Lachawa

SPIS TRECI Wstp ____________________ 5 Historia ___________________ 6 Ludno ___________________ 8 Teksty: Katarzyna Dakw, Emilian Wasylw, Agnieszka Kurasiska, Ewa Brya Projekt graficzny i skad: Agnieszka Kurasiska Zdjcia (jeli nie podano inaczej): Agnieszka Kurasiska, sierpie 2009 r. Religia ___________________ 12 Relacje z innymi wsiami ________ 13 Ukad wsi _________________ 14 Zdjcia i mapy ______________ 18

Projekt dotowany w ramach konkursu Kultura Bliska Fundacji Wspomagania Wsi oraz Polsko-Amerykaskiej Fundacji Wolnoci

Stowarzyszenie Dziedzictwo Mniejszoci Karpackich Zagrz 2012

LACHAWA (ukr.: , w latach 1977-1981 Miodowa) to nieistiniejca ju dzisiaj wie w wojewdztwie podkarpackim, w powiecie sanockim, na terenie gminy Tyrawa Wooska. Z mapy Polski znikna po przymusowych wysiedleniach tamtejszej ludnoci na Ukrain oraz w ramach Akcji Wisa na tzw. Ziemie Odzyskane. Dzi do dawnej wsi prowadzi cieka przyrodniczo-dydaktyczna, a teren naley do Nadlenictwa Brzozw. W miejscu wsi znajduje si las, zdziczay sad, podmurwki domw oraz pozostaoci po studniach i piwnicach. W sierpniu 2009 r., w ramach projektu Tyrawska spadszczyna Lachawa, zorganizowalimy obz inwentaryzacyjny, w ktrym brao udzia dziewiciu wolontariuszy z caej Polski. Udao nam si odnale (co wcale nie byo takie proste), sfotografowa, wymierzy i nanie na map m.in. kapliczki przy drogach prowadzcych do wsi, stare drzewa, studnie i podmurwki. Odkrylimy par zardzewiaych przedmiotw, zachowan w caoci kamienn piwnic, rdo przy dawnym dworze i zrzut jelenia. Wolontariusze przeprowadzili rwnie kilka wywiadw z mieszkacami okolicznych wiosek (cytaty zostay zaznaczone w tekcie kursyw). Stowarzyszenie otrzymao z Wydziau Goedezji i Gospodarki Nieruchomociami Starostwa Powiatowego w Sanoku kserokopi mapy z 1886 r. Dysponujemy take map gruntw z Nadlenictwa Brzozw. W 2010 oraz 2011 r. napisao do nas kilka osb zainteresowanych losami mieszkacw Lachawy oraz potomkowie przesiedlecw. Publikacja ta jest podsumowaniem naszej pracy. Nie powstaaby jednak, gdyby nie nasi wolontariusze, ktrym dzikujemy za wkad w realizacj dziaa projektu. Szczeglne podzikowania kierujemy do potomkw lachawian: pani Katarzynie Dakw, ktra spisaa opowieci swojego ojca i wujka oraz Emilianowi i Eustachemu Wasylw, ktrzy zgodzili si na ich publikacj. Mamy nadziej, e ta publikacja sprawi, e pami o Lachawie bdzie nadal ywa.

5

Mapa opracowana przez Wojskowy Instytut Geograficzny w Warszawie w 1938 r., na podstawie mapy z 1936 r.

Z innych mieszkacw do obozu koncentracyjnego w Owiecimiu wywiezieni zostali Micha Kogut i pan Sywyk. Pierwszy z nich w 1944 r. zosta przeniesiony do KL Buchenwald i doy wyzwolenia obozu przez aliantw, drugi zgin w Auschwitz. Do roku 1 stycznia 1946 we wsi czasami stacjonoway oddziay UPA. Z uwagi na pooenie wsi oraz trudny dostp, do tego czasu nie byo adnych istotnych wydarze pomidzy partyzantami Ukraiskiej Powstaczej Armii a Wojskiem Polskim. Rankiem 1 stycznia 1946 r. oddzia z 28 pp Wojska Polskiego w sile ok. 300 onierzy zaatakowa stacjonujc we wsi sotni UPA Jara. Po cikim boju sotnia wyrwaa si z okrenia, tracc 7 zabitych. Wie zostaa spacyfikowana pod zarzutem pomocy banderowcom. onierze WP spalili wikszo wsi i rozstrzeDroga prowadzca na Lachaw od strony Dobrej Szlacheckiej

lali 9 mieszkacw. W roku 1946 w ramach polsko-ukraiskiego porozumienia o wymianie ludnoci ok. 30% mieszkacw przesiedlono na Ukrain (rodziny Wasylw, Fenak, Sywyk, Smulczak, Bobek). Poniej, w ramach akcji Wisa, przesiedlono reszt miesz-

6

HISTORIA Pierwsze wzmianki o Lachawie pochodz z 1462 r., kiedy stanowia wasno Piotra z Siemuszowej. Wie miaa rzadko spotykane pooenie charakterystyczne dla wooskiego osadnictwa pasterskiego w okresie letnim. Pooona bya nie jak inne w dolinie rzeki, lecz na grzbiecie wzniesienia zwanego Horb (pol. Garb). Od 1340 do 1772 r. podlegaa pod ziemi sanock, wojewdztwo ruskie, natomiast do 1914 r. pow. sanocki, podatkowy Bircza, austriacka Prowincja Galicja. Lachawa nigdy nie bya du, znan wsi, std te zapiskw o niej zachowao si bardzo mao. Na przestrzeni lat liczba ludnoci jednak wzrastaa: w 1785 we wsi mieszkao 90 grekokatolikw i 15 rzymskich katolikw, a w 1840 183 grekokatolikw. W 1921 r. byy tu 52 domy i 301 mieszkacw, w tym 262 grekokatolikw, 22 rzymskich katolikw i 17 ydw. Ostatnie dane mwi o 345 grekokatolikach w 1938 r. W trakcie II Wojny wiatowej wszystkich ydw mieszkajcych na Lachawie wywieziono.

kacw (m.in. ok. 12 rodzin do wsi gi, gmina Poczyn-Zdrj, woj. zachodniopomorskie). We wsi nikt nie zosta Polacy zostali przeniesieni do Sanoka, a potem do Homczy. Z byych mieszkacw nabliej bo w Tyrawie Solnej mieszka obecnie rodzina Kogutw i Kaczmarskich. Teren po wsi zosta przejty przez nadlenictwo. Dzisiaj na miejscu wsi ronie las. O dawnych czasach mwi nam jednak kamienie i owocujce drzewa. Trzeba si tylko dobrze przyjrze...

7

Wrd rozstrzelanych w czasie pacyfikacji wsi by pitnastoletni Edward Dobosz. Dzi moemy zatrzyma si przy jego symbolicznym grobie w miejscu gdzie zgin, tu przy ruinach szkoy.

Najbardziej znanymi osobami we wsi byli: Atanazy Wasylw, ktry by miejscowym weterynarzem (samoukiem), na tyle zdolnym, e pomaga chopom leczy bydo i inne zwierzta domowe. W okresie zimowym zajmowa si tkactwem mia warsztat, w ktrym pracowa wraz z synami. We wsi mieszka, pochodzcy z Przemyla, nauczyciel Zieliski, ktry pracowa w miejscowej szkole. Wtedy nauczyciel zarabia w miesicu ok. 120 z (co byo rwnowartoci krowy). Dla porwnia chop za koszenie pola kos zarabia za cay dzie 1 z, a kobieta za koszenie sierpem zarabiaa za cay dzie 50 gr. Do dugo sotysem Lachawy by Piotr Smulczak. By on jednym z mdrzejszych ludzi we wsi. Przed wojn urzd ten sprawowa Grzegorz Sywyk, a w czasieZniszczona kapliczka przydrona przy drodze z Lachawy do Dobrej Szlacheckiej. Zachowaa si jeszcze blaszana bania.

II Wojny wiatowej Morozko. Piotr Zariczny by tzw. mem zaufania. Nic we wsi nie mogo si wydarzy bez jego wiedzy, a w trudnych sytuacjach by doradc i rozjemc sporw. Mikoaj Fenak by kowalem. Przy domu, porodku wsi, mia kuni po prawej stronie przy drodze do dworu.

8

LUDNO W okresie poprzedzajcym II Wojn wiatow we wsi mieszkao ok. 65 rodzin i przewanie skadaa si z 6 osb. Najwicej osb byo narodowoci ukraiskiej, kilka rodzin narodowoci polskiej (z ktrych Giera i Bilaski uwaali si za Ukraicw) oraz 1-2 rodziny ydowskie. Nazwiska osb, mieszkajacych we wsi Lachawa to: Ukraiskie: Bobek, Boczulak, Cupryk, Dobosz, Dutkowski, Fenak, Gbur, Hawrylak, Kokitko, Kril, Morozko, Sywyk, Smulczak, Szczurko, Wasylw, Wysocki, Zahorodnyk, Zariczna. ydowskie: Herszko, Naftua (nie mamy pewnoci czy jest to nazwisko czy imi). Polskie: Bilaski, Giera, Kaczmarski, Kogut, Zieliski. W Nowej Wsi (przysiek Lachawy, wtedy zwany Podlesie albo Szczurki) mieszkali: Boczulak, Fyk, Szczur, Szczurko (2 rodziny), Stec, Tyrawski. Podzia narodowociowy wyznacza jzyk oraz wyznanie, cho Polacy take uywali jzyka ukraiskiego.

9

We wsi funkcjonowaa karczma, ktr prowadzi yd. Mona byo si tam napi, ale trzeba byo przynosi swoj zaksk. Wdk mona byo dosta na krech, ale jeli chop nie mia czym zapaci, to potem oddawa dug w naturze (np. byczka). We wsi by rwnie sklep prowadzony przez yda, potem powsta drugi, tzw. Kooperatywa. W sklepie kupowano naft, mydo, gwodzie, zapaki, zapalniczki, sl...

Zdjcie rynku i zabudowa w Tyrawie Wooskiej, okres midzywojenny fot. Henryk Poddbski, zbiory NAC

W domach organizowano schadzki, podczas ktrych czytano gazety, dyskutowano na tematy polityczne oraz wymieniano pogldy na rne tematy. Czsto organizowano potacwki, a muzykantw nie brakowao ludzie byli uzdolnieni muzycznie. Latem organizowano festyny z rwnymi atrakcjami. Wyprawiano rwnie huczne tradycyjne wesela, a zabawa trway 2-3 dni. We wsi byy swaty i swatki (to z nimi ustalano wiano/posag) oraz starosta weselny. Rodziny byy zazwyczaj liczne po 6-8 dzieci, mieszkano razem, wielopokoleniowo (dziadkowie, rodzice, dzieci wszyscy razem). Rodzice (dziadkowie) mieszkali zazwyczaj przy najstarszym dziecku. Jeli rodzina uzbieraa pienidze na bilet na statek (szyfkarta) to wysyaa jedn osob do Ameryki na zarobek. Najczciej ta osoba wspieraa rodzin z zagranicy. Pan Sywyk pracowa przy rozadunku wgla. Gdy wrci do Lachawy w rokuDrogi od strony Krecowa i Dobrzanki byy obsadzone czereniami. Maj 2009 r.

1928/29, po ok. 5-6 latach pobytu, przywiz ze sob 12 tys. USD, za co kupi ziemi dla swoich synw. Sposobem na nielegalny zarobek byo zbieranie lub wycinka drzewa z lasu,

10

Kady przy domu mia swoje drzewa owocowe, gwnie czerenie. Sadzono rwnie jabonie, grusze, liwki i orzechy woskie. We wsi zajmowano si gwnie upraw roli. Uprawiano yto, pszenic, orkisz, owies, ziemniaki, rzep, brukiew, kapust (podstawowe warzywo, ktre kiszono na zim), cebul i czosnek.Ja pamitam jak byem chopcem i chodziem z ojcem, jak to bya wie opuszczona, to tam koszono siano. To bya wie, ktra bya pena sadw. Bo u nas to nie byo, nie umieli szczepi... A tam mieli liczne, dobre...

ktre sprzedawano ydowi. Ludzie biedniejsi sami robili mk na arnach, natomiast bardziej zamoni wozili zboe do myna w Krecowie. Kada gospodyni sama wypiekaa chleb. Generalnie mieszkacy wsi byli w stosunku do siebie uczynni i pomocni, nie byo bjek lub wikszych ktni. Ssiedzi zawsze pomagali sobie przy sianokosach.

11

Hodowano takie zwierzta jak krowy, konie, kozy, winie, kury i gsi. Zwierzta byy sprzedawane kupcowi Bukowskiemu, ktry przyjeda z Mrzygodu i skupowa w okolicy winie (np. za ok. 200 kg wini pacono ok. 100 z). Mieszkacy mieli rwnie pszczoy, dziki ktrym otrzymywano mid i wosk, potrzebny do wyrabiania wiec.Obecnie na Lachawie s dwie zachowane studnie. Jedna z nich jest zasypana.

Mieszkacy nawzajem szanowali swoje wita. Nikt w te dni nie pracowa (zarwno w rzymskokatolickie jak i grekokatolickie). W okresie Boego Narodzenia po wsi chodzili palanicy* oraz koldnicy, a w czasie Wielkanocy polewano si wod. Na Zielone witki przystrajano domy leszczyn lub lipowymi gaziami. Wierzono, e leszczyna ochroni go przed piorunami podczas burzy.

RELACJE Z INNYMI WSIAMI Lachawa nie bya odcita od wiata, nawet z uwagi na swoje umiejscowienie. Bya pooona na wzgrzu, z dobrym widokiem na okolic, a rodzina i znajomi z ssiednich wsi odwiedzali si nawzajem. Ze wsi prowadziy drogi w cztery strony wiata na pnoc do Dobrzanki, na poudnie do Woli Krecowskiej, na wschd do Nowej Wsi (Szczurki i dalej Kamionki, przysiek Kuminy), i na zachd do Dobrej Szlacheckiej.Opuszczona cerkiew w Krecowie, 1970 r. fot. ks. Mariusz Pohl, arch. Stowarzyszenia Magurycz Byo kilka drg. Gwna droga prowadzia do Krecowa. Zrobili sobie porzdn drog. I do Dobrzanki bya, i do Leszczawki. Mona byo zjecha koniem, wozem, wszystkim! A teraz to pozarastao...

12

13

Do czasu wybudowania szkoy (1936 r.), dzieci uczyy si po domach. Osoby, ktre umiay czyta i pisa, uczyy ich tych podstawowych umitnoci.

Najbliszy wiski rynek by w Lesku tam kupowano prosiaki na chw. Garnki i beczki kupowano na targu w Lesku, Birczy lub Mrzygodzie (tam targ odbywa si co tydzie).Jedna z trzech kapliczek stojca w poowie drogi z Dobrej Szlacheckiej do Lachawy. Take dzi ludzie zostawiaj tu kwiaty i wite figurki.* W Paanik to chopiec lub mczyzna, ktry rankiem pierwszego dnia wit Rizdwa (pol. Boego Narodzenia) odwiedzajc mieszkacw wsi w domach, skada im yczenia, za co by obdarowywany przez gospodarzy ciastem i innymi smakoykami. Jego odwiedziny symbolizoway pomylno w przyszym roku, w przeciwiestwie do odwiedzin kobiety jako pierwszego gocia w tym dniu.

RELIGIA Mieszkacy Lachawy chodzili do cerkwi, kocioa i synagogi. Dzieci polskie byy chrzczone w kociele pw. w. Mikoaja w Tyrawie Wooskiej, a ukraiskie w cerkwi Objawienia Paskiego w Krecowie (do dzisiaj zachowaa si jedynie pomurwka ostatniej cerkwi, wybudowanej w 1784 r.). Najblisze synagogi byy w Tyrawie Wooskiej*, Sanoku i Lesku. Zmarych chrzecijan chowano na cmentarzu w Krecowie, natomiast wyznawcw religii mojeszowej na kirkucie w Tyrawie Wooskiej i Lesku.* W Tyrawie Wooskiej, w miejscu gdzie obecnie jest budynek stray poarnej oraz Gminny Orodek Kultury, staa drewniana synagoga i obok niej mykwa. Oba obiekty zostay zniszczone w czasie II Wojny wiatowej.

Lachawa bya otoczona lasem gwnie bukowym, jodowym i jaworowym. Mieszkacy zbierali jagody, grzyby i drewno na opa. Poniewa las nalea do pana Nowackiego z Krecowa* (mia 1000 ha lasw, ktre przylegay do Lachawy oraz 300 ha ziemi ornej), czasami trzeba byo odrobi u niego w polu moliwo korzystania z dbr lasu. We wsi obok szkoy, na skrzyowanu drg, sta krzy. Dalej, koo domu Bilaskich, staa kapliczka. Odbyway si tam ukraiskie naboestwa majowe. Budynek szkoy by pitrowy, kryty blach. Po wysiedleniu zosta rozebrany i przeniesiony do Kuminy obecnie jest tam dom nauczyciela.Wspaniaa szkoa bya na podmurwce, na kamieniu... Reszta drewniana. W Kuminie stoi teraz, przenieli j.

Gwna droga biegnca przez rodek wsi

Chaupy byy drewniane, kryte strzech i gontem, czasami z piwnic. Niektre piwnice byy z kamienia pod domem przechowywano tam w czasie zimy ziemniaki, kapust i inne tego typu produkty, a latem np. mleko. Piece w kuchni byy zrobione z kamienia lub specjalnej cegy szamotki. W kadym domu by piec chlebowy, ktry suy rwnie do ogrzewania nie byo innego pieca, ktry mgby ogrzewa pomieszczenie, poza kuchennym.

14

Wszystko co potrzebne mona byo kupi u yda (w Lesku, Birczy, Mrzygodzie). Z ssiednich miejscowoci przywoono przdz do zrobienia ptna (lniane, konopne). Za tkanie ptna pacono najczciej innymi towarami np. zboem. We wsi, przcz rolnictwa, zajmowano si gwnie tkactwem i ciesielstwem.Tam bylo kupe cieli kiedy na Lachawie. Co drugi dom to by ciela, umia toporem ciosa drzewo. Robili gonty, skrzynie...

15

W kilku miejscach, pord zaroli, znale mona pozostaoci po ceglanych piecach

UKAD WSI W Lachawie z uwagi na pooenie wystpoway problemy z wod w grnej czci wsi podczas suszy lub mrozu brakowao jej w studni. Na szczcie obok opuszczonego dworu bya studnia/rdo, ktra zawsze bya pena. Waciciel nie pozwala z niej korzysta i z tego powodu zosta zaskarony do sdu. Mieszkacy wygrali spraw i mogli bez ogranicze korzysta ze studni w swojej wsi.* Na cmentarzu grekokatolickim w Krecowie do dzisiaj zachowa grobowiec rodziny Nowackich.

W Lachawie mieszka zdun Micha Sywyk, ktry zajmowa si rwnie robieniem studni i budow piwnic pod domami. Cho by niepimienny, potrafi te zrobi skrzypce i na nich gra. Robi take brogi* nad zagrodami dla koni. Supy utrzymujce dach miay nawet do 10 m wysokoci. Zamoniejsi ludzie w Lachawie mieli takie brogi przy swoich domach.

W lesie nadal mona natkn sie na rdzewiejce czci przedmiotw codziennego uytku

16

yjcy jeszcze dawni mieszkacy Lachawy pamietaj, e we wsi by drewniany, niezamieszkay dwr. Zosta on potem rozebrany i przeniesiony do Starej Birczy. Nie pamitaj jednak, aby we wsi mwiono cokolwiek o jakim wacicielu dworu. Domy byy najczciej dwuizbowe w wikszej bya kuchnia z piecem chlebowym i kuchni do gotowania, a druga (alkierz) suya do spania. W zimne dni kuchnia suya te do mycia si latem kpano si przed domem (drewnienia balia suya za wann). Jeden dom we wsi by kurn chat*. Zboe mcono na klepisku w stodole, ktra staa przy kadym domu czasami pod jednym dachem razem z domem, a czasami jako osobny budynek.* Brg zabudowanie gospodarcze suce do przechowywania podw rolnych, gwnie zboa. Skada si z ruchomego daszku somianego, przesuwanego na 4 wkopanych w ziemi supkach (zwanych broynami), osaniajcy skadowane siano lub ziarno przed opadami atmosferycznymi i gryzoniami.

17

Zachowana piwnica

* Kurna chata (inaczej: chata dymna, take: kure) chata bez komina, bez przewodw dymowych. Palenisko (ognisko) znajdowao si najczciej w rodkowej czci chaty a dym uchodzi poprzez otwr w centralnym, najwyszym punkcie dachu.

18

Wrd samosiejek i lenych nasadze mona natkn si na stare ju drzewa, rosnce dawniej przy domach W wielu miejscach wida jeszcze charakterystyczne doy pozostaoci po przydomowych ziemiankach

Reszta podmurwki jednego z domw

Najlepiej zachowana kapliczka przydrona, stojca na skrzyowaniu Szlaku Ikon i drogi z Lachawy do Dobrej Szlacheckiej

19

Fragment kserokopii mapy z 1886 r.

20

21

22

23