MARIA PAWLIKOWSKA-JASNORZEWSKA

Maria Janina, z domu Kossak, primo voto Bzowska, secundo Pawlikowska, tertio Jasnorzewska (ur. 24 listopada 1891 w Krakowie, zm. 9 lipca 1945 w Manchesterze) – polska poetka i dramatopisarka dwudziestolecia międzywojennego. Laureatka Złotego Wawrzynu Akademickiego Polskiej Akademii Literatury. Luźno związana ze Skamandrem.

ŻYCIORYS

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska urodziła się w Krakowie 24 XI 1891 r. jako córka znanego malarza Wojciecha Kossaka i Marii z Kisielnickich. Była starsza siostrą Magdaleny, popularnej autorki satyryczno-humorystycznej, występującej pod pseud. Magdalena Samozwaniec. Maria wywodziła się z rodziny szlacheckiej, w której żywe były tradycje artystyczne. W okresie dzieciństwa nieumiejętnie leczona choroba kręgosłupa przyprawiła ja o lekką ułomność. Głównie uczyła się w domu. Dwa pierwsze małżeństwa, z Władysławem Bzowskim i Janem Pawlikowskim zakończyły się rozstaniem małżonków. Dopiero trzeci związek ze Stefanem Jerzym Jasnorzewskim okazał się szczęśliwy i zakończyła go dopiero śmierć Marii. Początkowa miłość do drugiego męża stała się inspiracją do napisania wierszy wchodzących w skład pierwszych dwóch tomików poetki. We wrześniu 1939 roku Jasnorzewska wraz z mężem wyjechała do Anglii. Wojna załamała ją psychicznie. Ciężko przeżywała to, co się działo na świecie. Chora nieuleczalnie na raka ostatnie miesiące życia spędziła w szpitalu . Z oddaniem pielęgnowana przez męża, zmarła 9 VII 1945 roku.

TWÓRCZOŚĆ Jej debiutanckim tomikiem był zbiór "Niebieskie migdały" wydany w 1922 roku. Do wybuchu wojny wydawała jeszcze: „Różową magię”, „Pocałunki”, „Dancing”, „Wachlarz”, „Ciszę leśną”, „Paryż”, „profil białej damy”, „Balet powojów”, „Krystalizacje” i „Szkicownik poetycki”. W swoich wierszach przechodziła od tematów związanych z miłością, relacją pomiędzy człowiekiem i naturą, by w późniejszej twórczości sięgnąć po tematy dotyczące śmierci, starzenia się i przemijania. W dwóch ostatnich tomach z lat wojennych: „Róża i lasy płonące” oraz „Gołąb ofiarny” można odczuć wyraźny wpływ katastrofistów.

ZNAJOMOŚĆ Z GRUPĄ SKAMANDER

W początkowym okresie swojej twórczości poetka wyraźnie zbliżyła się do Skamandrytów. Być może wpływ na to miało również to, że Jasnorzewska prywatnie przyjaźniła się z tymi poetami. Podobnie jak oni starała się pisać o rzeczach codziennych, dążyła do kolokwializacji języka i jego prozaizacji. W jej poezji dokonuje się nobilitacja całej sfery realiów dotychczas uważanych za „niepoetyckie” (np. słowa typu: pas ratunkowy, błotnik, papierośnica, tramwaj, telefon, miednica).

Bohaterką jej radosnych i często żartobliwych wierszy zazwyczaj była nowoczesna kobieta manifestująca swoją miłość, poszukująca jej lub cierpiąca po porzuceniu przez ukochanego, ale nigdy się jednak nie poddająca. Poetka pisywała o kobietach dla kobiet. Swoje bohaterki, żyjące w świecie zwykłych realiów, przedstawiała w sposób naturalny i bezpośredni. Ważna rolę w jej wierszach obok tematyki miłosnej odgrywała żartobliwość. Z jednej strony przyczyniała się ona do depatetyzacji, a z drugiej do wywołania elementu zaskoczenia. Jasnorzewska lubowała się bowiem w niespodziewanych puentach . W wydanych w 1926 roku „Pocałunkach” dominuje motyw niekochanej kobiety. Jest to bardzo ciekawy zbiór, gdyż składa się on wyłącznie z wierszy czterowersowych (ostatni wers zawiera zaskakującą puente) i doskonale obrazuje wyznawaną przez poetkę zasadę maksimum treści przy wykorzystaniu minimum słów. Przykładem takiej miniatury zakończonej niespodziewaną puentą jest utwór "Miłość„

„MIŁOŚĆ”

„Nie widziałam cię już od miesiąca. I nic. Jestem może bledsza, trochę śpiąca, trochę bardziej milcząca, lecz widać można żyć bez powietrza!”

Z pozoru mamy tutaj opisaną banalną historię porzuconej kobiety. Trzy pierwsze wersy są stylizowane na monolog wygłaszany do niewdzięcznego kochanka, który ją porzucił. Dopiero ostatni wers przynosi zaskoczenie. Stanowi on swoisty paradoks, potwierdzający tylko jej rozpacz i cierpienie, wywołane życiem w samotności. Miłość jest jak powietrze, bez którego nie można przecież żyć. Życie bez miłości przypomina wegetację.

MOTYWY ZE STAROŻYTNOŚCI

W swojej twórczości Maria Pawlikowska-Jasnorzewska często sięgała po motywy zaczerpnięte ze starożytności. Przykładem może być tutaj kolejny wiersz mówiący o miłości – „Nike” :

„Ty jesteś jak paryska Nike z Samotraki

O miłości nieuciszona

Choć zabita, lecz biegniesz z zapałem jednakim

Wyciągając odcięte ramiona”.

Inspiracją do napisania tego tekstu był posąg Nike z Samotraki, rzeźba pochodząca z I wieku p.n.e. Posąg ten przedstawia kobietę pozbawioną głowy i ramion. Według poetki taka właśnie jest miłość. Mimo iż jest odrzucona, odepchnięta i z tego powodu nieszczęśliwa, nadal wydaje się pędzić do przodu i jak Nike wyciągać „odcięte ramiona”. Nie poddaje się, bo wierzy, że może jeszcze coś osiągnąć.

DRAMATY MARII JASNORZEWSKIEJ

Mówiąc o twórczości Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, należy wspomnieć również o jej dramatach. Świat zna ją głównie jako poetkę, ale jest ona także autorką kilku tekstów dramatycznych. Jak można się domyślać poruszana jest tematyka miłosna oraz motywy przemijania i śmierci.

NAJCIEKAWSZE DRAMATY

Najciekawsze są jej dramaty metaforyczne: „Kochanek Sybilli Thompson” (1926) - motyw odmłodzenia staruszki, odzyskania przez nią szansy miłosnego szczęścia; „Mrówki” (1936) - wpływ książki Maeterlincka i teorii o przekształcaniu się XX-wiecznej cywilizacji w „cywilizację mrowiska;” „Baba-Dziwo” (1938) - to protest wyzwolonej kobiety przeciw społeczeństwu, które pragnie widzieć w nie tylko matkę i ostra satyra na totalitaryzm w jago hitlerowskiej postaci.

ODDZIAŁYWANIE TWÓRCZOŚCI MARII PAWLIKOWSKIEJ-JASNORZEWSKIEJ

Wiersze Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej były często wykonywane jako piosenki, śpiewane m.in. przez Ewę Demarczyk do muzyki Zygmunta Koniecznego, Czesława Niemena (do muzyki własnej) czy Krystynę Jandę do muzyki Jerzego Satanowskiego. Jeden z wierszy Jasnorzewskiej pojawia się w gombrowiczowskiej „Pornografii” wyreżyserowanej przez Jana Jakuba Kolskiego. Na jej cześć nazwano jedną z planetoid. Wspomnienia o poetce, zatytułowane Zalotnica niebieska, wydała jej siostra, Magdalena Samozwaniec.

ŚMIERĆ

We wrześniu 1939 roku, po wystawieniu sztuki Baba-Dziwo, będącej ostrym atakiem na hitlerowski totalitaryzm, wyjechała do Francji (szlakiem przez Zaleszczyki), a później do Anglii. Wraz z mężem osiadła w Blackpool, w ośrodku lotnictwa RAF. Poetka zachorowała na raka, nowotwór dawał bardzo szybko przerzuty, najbardziej zaatakowany był kręgosłup. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska była dwukrotnie operowana. Zmarła w szpitalu w Manchesterze 9 lipca 1945 roku. Stefan Jasnorzewski po skończonej wojnie całkowicie porzucił lotnictwo i zerwał kontakty z przyjaciółmi i rodziną na około pięć lat.

DZIEŁA MARII PAWLIKOWSKIEJ – JASNORZWESKIEJ

Liryka: „Niebieskie migdały”, Kraków 1922 „Różowa magia”. Poezje, Kraków 1924 – z ilustracjami autorki „Pocałunki”, Warszawa 1926 „dancing. karnet balowy”, Warszawa 1927 „Wachlarz”. Zbiór poezyj dawnych i nowych, Warszawa 1927 „Cisza leśna”, Warszawa 1928 „Paryż”, Warszawa 1929 „Profil białej damy”, Warszawa 1930 „Surowy jedwab”, Warszawa 1932 „Śpiąca załoga”, Warszawa 1933 „Balet powojów”, Warszawa 1935 „Krystalizacje”, Warszawa 1937 „Szkicownik poetycki”, Warszawa 1939 „Róża i lasy płonące”, Londyn 1940 „Gołąb ofiarny”. Zbiór wierszy, Glasgow 1941

Dramaty: „Szofer Archibald”. Komedia w 3 aktach, wystawienie: Warszawa, Teatr Mały 1924, druk: "Świat" 1924

(nr. 45-52) „Kochanek Sybilli Thompson”. fantazja przyszłości w 3 aktach, wystawienie: Kraków, Teatr im. J.

Słowackiego 1926 „Egipska pszenica”. sztuka w 3 aktach, wystawienie: Kraków, Teatr im. J. Słowackiego 1932 „Powrót mamy”. Komedia w 3 aktach, wystawienie: Warszawa, Teatr Nowy 1935 „Mrówki” (myrmeis). sztuka w 3 aktach, wystawienie: Kraków, Teatr im. J. Słowackiego 1936 „Rezerwat”. Farsa w 3 aktach, wystawienie: TV 1968, druk: "Dialog" 1979/3 „Zalotnicy niebiescy”. Sztuka w 3 aktach, wystawienie: Warszawa, Teatr Mały 1933, wyd. Kraków

1936 „Dowód osobisty”. Komedia w 3 aktach, wystawienie: Warszawa, Teatr Nowy 1936 „Nagroda literacka”. Komedia w 4 aktach, wystawienie: Warszawa, Teatr Nowy 1937 „Baba-Dziwo”. Tragikomedia w 3 aktach, wystawienie: Kraków, Teatr im. J. Słowackiego 1938, druk:

"Dialog" „Dewaluacja Klary”. Komedia w 3 aktach, wystawienie: Poznań, Teatr Polski 1939 „Popielaty welon”. Fantazja sceniczna w 9 obrazach, wystawienie: Warszawa, Teatr Narodowy 1939 „Biedna młodość”, (słuchowisko radiowe) radio 1936 „Pani zabija pana”, (słuchowisko radiowe) radio 1936 „Złowrogi portret”, (słuchowisko radiowe) radio 1937

FILIP LEWANDOWSKI

Dziękuje za uwagę