Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 3): Etniczność a postawy i stereotypy etniczne

(postawy wobec „innych”, stereotypy i obrazy etniczne, stałość i zmienność postaw etnicznych).

1. Wstęp (powtórzenie): - atrybuty (kryteria) etniczności, etniczność prymordialna,

sytuacyjna i instrumentalna;- „narodowość” prymordialna (M. Łuczewski):

- „trwałe” (moralno-normatywne) przywiązanie jednostki do narodu, „wieczne” (długie) trwanie narodu, jednolitość narodu (ujednolicenie kulturowe);

- kategoryzacja społeczna – polskość jako rzeczownik (Polakiem jest się lub nie) oraz polskość jako przymiotnik (stopniowalność);

- badania w Żmiącej (F. Bujak, Z. Wierzbicki). - film – znaczenie „ojczyzny” dla mniejszości ukraińskiej:

- społeczność ukraińska i wysiedlenia (Akcja Wisła w 1947 r.);- podział na podział na tereny „ojczyste” (autochtoniczne) oraz

tereny diaspory (obecnej ojczyzny) ;- rola religii grekokatolickiej w utrzymaniu etniczności.

2. Badanie nastawień badań wobec innych narodów: znaczenie tej problematyki:

• istotne cechy myślenia o społeczeństwie (świadomość podziałów „my” i „oni”);

• źródło tożsamości społecznej i kultury zbiorowości; • podstawy relacji i konfliktów między grupami społecznymi:

tradycja i historycznie ukształtowana sympatia lub niechęć;

zmiany geopolityczne świata; środki masowego przekazu (analiza dyskursu); sytuacja polityczna w kraju (sytuacja gospodarcza,

nastroje polityczne); społeczne przemiany – pamięć historyczna i wiek

(pokolenie); demokracja – postawy otwarte i zamknięte.

3. Badania nastawień Polaków wobec innych narodów: badanie styczeń 2012 r. (ranking sympatii i niechęci wobec

narodowości):• „Wschód” i „Zachód”; • silny związek sympatii ze wskaźnikiem rozwoju społecznego (im

wyższy poziom życia, tym większa sympatia dla danego narodu;• analiza czynnikowa:

czynnik I grupuje narody lubiane przez Polaków (wskaźnik sympatii co najmniej 0,48 , wszystkie narody UE);

czynnik II grupuje narody mniej lubiane przez Polaków (min. Wschodni sąsiedzi, narody bałkańskie narody).

zmiany nastawień Polaków wobec innych narodów 1993 – 2012 r. :• widoczna jest tendencja do powolnego (niesystematycznego)

wzrostu sympatii do prawie wszystkich narodowości; • w ostatnich kilkunastu latach zaszły pozytywne zmiany w stosunku

Polaków do wszystkich naszych sąsiadów. zmiany nastawień Polaków wobec innych narodów 1975 - 1991 r.

4. Próba wyjaśnienia (I) – właściwości ocenianych narodów oraz ich relacji z Polakami:

• poziom rozwoju gospodarczego; • podobieństwo cywilizacyjne i systemów polityczno-

ideologicznych; • podobieństwo wyznaniowe i kulturowe (językowe); • świadomość historycznych związków:

związki kulturalne i dynastyczne,; zabory i II wojna światowa, pamięć konfliktów.

•  bycie „mniejszością” na terytorium Polski (niegdyś lub obecnie);

• postrzeganie odmienności cech kulturowo-etnicznych; • odległość geograficzna; • liczba wyjazdów Polaków do danego kraju;• częstość ukazywania danego kraju (narodu) w środkach

masowego przekazu (w jakim świetle, z jakich przyczyn?).

5. Próby wyjaśnienia (II) - cechy społeczne respondentów: • płeć; • wiek – problem pokolenia; • wykształcenie; • wielkość miejsca zamieszkania; • region zamieszkania:

bliskość granicy zachodniej lub wschodniej; • religijność; • dochody i poczucie stabilizacji zawodowej.  

6. Próby wyjaśnienia (III) – różnicowanie postaw wobec innych narodów (trwałość i zmienność postaw etnicznych): • trwałość i zmienność znaku; • podtrzymywanie nastawień:

środki masowego przekazu - filmy; książki – czytanki; rodzice; dyskurs prowadzony w prasie i RTV.

• „sytuacyjność” nastawień; • stereotypowość dzieci (!).

7. Problemy zmiany nastawienia wobec innych narodów: • możliwości zmiany nastawień:

indywidualizacja „innych”; poszukiwanie podobieństw; rozszerzanie kategorii „my”; kontakty dobrowolne, o silnych emocjach

(pozytywnych).  rola edukacji (szkoły) w tym procesie:

• uświadomienie i refleksja nad „my” i „oni” ; • rola wiedzy; • kształtowanie dyskursu publicznego („kulturowa

poprawność”). umacnianie nastawień:

• negatywne emocje, rywalizacja i wzory negatywne.

8. Badanie stereotypów etnicznych: o badania stereotypu - dlaczego się rozprzestrzenia i jest

„trwały” społecznie?; o znaczenie problematyki „stereotypu”:

o istotne cechy myślenia o społeczeństwie – potoczna wiedza społeczna i uproszczone sądy na temat innych;

o źródła tożsamości społecznej – fakt utożsamiania się z jakąś grupą powoduje, że podzielamy z innymi podobne stereotypy na temat innych;

o podstawy kultury zbiorowości – stereotypy tworzą „pewniki społeczne”, czyli sądy uważane przez członków za oczywiste i nie podlegające dyskusji;

o podstawa konfliktów między grupami.

9. Pojęcie „stereotypu”: o  z języka greckiego – stereo, czyli „trwała forma” (w

rzeźbiarstwie); o W. Lippmana z 1922 r. – „obraz w głowie jednostek” -

akcentował jego funkcjonalność, ale później podkreślał już jego ułomność.

o główne cechy stereotypu: o nadmierne uogólnienie; o wywołuje irracjonalne procesy poznawcze (jest

nieuzasadniony); o „sztywny” (czyli niezmienny) i trwały społecznie; o nieprawidłowe wzory atrybucji (przypisania) i błędne

postrzeganie przyczynowe; o racjonalizacja uprzedzeń i dyskryminacji; o znaczenie nazwy („słowa”) - rodzi emocje, jest emocjonalna

(element afektywny).

10. Wprowadzenie do problematyki badań nad stereotypami: ewolucja badań nad stereotypami – od „ułomnego”

narzędzia do neutralnego ujęcia - mogą być one: • negatywne i pozytywne; • trafne lub nietrafne (hipoteza „jądra prawdy”); • odporne na zmiany lub ulegające zmianom; • mogą wpływać na ludzkie sądy w pewnych sytuacjach

społecznych, a w innych zaś w ogóle nie – dlaczego?; • wiążą się ze sferą poznawczą, ale też z motywacjami,

emocjami i językiem. związek z innymi ważnymi pojęciami „etniczności”:

etnocentryzmem, dyskryminacją, uprzedzeniami, przesądami.

11. Płaszczyzny badań stereotypów:  poznawcze i afektywne cechy stereotypów:

• afektywne – reakcje związane z ocenami; • poznawcze – informacje znaczeniowe (skojarzenie z

określonymi cechami). kulturowe i indywidualne:

• „kulturowe” – dotyczy powszechnych, społecznie podzielanych przekonań;

• „indywidualne” – kojarzenie jednostki z określoną grupą społeczną.

 poziomy: • indywidualne – znaczenie dla jednostki; • zbiorowe – część kultury zbiorowości.

12. Ujęcie poznawcze „stereotypu” (I): o schemat poznawczy – organizuje i selekcjonuje informacje,

tworzy oczekiwania oraz narzuca emocje; o traktowany jest jako nadmierne uogólnienie i uproszczony

obraz; o struktura:

o „cecha kategorialna”, która określa przynależność do grupy (najczęściej nazwa grupy);

o „zespół kojarzonych cech” dotyczących wyglądu, charakteru itp.

o  powstawanie stereotypu: o dostrzeganie cech dystynktywnych, „ekonomika”

myślenia;o „iluzoryczna korelacja” - powiązanie przynależności

etnicznej oraz cech charakteru; o socjalizacja, tradycja, przekaz kulturowy.

13. Ujęcie poznawcze „stereotypu” (II): czynniki sprzyjające myśleniu stereotypami:

• kategoryzacja społeczna („my” i „oni”);• podkreślanie różnic między ludźmi; • faworyzowanie grupy własnej; • ujednolicanie obrazu członków danej grupy; • „błąd atrybucyjny” – przypisywanie określonych

zachowań: o „swoich” mówimy w kategoriach osób, zaś o

„innych” w kategoriach ich cech charakteru.  trwałość stereotypu („jego społeczna bezwładność”):

• konformizm zewnętrzny; • selekcja informacji; • jest zautomatyzowany i pochodzi z naszej „pamięci

trwałej”.

14. Ujęcie poznawcze „stereotypu” (III): kulturowe ujęcie poznawcze:

• stereotypy są traktowane jako zbiór informacji o grupach społecznych upowszechnianych wśród członków mojej grupy;

• pytania - jak są one uczone i przekazywane?, jak się one zmieniają w czasie?, przez kogo? itp.;

 nacisk na badanie: • sfery języka – stereotyp wychodzi poza jednostkę i

powoduje, że ma szeroki konsensus społeczny: dostarcza kategorii, nazw itp. do porównywania się z

innymi; dostarcza „etykiet”; emocjonalność języka.

15. Ujęcie poznawcze „stereotypu” (IV) – badanie : środków masowego przekazu – literatury, RTV, kina, gazet,

ulotek, naklejek samochodowych itp.: • tworzą „informacyjną autostradę”, po której

upowszechniają się stereotypy; • tworzą dyskurs publiczny; • stanowią ważny składnik stereotypów grupowych.

normy i role społeczne: • dostosowanie do zwyczajów grupie - normy tworzą

klimat społeczny, w którym stereotypy są reprezentowane i utrzymywane u jednostek, grup, pokoleń itp.;

• oczekiwania związane z stereotypami determinują reakcje społeczne na członków grup i ich zachowania.