczenia konfiguracji sownych zawartych w tekcie. Skd, konkretnie mwic, osoba dokonujca analizy treci wie, co oznacza okrelony znak jzykowy w danym tekcie, jak tre nadaj mu nadawca i odbiorca komuni1 Por. np. B. G. Bateson: An Analysis of tlie Nazi Film .Ifil1erjttnge Que.w, w: The Study of Culture a a Disance, M. Mead, P. Mitraux (red.), Chicago 1953. 2 Nie wyklucza to, e analityka mog interesowa take okrelone cechy formalne tekstu, np. sownictwo, specyfika stylu, typowe konstrukcje zdaniowe iid.; z tego punktu widzenia okrelenie analiza treci" trzeba uzna za zbyt wskie.

13 Wprowadzenie...

&*&('

194

Analiza treci

katu? Niestety, odpowiedzi na te pytania nie mona uzna za zadowalajc, brzmi ona. bowiem: osoba dokonujca analizy treci opiera si z reguy na wasnym intuicyjnym rozumieniu jzyka. W poszukiwaniu wyjcia z tej sytuacji pocztkowo ograniczano si do jawnej treci" tekstu :!. Przez tre jawn rozumiano przy tym eksplicytne znaczenia jednostek jzykowych, czyli w efekcie to, co w okrelonym krgu jzykowym zazwyczaj" lub tiadycyjnie" uznaje si za waciwe znaczenie danego sowa, wyraenia itd. niezalenie od intencji mwicego lub piszcego. Owo znaczenie waciwe jest bezporednio dostpne osobie analizujcej tre jako czonkowi spoeczestwa posugujcego si danym jzykiem. Z podejciem takim wie si mylne zaoenie, e analizujcy rozumie znaczenie komunikatu tak, jak je pomyla nadawca i jak je rozumie odbiorca '. Take i dzi wikszo technik analizy treci opiera si na mniej lub bardziej intuicyjnym rozumieniu jzyka. W tym stopniu, w jakim zaoona zgodno rozumienia tekstu przez nadawc, odbiorc i osob analizujc jest iluzoryczna, trafno wynikw musi by podana w wtpliwo. Dotyczy to w pierwszym rzdzie tych przypadkw, gdy przedmiotem badania jest tekst sformuowany w jzyku obcym, ale take w jzyku subkultury wasnego spoeczestwa, ktrej osoba analizujca nie zna z autopsji. We wszystkich takich przypadkach powinno si dokonywa analizy empiryczno-semantycznej, tzn. najpierw zapozna si ze znaczeniem poszczeglnych jednostek jzykowych. W tym celu jednak trzeba wyj poza czysto jzykowy kontekst tych znacze i zaznajomi si take z kontekstem sytuacyjnym, w jakim dany tekst powsta. Co wicej, poniewa znaczenia form jzykowych denotuj w ostatniej instancji obiekty dowiadczenia spoecznego, podczas dokonywania analizy empiryczno-semantycznej naley wic uwzgldnia obiektywne wasnoci oznaczanych obiektw (w przeciwnym razie trudno byoby np. uchwyci pene denotatywne znaczenie sowa ordynariusz"). Przy tym wszystkim, mimo i seB. Berelson: Content Analysis, w: Handbook of Social Psychology, G. Lindzey (red.), t. I. New York (1959) 1967, s. 488. 1 Berelson mwi w tym kontekcie o common meeting ground ukadzie odniesienia wsplnym dla nadawcy, odbiorcy i analizujcego tekst; patrz B. Berelson: Content Analysis, s. 489.3

Zaoenia i oglna problematyka analizy treci 195

miotyka, socjo- i psycholingwistyka mog ju dzi suy wszechstronn pomoc przy tego rodzaju empiryczno-semantycznej analizie jednostek jzykowych, analiza treci w wikszoci przypadkw nadal obraca si w krgu niekontrolowanego rozumienia intuicyjnego. Kolejny waki problem analizy treci wyania si wwczas, gdy charakterystyka treci, tzn. rodzaj i czstotliwo wystpowania elementw jzykowych o okrelonym znaczeniu, ma by podstaw do wnioskowania o zmiennych niejzykowych. Wnioski tego rodzaju mog dotyczy: (a) nadawcy tekstu (np. jego intencji, uznawanego systemu wartoci, okrelonych cech osobowociowych); (b) zaoonych przez nadawc cech odbiorcy czy odbiorcw (np. poziomu wiedzy, zainteresowa, uznawanych wartoci), ktre bierze pod uwag formuujc komunikat; (c) przypuszczalnych reakcji odbiorcy na komunikat; (d) cech systemu spoeczno-kulturowego, w ktrym tekst powsta lub do ktrego jest adresowany (np. celw odnonej organizacji, interesw klasy spoecznej, politycznej orientacji wydawnictwa, cnt i wartoci akceptowanych w danym spoeczestwie). W okrelonych przypadkach zalenoci takie mona bada czc analiz treci z innymi metodami badawczymi obserwacj czy wywiadem socjologicznym. Analiz treci stosuje si jednak czsto wanie wwczas, gdy zdobycie danych o zjawiskach niejzykowych nie jest moliwe bezporednio lub gdy si sdzi, e ich ksztat jzykowy jest wskanikiem bardziej jednoznacznym ni jakiekolwiek inne dostpne wskaniki. Dla uniknicia interpretacji spekulatywnych i wycznie impresyjnych, wnioski w takich przypadkach musz znajdowa oparcie w teorii, ktra mwi, w jakich okolicznociach okrelone postawy, intencje, wartoci itd. przyjmuj okrelone formy jzykowe. Takiej oglnej teorii na dobr spraw cigle brak5. Co najwyej rozporzdzamy szczegowymi hipotezami, ktre pewnym konkretnym wnioskom mog nadawa niejakie prawdopodobiestwo. Dlatego wanie trafno wynikw analizy treci w dziedzinie nauk spoecznych budzi czsto wiele wtpliwoci.5 Teori tak prbowali budowa H. D. Lasswell, D. Lerner i I. de Sola Pool: The Comparativc Study of Symbols. An Introductiort, Stanford. Cal. 1952, s. 49. 13*

196

Analiza treci

2. Metody analizy treci Niej omwimy kolejne etapy procedury zwanej analiz treci. Podbudowa teoretyczna. Poniewa o wyborze techniki czy technik badawczych powinien decydowa temat, najpierw naley wic postawi pytanie, czy dane zagadnienie rzeczywicie najlepiej jest badacza pomoc analizy treci. Atrakcyjno narzdzia stanowi jednak czsto tak siln pokus, e pytanie to si pomija, a przynajmniej pomijao w pocztkowym okresie rozwoju analizy treci. Wczesne praso-znawstwo oraz badania nad propagand w swoim pocztkowym okresie posugiway si analiz treci bez adnej prawie podbudowy teoretycznej. Sytuacja ta trwaa do poowy lat pidziesitych i krytyka Cartwrighta, ktry wielu wynikom analizy treci odmawia jakiejkolwiek wartoci teoretycznej i praktycznej, w odniesieniu do tamtego okresu jest w peni uzasadniona 6. Jedn z najwczeniejszych prac opartych na podbudowie teoretycznej jest studium Lassweila i Leitesa, ktrzy do analizy treci jzyka polityki posuyli si teori zachowa pol