KRESY ZACHODNIE MIEJSCE GALICJI WSCHODNIEJ I …aei.pitt.edu/58397/1/prace_osw_43_net.pdf · Spis...

KRESY ZACHODNIEMIEJSCE GALICJI WSCHODNIEJ I WOŁYNIA W PAŃSTWIE UKRAIŃSKIM

Tadeusz A. Olszański

43

KRESY ZACHODNIEMIEJSCE GALICJI WSCHODNIEJ I WOŁYNIA W PAŃSTWIE UKRAIŃSKIM

Tadeusz A. Olszański

NUMER 43WARSZAWALIPIEC 2013

© Copyright by Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia Centre for Eastern Studies

REDAKCJA MERYTORYCZNAAdam Eberhardt, Wojciech Konończuk

REDAKCJA Anna Łabuszewska

WSPÓŁPRACA Katarzyna Kazimierska

OPRACOWANIE GRAfICZNE PARA-bUCH

WYKRESY I MAPYWojciech Mańkowski

ZDJĘCIE NA OKŁADCEAgencja Shutterstock

SKŁADGroupMedia

TRANSLATIONIlona Duchnowicz

CO-OPERATIONNicholas furnival

WYDAWCAOśrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia Centre for Eastern Studies

ul. Koszykowa 6a, WarszawaTel. + 48 /22/ 525 80 00fax: + 48 /22/ 525 80 40osw.waw.pl

ISbN 978-83-62936-25-0

Spis treści

TEZY /5

WSTĘP /9

I. POJĘCIE UKRAINY ZACHODNIEJ /13

II. ZARYS HISTORII ZIEM ZACHODNIEJ UKRAINY DO ROKU 1946 /15

1. Ruś Czerwona / Galicja Wschodnia /152. Wołyń /18

III. UKRAINA ZACHODNIA W ZWIąZKU SOWIECKIM /21

IV. ZACHODNIE ObWODY UKRAINY PO ROKU 1991 /24

1. Informacje ogólne /242. Demografia Ukrainy Zachodniej /30

V. UKRAINA ZACHODNIA W NIEPODLEGŁYM PAŃSTWIE /33

1. Życie polityczne /351.1. Partie polityczne i wybory /371.2. Lokalne grupy oligarchiczne /402. Gospodarka /472.1. Zapaść i odrodzenie /472.2. Przemysł /512.3. Rolnictwo /532.4. Mała przedsiębiorczość /553. Zagrożenia ekologiczne /564. Przestępczość zorganizowana /56

VI. RUCH NACJONALISTYCZNY /60

VII. ŻYCIE RELIGIJNE /65

1. Kościół greckokatolicki /672. Prawosławie /70

2.1. Ukraiński Kościół Prawosławny /732.2. Ukraiński Kościół Prawosławny – Patriarchat Kijowski /742.3. Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny /753. Kościół rzymskokatolicki /764. Inne wyznania /78

VIII. POLACY NA ZACHODNIEJ UKRAINIE /79

IX. ROSJANIE I INNE MNIEJSZOśCI NARODOWE /84

X. LWÓW I IDEA SEPARATYZMU GALICYJSKIEGO /86

XI. TOŻSAMOść HISTORYCZNA GALICJI WSCHODNIEJ I WOŁYNIA /93

1. Cmentarz Orląt i wołyńskie doły /952. Nie-pamięć zachodniej Ukrainy /98

PODSUMOWANIE: PRZYSZŁOść ObWODÓW ZACHODNICH W RAMACH UKRAINY /101

ANEKS: Udział Ukrainy Zachodniej w potencjale Ukrainy (wybrane wskaźniki) /103

THE WESTERN bORDERLANDS. THE PLACE Of EASTERN GALICIA AND VOLHYNIA IN THE UKRAINIAN STATE /108

PRA

CE

OSW

07/2013

5

Tezy

• Ukrainajestkrajemgłębokozróżnicowanymregionalnie.Różniceteuwa-runkowanesąhistorycznie,adoświadczeniepróbunifikacyjnych,podej-mowanychwciąguostatnichsiedemdziesięciu latprzemawiaza tym,żewdającejsięprzewidziećprzyszłościsąonenieredukowalneibędąstano-wićtrwałeuwarunkowaniepolitykiwewnętrznejUkrainy.

• UkrainaZachodnia(GalicjaWschodniaiWołyń)jestregionemperyferyj-nymgospodarczo,politycznieikulturalnie.Stanowiokołook.14%teryto-rium,mieszkatam15%ludnościUkrainy,apowstajezaledwieok.10%PKB.Jejmetropolia,Lwów,siódmecodowielkościmiastoUkrainy,tradycyjniebyłajednymznajważniejszychośrodkówukraińskiegożycianarodowego,jednakwniepodległejUkrainieuległaonamarginalizacjimiędzyinnymizpowoduodpływuznacznejczęścielitdostołecznegoKijowa.Jesttorów-nież region najbardziej homogeniczny etnicznie, z niewielkimudziałemludnościrosyjskojęzycznej.

• MiędzyWołyniemaGalicjąWschodniąistniejegłębokaróżnicanaturyhi-storycznej.Tenpierwszy jestzbliżonydocentralnejUkrainy,zktórąbyłzwiązany przezwiększość swych dziejów.Natomiast GalicjaWschodnia(RuśCzerwona,Hałyczyna)przezwiększą część swychdziejówniebyłazwiązanaanipolitycznie,anigospodarczozNaddnieprzem,ciążąckuPol-sceiWęgrom.Jednocześnietotenostatniregionstałsiękolebkąnowocze-snejukraińskiejmyślinarodowej.

• WkonsekwencjiIIwojnyświatowejziemieobecnejzachodniejUkrainyzo-stałyprzyłączonedoUkraińskiejSRR, a regiondoznałbardzogłębokichzmian demograficznych (eksterminacja Żydów, eksterminacja, a potemwysiedlenie Polaków, masowe wywózki elit ukraińskich, następnie zaśmasowynapływUkraińcówzewschoduorazRosjan).Władze sowieckieprowadziłypolitykęindustrializacji,którajednaknieprzezwyciężyłaza-cofania regionu.Ważnym czynnikiem zarówno gospodarczym, jak i po-litycznymoraz społecznymbyło stacjonowanie tu licznegozgrupowaniaArmiiSowieckiej.

• Niepodległość przyniosła Ukrainie Zachodniej głęboki regres gospodar-czy i społeczny; skutki załamania przemysłu i rolnictwa złagodziły jed-nak nowe możliwości handlu transgranicznego i pracy wokół granicyizagranicą.Odradzaniesięgospodarkibyłoipozostajetuwolniejszeniż

PRA

CE

OSW

07/2013

6

wpozostałejczęścikraju(natymtle jednakkorzystniewyróżniasięob-wódwołyński,jedenzbardziejdynamicznychwkraju),majednakotylezdrowszepodstawy,żewdużejmierzeopierasięnamałejiśredniejprzed-siębiorczości.

• UkrainaZachodnia (wwiększymstopniuobwodygalicyjskieniżwołyń-skie)polityczniesympatyzujezugrupowaniaminarodowymiinacjonali-stycznymi,jestniechętnienastawionadokulturywschodniejczęścikraju,doRosjiiRosjan,aletakże–choćwznaczniemniejszymstopniu–doPolskiiPolaków.

• RegionUkrainyZachodniejniewytworzyłwłasnego„klanu”polityczno--gospodarczego o znaczeniu ogólnokrajowym, a regionalni politycy niedążądoaktywnegowpływunapolitykęKijowa.Itujednakpowstałylo-kalne układy oligarchiczne, opierające się na kontroli nad rolnictwemiprzemysłemspożywczym,handlembazarowym,przewozamikolejowy-mi,atakżelokalamigastronomicznymi,hotelamietc.,atakżenadkrymi-nogennymhandlem transgranicznym.Od około dziesięciu lat trwa eks-pansjaprzedsiębiorcówzewschodniejUkrainydoobwodówzachodnich,anaareniepolitycznej–rozbudowawpływówPartiiRegionów,cozjednejstronysprzyjawzrostowigospodarczemu,zdrugiej,przynajmniejwGali-cjiWschodniej,prowadzidozaognieniastosunkówpolitycznychiwzrostunastrojównacjonalistycznych.

• GalicjaWschodniajestgłównymośrodkiemukraińskiegoruchunacjona-listycznego,zarównodemokratycznego, jak iradykalnego(integralnego),nawiązującegodotradycjiOrganizacjiUkraińskichNacjonalistówiUkra-ińskiejPowstańczejArmii.Tradycyjneorganizacjepostounowskiesłabną,dynamicznierozwijasięnatomiastpartiaSwoboda,nowoczesnaintelektu-alnieiorganizacyjnie,radykalnieszowinistyczna,niebezzasadnieuważa-nazafaszyzującą.Nicniezapowiadazmierzchulicznego,ponadpokolenio-wegoelektoratuszowinistycznegowgalicyjskichobwodachUkrainy.

• DoIIwojnyświatowejwGalicjiWschodniejdominowałowyznaniegrecko-katolickie,naWołyniu–prawosławne.Kościółgreckokatolicki,zakazanyprzezwładze komunistyczne, przetrwał prześladowania, jednak po 1991rokunieodzyskałdawnegoznaczenia–dziśok. 1/3wierzącychwobwo-dachgalicyjskichtoprawosławni.UkrainaZachodniacharakteryzujesięznacznie wyższym udziałem wiernych praktykujących niż reszta kraju(ok.52%naWołyniui70%wGalicjiprzyśredniejkrajowej24%).

PRA

CE

OSW

07/2013

7

• UkraińskiKościółGreko-Katolicki(nazwaoficjalna)działagłówniewGa-licjiWschodniej,apozaniąwśródwychodźcówztegoregionu.Ukraińskieprawosławiejestpodzielone:głównastruktura,UkraińskiKościółPrawo-sławnydominujenaWołyniu,UkraińskiKościółPrawosławny–Patriar-chatKijowskijestgłównymwyznaniemgalicyjskichprawosławnych,mateżznaczącewpływynaWołyniu,UkraińskiAutokefalicznyKościółPra-wosławny(najmniejliczny)działagłówniewGalicjiWschodniej.Perspek-tywyzjednoczeniaukraińskiegoprawosławiasąznikome.

• KościółrzymskokatolickijestwyznaniemPolakówiosóbpochodzeniapol-skiego;liczbajegowiernychwomawianymregioniejestszacowanamiędzy45a160tys.StosunekwładzlokalnychdotegoKościołajestconajmniejnie-chętny(lepszynaWołyniuniżwGalicji).Corazwiększaliczbaksiężykatolic-kichtoobywateleUkrainy,corazwiększyjestteżstopieństosowaniawlitur-giijęzykaukraińskiego(winnychregionachUkrainy–takżerosyjskiego).

• MniejszośćpolskanaUkrainieZachodniejliczywedługdanychspisowychz2001rokuok.40 tysięcy; liczba ta jestniewątpliwiezaniżona,niemniejliczbaPolakównaUkrainiespadawwynikuzarównoasymilacji,jakiemi-gracji.Polacymieszkająwrozproszeniu,sądośćdobrzezorganizowani,jed-nakwswejdziałalnościuzależnieniodpomocyzKraju.Organizacjepolskiesąpodzieloneiniezawszekoordynująswewysiłki.Władzelokalnesąraczejobojętnewobecichpotrzeb;wyjątkiemjestLwów,gdzietrwaugruntowananiechęćwładzmiastadoaspiracjilokalnejwspólnotypolskiej.

• MniejszośćrosyjskanaUkrainieZachodniejliczyok.180tys.(1/3mieszkaweLwowie),częśćmłodegopokoleniaulegaukrainizacji.TutejsiRosjanieniewykazująambicjipolitycznych.Pozostałemniejszościsąnieliczne(naj-liczniejsiBiałorusini–15tys.)inieodgrywajążadnejroliwżyciuspołecz-nymregionu.

• Lwów,regionalnametropolia,liczącaoficjalnieokoło750tys.,anieoficjal-nie–okołomilionamieszkańców,mimopostępującejmarginalizacji,wciążjest ważnym ośrodkiem intelektualnym. Ogromne rozczarowanie, jakiejegoelitomprzyniosłaniepodległość,atakżelękprzedjęzykowąiideowąrusyfikacjąpaństwaukraińskiegoożywiawtymmieście ideeautonomi-styczne, a nawet separatystyczne. Na razie są one marginesem, jednakgruntdlaichrozwojuniewątpliwieistnieje.Jednązprzesłanektegorozwo-jujestnadmiernescentralizowaniepaństwaukraińskiego,coniepozwalawykorzystaćgłębokichróżnicregionalnychdlapożytkupaństwa.

PRA

CE

OSW

07/2013

8

• WażnymelementemtożsamościmieszkańcówUkrainyZachodniej(obwo-dówgalicyjskichwwiększymstopniu,Wołyniawmniejszym)jeststosunekdoPolski,ściślej–resentymentzwiązanyzpamięciąopolskimpanowaniuna tych terenach, umacniany najpierw przez propagandę komunistycz-ną,późniejnacjonalistyczną.Postawyantypolskie słabnąpowoli, amło-depokolenietakżenie jestodnichwolne.ObokhistorycznegokształtujesięnowystereotypPolakajakopracodawcyiurzędnikawspółczesnejRP,opartynadoświadczeniachludzi,pracującychwPolsce.

• WefekciesowieckiejmanipulacjipamięciąhistorycznązachodnichUkra-ińcóworazreakcjinanią,polegającejgłówniena„przemalowaniu”sche-matówmyślowych z „klasowych” na „narodowe” na zachodzie Ukrainyukształtowałasięmartyrologiczno-triumfalistycznawizjahistorii,wktó-rejniemamiejscanazbrodnieukraińskichformacjinarodowych,zwłasz-czaUPA,zaśUkrainajestprzedstawiana(dokładnietak,jakniegdyśZwią-zekSowiecki)jakokraj,otoczonyprzezwrogów.Narracjatahamujerozwójrefleksjinaddziejamiitożsamościąnarodu.

PRA

CE

OSW

07/2013

9

WsTęp

Ukrainajestkrajemogromniezróżnicowanympodwzględemgeograficznym,gospodarczym, społecznym, etnicznym i historycznym. Swój obecny kształtterytorialnyosiągnęławrezultacie rosyjskiegopodbojupółnocnychwybrze-żyMorzaCzarnegopodkoniecXVIIIwieku,anastępnie–sowieckiejaneksjiw toku IIwojny światowej części terytoriumPolski,Czechosłowacji iRumu-nii,zamieszkanychprzeważnieprzezUkraińców;w1954rokuwskładUkra-inywszedłtakżeKrym.Znacznaczęśćjejmieszkańcówtoimigrancizinnychobszarów Związku Sowieckiego z okresu powojennego i ich potomkowie;koncentrują się oni główniewwielkich ośrodkachprzemysłowychwschoduipołudnia,alesąliczniwwiększychmiastachcałegokraju.ZiemiepołudniaiwschoduUkrainydopieronaprzełomieXVIII iXIXwiekuzostałyzasiedlo-neprzezrolników,gdynapółnocyizachodzieciągłośćosadniczazpewnościąprzekraczatysiąclat.Katastrofa,jakąbyłHołodomor1,adziesięćlatpóźniejIIwojnaświatowazjejogromnymiofiarami,zachwiałatożsamościąnarodu.Póź-niejsza,jużgłówniepropagandowa,anierepresyjnasowietyzacjaumacniałatęniepewnośćwłasnejtożsamościistrachprzedjejotwartymwyrażaniem.

ZachodnieobwodyUkrainy2,przyłączonedoZSRRdopieropodczasIIwojnyświatowej,byłypoddanesowietyzacjiznaczniekrócej.OminąłjeHołodomor,zniszczeniawojenne były tumniejsze, natomiastwojna i późniejszewysie-dleniaprzyniosłyniemalcałkowitąwymianęludnościmiast.Przezkilkalatpowojniedziałałatampartyzantkaniepodległościowa,kolektywizacjamiałaprzebiegłagodniejszy,słabiejteżniżnawschodzieipołudniurozwijałsięprze-mysł,więcteżmniejszybyłnapływimigrantów,awiększa–emigracja(czaso-wabądźstała)młodzieżydoinnychczęścipaństwasowieckiego.

Zachodnia częśćUkrainy (ściślej samaGalicjaWschodnia)byłaostojąukra-ińskiego ruchu niepodległościowego oraz głównym (obok Kijowa) ośrod-kiem niezależnej myśli społeczno-politycznej. Tam przetrwał w podziemiuKościół greckokatolicki, jedna z ostoi duchowej samodzielności Ukraińców.Tamukształtowałsięwspółczesnyukraińskiruchnarodowo-demokratyczny

1 Wielkigłódnawsiukraińskiejwlatach1932–1933,skutekkolektywizacjirolnictwa,aleteżnarzędzie represjiwobec chłopów,którypochłonął prawdopodobnie ok. 3–3,5mln ofiar.Uważam za właściwe posługiwanie się tym ukraińskim określeniem (zamiast „WielkiGłód”etc.)dlapodkreśleniaunikalnościtegowydarzeniatakżenatleinnychkatastrofgło-dowychwZSRR.

2 Zgodniezobecnympodziałemadministracyjnym: lwowski, tarnopolski, iwanofrankow-ski,wołyńskiirówieński.

PRA

CE

OSW

07/2013

10

i koncentrują się wpływy organizacji nacjonalistycznych – ale też tam (weLwowie) istnieją dość silne elity narodowo-liberalne, bliższewspółczesnymeuropejskimpojęciomopaństwie,narodzieigospodarceniżinneukraińskieśrodowiskapolityczno-intelektualne.

ZachodniaUkrainabyłaipozostajezacofanagospodarczo.Takimibyłytwo-rzącejądziśregionywpaństwach,doktórychnależałyprzedIwojnąświato-wąiwokresiemiędzywojennym,aokressowiecki,choćprzyniósłindustria-lizacjęiurbanizację,niewielezmniejszyłdystans,dzielącyzachódUkrainyodzamożniejszegowschodu.TakżewniepodległejUkrainieobwodyzachodniesązacofanąperyferią,a jeśliobecniewspomnianydystans jestmniejszyniżwlatachsiedemdziesiątych,toraczejzewzględunaskalęzałamaniagospodar-czegoicywilizacyjnegopozostałychregionówUkrainyniżnaawanszachodu.

Taczęśćkrajupozostajeteżperyferyjnapolitycznie.Pokrótkimczasie,wktó-rymtutejszyruchniepodległościowywskazywałdrogęcałemukrajowi,apóź-niejjegodziałaczeodgrywaliwielkąrolęwbudowieniepodległegopaństwa,nastąpiłamarginalizacja zarówno tych elit, jak i samego regionu. Państwoukraińskiejużw1994rokuzaczęłosiębowiemrozwijaćwkierunkudemokra-cjioligarchicznej,którejpodstawęstanowiłyrywalizacjaikompromisykadrzarządzającychwielkiegoprzemysłu(późniejprzedsiębiorców)iadministra-cjicentralnej3.ZachodniaUkrainabyłazasłabagospodarczo,bymócwłączyćsiędotejgry.Toteż jejrolawniepodległympaństwiestałasięmniejsza,niżbyławrepublicesowieckiej.

Zpolskiegopunktuwidzeniaznaczenietegoregionujestjednakwiększe,niż-bytowynikałozjegoroliwpaństwieukraińskim.Przedewszystkimzachod-nia Ukraina sąsiaduje bezpośrednio z naszym krajem, co rodzi wynikającez sąsiedztwa szanse i zagrożenia.Wielowiekowezwiązki tej częściUkrainyz Polską nie mogą zostać przekreślone wysiedleniem Polaków, dokonanymwlatachczterdziestych.WciążżyjątuPolacy(choćgrosmniejszościpolskiejnaUkrainieżyjewcentralnychregionachkraju),topozostałateżwielkalicz-badóbrkultury związanych z dziejamiPolski orazpolskichmiejsc pamięcinarodowej,wktórychochroniePolskamauzasadnionyinteresimusiwtymzakresie współpracować z Ukrainą, która często podchodzi do ich ochro-nyzniechęcią lubdążydo„ukrainocentrycznej” ich interpretacji.Osobnymproblemem jest konieczność należytego upamiętnienia miejsc spoczynku

3 TemattenomawiaszerokoSławomirMatuszakw:Demokracjaoligarchiczna.Wpływgrupbiznesowychnaukraińskąpolitykę,PraceOSW,nr42,Warszawa2012.

PRA

CE

OSW

07/2013

11

Polaków,pomordowanychnazachodniejUkrainiewlatachczterdziestych,nacowładze lokalneniechętniesięgodzą.Sporyzwiązanez tymiupamiętnie-niamistałysięgłównąprzeszkodąwpolsko-ukraińskimdialogupojednania.Innąprzeszkodąbyłyipozostająróżnicewoceniehistorii(nietylkonajnow-szej),wynikającezróżnychnarodowychperspektyw.

Zwymienionychwyżejwzględówpotrzebnewydaje się przedstawienie ob-szerniejszego „portretu” dwóch zachodnich regionów Ukrainy – GalicjiWschodniejizachodniegoWołynia–ichmiejsca,znaczeniaorazroliwramachpaństwaukraińskiego.Wniniejszymtekściezwięźleprzedstawionoichdziejeorazpodstawowedaneoichgospodarce,życiuspołecznymipolitycznym.Sze-rzejomówionezostałypodziałyreligijnewregionie,budzącydużezaintereso-waniewPolscewspółczesnyruchnacjonalistyczny,atakżeswoistyfenomen,jakim jest odrodzenie się lokalnego patriotyzmu lwowskiego i powstanie tutendencjiautonomistycznych(separatystycznych).Podkoniectekstuwskró-towejformie(bojesttotematnaksiążkę)przedstawionezostałygłównedyle-matyukraińskiejpolitykipamięci,związanezdwudziestowiecznymistosun-kamipolsko-ukraińskimi.

Wielokrotniewponiższych rozważaniachpowracawątekwpływuwielolet-niejsowietyzacjiżyciaspołecznegoiumysłowegonawspółcześnieformułowa-nenaUkrainiepoglądy,takżejednoznacznieantykomunistyczne.Wprzeko-naniuautoraniemożnabowiemwłaściwiezrozumiećprzemiandokonującychsię naUkrainie Zachodniej (a także na całym obszarze postsowieckim) bezuwzględnienia tego, że sowieckie schematy pojmowania świata okazały siętrwalszeodhasełitezoficjalnejideologii.

Pozostaje jeszczeuzasadnienie tytułu.Określenie „Kresy”, znaczące tyle, co„pogranicza,pogranicze”4,niemaodpowiednikawjęzykuukraińskim,możedlatego że sama nazwa Ukrainywywodzi się od ruskiej nazwy pograniczawłaśnie. Jestononatomiastmocnozakorzenionew językupolskim,obecniegłówniewznaczeniuziemutraconychprzezRPpodczasIIwojnyświatowej.Ziemperyferyjnychgospodarczoispołecznie,aleważnychdlatożsamościna-rodowej.ZachodnieobwodyUkrainy,wciążczęstozwanewPolsce„Kresami”pozostająperyferyjnymigospodarczo,jakispołecznie,aleGalicjaWschodniajest idlaUkraińców„ziemiąsymboliczną”.Pozostawiłemimwięchonorowytytuł„Kresów”,choćjuż–rzeczjasna–Zachodnich.

4 Słowotomiałopierwotnie liczbępojedynczą,„kres”,oznaczającągrupęwsiprawawoło-skiego.Jesttozresztązapożyczeniezniemieckiego(„kreis”,okręg).

PRA

CE

OSW

07/2013

12

Mapa 1.PodziałyhistoryczneUkrainyZachodniej

1

2

3

4

/©

Współczesne granice państw

Granica II RP

Granica I RP

Woj. ruskie Woj. ruskie(Ziemia Chełmska)

Woj. bełskie Woj. wołyńskie

Granice województw I RP

Gubernia Wołyńska

Królestwo Galicji i Lodomerii

1 2 3 4

Łuck

Kowel

PińskBrześć

ChełmLublin

Krzemieniec Żytomierz

Berdyczów

Owrucz

Lwów

Bełz Ostróg

Czerniowce

Kołomyja

Drohobycz

Użhorod

Jampol

Mohylów

Winnica

Kamieniec Podolski

Przemyśl

Halicz

Stanisławów

PRA

CE

OSW

07/2013

13

I. pojęcIe UkraIny zachodnIej

SpotykanyczęstowPolscepodziałUkrainynazachodniąiwschodniąwzdłużzachodniejgranicyZSRRz1938rokujestbłędny,gdyżzacieraogromneróż-niceregionalnemiędzyposzczególnymiobszaramitakrozumianego„wscho-du”.WłaściwszymwydajesiępodziałprzyjmowanyprzezliczneukraińskieośrodkisocjologicznenaZachód,Centrum,WschódiPołudnie,którynale-żałobyjednakuzupełnićprzezpotraktowanieKrymujakoodrębnegoregio-nu,podwiększościąwzględówniepodobnegodopozostałychobwodówpołu-dniowej(czarnomorskiej)Ukrainy.

Tak rozumiana zachodnia Ukraina obejmuje obwody wołyński, rówieński,lwowski, tarnopolski, iwanofrankowski, zakarpacki i czerniowiecki. DwapierwszesączęściąhistorycznegoWołynia, trzydalsze–GalicjiWschodniej(Hałyczyny),dwaostatnietworząodrębnecałości:ZakarpacieprzeztysiąclatbyłoczęściąKrólestwaWęgierskiego,zaśpółnocnaBukowina(jakiBukowinawogóle)tookreślenieczęściKsięstwaMołdawskiego,anektowanejprzezCe-sarstwoAustriackiepodkoniecXVIIIwieku.TakrozumianąUkrainęZachod-niąłączytylkojedno–pozostawaniedolatczterdziestychXXwiekupozagra-nicamiZwiązkuSowieckiego,aopróczWołynia–takżeImperiumRosyjskiego.Ziemietenigdynietworzyłyinietworządziśjednegoregionuhistorycznego,takjaknp.UkrainaCentralnaczyDonbas(wyraźnieodrębnyodpozostałychterenówUkrainyWschodniej).Wpiśmiennictwieukraińskim(azajegoprzy-kładem–takżepolskim)spotykasięczęstoutożsamienieUkrainyZachodniejzsamątylkoGalicjąWschodnią.

dzieje nazwy Galicja

GalicjaWschodnia(dawniejRuśCzerwona)tohistoryczneKsięstwoHa-lickie, w ramach Królestwa Polskiego – województwo ruskie, po przy-łączeniu do Cesarstwa Austriackiego nazwane Królestwem GalicjiiLodomerii (Halickim iWłodzimierskim;był to jedenz tytułówkrólówWęgier,pamiątkaichprzejściowegozwierzchnictwanadRusiąCzerwonąwXIVwieku).WskładtakzdefiniowanejGalicjiweszłateżpołudniowaMałopolska,przezcowsztucznyiahistorycznysposóbpołączonoziemierdzenniepolskieirdzennieukraińskie.WokresiemiędzywojennymdałotoasumptdoukuciadlaGalicjiWschodniejterminuMałopolskaWschod-nia.UkraińskieokreślenieHałyczyna jeststosunkowonowei jestkalkąniemieckiego„Galizien”.

PRA

CE

OSW

07/2013

14

WtymopracowaniuskupiamysięnadwóchsubregionachUkrainyZachod-niej,którewchodziływskładIIRzeczypospolitej,adziśbezpośredniosąsiadu-jązPolską:GalicjiWschodniejiWołyniu.OdrębnośćZakarpacia5ipółnocnejBukowiny jest zbytwielka, a ichznaczeniedlanaszegokraju zbytmałe,bynależałoomawiaćjewtensamsposób,wtymsamymtekście.

5 ObwódtengraniczyzPolskąnadługości33km;całośćgranicyprzebiegaprzezBieszczadz-kiParkNarodowy,przecinajątylkojedna,trzeciorzędnadroga.

PRA

CE

OSW

07/2013

15

II. zarys hIsTorII zIem zachodnIej UkraIny do rokU 1946

1. ruś czerwona / Galicja Wschodnia

Tym,conajsilniejwyróżnia tenregion, jestsłabość jegozwiązkównie tylkozRosją,aleizRusią6.WczesnośredniowieczneKsięstwoHalickie(obejmująceteżziemieprzemyską isanocką,dziśwchodzącewskładPolski)byłosilniejzwiązanezEuropąŚrodkową(Polską,PaństwemZakonnymiWęgrami)niżzRusią,awwalkęotronwielkoksiążęcywKijowieangażowałosięgłówniewtedy,gdybyłowuniipersonalnejzKsięstwemWołyńskim.Zeźródełhisto-rycznychwynikateż,żeustrójspołecznyRusiCzerwonejwwiekachXII–XIVbyłbardziejzbliżonydoMałopolskiniżWołynia.

PodkoniecXIVwiekuRuśCzerwonaweszławskładKrólestwaPolskiego,ażdorozbiorówpozostała jednaksamodzielną jednostkąadministracyjną (wo-jewództwo ruskie).Włączeniew skład CesarstwaAustriackiego umożliwiłoprzetrwanietuKościołaunickiego(greckokatolickiego)irozwójnowoczesnejukraińskiejideinarodowej,stymulowanejprzezkontaktzniemieckąipolskąmyśląnarodowąorazliteraturąromantyczną,apóźniejpolskimiczeskimru-chemnarodowym.Sprzyjał temu(podobnie jakpolskiemuruchowinarodo-wemu)relatywnydemokratyzmpaństwaaustriackiego.Galicja(jakocałość)byłajednymznajbardziejzacofanychregionówmonarchiiHabsburgów,podkoniecXIXwiekupowstał tu jednakośrodekdynamicznego rozwoju, przezjakiśczasprzodującywskaliświatowej–ośrodekwydobyciairafinacjiropynaftowejw Borysławiu i okolicach. Lwów, stolica kraju koronnego imiastouniwersyteckie,stałsięjednymznajważniejszychośrodkówkulturyiruchunarodowegozarównoPolaków,jakiUkraińców(atakżeŻydów).

WXIXwiekuspołecznośćRusinówgalicyjskichdokonała jednegoznajważ-niejszychwyborówwswychdziejach:akceptującnazwę„Ukraińcy”uznałasięzaczęśćnaroduukraińskiego,anierosyjskiegoczyteżsamodzielnynaród„au-stroruski”(obateprądybyłyprzezjakiśczasżywewGalicjiWschodniej).Byłtoświadomywybórlokalnychelitintelektualnych,któreodrzuciłymożliwość

6 Wbrew dominującemu poglądowi nie jest oczywiste, czy późniejsza Galicja Wschodniawchodziła w skład państwaWłodzimierzaWielkiego i JarosławaMądrego, czy też nie;w„Powieściminionychlat”niewątpliwewzmiankinatematjejpodległościRurykowiczomznajdujemydopieropodkoniecXIwieku.Por.Kronikistaroruskie,Warszawa1987,zwłasz-czas.173–174.

PRA

CE

OSW

07/2013

16

budowy języka literackiego opartegona dialektachhalickich i świadomościnarodowejopartejna tradycjigreckokatolickiej,wybierającwzamianakcesdotradycjiUkrainynaddnieprzańskiej,silniejszejibardziejwyrazistej,choćteżpodwieluwzględamiobcej.

Wśladzatądecyzjąposzłohasło„sobornosti”7,tj.postulatzjednoczeniawszyst-kichziemukraińskich„odSanudoDonu”(lub„odKaukazupoKarpaty”)8wjed-nympaństwie,doktóregonastępniehaliccydziałaczeukraińscyprzekonywalidziałaczy naddnieprzańskich, zmiernym zresztą powodzeniem (o znaczeniuHałyczyny dla sprawy ukraińskiej przekonała tych ostatnich dopiero wojnaoniepodległość1917–1920).Ironiadziejówsprawiła,że„sobornost’”zrealizowałStalin,jednoznaczniewrogiwobecukraińskiegoruchunarodowego.

WprzededniuIwojnyświatowejGalicjaWschodniabyłaośrodkiemukraiń-skiegoruchunarodowego,któregogłównymżądaniembyłpodziałGalicjinadwakrajekoronnewedługkryteriumetnograficzno-językowegoiustanowie-niewjegoczęściwschodniejautonomiiukraińskiejwmiejscedotychczasowejpolskiej.Ukraińscymaksymaliści przygotowywali się dowojny austriacko--rosyjskiej, widząc w niej szansę na wyzwolenie „wielkiej Ukrainy” (ziemukraińskich,pozostającychpodwładząRosji),tworzącnarodoweorganizacjeparamilitarne,apowybuchuwojnypowołującformacjęUkraińskichStrzel-cówSiczowychocharakterzeanalogicznymdoLegionów.

KrótkaokupacjarosyjskanapoczątkuIwojnyświatowejostateczniepogrze-bałatutendencjeprorosyjskie(moskalofilskie,wszechruskie).Pozakończeniutej wojny i rozpadzie państwa austro-węgierskiego Ukraińcy proklamowa-li niepodległość Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej9 i stworzyli dośćsprawnepaństwo,pokonane izlikwidowaneprzezPolskępokilkumiesięcz-nejwojnie.JegoterytoriumzostałoformalnieprzyłączonedoRzeczypospolitejdecyzjąRadyAmbasadorówEntentyw1923roku10.WarszawaniewywiązałasięzezobowiązaniaprzyznaniaautonomiiGalicjiWschodniej,adzielącjąna

7 Wieloznaczneokreślenie„sobornost’”wtymkontekścieoznaczajednośćlub–odwołującsiędostarszejpolskiejterminologiipolitycznej–„całość”,jakwhaśleInsurekcjiKościusz-kowskiej„Wolność–Całość–Niepodległość”.

8 Pierwszesformułowaniezostałouwiecznionewukraińskimhymnienarodowym(odpo-wiedniastrofaniemadziśstatusuoficjalnego),drugie,późniejsze,nawiązujedomasowegoudziałuUkraińcówwkolonizacjiziemKaukazuPółnocnego.

9 JejzjednoczenieznaddnieprzańskąUkraińskąRepublikąLudowąpozostałonapapierze.10 Przedtem miało status terytorium okupowanego, tj. pozostającego pod tymczasowym

zwierzchnictwemwojskowym,choćPolskatraktowałajejużjakointegralnączęśćpaństwa.

PRA

CE

OSW

07/2013

17

trzywojewództwa,przyłączyładolwowskiegokilkapowiatówzachodnioga-licyjskich tak,bywojewództwo tomiałowiększośćpolską11.Wokresiemię-dzywojennymGalicjaWschodniabyłaośrodkiemzarównodemokratycznegoukraińskiego ruchu narodowego oraz wszechstronnie rozwiniętego ruchuspołecznego(zwłaszczasystemuprywatnejoświatyorazspółdzielczości),jakiukraińskiejirredentyzbrojnej,posługującejsięmetodamidziśzaliczanymido terroryzmu (jednak bez atakówna przypadkowe osoby). Powodowało tobrutalnąniekiedyreakcjęwładzpaństwowych.Ukraińcygalicyjscybyli,ge-neralnierzeczbiorąc,niechętnienastawienidopaństwapolskiegoiuważalipolskąwładzęzaokupacyjną,choćpartiedemokratycznezachowywałylojal-nośćobywatelską.Zgodniezdominującymtrendemepoki,ukraińskiruchna-rodowystopniowoprzyjmowałpoglądyradykalnienacjonalistyczne(szowini-styczne),anawetfaszystowskie.

Okresmiędzywojennyzapoczątkowałdegradacjęstołecznegoniegdyś,aterazzaledwiewojewódzkiego Lwowa, który pozostał jednakważnymośrodkiemnaukowymikulturalnym.GalicjaWschodnianależaładobiedniejszychregio-nówIIRzeczypospolitej,jednakośrodkiwydobyciaropynaftowejisolipota-sowychnaPodkarpaciuzachowałysweznaczenie,aweLwowierozwijałsięprzemysłspożywczyilekki.

W1939rokuwojewództwatarnopolskie,stanisławowskie iwiększość lwow-skiego zostały anektowane przez ZSRR i przyłączone do Ukraińskiej SRR.PierwszerepresjesowieckiezwracałysięprzedewszystkimprzeciwPolakom,jednakdotykałytakżeelitukraińskichiżydowskich.Podokupacjąniemiec-kąwlatach1941–1944obszartenstanowiłczęśćGeneralnegoGubernatorstwa(jakoDystryktGalicja),aokupacjabyłatu–jaknawarunkiEuropyWschod-niej–względniełagodna.PrzyczyniłosiędotegouznawanieprzezNiemcównieformalnego samorządu ukraińskiego, opartego na strukturach z okresumiędzywojennego. Także Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów, która ponieudanejpróbierestytucjipaństwaukraińskiegow1941rokuzeszładopod-ziemia,dojesieni1943rokunierozwijałatustrukturwojskowych.NastępniejednakOUNpodjęłatu–późniejniżnaWołyniu–zmasowanąakcjęantypol-ską,którąmożnauznaćzazbrodnięludobójstwa,którejofiarąpadło30–40tys.osób12. Ostateczny kresmordom położyło dopierowysiedlenie ludności pol-skiej,zakończonelatem1946roku.

11 Byłytopowiatytarnobrzeski,niżański,kolbuszowski,łańcucki,rzeszowskiikrośnieński.12 GrzegorzMotyka,OdrzeziwołyńskiejdoAkcji„Wisła”,Warszawa2011,s.447.

PRA

CE

OSW

07/2013

18

UkraińskaPowstańczaArmiastawiałaopórnowejokupacjisowieckiejdooko-ło1950roku.WramachwalkizUPAorazkolektywizacjirolnictwawysiedlonozGalicjiWschodniejconajmniejkilkadziesiąt tysięcyosób.Wcześniej,w la-tach1944–1946osiedlonotuokoło200tys.Ukraińców,wysiedlonychzziem,pozostawionych Polsce13. Władze komunistyczne zdelegalizowały Kościółgreckokatolicki, wymuszając na kapłanach i wiernych przejście na prawo-sławie.Znacznaichczęśćniepodporządkowałasiętemu,aKościółtentrwałwpodziemiudokońcalatosiemdziesiątych.

Zewzględunawspomnianywyżejłagodniejszyreżimokupacyjny,jakteżnie-wielkienasileniewalkzarównow1941,jaki1944rokuGalicjaWschodniawy-szłazwojnyzestosunkowoniewielkimistratami,aLwówizagłębienaftoweprawiebezzniszczeń.Straciłajednakniemalcałąludnośćmiejską:Żydówwy-mordowaliNiemcy,ocalałychPolakówwypędzono,zniezbytlicznychukraiń-skichmieszkańcówmiastczęśćuciekłanaZachód,częśćzostaławywiezionawgłąbZwiązkuSowieckiego.Byłatokatastrofaspołeczna,którejskutkidająsięodczućtakżedziś.

Władzesowieckiepokrótkimczasiepowróciłydoprzedwojennegopodziałuadministracyjnego (obwody lwowski, tarnopolski i stanisławowski/iwano-frankowski,naogół zachowanoprzedwojennegranicepowiatów),dokonałyjednakistotnejpolitycznie ispołeczniezmiany,przyłączającdoobwodutar-nopolskiego wołyński powiat krzemieniecki, podzielony na nowe powiaty(rajony):krzemieniecki,łanowieckiiszumski,awrazznimi–najważniejszyośrodekprawosławianazachodzieUkrainy,ŁawręPoczajowską.

2. Wołyń

KsięstwoWołyńskiestanowiłojednozważnychksięstwRusiKijowskiej.JegoznaczeniewzrosłopoprzyłączeniudoWielkiegoKsięstwaLitewskiego(Łuckbyłprzezpewienczasjednązjegostolic).WrezultacieUniiLubelskiejWołyńprzeszedłdoKorony,aporozbiorachPolskiwszedłwskładImperiumRosyjskie-go.StolicąguberniwołyńskiejstałsięwówczasŻytomierz,historycznienależą-cydoKijowszczyzny,cospowodowałoupadekŁucka.Słabozakorzenionauniakościelnałatwoustąpiłaprawosławiu,wrządzonejautorytarnieRosjiukraiń-skiruchnarodowyniemógłsięswobodnierozwijać,ajegocentrumstanowiłKijów i zamożniejsze ziemie naddnieprzańskie. Nie było tu poważniejszych

13 Szczegółowedanew:GrzegorzHryciuk,PrzemianynarodowościoweiludnościowewGali-cjiWschodniejinaWołyniuwlatach1931–1948,Toruń2005,s.341–343.

PRA

CE

OSW

07/2013

19

ośrodkównaukowych czy politycznych, a guberniawołyńska była zacofanagospodarczoikulturalniewstosunkudoinnychziemukraińskich.

PodkoniecIwojnyświatowej,któraprzyniosłaWołyniowiogromnezniszcze-nia, region ten objęławojna domowa. JednakwładzaUkraińskiej RepublikiLudowejrozciągałasiętukrótkoinigdyniebyłastabilna,niepozostawiającwiększegowpływu.Wołyńwszedłwskładpaństwapolskiegonamocypolsko--sowieckiegotraktatupokojowegoz1921roku.Żytomierzzokolicamipozostałpozanowągranicą,acentrumwojewództwawołyńskiegozostałŁuck.Woje-wództwo to,niemalwyłącznie rolnicze,należałodonajbardziej zacofanych.Ukraińska świadomość narodowa była tu znacznie mniej nowoczesna niżwGalicji,aukraińskiruchnarodowyrozwijałsięsłabo,tymbardziejżewła-dzepolskiestarałysięzapobiecprzenikaniunaWołyńgalicyjskichwzorcówsamoorganizacjigospodarczejispołecznejorazdziałalnościpolitycznej.

WokresiemiędzywojennymnaWołyniumiałamiejscepolskaakcjakoloniza-cyjna(osadnictwowojskowe),jednakstosunkimiędzyPolakamiaUkraińca-mizaczęłysięzaostrzaćdopierowprzededniuIIwojnyświatowej.Ukraińskiruchnacjonalistycznyztrudembudowałtuswewpływy(OUNzakorzeniłasięnadobredopieropodczaswojny),silnabyłanatomiastKomunistycznaPartiaZachodniejUkrainy(zkoleioniewielkichwpływachwGalicjiWschodniej).

W1939rokuWołyńzostałprzyłączonydoZSRR.PodobniejakwGalicjiWschod-niejrepresjetegookresudotknęłyprzedewszystkimPolaków(prawiewszyscyosadnicyzokresumiędzywojennegozostaliwywiezieninawschód).W1941roku,znówpociężkichwalkach,okupowanyprzezNiemcówWołyństałsięczęściąKomisariatuRzeszyUkraina,któregoośrodkiembyłoRówne.Niebyłomowyożadnychstrukturachsamorządowych,działaniawładzokupacyjnychbyłybardzobrutalne,arozwójpartyzantkisowieckiejnaPolesiuiwpółnocnejczęściWołyniasprawił,żewłaściwieprzezcałyczasokupacjitrwałatuwojna.Sprzyjałotorozwojowiformacjipartyzanckichróżnychorientacji.OUNpod-jęłabudowęwłasnychsiłzbrojnych(UkraińskiejPowstańczejArmii),apóźniej–zmasowanąakcję„depolonizacyjną”,którąmożnauznaćzazbrodnięludobój-stwa,aktórejofiarąpadło40-60tys.osób14.PowojnieresztkiludnościpolskiejwysiedlonozWołynia, sprowadzającna ichmiejsceok. 100 tys.Ukraińców,wysiedlonychzPolski15.UPAzostałaturozbitajużw1944roku,jednakpoje-

14 G.Motyka,loco citato.15 G.Hryciuk,loco citato.

PRA

CE

OSW

07/2013

20

dyncze grupypartyzanckieUPAprzetrwałynaPolesiuWołyńskimdo roku1954–1956,dłużejniżwGalicjiWschodniej.

PowojnieWołyńzostałpodzielonynadwaobwody:wołyńskizestolicąwŁuc-ku16 i rówieński ze stolicąw Równem. Zniszczeniawojenne były ogromne,a stopieńwyniszczenia ludnościmiejskiej porównywalny, jeśli niewiększyniżwGalicjiWschodniej17.

16 StądwliteraturzeukraińskiejwkontekstachwspółczesnychprzezWołyńrozumiesiętyl-kotenobwód.

17 NajlepsządostępnąpopolskusynteządziejówUkrainyjestdwutomowa„HistoriaUkrainy”NataliiJakowenkoiJarosławaHrycaka(Lublin2000),awliteraturzeświatowejPaulaR.Ma-gocsiego„AHistoryofUkraine”(wydanieIIpoprawioneirozszerzone,Toronto2010,dostęp-netakżewtłumaczeniuukraińskim).GodnepoleceniajestteżbardziejeseistyczneujęcieAn-drewWilsona„Ukraińcy”,Warszawa2000,ajeślichodziohistorięnajnowszą–opracowanieSerhijaJekelczyka(SerhyYekelchyk)„Ukraina.Narodzinynowoczesnegonarodu”,Kraków2009.SyntezęobecnegostanuwiedzyodziałalnościUPAzawieraprzywołanawyżejpracaGrzegorzaMotykioraztegożautora„Ukraińskapartyzantka1942–1960”,Warszawa2006.

PRA

CE

OSW

07/2013

21

III. UkraIna zachodnIa W zWIązkU soWIeckIm

Jeszczewczasiewojnywładzesowieckiepodjęłydziałaniazmierzającedoodro-dzeniapotencjaługospodarczegozachodnichobwodówUkrainy.Wtymczasieprzenoszonotucałezakładypracy(np.zakładprodukcjiaparaturytelegraficz-nejzSaratowa).Nastąpiłateżmasowamobilizacjamłodzieżydorosłejpodczasokupacji niemieckiej; znaczna część zmobilizowanych nie przeżyła wojny.Ugruntowanie władzy politycznej oraz zapewnienie funkcjonowania infra-strukturymiejskiej(zwłaszczawmiaręwysiedlaniaPolaków)wymagałodo-pływukadrzgłębiZSRR.Zagadnienietoniejestkompleksowozbadane,zroz-proszonychdanychwynika,np.żedokońca1944rokudozachodnichobwodówUkrainyskierowano42tys.urzędnikówifunkcjonariuszy,wtymdoliczącegowpołowie1944rokuzaledwie150tys.mieszkańcówLwowa8,5tys.18,a także–żedopołowymaja1945rokuskierowanodotegomiasta6,8tys.robotników,urzędnikówiinżynierów,adoczerwca1946roku–dalszych15tys.19.Innedanemówiąomilionie„osóbzewschodu”,któreprzyjechałydozachodnichobwodówUkrainy„powyzwoleniu”(tj.prawdopodobniedokońcalatczterdziestych);aż600tys.znichosiedliłosięweLwowieiobwodzielwowskim20.Jednakpewnaczęśćówczesnychprzybyszówdośćszybkowróciławrodzinnestrony,awe-długocensowieckichok.200tys.mieszkańcówzachodnichobwodówUkrainywyjechałodoinnychregionówrepubliki(częściowozapewnedoRosji)21.

W późniejszym okresie społeczne odrodzenie miast Ukrainy było dziełemprzede wszystkim Ukraińców, napływających tu ze wsi zachodnioukraiń-skiej,aleteżzinnychregionówUkrainy.MiałtakżemiejscestałynapływRo-sjaniUkraińcówzewschodu,kadryinżynierskiejizarządzającejdlaszybkorozwijającegosięprzemysłu22,wyższychurzędnikówidziałaczypartyjnych,funkcjonariuszy KGB i milicji etc. Osobną grupą byli bardzo liczni, jednakpodlegającydużej rotacjiwojskowi.Wagędemograficznąprzybyszówwśródludności zachodniej Ukrainy zwiększał stymulowany przez władze procesodpływusiłyroboczejdoośrodkówprzemysłowychwschoduUkrainy23oraz

18 Hryciuk,op. cit.,s.246.19 IstorijagorodowisiołUkrainskojSSR,Lwowskajaobłast’,Kijów1978,s.117–118.20 HałynaBodnar,Nowipowojennimeszkanci starych lwiwśkychbudynkiw,http://zaxid.

net/home/showSingleNews.co?novi_povoyenni_meskhkanci_starih_lvivskih_budynki-v&objectId=1257675,dostęp27.06.2012.

21 Hryciuk, op. cit.,s.346–347.22 Zwłaszczadoformowanychodzeraośrodkówwydobyciawęglakamiennegoisiarkioraz

RówieńskiejElektrowniAtomowej.23 TowjegowynikupowstaływspólnotygreckokatolickiewobwodziedonieckimczynaKrymie.

PRA

CE

OSW

07/2013

22

innychregionówZSRR.Niestety,zewzględunabrakodpowiednichbadań,niedysponujemytudanymiliczbowymi.

UkrainaZachodniarozwijałasięwokresiepowojennymwolniejodpozostałejczę-ścikraju.Utrzymałasiętuprzewagarolnictwa,rozwójprzemysłuwydobywczegoiprzetwórczegobyłjednakznaczący.Wobwodzielwowskimrozwiniętowydoby-ciewęglakamiennego(okoliceSokala)isiarki(okoliceJaworowa),przemysłrafi-neryjny,awiwanofrankowskim–chemicznyeksploatującypodkarpackiezłożasolipotasowych.Powstałokilkawielkichelektrowniwęglowych,awobwodzierówieńskim–zakładyazotoweielektrowniaatomowa.Wszędzieteżtworzonoza-kładyprzemysłumaszynowego,spożywczegoiinnegoprzetwórczego.Lwówstałsięznaczącymośrodkiemprzemysłowym.WołyńrozwijałsięwolniejodGalicjiWschodniej,pozostającgeneralnieregionemrolniczym(jednakwzachodniejczę-ściobwoduwołyńskiegotakżepodjętowydobyciewęglakamiennego).

Hamulcemrozwojubyłaobecnośćogromnejliczbygarnizonów,instalacjiipo-ligonówPodkarpackiegoOkręguWojskowegoZSRR,wtymogromnegopoligo-nuartyleryjskiegowokolicachJaworowa(nazachódodLwowa,wpobliżugra-nicypolskiej),podbudowęktóregojeszczew1940rokuwysiedlonokilkanaściewsi.Zdrugiejstronyobecnośćwojskatworzyłalokalnypopytnalicznetowaryiusługi,działającstymulująconagospodarkę.

JednocześnieGalicjaWschodnia(zwłaszczaLwów,któryznówstałsięwielkimmia-stem, ośrodkiem naukowym i artystycznym) pozostawała głównym ośrodkiemukraińskiego ruchu narodowego i antysowieckiego. Ważnym ośrodkiem oporuprzeciwrusyfikacjiisowietyzacjibyłdziałającywpodziemiuKościółgreckokatolic-ki.ZGalicjiwywodziłasięwiększośćdziałaczypoczątkowejfazyruchudysydenc-kiegolatsiedemdziesiątychiniepodległościowegoschyłkulatosiemdziesiątych.Totuporazpierwszyodważonosiępodnieśćnawiecachzakazaneflaginarodowe,apotemrzucićhasłoniepodległości.Wołyńpozostawałzdecydowaniewtyle.

Wostatnichsowieckichwyborachw1990rokuradyterenoweGalicjiWschod-niej zostały opanowane przez Ludowy Ruch Ukrainy na rzecz Przebudowy(Ruch)izwiązaneznimugrupowaniademokratyczne(ówczesnyeufemizm,oznaczającynastawienieantykomunistycznei–rzadziej–niepodległościowe).Utworzonawówczas nieformalnaHałyćkaAsambłeja (ZgromadzenieHalic-kie)zapewniłaregionowiautonomięde facto;planowanoteżpołączenietrzechobwodówgalicyjskichwjeden.WtedyteżprzywódcaRuchuiprzewodniczą-cy lwowskiejradyobwodowejWiaczesławCzornowiłrzuciłhasłoprzebudo-wyniepodległejUkrainynazasadachfederacyjnych,szybkozarzuconeprzez

PRA

CE

OSW

07/2013

23

niepodległościowcówzobawy, że stanie siędlaRosjidogodnymnarzędziemoderwaniaKrymuiwschodniejczęścikraju.

PopowstaniuniepodległegopaństwaukraińskiegorolaLwowazaczęłaspadaćnarzeczKijowa,takżedlategożeznacznaczęśćczołowychpolityków,apóź-niejtakżeuczonychipisarzyprzeniosłasiędostolicy.JednocześniecałaUkra-inaZachodniadotkniętazostałagłębokimzałamaniemgospodarczym.

Mapa 2.UkrainaZachodniawspółcześnie

Granice państw

Granice obwodów

Stolice obwodów

Wybrane miasta

MOŁDAWIARUMUNIA

POLSKA

BIAŁORUŚ

Elektrownie atomowe

Magazyny gazu

powiaty Wołynia włączone do obw. tarnopolskiego1

1

bialsko-wolicki

bohorodczański

Łuck

Kowel

Czerwonohrad

Nowowołyńsk

PińskBrześć

Chełm

Kuzniecowsk

SarnyLublin

Halicz

KałuszDolinaIwano-Frankowsk

PoczajówKrzemieniec

Żytomierz

Berdyczów

Owrucz

Lwów

OstrógDubno

Równe

Czerniowce

Kołomyja

BorysławTruskawiec

Drohobycz

Stryj

Bukowel

Użhorod

Chust

Jampol

Mohylów

WinnicaChmielnicki

Tarnopol

KamieniecPodolski

Przemyśl

Zamość

/©

PRA

CE

OSW

07/2013

24

IV. zachodnIe obWody UkraIny po rokU 1991

1. Informacje ogólne

UkrainaZachodnialiczy89,8tys.km2izamieszkujeją7,19mln(danenako-niec 2011 roku), co stanowi odpowiednio 14,3% terytorium i 15,8% ludnościUkrainy.Ludnośćmiejskastanowi49%(średniakrajowa68%);naWołyniujejudział jestniższy,awobwodzie lwowskimprzekracza60%.Gęstośćza-ludnienianaWołyniuwynosi61,2osób/km2,zaśwGalicjiWschodniej105,9(średniakrajowa86,5).Udziałemerytówjestminimalnieniższyodśredniejkrajowej(29,9%):wposzczególnychobwodachwynosiod26do29%.PKBwy-tworzonewregioniewynosiłotuw2011roku9,7%krajowego24(6,9%wGalicjiWschodnieji2,8%naWołyniu),aPKBnagłowęludnościbyłtuwyraźnieniż-szyodśredniejkrajowej(ok.60%),podobniewyraźnieniższajesttuśredniapłaca i średnirejestrowanydochódnagłowę ludności (najwyższew lwow-skim,najniższew tarnopolskim)25.Udział regionuwprodukcjiprzemysło-wejkrajuwyniósłw2011roku6,7%,produkcjirolnej 14%,obrotachhandludetalicznego11,6%26.

Regiondzielisięnapięćobwodów:lwowskizestolicąweLwowie,tarnopol-skizestolicąwTarnopoluiiwanofrankowskizestolicąwIwano-Frankowsku(historycznymStanisławowie),wołyński ze stolicąwŁucku i rówieński zestolicą w Równem. Trzy pierwsze tworzą Galicję Wschodnią (Hałyczynę),dwadalsze–Wołyń.JedynymwielkimmiastemregionujestLwów,siódmecodowielkościmiastoUkrainy,liczącywedługnieoficjalnychocenokołomilio-namieszkańców.

24 Udziałtenjestprawdopodobniezaniżony,gdyżwielelokalnychprzedsiębiorstwjestzare-jestrowanychwKijowieitamrejestrowanesąwynikiichdziałalności(wedługoficjalnychstatystykwstolicyUkrainypowstajeaż18%PKB).Tensamczynnikzniekształcawtrud-nymdookreśleniastopniuwieleinnychwskaźników.

25 Wartościtenależałobyzwiększyćotrudnedooszacowaniadochodyz„szarej”strefy.26 Tuidalejwtymrozdzialecytujemydanestatystycznezróżnychoficjalnychźródeł,

przede wszystkim z roczników statystycznych oraz stron internetowych Obwodo-wych Administracji Państwowych.Większość danych procentowych to wyliczeniawłasnenapodstawiepublikowanychdanych liczbowych.Obszerniejszedane staty-stycznezob.Aneks.

PRA

CE

OSW

07/2013

25

Wykres 1.ObszariludnośćobwodówUkrainyZachodniejnatlekraju

Powierzchnia Ludność

obwódlwowski

2538,7

21,8

13,9 13,8

20,2 20,11788,2

1079,0 1038,91154,5

obwód rówieński

obwódiwanofrankowski

obwódtarnopolski

obwódwołyński

0

5

10

15

20

25

30 tys. km2 tys. osób

Powierzchnia [%] Ludność [%]

obwódlwowski

obwód rówieński

obwódiwanofrankowski

obwódtarnopolski

obwódwołyński

3,6 5,62,3 3,92,4

2,32,5

2,33,3

3,3

nazwy głównych miast regionu

ZmiastobwodowychzachodniejUkrainytylkoLwówiŁuckniezmienia-ływ tokudziejównazw: ichnazwyw różnych językach są ścisłymi od-powiednikami fonetycznymi (choć tradycyjnaniemieckanazwaLwowa,Lemberg,jestmocnozniekształconymtłumaczeniemłacińskiegoLeopolis,conapolskiprzekładasięjakoLwigród).Stanisławów,poniemieckuStani-slau,zostałprzemianowanyprzezwładzesowieckienaIwano-Frankiwsk(porosyjskuipolskuIwano-Frankowsk)nacześćwybitnegoukraińskiegopoetyidziałaczaspołecznego,IwanaFranki;wpotocznymużytkunazwatajestzazwyczajskracanadopostaciFrankiwsk;rzadziejmożnaspotkaćformę Stanisław, urobioną od urzędowej nazwy niemieckiej. Także na-zwaTarnopolazostałazmieniona:wprowadzonaformaTernopil(zamiast

PRA

CE

OSW

07/2013

26

prawidłowej ukrainizacji Tarnopil) miała uzasadnić wywód nazwy odpolacierni(ternowepole),wbrewhistorycznemuznaczeniumiasto(polis)Tarnowskich.WreszcienazwieRówne(Riwne)nadanow1939rokuformęRowno,narzucającwdodatkujejnieodmienność,zgodnązzasadamijęzy-ka rosyjskiego, alenieukraińskiego;prawidłową formęukraińskąprzy-wróconowroku1991.

UkrainaZachodnia (wraz z Zakarpaciem i Bukowiną) jest najsłabiej rozwi-niętąinajuboższączęściąUkrainy.Poziompłacwewszystkichsektorachgo-spodarki (a także emerytur) jest tuniższy od średniej krajowej. Inaczejniżwinnychregionach,nawsi–zwłaszczawołyńskiej ipodkarpackiej–wciążsąpewnenadwyżkisiłyroboczej.Sytuacjaekologiczna(opróczczęściobwoduiwanofrankowskiego)jestwyraźnielepszaodśredniejkrajowej,awregionie(główniewKarpatachinaPolesiu)znajdująsięcennezasobyprzyrodnicze.

Przez Ukrainę Zachodnią biegną arterie komunikacyjne, łączące UkrainęicałyobszarWNPzkrajamiEuropyŚrodkowejorazPołudniowej.SzczególneznaczeniematuLwówjakowęzełkolejowyidrogowy.Infrastrukturatrans-portowaUkrainyjestjednakwzłymstanieiwymagapracmodernizacyjnychnawielkąskalę.Przezregiontenprzebiegająrurociągitranzytowe,transpor-tująceropęnaftowąigazziemny,przezktóreprzechodziokoło75%eksporturosyjskiegogazuziemnegoiokoło7%ropynaftowejdokrajówEuropyŚrodko-wejiZachodniej.

podział administracyjny Ukrainy

Ukrainamatrzystopniowypodziaładministracyjny.Najwyższyszczebelstanowiąobwody(odpowiednikwojewództw),średnirajony(odpowiednikpowiatów;zewzględówjęzykowychstosujemytupolskąnazwę),najniższytoradywiejskie(silrady),odpowiednikgromad(aleniewspółczesnychpol-skichgmin),wskładktórychwchodzipo2-5miejscowości.Oprócztegosąmiasta,podporządkowanewładzomobwodowymlubpowiatowymoraz„se-łyszczamiśkohotypu(SMT)”(osiedletypumiejskiego;„sełyszczesilśkohotypu”towieślubprzysiółek),którenazywamtumiasteczkami,choćczęstostosowniejszebyłobyokreślenieosiedle.Sąoneczasemwiększeodmiast(np.wobwodziewołyńskimjestmiastoKamieńKaszyrski(1,8tys.miesz-kańców) i SMTManiewicze (10,5 tys.) – zresztą siedzibawładzpowiatu.

Naczelewszystkichjednostekpodziałuadministracyjnegostojąprzewod-niczący (ukr. hołowa), którzy na szczeblu wsi, miasteczka i miasta (bez

PRA

CE

OSW

07/2013

27

względu nawielkość) są organamiwładzy samorządowej, wyłanianymiwwyborachbezpośrednich,anaszczeblupowiatu iobwodu–organamiadministracji państwowej, mianowanymi przez prezydenta. Na wszyst-kichszczeblachdziałająteżrady,organysamorządowe.

obwód lwowski liczy21,8tys.km2i2540tys.mieszkańców.Dzielisięna20powiatów,44miasta,34miasteczkaoraz632radywiejskie,wskładktórychwchodzi1850wsi,zatemśrednio2,9wsinasilradę.GłównemiastaobwodutoLwów(732tys.mieszkańców),Drohobycz(77tys.),Czerwonohrad(historycznyKrystynopol)(68tys.),Stryj(60tys.),Borysław(35tys.)iSambor(35tys.).

Prawie95%mieszkańcówobwodu(wedugdeklaracjidospisupowszechnegoz2001roku)stanowiąUkraińcy,2,5%Rosjanie,0,7%Polacy.GłówneskupiskaRosjan to Lwów (9%mieszkańców), Czerwonohrad i Stryj, Polacymieszka-jągłówniewpowiatachmościskim,samborskimistarosamborskimorazweLwowie(0,9%mieszkańców).

Główne bogactwa naturalne regionu to węgiel kamienny, siarka, ropa naftowa(b.wysokiejjakości)igazziemny(wtymdopierorozpoznawanezłożagazułupko-wego27),sólkamienna,solepotasowe,wodymineralneibłotalecznicze28orazdrew-notowarowe.KarpatyiRoztoczetoregionyowielkichwalorachturystycznych,do-tychczassłabowykorzystywanych.OgromnypotencjałturystycznymaLwóworazinnehistorycznemiejscowościzcennymizabytkami,jakŻółkiewczyOlesko.

Wobwodzielwowskimznajdujesiękomplekspodziemnychzbiornikówgazuziemnego o łącznej technicznej pojemności ponad 24mldm3 (jeszcze jedentakizbiornik,opojemności2,3mldm3,zlokalizowanowobwodzieiwanofran-kowskim)29. Zbiorniki te, zapewniające płynność eksportu gazu ziemnego,majądlaUkrainyznaczeniestrategiczne,jednakjedynąkorzyścią,jakąprzy-nosząregionowi,sąmiejscapracy.

27 Jesttozłożeoleskieopowierzchni6,2tys.km2,rozciągającesięodzachodniejgranicyob-woduwokolicyRawyRuskiejpopółnocnypasobwoduiwanofrankowskiego;jegozasobyszacowanesąwstępniena0,8–1,5blnm3gazu.W2012rokulicencjęnaposzukiwaniegazuotrzymałkoncernShell,jednakwierceniaposzukiwawczejeszczesięnierozpoczęły.

28 GłówneuzdrowiskatoTruskawiec,MorszyniSzkło.29 Są to kompleksy: Bialsko-Wolicko-Uherski (17,6 mld m3), Uherski (2,0), Daszawski (2,1)

(wszystkiewpowieciestryjskim)orazOparskiwpowieciedrohobyckim(2,4).Wobwodzieiwanofrankowskimmieścisięzbiornikbohorodczański.Pozostałeukraińskiepodziemnezbiornikigazuziemnego(wobwodachpołtawskim,czernihowskim,charkowskim,dnie-propietrowskimiłuhańskim)mająłącznąpojemność5,5mldm3.Zob.http://zakon.nau.ua/doc/?code=vv0079342-00,dostęp27.02.2013.

PRA

CE

OSW

07/2013

28

Obwód lwowski pod względemwiększości wskaźników korzystnie odbiegaod pozostałych obwodów galicyjskich, jednak jedynie za sprawąmetropoliilwowskiej.GdybywyłączyćLwówzobwodu,tenostatniokazałbysiępodobniebiednyizacofany,jakinneobwodyzachodniejUkrainy.

obwód iwanofrankowski liczy 13,9 tys.km2 i 130,1 tys. ludności.Dzieli sięna14powiatów,15miast,24miasteczkai477radwiejskich,wskładktórychwchodzi 765 wsi (średnio 1,7). Głównemiasta obwodu to Iwano-Frankowsk(224tys.mieszkańców,trzydziestemiastoUkrainy),Kałusz(67tys.),Kołomyja(61tys.),Nadwórna(21tys.)iDolina(20tys.).

Ponad97%mieszkańcówobwodu(wedługdeklaracjidospisupowszechnegoz2001roku)stanowiąUkraińcy,1,7%Rosjanie,0,1%Polacy.Rosjanieskupiająsięwośrodkachprzemysłowych.

Obwód składa się z trzech wyraźnie zróżnicowanych stref geograficzno--gospodarczych:górskiej,lesistejisłabozaludnionej(poczęści–niemalbez-ludnej),pogórzańskiej,uprzemysłowionej izdegradowanejekologicznieoraznizinnej(naddniestrzańskiej),przeważnierolniczej.

Głównezasobynaturalne regionu to ropanaftowa i gaz ziemny (w tymdo-pierorozpoznawanezasobygazułupkowego),solepotasowe,siarka,fosfory-ty,przedewszystkimjednaklasy(10%zasobówleśnychUkrainy),dominującewgórskiejczęściobwodu.Potencjałturystyczny(zwłaszczanarciarski)regio-nu jestogromny,a infrastrukturawypoczynkowa–dośćdobrzerozwinięta(ponad130obiektów),jednakprzestarzałaipoczęścizdewastowana.Od2000rokunabazieośrodkanarciarskiegowBukowelukołoJaremcza,działającegood1974rokupowstałatupierwszanaUkrainienowoczesnastacjanarciarska,zbudowanaprzezdniepropietrowskiegooligarchę,IhoraKołomojskiego.

obwód tarnopolski liczy 13,8 tys. km2 i 1080 tys.mieszkańców (w tym te-renyhistorycznegoWołynia2,3tys.km2i140,6tys.mieszkańców).Dzielisięna17powiatów,18miast,17miasteczeki580radwiejskich,wskładktórychwchodzą1023wsie(średnio1,7).GłównemiastaobwodutoTarnopol(218tys.mieszkańców, dwudzieste dziewiąte miasto Ukrainy), Czortków (29 tys.),Krzemieniec(23tys.),Brzeżany(18tys.)iTrembowla(ukr.Terebowla)(13tys.).

Prawie98%mieszkańcówobwodu(wedługdeklaracjidospisupowszechnegoz2001roku)stanowiąUkraińcy,1,2%Rosjanie,0,3%Polacy.Głównymskupi-skiemRosjanjestTarnopol(7%ludności).

PRA

CE

OSW

07/2013

29

Tarnopolskie to region przede wszystkim rolniczy, pozbawiony poważniej-szychzasobówmineralnych.Podobniepotencjałturystycznyregionujestnie-zbytwielki(aleteżsłaborozpoznany).Znacznączęśćglebobwodustanowiączarnoziemy,dominujetuprodukcjazbóż,burakacukrowegoisłonecznika.

obwód wołyński liczy20,1tys.km2i1038,6tys.ludności.Dzielisięna16po-wiatów,11miast,22miasteczkai379radwiejskich,wskładktórychwchodzą1054wsie(średnio2,8).GłównemiastaobwodutoŁuck(213tys.mieszkańców,trzydzieste pierwszemiastoUkrainy),Kowel (68,2 tys.),Nowowołyńsk (53,1tys.),WłodzimierzWołyński(38,3tys.)iKiwerce(14,9tys.).

97%mieszkańcówobwodu(wedługdeklaracjidospisupowszechnegoz2001roku)stanowiąUkraińcy,2,4%Rosjanie,0,007%Polacy(spiszarejestrowałichtylko788).

Terytorium obu obwodów Wołynia charakteryzuje się silnym zróżnicowa-niemgeograficzno-gospodarczym:częśćpołudniowamalepszegleby,jestza-możniejszailepiejrozwinięta,podczasgdyczęśćpółnocna(PolesieWołyńskie)jestsilniezalesiona,biednaizacofana.

ZachodniWołyńtoregionprzedewszystkimrolniczy.Jedynymznaczącymza-sobemmineralnymjestwęgielkamienny,wydobywanywokolicachNowowo-łyńska.Wprzemyśledominujebranżarolno-spożywczaimaszynowa(m.in.ważnydlagospodarkinarodowejŁuckiZakładProdukcjiŁożyskTocznych30).

obwód rówieński liczy20tys.km2i1154,3tys.ludności.Dzielisięna16powia-tów,11miast,16miasteczeki338radwiejskich,wskładktórychwchodzi1000wsi (średnio 2,9). Głównemiasta obwodu to Równe (249,8 tys.mieszkańców,dwudzieste szóstemiastoUkrainy), Kuzniecowsk (siedzibaRówieńskiej Elek-trowniAtomowej,41,2tys.),Dubno(38tys.),Kostopol(31,2)iSarny(28,6).Waż-nymośrodkiemkulturotwórczymjestteżliczący15,5tys.mieszkańcówOstróg31.

30 W1998rokuzakładzostałprzejętyprzezszwedzkąkorporacjęSKFiobecnienosinazwęSKFUkrajina.Jegoprodukcjajesteksportowanadoponad25krajów,ajednymzodbiorcówjegoprodukcjijestkoncernVolkswagena.

31 OstrógbyłsiedzibąAkademiiOstrogskiej,pierwszejnaziemiachukraińskichszkoływyż-szejtypuzachodniego,działającejwlatach1576–1636.Zostałaonaodtworzonaw1994rokujakoNarodowyUniwersytet„AkademiaOstrogska”iszybkozdobyłareputacjęnajlepszejszkoływyższejzachodniejUkrainy.Jejotwarcieprzyniosłowkrótkimczasiewzrostlud-nościmiasteczkao14%.

PRA

CE

OSW

07/2013

30

96% mieszkańców obwodu (według deklaracji do spisu powszechnegoz2001roku)stanowiąUkraińcy,2,6%Rosjanie,0,2%Polacy.Północnepowia-ty(zwłaszczasarneńskiikamieńsko-kaszyrski)charakteryzująsięwysokimprzyrostemnaturalnym.

Rówieńskietotakżeregionprzedewszystkimrolniczy,któregogłównymzaso-bemnaturalnymsąlasy,aoprócznichzłożabazaltuibursztynu(eksploatacjatychdrugichpowodujeogromneszkodyekologiczne).Potencjał turystycznyregionujestniewielki.Wprzemyśledominujeelektroenergetyka(RówieńskaElektrownia Atomowa, najważniejsze przedsiębiorstwo obwodu) i przemysłchemiczny(zakładyazotowewRównem).Dużeznaczeniedlagospodarkina-rodowejmajedynanaUkrainiefabrykazapałek(wBereznem),uruchomionadopieropodkoniec latdziewięćdziesiątych.Nowościąwgospodarceregionujest tworzeniepo roku 2000nagruntach leśnych i rolnychwielkichgospo-darstwmyśliwskich.

2. demografia Ukrainy zachodniej

UkrainaZachodnia(zarównoGalicjaWschodnia,jakWołyń)jestnajbardziejjednolitym etnicznie regionem Ukrainy, choć rzeczywisty odsetek Ukraiń-cówjestnieconiższy,amniejszościnarodowych(zwłaszczaPolaków,Żydówi Romów)niecowyższy, niżwynika z danych spisowych. Ta częśćUkrainycharakteryzuje się też stabilnością demograficzną; ludność pięciu obwodówzachodnichspadławlatach1989–2012zaledwieo300tys.,gdyludnośćUkra-iny–oprawie6mln32.Wobwodachtychmamywyraźniewyższyodśredniejkrajowejprzyrostnaturalny(tylkodwaznich,tarnopolskiilwowski,notująujemnąstopę)iniecowyższąstopęurodzeń,atakżeniższąodśredniejkrajo-wejstopęzgonów.Wewszystkichobwodachregionuwskaźnikidemograficznezaczęłypoprawiaćsięwlatach2008–2009(jeszczewroku2007wewszystkichpięciu przyrost naturalny był ujemny33). Wskaźniki dla Galicji WschodniejpogarszaniskastopaurodzeńwszybkostarzejącymsięLwowie.Ludnośćob-wodówwołyńskich(orazZakarpacia,demograficznegoliderakraju34)wostat-

32 SpadekludnościUkrainyrozpocząłsięw1993rokuiodtegoczasudokońca2012rokuwy-niósł6,6mlnosób.

33 W 2002 roku średni przyrost dla tych obwodów wyniósł –3,1‰ przy średniej krajowej–7,6‰,aw2007–2,2‰przyśredniejkrajowej–6,2‰.Takżewtymokresienajlepszebyływskaźnikiobwodówwołyńskich.

34 Wedługoficjalnychdanychzarok2011stopaurodzeń16,0‰,przyrostnaturalny3,5‰przyśredniejkrajowej–3,3‰.

PRA

CE

OSW

07/2013

31

nich latachzaczęłaminimalnierosnąć;w2012rokudołączyłdonichobwódiwanofrankowski.Takżeśredniwiekmieszkańcówregionujesttuniższyodśredniejkrajowej.

Wykres 2.DynamikademograficznaWołyniaiGalicjiWschodniejwlatach1989–2012

UKRAINA45,6 mln

48,4 mln51,4 mln

2,2 2,2 2,2

5,3

[mln]

1989 (spis powsz.) 2001 (spis powsz.) 2012 (szacunek)

5,2 5,0

0,79 0,73 0,76Lwów

Wołyń

Galicja Wschodnia

0

1

2

3

4

5

6

Tabela 1. DynamikademograficznaUkrainyZachodniej(1995,2011)

region stopa narodzin (‰) stopa zgonów (‰) przyrost naturalny (‰)

Wołyń

1995 13,2 13,2 –0,1

2011 18,2 12,8 2,4

Galicja Wschodnia

1995 12,0 12,5 –0,5

2011 11,5 12,7 –1,2

Ukraina

1995 9,6 15,4 –5,8

2011 11,0 14,5 –3,3

PRA

CE

OSW

07/2013

32

Ukraina Zachodnia ma od wielu lat ujemne saldo migracji, zarówno we-wnętrznych,jakizagranicznych.Wynikatozarównozpotocznejobserwacji,jakiszacunkówoniejasnejmetodologii,zgodniezktórymiemigracjazarob-kowazUkrainy(czyteżtylkoliczbawyjazdówzagranicęwcelachzarobko-wych)wyniosławciąguostatniegodwudziestoleciaod3do6mlnosób35,jakizdanychPaństwowegoKomitetuds.Statystyki,opartychnajprawdopodob-niejnaewidencjimeldunkowej.Tejednaksąrażącozaniżonewstosunkudotego,cowynikazszacunkówiocen:wroku2002saldomigracjizagranicznychUkrainymiałowynieść–33,8tys.osób,w2004–7,6tys.,w2007roku:+16,8tys.,w2011roku:+17tys.;wżadnymztychlatliczbazarównoemigrantów,jakimigrantównieprzekroczyła50tys.Daneteświadczątylkoojednym–onie-doskonałości, jeśli nie nieprzydatności stosowanego narzędzia badawczego.Niewykluczone jednak, że podawane dla ostatnich latminimalnie dodatniesaldomigracji zagranicznej (przy ujemnym –wewnętrznych) dla obwodówzachodnichświadczyorysującymsiętrendziereemigracyjnym,związanymzkryzysemgospodarczympozaUkrainą.

35 Kontekstemdlatychszacunkówsądanesondażuprzeprowadzonegow2012roku,zgodniezktórym77,2%mieszkańcówUkrainy(34,4mln)nigdyniebyłozagranicą,zaśwyjeżdżacodwalatalubczęściej6,1%(2,9mln);dlaUkrainyZachodniej(łączniezZakarpaciemiBuko-winą)liczbytewynosząodpowiednio68,6i8%(6,3mlni850tys.).Zob.WałerijaBurłakowa,Czerezbrakhroszej,stereotyptabanalnuliń...,http://tyshden.ua/Economics/57504/Print-View,dostęp24.01.2013.

PRA

CE

OSW

07/2013

33

V. UkraIna zachodnIa W nIepodleGłym pańsTWIe

NiepodległośćprzyniosłaUkrainiegwałtownyregresgospodarczy,związanynajpierw z rozpadem sowieckiego rynkuwewnętrznego i nagłym zanikiemzamówieńwojskowych,atakżeotwarcierynkuwewnętrznegonaimportto-warówkonsumpcyjnych,późniejzaśzpowolnymi,chaotycznymiiniekonse-kwentnymi krokami reformatorskimi.W uboższych regionach nastąpił teżregres cywilizacyjny (spadekdostępności oświaty, opieki zdrowotnej, usługpocztowych, rozkład systemu komunikacji wewnętrznej etc.). Podwielomawzględami regres ten nie został odrobiony do dziś. Jednocześnie nastąpiłaogromnarozbudowastrukturiwzrostliczebnościbiurokracji36,połączonyzewzrostemjejniekompetencjiinieodpowiedzialności.

Zachodnioukraińskie (ściślej – lwowskie) elity miały ambicje kształtowaniaobliczaideowegoipolitycznegopaństwa,anawetuczynieniazeLwowa„wice-stolicy” lub współstolicy kraju. W pierwszych latach ich wpływy w Kijowiebyłyznaczne.SamLeonidKrawczuk(pierwszyprezydentUkrainy)wywodziłsię zWołynia i lepiej rozumiałkoniecznośćbudowy „fundamentu ideologicz-nego” nowego państwa niż jego podstaw gospodarczych37. Po zastąpieniu gow1994rokuprzezLeonidaKuczmęelityzachodnioukraińskieutraciłyswąrolęwpaństwie,costałosięjednymzpowodówichfrustracji,trwającejdodziś.

Społeczeństwozachodnioukraińskie(podobniejakwiększośćobywateliUkra-iny,choćchybawwiększymstopniu)oczekiwałoponiepodległościszybkiegowzrostustopyżyciowej,zgodniezpropagowanąprzedreferendumzgrudnia1991rokutezą,żeUkrainażywicałyZwiązekSowieckiigdybędziewolna,„bę-dziepłynęłamlekiemimiodem”.Tymboleśniejszebyłorozczarowaniepierw-szymiowocaminiepodległości.Nieprzerodziłosięonowrozczarowaniesamąniepodległością,przyniosłonatomiastgłębokąnieufnośćdopaństwajakosys-temuwładzy.

SpołeczeństwozachodniejUkrainy(takżemiejskie)słaboreagowałonamoż-liwości, jakie stwarzało stopniowe, niekonsekwentne wprowadzanie zasad

36 Dlaprzykładu:wpowieciemościskimobwodulwowskiegoaparatkomitetuwykonawczegoradypowiatowej liczyłok. 1990roku27osób;obecnieaparatrady liczy29osób,aaparatpowiatowej organizacji państwowej – prawie 100 (Malimista: technołohijawyżywania,Hołos Ukrajiny, 25.09.2012).Nawet jeżeliuznać,żew1990rokuaparatkomitetupowiato-wegoliczyłok.30–40osób,wzrostjestuderzający.Trzebateżuwzględnić,żewzwiązkuze„zwijaniemsię”gospodarkilokalnaadministracjamadziśznaczniemniejzadań.

37 KrawczukbyłpracownikiempionuideologicznegoKPZR.

PRA

CE

OSW

07/2013

34

gospodarkirynkowej.Wjakiejśmierzemiałonatowpływzachowaniesyste-musowieckiego38,przemianowanego,alenieprzekształconegowsamorządo-wy,któryskuteczniehamowałinicjatywęspołeczną.Ważniejszejednakbyłoto,że–wbrewżywionymdo1991rokunadziejom–zachodniinowoczesnycha-raktertegospołeczeństwaokazałsięmitem;stopieńsowietyzacjizachodnichUkraińcówbyłniższyniżmieszkańcówobwodów,poddanychkomunizmowijużod1919roku.

Dopoczątkulatdziewięćdziesiątychtrwałoprzekonanie(pozaUkrainąmożnajeniekiedyspotkaćnawetdziś),żespołeczeństwoGalicjiWschodniej(wmniej-szymstopniuWołynia)ztradycjamiżyciawpaństwachrelatywniedemokra-tycznych,samorządności(takżenieformalnegosamorządunarodowego)iru-chuspółdzielczego,pamięciąmechanizmówgospodarkirynkowej(zwłaszczawrolnictwie),większąznajomościąświatapozasowieckiegoetc.będzielepiejprzygotowanedożyciawniepodległympaństwieschyłkuXXwieku.Okazałosięjednak,żepółwieczekomunizmubardzoskuteczniezniszczyłotetradycjei społecznąpamięć.Wiązało się toprzedewszystkimzewspomnianymwy-niszczeniemw latach czterdziestychukraińskich elit,więc zerwaniem tra-dycjimyślinarodowej (takżegospodarczej).Szybkookazałosię też,żeświatzachodni(nawetPolska)jestjużnainnymetapierozwoju,adoświadczeniaczytogospodarkichłopskiej,czyspółdzielczościspożywcówsprzed1939rokusąnieprzydatne,anawetdysfunkcyjne.

Innymskutkiemsowietyzacjibyłanieznajomośćświata,azwłaszczaprzeko-nanieonowoczesnościiwartościowościsowieckiejprodukcji(aleiwykształ-cenia)inierealistyczneocenyszansukraińskiejgospodarkinarynkachświa-towych.Wreszciegłębokozlaicyzowane,arozczarowanedokomunistycznegosystemuwartościspołeczeństwonieznajdowałomoralnegoiideowegowspar-ciawKościele(greckokatolickimiprawosławnym),skupionymnaodbudowieswychstruktur,wzajemnychsporachorazgłoszącymbardziejpatriotyzmniżorędzieChrystusa.

Wefekciewwiększości społeczeństwadominowałypostkomunistycznepo-stawy roszczeniowe, oczekiwanie, że państwo ma zapewnić pracę, płacę,

38 Tuwznaczeniusystemurad (sowietów)delegatówludowych i ichkomitetówwykonaw-czych,którymiałcharakterfasadowy;rzeczywistedecyzjepodejmowanebyływhierar-chiczniepodporządkowanychkomitetachkompartii.Gdy ichzabrakło, systemokazałsięniezdolnydoefektywnegodziałania;byprzywrócićrządnośćpaństwa,wprowadzonosys-temhierarchiczniepodporządkowanychszefówadministracjipaństwowych.

PRA

CE

OSW

07/2013

35

zaopatrzeniesklepów,ochronęzdrowiaetc.,aobywatelmatylkopracowaćwewskazanymmiejscu i podejmowaćnakazaneprzezwładze formy aktywno-ścipolitycznejispołecznej39.Gdystarysystemzałamałsię,aludziezmuszenibyli„radzićsobie”,czytoprzezpodejmowaniedrobnegohandlu(bazarowegoitransgranicznego),czyprzezuprawędziałek,hojnieprzydzielanychmiesz-kańcommiastwostatnichlatachistnieniaZSRR,czywreszcieprzezpracęzagranicą,traktowalitojako„złokonieczne”,jakoinstrumentprzetrwaniazłychczasów,aniejakonowysposóbnażycie.Sprzyjałatemupowszechna(nacałejUkrainie)politykaukrywaniabezrobociaprzezniezwalnianiepracownikówbezużytecznych,atakżeniewypłacaniewterminie(wlatachdziewięćdziesią-tychczęstoprzezlata)wynagrodzeńzarealniewykonanąpracęlubichwy-płacaniewnaturaliach(produktachdanegozakładupracylub–wprzypadkusferybudżetowej–cukrze,spirytusieetc.),cowtymregionieniespotykałosięzpoważniejszymiprotestami40.Wszystkotohamowałorozwójdrobnejprzed-siębiorczościprywatnej,którynazachodzieUkrainybyłdopoczątkulat2000.powolny,choć–zwłaszczajeślichodziodrobnyhandel–znaczący.

1. Życie polityczne

GalicjaWschodnia była obokKijowa głównymośrodkiemkształtowania sięukraińskiego ruchu narodowo-demokratycznego, tu też odradzał się ukra-ińskinacjonalizm(zob.niżej). JednakpozaLwowemznacznewpływymiałaWiejska Partia Ukrainy (SelPU)41, reprezentująca nomenklaturę, związanązrolnictwemiprzemysłemspożywczym,którapokilkulatachmusiałaustą-pić Agrarnej Partii Ukrainy42. Inne ugrupowania postkomunistycznemiałyniewielkiewpływy,inaczejniżnaWołyniu,gdziezkoleisłabszebyływpływynarodowców.NazachodniejUkrainieniepowstałypotężneklanyoligarchicz-ne,związanezwielkimprzemysłem,jednakitunomenklaturagospodarcza,późniejzaśprzedsiębiorcynowejgeneracjiformowalilokalneukładyklanowe,związaneprzedewszystkimzprzemysłemspożywczym ipetrochemiąorazhandlembazarowymitransgranicznym.Mimotododziśdominujątupartie

39 Toostatniejestjednymzgłównych,jeśliniegłównymźródłembardzowysokiejfrekwencjiwyborczejnaUkrainie,któradopieroniedawno(odwyborówparlamentarnych2006roku)spadłaponiżej60%.

40 Masowe,wieloletniezaleganiepracodawcówzwypłatamipłacywystępujetudodziś.41 Postkomunistycznapartiapolityczna,założonaw1992roku.Jejprogrambyłkryptokomu-

nistycznyiumiarkowanieprorosyjski.W2011rokuprzyłączyłasiędoSocjalistycznejPar-tiiUkrainy.

42 Partiazałożonaw1996rokujakoreprezentacjaprzedsiębiorcówsektorarolno-spożywczego,przeciwstawiającychsięSelPU,późniejprzekształconawPartięLudową.

PRA

CE

OSW

07/2013

36

politycznepar excellence,tj.skupionewokółprogramówicelówpolitycznych,anieinteresówgospodarczychswychsponsorów.

Elityobwodulwowskiegoniepodjęływlatachdziewięćdziesiątychpróbytwo-rzeniawKijowiewłasnego,wyrazistegolobby,takjaknp.elitydonieckieczydniepropietrowskie.Siłąregionubyłanarodowainteligencja,którawystąpiłauschyłkulatosiemdziesiątychzpostulatemniepodległościUkrainy,następ-niepodchwyconymizrealizowanymprzeznomenklaturę.Niebyło tunato-miastośrodkówprzemysłowychorandzewszechzwiązkowej, jakgórnictwoi hutnictwoDonbasu czy przemysłmaszynowyDniepropietrowska, a takżewielkichodbiorców rosyjskiego gazu ziemnego,handel którymwpierwszejpołowielatdziewięćdziesiątych„stworzył”ukraińskąoligarchię.Naniepod-ległejUkrainieprzemysłzachodnichobwodówszybkopodupadł,adynamicz-nierozwijającasięmałaiśredniaprzedsiębiorczośćniemogławytworzyćelitpolitycznych, zdolnych reprezentować jej interesy na szczeblu centralnyminiedostrzegałatakiejpotrzeby.Teelitygospodarczeodegrałyrolępolitycznątylkoraz–masowympoparciemprzyczyniającsiędosukcesupomarańczowejrewolucji.Aleniebroniływówczaswłasnychinteresówgrupowychczyregio-nalnych,aleinteresunarodowego.

NiepodległośćUkrainy osłabiła potencjał intelektualny i polityczny Lwowa,gdyż lwowscy politycy, aktywiści i dziennikarze masowo przenosili się doKijowa.Tamjednaknienastawialisięoninienareprezentowanieinteresówlokalnych, ale realizację celów ogólnonarodowych.W efekcie reprezentacjaspecyficznych interesów obwodów zachodnich na szczeblu centralnym za-wszebyłasłaba,apopewnymczasielwowscypolitycyiprzedsiębiorcyzaczęlichciećodKijowajednego–byimnieprzeszkadzanowdziałaniunalokalnejarenieinalokalnąskalę.Tymbardziejżejużokołoroku2000okazałosię,żenaewentualny„klanlwowski”niemajużmiejsca.PopomarańczowejrewolucjiznaczenieLwowanietylkoniewzrosło,alewręczspadło;władzeregionalnestałysięwówczasbardziejpodatnenasugestie„swojej”władzycentralnej43.Późniejzaśaniumacniającysięwregionie„donieccy”,anitraktującyzachod-niąUkrainęjako„narodowątwierdzę”szowiniścizeSwobodyniebylizainte-resowanibudowąsilnegolwowskiegolobbywKijowie.Dlapierwszychtakielobbybyłobypotencjalnąkonkurencją,dladrugich–potencjalnązawadąwre-alizacjiogólnonarodowych,politycznychcelówpartii.

43 Przykładem jest wycofanie przez radę miejską Lwowa na wyraźne żądanie prezydentaJuszczenkizastrzeżeńwobecoficjalnejrekonsekracjiCmentarzaObrońcówLwowa.

PRA

CE

OSW

07/2013

37

1.1. Partiepolityczneiwybory

Niemalwszystkie „zachodnie” ugrupowania polityczne głoszą program bu-dowypaństwanarodowego,tj.organizującegosięwokółnaroduukraińskie-go,rozumianegojakowspólnotaetniczna,niezaśpolityczna,atakżepostulatzdecydowanegoprymatu językaukraińskiegowżyciucałegopaństwa44. Ichprogramytworządośćszerokiespektrum–odnarodowo-liberalnych(partiaReformy i Porządek) po szowinistyczne (Swoboda). Niewielkim poparciem(głównienaWołyniu)ciesząsię tunatomiastpartie lewicowe (postkomuni-styczne).Nowymzjawiskiem jestniewielkie,alerosnącepoparciedlaPartiiRegionów,związanezrozczarowaniemwyborcówdodotychczasowegoukła-dupolitycznego.

WpierwszychwyborachparlamentarnychnaUkrainie45w1994rokuUkrainieZachodniejprzypadło61mandatów:44GalicjiWschodnieji17Wołyniowi.Zde-cydowanezwycięstwoodniosysiłynarodowo-demokratyczne:LudowyRuchUkrainy(NRU)46zdobył17mandatów(wtymnaWołyniu7),KongresUkraiń-skichNacjonalistów(KUN)479(tylkowGalicjiWschodniej),UkraińskaPartiaRepublikańska(URP)48 14 (wtymnaWołyniu2), inneugrupowanianarodo-wo-demokratyczne 8 (tylkowGalicjiWschodniej), Partia Demokratycznego

44 OznaczeniuproblematykijęzykowejdlaUkrainyzob.:TadeuszA.Olszański,Problemjęzy-kowynaUkrainie.Próbanowegospojrzenia,PraceOSW,nr40,Warszawa2012.

45 Byłytowyborywiększościowe,rozstrzyganewiększościąwzględną,wktórychkandyda-tówmogływysuwaćpartiepolityczne,jakteżorganizacjespołeczneigrupyobywateli.

46 PierwotnieLudowyRuchUkrainynarzeczPrzebudowy,organizacjaspołecznapowstaław1989roku,od1992rokupartiapolitycznaNRU.Jejprogrambyłniepodległościowy,demo-kratyczny,umiarkowanieantykomunistyczny iumiarkowanienacjonalistyczny.W1999roku,pośmierciWiaczesławaCzornowiławpartiinastąpiłrozłam,przyczymwłaściwymkontynuatorem,zarównoprogramowym,jakiorganizacyjnymNRUjestUkraińskaPartiaLudowaJurijaKostenki,anieLudowyRuchUkrainyBohdanaTarasiuka.

47 Partia polityczna, założona w 1992 roku przez emigracyjnych działaczy banderowskiejOUN.Jejprogramjestniepodległościowy,radykalnieantykomunistycznyiszowinistycz-ny.Wlatach1992–2003kierowałaniąJarosława(Sława)Stećko,wdowapojednymznaj-bliższychwspółpracownikuStepanaBandery,JarosławieStećko;pojejodsunięciupartiazeszłanamarginesżyciapolitycznego.

48 Pierwszawspółczesnaukraińskapartiapolityczna,założonaw1990rokuprzezczłonkówUkraińskiegoZwiązkuHelsińskiego(organizacjadysydencka).Miałacharakterniepodle-głościowy,demokratyczny,antykomunistycznyiumiarkowanienacjonalistyczny.Powie-lurozłamach(pierwszymiałmiejscew1992roku)partiaprzestałaistniećjakosamodzielnastruktura,została jednakodtworzonaw2006rokuprzez jednegoznajbardziejzasłużo-nychdysydentówUkrainy,ŁewkaŁukjanenkę,jestjednakstrukturąpozbawionąjakiego-kolwiekznaczenia.ZakontynuatoraURPuważasięPartiaPolitycznaUkraińskaPlatforma„Sobor”(dawniejUkraińskaPartiaRepublikańska„Sobor”).

PRA

CE

OSW

07/2013

38

OdrodzeniaUkrainy (PDWU)49 2 (obaweLwowie),SelPU 1 (wobwodziewo-łyńskim).Pozostałe23mandatyprzypadłybezpartyjnym,większośćktórychbyłazwiązanazruchempatriotycznym,częśćjednakzSelPU.Komuniściiso-cjaliściniezdobylianijednegomandatu,awwiększościokręgówgalicyjskichnawetniewysuwaliswychkandydatów50.

Późniejsze wybory odbywały się według różnych ordynacji wyborczych,a„mapapartyjna”UkrainyZachodniejzmieniałasięszybkoigłęboko–żad-nazwymienionychwpoprzednimakapiciepartiinieprzetrwaładodziśjakoznaczącasiłapolityczna.Pojawiłysiętunatomiastogólnokrajoweugrupowa-niapolityczne(w1994rokutakimibyłytylkoNRUiSelPU).Ostatniewyboryparlamentarnepotwierdziłyprzewagęwtymregioniezarównopartiiogólno-krajowych,jakteżugrupowańnarodowo-demokratycznychinacjonalistycz-nych;komuniścitylkonaWołyniuzdołaliprzekroczyćprógwyborczy,aPartiiRegionów51nieudałosiętowobwodzielwowskim.Wartojednakdodać,żepar-tiatawyraźniezwiększyłapoparciewobwodachzachodnich(wwołyńskimitarnopolskim–wręczpodwoiła).

Tabela 2.Wynikiwyborówproporcjonalnychw2012roku

49 Partia polityczna, założona w 1990 roku przez ukraińskich członków tzw. PlatformyDemokratycznej KPZR. Miała charakter postkomunistyczny, liberalno-demokratycznyiniepodległościowy.Jejprogrambyłwewnętrznieniespójny,cow1993rokudoprowadzi-łodo rozłamu.W 1996 rokuwraz zkilku innymipartiamiPDWUweszław składPartiiNarodowo-Demokratycznej.

50 NapodstawiedanychCentralnejKomisjiWyborczej,obecnieniedostępnych.51 NajwiększaobecniepartiapolitycznaUkrainy,założonaw1997roku,początkowopodna-

zwąPartiiRegionalnegoOdrodzeniaUkrainy.Głosiniespójnehasłazarównoprozachod-nie, jakiprorosyjskie, jednakjejprogramjestnieistotny,gdyżjestonapolitycznąrepre-zentacją wielkich przedsiębiorców z Zagłębia Donieckiego oraz wyższych urzędnikówadministracjipaństwowej.

obwód wołyński

PartiaBatkiwszczyna 39,46%

PartiaSwoboda 17,98%

PartiaUDAR 15,97%

PartiaRegionów 12,92%

KPU 6,97%

obwód rówieński



PartiaUDAR 17,25%


KPU 6,61%

PRA

CE

OSW

07/2013

39

Ukraińskiepartienarodowo-demokratyczne52od53początkusąskłócone,wwi-docznysposóbniezdolnedozjednoczenia,anawetdolojalnejwspółpracynadłuższąmetę.PrzekształcenieLudowegoRuchuUkrainywpartiępolitycznązaowocowałorozłamem,aten–marginalizacjązarównoUNP,jaki„rozłamo-wego”NRU54.BlokNaszaUkrainastworzonywokółWiktoraJuszczenkinietyl-konieprzekształciłsięwjednolitąpartię,alenawetwsensownąkoalicjępoli-tyczną(takąbyłBlokJuliiTymoszenko,wktórymzdecydowaniedominowałajednapartia)etc.Lwowscy liberałowie,ostatecznieskonsolidowaniwpartiiReformyiPorządek55weszliwskładBJuT,przezcodalisięzmarginalizować,aichprogramznikłzporządkudyskusjipolitycznych.

52 Partia,założonaw1995rokuwDniepropietrowsku,początkowolokalnymargines,w1999rokuprzejętaprzezJulięTymoszenkoiprzekształconawjejzapleczepolityczne.Głosihasłapopulistyczneinarodowo-demokratyczne,aczasemumiarkowanienacjonalistyczne,jed-nak,takjakwprzypadkuPartiiRegionów,jejprogramniemaistotnegoznaczenia.Wwy-borach2012rokuwjejskładwszedłFrontnarzeczZmianArsenijaJaceniuka,którywobecuwięzieniaJuliiTymoszenkostałsięfaktycznymprzywódcąpartii.

53 PierwotnieSocjal-NacjonalistycznaPartiaUkrainy,założonaw1991roku.Maprogramszo-winistyczny,neofaszystowski,awkwestiachgospodarczych–populistyczny.Więcejosuk-cesiewyborczymSwobodyw2012rokuzob.:KomentarzeOSW,nr97,www.osw.waw.pl/sites/default/files/komentarze_97.pdf

54 Partiazałożonaprzezgrupęrozłamowców,niezwiązanychzukraińskimruchemnarodo-wymprzed1991rokiem.Głosiprogramprozachodniiumiarkowanienacjonalistyczny.

55 Partia założona w 1997 roku, o programie narodowo-demokratycznym, a w sprawachgospodarczych–liberalnym.

obwód lwowski

PartiaBatkiwszczyna52 35,48%

PartiaSwoboda53 38,02%

PartiaUDAR 14,44%


KPU 1,99%

obwód iwanofrankowski



PartiaUDAR 15,25%


KPU 1,78%

obwód tarnopolski



PartiaUDAR 14,68%


KPU 1,92%

PRA

CE

OSW

07/2013

40

Powodówtegostanurzeczynależyupatrywaćprzedewszystkimwbrakucią-głościtradycjidemokratycznychorazbrakustabilnegoiprzejrzystegofinan-sowania partii politycznych. Wychodzące z komunizmu społeczeństwo nieznałorolipartiipolitycznychwdemokracji,adziałaczenowychugrupowańnastawienibyliprzedewszystkimnarealizacjęcelów-wartości,aniecelów--interesów(topierwszezawszesprzyjasporomipodziałom,drugie–konsoli-dacjiikompromisom).Wwiększościugrupowańnadmierneznaczenieprzy-pisywano też osobistemu przywództwu. Z drugiej strony większość partiipolitycznychmusiałaconajmniejprzezpierwszedziesięćlatczerpaćśrodkinadziałalnośćmetodamipółlegalnymilubnielegalnymi(zwiarygodnychźródełwiadomo,żejednymztakichźródełbyłrekiet,tj.pobieranieokupuoddrob-nych przedsiębiorców, przedewszystkim kupców bazarowych i ulicznych).Totakżeniesprzyjałoaniprzejrzystościżyciapolitycznego,aniskłonnościdokompromisówilojalnejwspółpracy.

Pojawienie sięnaUkrainieZachodniej silnychogólnoukraińskichpartiipo-litycznych zmieniło sytuację o tyle, że dysponują one stabilnym modelem(modelami)stosunkówstrukturpolitycznychzbiznesemisąnastawionenazdobycieiutrzymaniewładzy,awięcnacele-interesy.Możnaoczekiwać,żebędąonestopnioworugowaćzżyciapolitycznegozarówno„tradycyjne”par-tie narodowo-demokratyczne i nacjonalistyczne, jak i lokalne partie oligar-chiczne,tj.WszechukraińskiZwiązekPatriotyczny(kieszonkowąpartięmeraRównego,WołodymyraChomki),Odrodzenie (powołanaw2004rokupartia„kolejarska”,nazachodzieUkrainymającasilnepoparcieweLwowieiStryju,ważnychwęzłachkolejowych)etc.

Można jednak oczekiwać, że Galicja Wschodnia pozostanie „królestwem”ugrupowań narodowo-demokratycznych i nacjonalistycznych (nawet Bat-kiwszczynamusiała tu nabrać charakteru umiarkowanie nacjonalistyczne-go),wśródktórychcorazwyraźniejszabędziedominacjaSwobody.Jednaklicz-bamarginalnychpartyjekpozostanie znaczna.WpływyPR, oparte głównienakorpusieurzędnikówpaństwowychoraztrzech„wołyńskich”powiatachTarnopolszczyzny,pozostanąniewielkie.NatomiastnaWołyniuwpływyPR,jużdziśdośćznaczne,będąnadalrosnąć.Wżadnymztychregionówniemanatomiastmiejscananowąformacjętradycyjnejlewicy.

1.2. Lokalnegrupyoligarchiczne

Pierwszą formacją oligarchiczną w regionie byli „agrariusze”, tj. skupionawSelPUnomenklaturasektorarolnegoispożywczego(zwłaszczagorzelnictwa,

PRA

CE

OSW

07/2013

41

którewnowychwarunkachnieprzestałoprzynosićwysokichzysków),jednymzcelówktórejbyłoprzeciwdziałanierynkowymprzemianomwrolnictwie.Dą-żylioni,podobniejakwalczącaznimiowpływytakżenomenklaturowaAPU,dopodtrzymywaniarolnictwakosztemwsparciadlaprzemysłu.Wpływylob-byagrarnego,wskalikrajuzawszedrugorzędnego,załamałysięok.2000roku,choćpolitycyzwiązaniz sektoremrolno-spożywczymwciążodgrywajązna-czącąrolęwregionie,zwłaszczanaWołyniu iwobwodzietarnopolskim. In-nymi,kształtującymisiępóźniej lokalnymiugrupowaniamiklanowymibyłyzwiązanyzprzemysłemikolejnictwem„klanstryjski”,lwowski„klankolejo-wy”,umocnionywpierwszychlatachXXIwiekudziękipatronatowizwiązane-goprzezwielelatzZachodniąKolejąŻelazną56ministrakomunikacjiHryhorijaKirpy,atakżeinne,omniejszymznaczeniu.NaWołyniuwyrosłam.in.potęgaIhoraJermejewa,właścicielakoncernuKontynium(m.in.przemysłmleczny),finansującegoPartięLudowąWołodymyraŁytwyna,któremuobecnie zagra-żazarównozmierzchrolipolitycznejprzywódcy,jakiekspansjatzw.Rodziny(grupybiznesowejzwiązanejzsynemprezydentaJanukowycza).

Oboknichroślioligarchowielokalni,aktywnigłówniewposzczególnychmia-stach lubsubregionach,koncentrującysięnakontrolibazarów,gastronomiiihotelarstwa,atakżedrobnegoprzemysłu(np.naWołyniumeblarstwa)ista-cji benzynowych, dość często będący też właścicielami lokalnych mediów.Częściejniżcizajmującysięwielkimprzemysłem,sąonizwiązanizeświatemprzestępczym,musząteżbyćściślezwiązanizlokalnymiośrodkamiwładzy,niemogąbowiem– jakwielcyoligarchowie – liczyćnapoparciewKijowie.Zrozproszonychiniezawszewiarygodnychdoniesieńwynika,żeichstruk-turystopniowopopadająpodkontrolęPartiiRegionów.

rówieńskie „książątko”

PrzykłademprowincjonalnegooligarchymożebyćWasylCzerwonij(1958--2009),postaćponadprzeciętniebarwna.Wołynianin,urodzonyjakoWa-sylDziubyk,powstąpieniudoKomsomołuzmieniłnazwiskonaCzerwony.PracowałjakoinżynierwRówieńskichZakładachAzotowych,byłteżak-tywistąKomsomołu,m.in. prowadząc ochotnicze patrole uliczne,wspo-magającemilicję.PóźniejprzystąpiłdoLudowegoRuchuUkrainy,stającsięradykalnymnacjonalistąnastawionymzdecydowanieantypolsko.Wnie-podległejUkrainie skorygował sobiedatęurodzenia (z 17na24 sierpnia,

56 Ukraińskiekolejepaństwowesąpodzielonenaszeregsamodzielnychprzedsiębiorstwre-gionalnych.

PRA

CE

OSW

07/2013

42

rocznicęogłoszenianiepodległości).ByłtwórcąLudowegoRuchuUkrainywobwodzie rówieńskim,członkiemcentralnychwładzNRU,apo rozła-miewpartii–kierownictwaUkraińskiejPartiiLudowej.Założyłparami-litarną organizację SiczWołyńska, która brała udział w siłowym przej-mowaniucerkwinarzeczPatriarchatuKijowskiego,późniejjakoczłonekWyższejRadyCerkiewnej „kijowskiego”Kościołaprawosławnegostał sięde factozarządcąjegorówieńskiejdiecezji;jednocześniepatronowałlokal-nymstrukturomneopogańskiejRUNWiry.Był teżatamanemkoszowymrówieńskichKozaków.Od1990do2005rokubyłparlamentarzystą,wla-tach2005–2006–szefemrówieńskiejobwodowejadministracjipaństwo-wej.Wpołowie lat dziewięćdziesiątych zaczął tworzyćwłasne „zapleczegospodarcze”,jakwielu–zaczynającodrekietu.Koncentrowałsięnaprzej-mowaniukontrolinadbazaramiiplacówkamigastronomicznymi,przedewszystkimwRównemiDubnie,aleiwKijowie.Byłoskarżanyoosobistyudziałwwywieraniu „presji siłowej” na niepokornych przedsiębiorców.Jegokarieręprzerwałaśmierćodpioruna,gdyniezważającnaburzęwęd-kowałnajeziorze57.

Poroku2000zaznaczasięcorazwiększezainteresowaniepotencjałemgospo-darczymobwodówzachodnichzestronywielkichprzedsiębiorcówzcentral-nejiwschodniejczęścikraju,atakże–tamtejszychsiłpolitycznych.W2003rokuweLwowiedoszłodonajpoważniejszegododziśkonfliktupolitycznego(po1991roku):walki lokalnychprzedsiębiorcówzObwodowąAdministracjąPodatkową,którąodroku1998kierowałSerhijMedwedczuk(bratówczesne-goszefaAdministracjiPrezydenta,Wiktora;niemawątpliwości,żetendrugi„opiekowałsię”polityczniedziałalnościąpierwszego).SerhijMedwedczukstałsięwtymczasiefaktycznymszefemwładzobwodu.ParokrotnieuchwalaneprzezradęobwodowąwotumnieufnościdlaniegozostałoprzezKijówzigno-rowane. Jego celembyło zapewnienie strukturombiznesowym, związanymz SDPU(o)58 kontroli m.in. nad dochodami lwowskiego okręgu celnego orazwolnąstrefąekonomicznąwJaworowie,wyeliminowaniezobwodufirmkon-trolowanychprzezJewhenaCzerwonenkę59,a takżeKredyt-BankuUkrajina,

57 www.temnik.com.ua/rus.criticism/chervoniy/view_print,dostęp19.03.2004.58 SocjaldemokratycznaPartiaUkrainy(zjednoczona),partiazałożonaw1990roku,podobecną

nazwąod1996roku.Pierwotniesocjaldemokratyczna,odok.1998rokuzapleczepolityczneoligarchicznegoklanukijowskiego iosobiścieWiktoraMedwedczuka,w latach 1998–2004jednegoznajbardziejwpływowychpolitykówUkrainy.Po2004rokumarginalna.

59 PrzedsiębiorcazDniepropietrowska,wlatach2002–2004bliskiwspółpracownikWiktoraJuszczenki.

PRA

CE

OSW

07/2013

43

należącegodopolskiegoPKOBP.Wwalceztymostatnimzastosowanojakofor-męnaciskunajścienasiedzibęfirmyuzbrojonychantyterrorystów60obliczonetakżenazastraszenieklientówbanku.Tuporazpierwszynawiększąskalęzastosowanozmuszaniepracownikówadministracjipaństwowej iprzedsię-biorcówdoprzystępowaniadoSDPU(o).MetodytebyłypóźniejpowszechniestosowanenacałejUkrainie.

Wielkieprzedsiębiorstwa(wtymlokalnioligarchowie,zwłaszczaPetroDymiń-ski)regionunietylkoprocesowałysięzAdministracjąPodatkową,aleteżsponso-rowałyprotestyobywatelskieweLwowieiKijowie.Wstyczniu2004rokuSerhijMedwedczukzostałprzeniesionynastanowiskopierwszegozastępcyszefaAd-ministracjiPodatkowejUkrainy,ajegolwowskiedoświadczeniazostaływyko-rzystanenawielkąskalępodczaskampaniiprezydenckiej2004roku,gdywła-dzepodatkowebyłyjednymzgłównychnarzędzinaciskunaprzedsiębiorców.

Rok 2005 przynosi zmierzch wpływów „zjednoczonych socjaldemokratów”,alepodejściewładzdobiznesuzmieniłosięniewiele. Jużwroku2004woje-wodalwowski,OłeksandrSendeha61(związanyz„klanemkolejarskim”)stwo-rzyłwradzieobwodowejfrakcjęPartiiRegionów,rozbijającfrakcjęSDPU(o),zktórąbyłdotegoczasuzwiązany.WkrótcepotemPartiaRegionówzaczęłarozbudowywaćstrukturywregionie,azwiązanyzniąbiznesoligarchiczny–rozciągaćnańwpływy.Częśćlokalnychprzedsiębiorcówmusiałaprzyjąćich„opiekę”lubpoprostusprzedaćswefirmy.Dotyczyłototakżelokalnycholigar-chów,wcześniejnaogółzwiązanychzpartiaminarodowo-demokratycznymi.

Najbardziej znanym z takich oligarchów jest PetroDymiński, przedsiębior-ca rangiogólnokrajowej,pochodzącyzKrzywegoRogu,alekarieręzawodo-wą robiącyw górnictwiewęglowym obwodu lwowskiego, kontrolujący naj-pierw koncern górniczy Czerwonohradwuhilla, potem, w latach 1998–2004(lub2002),kontrolowałNPKHałyczyna,zanimzostałzmuszonydosprzeda-żyswychudziałówbankowiPrywat,szefklubupiłkarskiegoKarpatyLwów,w2000rokukandydującydoparlamentuzlistyNaszejUkrainy,współfinan-sujący kampanie Juszczenkiw roku 2000 i 2004 (według niektórych infor-macjiw 2004 rokufinansował on takżekampanię Janukowycza), następniesprzymierzonyzlwowskimistrukturamiPR.Dymińskijestjednymzkluczo-wychczłonkównieformalnegoukładuwładzywobwodzielwowskim.Podjego

60 Ukraińskaadministracjaskarbowamawłasneformacjepolicyjne.61 WcześniejSendehajakowicemerLwowabyłtwórcąprogramuwspółpracy(wtymwymia-

nykulturalnej)międzyLwowemaDonieckiem,zarzuconegopojegodymisji.

PRA

CE

OSW

07/2013

44

kontroląpozostająnajważniejszewtejchwilimediaGalicjiWschodniej:stacjatelewizyjna,portalinternetowyitygodnikZIK,wktórympracujewieludzien-nikarzy,wcześniejzwiązanychzliberalno-demokratycznąLwiwśką Hazetą62.

Napoczątkunowegostuleciaswą fortunęzbudowałOlehBachmatiuk, jedy-nyUkrainieczzachodniejczęścikrajuwpierwszejdziesiątcenajbogatszychukraińskich przedsiębiorców63. Stworzył największy na Ukrainie holdingrolno-spożywczy,działającytaknazachodziekraju,jakiwinnychregionach.Nie jestongraczempolitycznymwobwodachzachodnich,choćwobwodzieiwanofrankowskimjegowpływyprawdopodobniesąznaczące.

Najsilniejszym oligarchą obwodu lwowskiego jest obecnie Petro Pysarczuk.Wlatach2006i2010walczyłomerostwoLwowazramieniaPartiiRegionów,którejlwowskąorganizacjąkieruje.WcześniejPysarczuk,któryprzezjakiśczasbył kadrowym pracownikiem KPZR, był związany najpierw z demokratami,później–zSDPU(o),aod2004roku–zPartiąRegionów.Wlatach1990–1991byłwiceprezesemNPKHałyczyna,późniejzrezygnowałzaktywnościwprzemyśle,skupiającsięnaorganizacjihandlu(jesttwórcąiwłaścicielemlwowskiegoBaza-ruPołudniowego,jednegoznajwiększych).W2000rokuprzeżyłzamach.

W samym Lwowie, regionalnejmetropolii, dominującą postacią jest obecnymermiastaAndrijSadowy64.Ooligarchicznym,nieprzejrzystymcharakterze

62 Używamtunazwyukraińskiej,byuniknąćmyleniajejzpolskojęzycznąGazetą Lwowską.63 Początkijegokarierysąniejasne;pracowałm.in.wlokalnychstrukturachITERY(rosyjski

koncern, zajmujący się handlemgazem ziemnym,w latach dziewięćdziesiątychpartnerkorporacjiJESU,naczelektórejstałaJuliaTymoszenko),późniejbyłm.in.zastępcąprezesapaństwowegokoncernuNaftohazUkrajiny.Bachmatiukbył,abyćmożenadaljestsponso-remBlokuJuliiTymoszenko.

64 AndrijSadowy,ur.1968rokuweLwowie,zwykształceniainżynieriekonomista,zaczynałkarieręodtransgranicznegohandluzPolską,późniejbrałudziałwconajmniejwątpliwychoperacjachztzw.voucherami(bonamiprywatyzacyjnymi,wprzybliżeniuodpowiednika-mipolskichPowszechnychŚwiadectwUdziałowych)iprzejmowaniukontrolinadprzed-siębiorstwamiprzekształcanymiwtrybieprywatyzacjipracowniczej.Natychoperacjachzbiłwielkimajątek,pozwalającymuzająćsiędziałalnościąspołecznąipolityczną.Sadowyjesttwórcąm.in.InstytutuRozwojuMiasta,atakżeczłonkiemPolsko-UkraińskiejKapitu-łyPojednania.Wprzeszłościaktywnynarynkumediów,byłzałożycielemiwłaścicielemdziennikaPostup, który nie przetrwał sprzedaży innemu przedsiębiorcy), od 2006 rokumermiasta,tyleżoligarchicznyprzedsiębiorca,copolityksamorządowy,któregoambicje–corzadkie–ograniczonesądorodzinnegomiasta.ZdeklarowanyprzeciwnikSwobody,aleiBJuT,niegdyśwspółtwórcapartiiReformyiPorządekiaktywistaNaszejUkrainy,dziśwykorzystujący „kieszonkową” Partię Republikańsko-Chrześcijańską (partia ta, zawszemarginalna,podkonieclatdziewięćdziesiątychzaprzestaładziałalności,jednakpozostaławrejestrzepartiipolitycznych.Poograniczeniuw2010rokuprawawysuwaniakandyda-

PRA

CE

OSW

07/2013

45

jegomajątkuiobecnejdziałalnościświadczychoćbyfakt,żesprzeciwiasięonpostulowanejprzezfrakcjęSwobodywradziemiejskiejinwentaryzacjigrun-tównależącychdomiastaorazsprywatyzowanychprzedsiębiorstw–najwi-doczniejchaoswtymzakresieleżywjegointeresach.

DotądSadowemuudajesię„kohabitacja”zezdominowanąprzezSwobodęradą.Jestonjednakstalezagrożonyprzedterminowymiwyborami,doktórychchcedoprowadzićSwoboda,musiwięciśćnapewneustępstwa.Wraziebowiemroz-pisaniatakichwyborówmerustępujeniezwłocznie,natomiastradaurzędujedoukonstytuowaniasięnowej–przezczaswystarczający,bypoważniezagro-zićinteresomSadowego.Takiscenariuszmożebyćjednakgroźnytakżedlain-nychmiejskicholigarchów(inwentaryzacjamajątkumiastaniejestwniczyiminteresie),możnawięcsądzić,żeSadowypoufniewspółpracujewtymzakresietakżezeswoimikonkurentamibiznesowymiiprzeciwnikamipolitycznymi.

Po roku2010wpływypolitycznePartiiRegionówzaczęłyponownie rosnąć,mimożewewładzachsamorządowychobwodówgalicyjskichbyłaonawopo-zycji.Np.wobwodzieiwanofrankowskimliczebnośćtejpartiiwzrosławla-tach2010–2012zdwóchdodwunastutysięcy65. Jednocześniewpływygospo-darczestrukturzwiązanychnietylezPR,cozobwodemdonieckimzaczęłyrosnąć,zwłaszczawkonsekwencjiprzejęciagłównychzamówieńzwiązanychzEuro2012(wtymbudowystadionuiprzebudowylotniskaweLwowie)przezdonieckągrupęfinansowo-przemysłowąAltkom66.Także liczneostatnio in-westycjehoteloweweLwowiewiązanesązAltkomemlub innymiprzedsię-biorcamidonieckimi.

Kontrola Kijowa nad obwodami galicyjskimi napotyka istotne przeszkody.Zgodniezprawemprezydentmianujeszefówobwodowychadministracjipań-stwowych(wojewodów),jednakwyrażonetemuurzędnikowiwotumnieufno-ściradyobwodowejjestdlańzobowiązujące.Itakodkwietnia2010rokuobwódlwowskimajużczwartegowojewodę(aod1992–trzynastego):WasylHorbalsprawowałtenurządodkwietniadogrudnia2010roku,MychajłoCymbaluk

turwwyborachlokalnychdopartiipolitycznych,Sadowy„reanimował”ją,dziękiczemupartiazdobyła3mandatywradziemiejskiej).OstateczniewybrałonjednaktworzenieodpodstawwłasnejpartiipolitycznejonazwieSamopomicz.

65 WasylCzudnow,Partijarehionow–cenesekta(wywiad),http://glavcom.ua/print/artic-les/7918.html,dostęp28.08.2012.

66 Zob. SławomirMatuszczak, TadeuszA.Olszański, Euro 2012 – niewykorzystana szansaUkrainy?, Komentarze OSW, nr 80, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze--osw/2012-06-08/euro-2012-niewykorzystana-szansa-ukrainy

PRA

CE

OSW

07/2013

46

odgrudnia2010domaja2011,amianowanywmaju2011rokuMychajłoKostiukmusiałstawićczołoradziejużwmarcu2012roku–douchwaleniawotumnie-ufnościzabrakłowówczastrzechgłosów.Przetrwałnastanowiskudomarca2013roku,gdyzostałzastąpionyprzezWiktoraSzemczuka.PodobnieobwódtarnopolskimajużtrzeciegowojewodęodobjęciawładzyprzezJanukowycza(dziesiątegood1992roku)67.Natomiastwiwanofrankowskimiobuobwodachwołyńskichwciążurzędująwojewodowiemianowaniwiosną2010roku.Takiezmiany świadcząnie tylkoo stałymkonflikcie reprezentantówKijowaz lo-kalnymiwładzamisamorządowymi,ale i ichniezdolnościdoułożeniasobiestosunkówzlokalnymielitami.

NaUkrainieZachodniejdominujegłębokaapatia,aprzedewszystkimbrakza-ufaniadowszystkichsiłpolitycznychipolityków.Zwłaszczadużaczęśćmło-dzieżyniechcenietylkoangażowaćsięspołecznie,alenawetuciekaodpodej-mowaniapracywiążącejsięzodpowiedzialnością(możnatouznaćzaswoistąemigracjęwewnętrzną).WefekcieproporcjonalnierośniepoparciedlaSwo-body(zwolennicypoglądówekstremistycznychsązazwyczajaktywniejsipo-litycznie),aleteżdlaPartiiRegionów,corazczęściejpostrzeganejjakopartiaskutecznychadministratorów.

euroregiony

Wielkie nadzieje na rozwój współpracy transgranicznej, jak i rozwojuprzygranicznychregionówUkrainywiązanowlatachdziewięćdziesiątychzeuroregionami.Jużw1993rokupowołanoeuroregionKarpaty,wskładktóregoweszłyregionyPolski,Słowacji,WęgieriUkrainy(obwodylwow-ski, iwanofrankowski, zakarpacki i czerniowiecki), aw 1997 roku takżeRumunii,ołącznejpowierzchni141,5tys.km2i14,8mlnludności(prawietyle,coSłowacjaiWęgryrazemwzięte).Dwalatapóźniejpowołanoeurore-gionBug,wskładktóregoweszłyregionyPolski,Ukrainy(obwódwołyńskiorazpowiaty sokalski i żółkiewskiobwodu lwowskiego) i (od 1998 roku)Białorusiołącznejpowierzchni64tys.km2i4,9mlnludności.

EuroregionBugokazałsiępożytecznymforumwspółpracywładzpaństwo-wych,organówsamorządowychiorganizacjipozarządowych,atakżereali-zacjieuropejskichprogramówgrantowych.Sprzyjałatemuprzedewszyst-kimspójnośćterytorialnaregionu,jegozwiązekzrzekąBugorazzwiązane

67 Jednaztychzmianbyławymuszonasytuacjąwelwowskim,niezaśwtarnopolskim:My-chajłoCymbalukbyłwojewodątarnopolskimodczerwcadogrudnia2010roku.

PRA

CE

OSW

07/2013

47

ztymszanse(rozwójturystykiirolnictwaekologicznego)orazzagrożenia(skażeniewódpowierzchniowych,zagrożeniepowodziowe),któresązara-zemwspólneilokalne.Innymczynnikiembyłobardziejpragmatycznena-stawieniewładzobwoduwołyńskiegodowspółpracyzPolskąitraktowanieeuroregionuzarównoprzezstronępolską,jakiukraińskąjakośrodkare-alizacjilokalnychinteresówirozwiązywanialokalnychproblemów.

InaczejstałosięzeuroregionemKarpaty.Jestonzbytwielkiizbytróżno-rodnygeograficznieispołecznie.Karpatyizolują,anieintegrująobszarypoobuichstronach,amieszkańcynp.SpiszaiKotlinyMarmaroskiejniemogąmiećwspólnychinteresówlokalnych.Euroregionbudziodpoczątkunieufność lwowskichelitpolitycznych (aprzezdłuższyczas– takżeSło-wacji), jest strukturąnadmiernie zbiurokratyzowaną i działa (wpodob-nychformach,coeuroregionBug)znacznieponiżejoczekiwań.Możnateżspotkaćsięz informacjami,żewładzomeuroregionuzdarzasię torpedo-waćtransgraniczneprojekty,opracowaneprzezwładzesamorządowebezudziałuEuroregionu.

2. Gospodarka

2.1. Zapaśćiodrodzenie

Początkowyokresniepodległościprzyniósłregionowizapaśćgospodarczą;podwiększościąwzględówbyłaonagłębszaniżwinnychregionachUkrainy.W1994rokuprzemysł(opróczwydobyciawęgla)zostałpraktycznieunieruchomiony.Zapaśćtadoprowadziładoanarchizacjiżyciaspołecznego.Wielezakładówpracyemitowałowłasnebonypieniężne,wobwodzierówieńskimjeszczepodkonieclatdziewięćdziesiątychzdarzałosięblokowanieprzezmilicjędróg,bytranspor-tyburakacukrowegotrafiłydoregionalnych,anielwowskichcukrowni68etc.Wtymsamymczasiewrówieńskim(azapewnenietylkotam)szpitaleiszkoływypiekałychlebnawłasnepotrzebyzmąkidostarczanejprzezistniejącejesz-czekołchozyjakospłatęzadłużeniapodatkowego(wtymsamymtrybieprzed-siębiorstwaprzemysłowebudowaływszkołachiszpitalachpiecepiekarskie!).PodobnedziałaniabyływówczasnacałejUkrainiepowszechne.Byłytojednakprzedsięwzięcia„odgórne”,biurokratyczneinietylkonierozwijałypostawoby-watelskich(samorządowych),alewręczhamowałyichrozwój.

68 Pisałotymm.in.Deń,17.10.1998.

PRA

CE

OSW

07/2013

48

Sytuacjęgospodarcząregionupogarszałateżjegodemilitaryzacja.ZachodnieobwodyUkrainy(wrazzzakarpackim,czerniowieckim,chmielnickim,win-nickim i żytomierskim) tworzyłyPodkarpackiOkręgWojskowyZSRR,któ-regodowództwostacjonowałoweLwowie.Lwówbyłteżważnymośrodkiemszkolnictwawojskowego.Wpierwszymokresieniepodległościliczbastacjonu-jącychtuwojskprzejściowowzrosła(rozmieszczanotucelemrozformowaniaczęśćjednostek,wycofywanychzNiemiecwschodnich),potemzaczęłaszybkospadać:tylkowlatach1992–1998liczbażołnierzynaUkrainiezmniejszyłasięz1,5do0,5mln,spadłateżznacznieliczbasprzętubojowego(wzwiązkuzre-alizacjąprzezKijówukładuCFE).Jednakodbywałosiętogłównieprzezreduk-cjęstanówosobowych,anieprzezrozformowywaniejednostekwojskowych.Wefekcieznacznaichczęśćprzekształciłasięde factowpododdziaływartow-nicze,mająteksiłzbrojnychbyłprzezlatarozkradanynawielkąskalę,awielemałychmiejscowościboleśnieodczułoskurczeniesięlokalnychrynków.

PodkoniecXXwiekurozpoczęłosiępowolneodrodzenie(zwłaszczaprzemy-słuspożywczego,chemicznegoipetrochemicznego),jednakznacznaczęśćza-kładówprzemysłumaszynowego, elektronicznego etc. przestała działać lubwegetuje bez widocznych szans odrodzenia69. Nastąpiło załamanie budow-nictwamieszkaniowego (zjawisko charakterystycznedlawiększościkrajówpostkomunistycznych)70, a później – rozwój budownictwa deweloperskiego,niedostępnegodlauboższychwarstwspołeczeństwa.

Ograniczeniem możliwości rozwoju obwodów zachodnich było ich upośle-dzeniewrozdzialesubwencjibudżetowych,stanowiącychpodstawęfunkcjo-nowaniagospodarkikomunalnejitzw.sferybudżetowej.Tylkonaopłacenieusług komunalnych energii cieplnej w roku 2012 obwody zachodnie miałyotrzymać2–6hrywiennamieszkańca,gdyodwóddoniecki–200,adniepro-pietrowski150hrywiennamieszkańca71.

69 Dlaprzykładu:LwowskieZakładyAutobusowe,niegdyś jedneznajwiększychwZSRR,dziśprodukujązaledwietysiącwozówrocznie,wdużejmierzezchińskichkomponentów,aichja-kośćjesttakkiepska,żewładzeLwowawoląsprowadzaćzPolskiiNiemiecużywaneautobusy.

70 Zjawiskotoniejestwidocznewstatystykach,gdyżzałamaniepaństwowegobudownictwawielorodzinnegowznacznejmierzezrekompensowałgwałtownyrozwójprywatnegobu-downictwajednorodzinnego.

71 UpośledzonebyływszystkieobwodyopróczmiastaKijowa,donieckiegoidniepropietrow-skiego,awprzypadkucharkowskiegoiłuhańskiegorozbieżnośćmiędzyudziałemwdota-cjachbudżetowychiwludnościkrajubyłaniewielka.Za:Gałuzjewyjmonitoringno8,wyd.AsociacijamistUkrajiny,Kijów2012,s.24–25.

PRA

CE

OSW

07/2013

49

NiedysponujemydanymipozwalającymioszacowaćdynamikęPKBprzedro-kiem2000wposzczególnychregionachkraju.PKBUkrainyspadałnieprze-rwaniedo1999roku,ajegołącznyspadekodroku1991osiągnął47,8%(od1989–54%)72.Wzrostpowróciłwlatach1999–2000itrwałdogłębokiegozałamania(-15,1%)wroku2009,bywrócićw2010.Wlatach2000–2007wzrostnastępo-wałtakżewwiększościregionów(jednakw2005roku,gdyPKBwzrósłzale-dwieo2,7%wobec12,1%rokwcześnieji7,3%rokpóźniej,wpięciuobwodach,wtymlwowskimjako jedynymzachodnim,nastąpiłniewielkispadekPKB).MimotrwającegoodkilkulatwzrostueksportuiimportuobwodyzachodniemająniewielkiudziałwhandluzagranicznymUkrainy(w2001rokułącznie5,4%eksportui7,2%importu,w2011rokuodpowiednio5,3%i7,4%).

Inwestycjezagraniczneporoku2000zaczęłyszybkorosnąć,najszybciejwob-wodachwołyńskimilwowskim(odpowiednioz49,0i150,0mlnUSDwroku2001do361,2i1634,8w2012),najwolniej–wtarnopolskim(z21,3do64,6mlnUSD).W2011 rokupoziom tych inwestycjiper capita szacowanona 550USDwlwowskimi351wwołyńskim,aletylko133wznaczniemniejludnymtarno-polskim(dlaporównania:wobwodzieodeskim511,donieckim589,awKijowie8691USD).Oprócz lwowskiego (szóstemiejscewkraju),wszystkiepozostałeobwody zachodnieplasują się znacznieponiżej średniej kwotowegowymia-ru inwestycji zagranicznych, a tarnopolski jest trzeciodkońca (przedczer-niowieckimiczernihowskim).Inwestycjezagranicznekierująsięgłówniedosektorabankowegoiprzemysłu,główniemaszynowegoirolno-spożywczego.Trafiająonegłówniedo jużistniejących,podupadłychlubzatrzymanychza-kładówprzemysłowych,którychuruchomienieimodernizacjasąprostszeniżbudowanowychobiektów.Głównymiinwestoramiwregioniesąkrajeczłon-kowskieUE(zb.dużymudziałemPolski73)orazCypr74.

72 Za:AndersÅslund, BuildingCapitalism.TheTransformation of the Former Soviet Bloc,Cambridge2002,tablicanas.118.JednakzdaniemÅslundarzeczywistyspadekPKBUkra-iny,podobnie jak innychkrajówpostkomunistycznychbyłw latachdziewięćdziesiątychniższy,niżwynikatozoficjalnychstatystyk.Zgodniezjegowyliczeniami,tylkouwzględ-nienie „szarego”, nieopodatkowanego obrotu gospodarczego (w którym w latach dzie-więćdziesiątychuczestniczyłytakżewielkiepaństwoweprzedsiębiorstwaprzemysłowe)zmniejszaspadekPKBUkrainywlatach1989–1995z54%do33%.Zob.:Åslund,op. cit.,tabelana s. 136–137;wcześniej obszerneuzasadnienie tej i innych,pominiętych tukorektPKB.Zob.teżomówienieproblemunapodstawietejpracyiinnychdanychw:TadeuszA.Olszań-ski,Trudniepodległości.Ukrainanaprzełomietysiącleci,Kraków2003,s.74–76.

73 Wobwodzielwowskiminwestycjepolskiestanowiąok.czwartejczęściwszystkichinwe-stycjizagranicznych.

74 Cypryjskiefirmy,inwestującenaUkrainiesąnaogółwłasnościąpodmiotówrosyjskichlubukraińskich.

PRA

CE

OSW

07/2013

50

Tak zwany indeks konkurencyjności75 plasuje obwody zachodnie (oprócztarnopolskiego)wśrodkustawki:lwowskiewroku2011zajmowałodziesiątąlokatęwśród27jednostekpodziałuadministracyjnego,wołyńskie12,rówień-skie17,iwanofrankowskie19,tarnopolskie2476.Zlicznychwskaźników,skła-dającychsięnatenindeksobwodyWołyniaplasująsięnaczołowychmiejscachm.in.podwzględemochronywłasnościintelektualnej(alenieprawwłasno-ści),niezależnościibezstronnościsądów,aobwódwołyński–takżezagroże-niaprzestępczościązorganizowaną,jednaknabardzodalekich,jeśliochodzio jakość infrastruktury.Obwody galicyjskiewypadają tu gorzej – lwowskieiiwanofrankowskiesąnaostatnichmiejscach,jeślichodziopoziomochronywłasności(lwowskie–takżeintelektualnej),atakżeinfrastruktury.

Ważnym(choćniejedynym)źródłemodrodzeniagospodarczegobyławobwo-dachzachodnichstabilizacjanowegoukładugospodarczego(wtymprywaty-zacjaobiektówhandlowychiusługowych)orazrozwójhandlutransgranicz-nego, hurtowego i bazarowego, który stał się lokalnym źródłem akumulacjikapitału.Odradzałsięprzemysłspożywczy,anaWołyniu–drzewny.Masowapracamieszkańcówregionuzagranicą,przynoszącaogromne,tylkoczęścio-worejestrowanedochody(wdodatkutrafiającedogospodarkiwnajbardziej„rynkowy” sposób: przez portfele konsumentów)77 przyniosła ogromny roz-wójbudownictwa jednorodzinnego (więc takżedrobnegoprzemysłu i usługbudowlanych) iremontówsprywatyzowanychmieszkańwbudynkachzbio-rowych(kamienicachiblokach).Zdrugiejstronymasowośćwyjazdówzarob-kowychdoprowadziładosytuacji,wktórejmimowysokiegobezrobociawre-gioniezaczynabrakowaćrąkdopracy,zwłaszczawrolnictwie78.WeLwowieiniektórychośrodkachgórskichrozwijałsię„przemysł” turystyczny,nasta-wiony głównie na obcokrajowców; rozwój ten hamowany jest jednak przez

75 Napodstawiemapzestronyhttp://cometitiveukraine.org/map,dostęp29.01.2013.76 Wedługwstępnychdanychzarok2012lwowskieutrzymałodziesiątąpozycję,wołyńskie

irówieńskieawansowałyodpowiedniona jedenastą idwunastą,a tarnopolskienadwu-dziestą trzecią, natomiast iwanofrankowskie spadło na dwudziestą pierwszą. PierwszemiejscewtymrankinguzajmujeKijów,zanimidąobwodycharkowski,dniepropietrowski,donieckiikijowski.

77 Dla przykładu:w roku 2005władze Iwano-Frankowska oceniały, żemieszkańcymiastadysponująok.1mldUSDwgotówce.Za:NataliaKononowa,Galiczanskajasamodostatocz-nost’,Kijewskije Wiedomosti, 9.05.2005.Według innychdanychdoniezbyt ludnegoobwo-dutarnopolskiegonapłynęławtensposóbwlatach2005–2010kwota1,2mldUSD,wtymw2008roku245,6mlnwobecdochodówbudżetuobwodu90mlnUSD.Za:Czypotrapyt'Popeluszkanainwestycijnyjbał,Hołos Ukrajiny,28.08.2012.

78 Zob.np.MykołaJakymenko,Duetywołynśkychhospodarnykiwusuprowodiduchowohoorkestru,Hołos Ukrajiny,19.09.2012.

PRA

CE

OSW

07/2013

51

niedostatekinfrastrukturynoclegowej,azwłaszcza–fatalnystandróg,koleiiniewielkąliczbępołączeńlotniczych.

NapoczątkuXXIwiekumiastazachodniejUkrainybyłyuznawanezabogat-szeniżwielkieośrodkiprzemysłowewschodu(Iwano-Frankowskznalazłsięw pierwszej dziesiątce, Donieck –w trzeciej,wyprzedzony przezwszystkie„zachodnie”miastaobwodowe79).Zróżnychdanychwynikateż,żeWołyńod-radzasięirozwijaszybciejniżGalicjaWschodnia.Wedługoceneksperckichzarok2011obwódwołyńskizająłtrzeciemiejscepodwzględemdynamikirozwo-ju(zadniepropietrowskimikijowskim,aprzeddonieckim),lwowskiznalazłsięnamiejscuósmym,arówieński–nadziesiątym;pozostałeobwodygalicyj-skienieweszłydogrupy„dynamicznierozwijającychsię”80.

2.2. Przemysł

Zachodnia Ukraina, zawsze słabo uprzemysłowiona, szczególnie ucierpiaławwynikudezindustrializacjilatdziewięćdziesiątych.Niebyłotuteżzakładównależącychdobranż„oligarchotwórczych”,wszczególnościprzemysłustalo-wegoiwielkiejchemii(opróczzakładówazotowychwRównemichemicznychwKałuszu81),eksploatowanezasobynaturalne(wtymwęgielkamienny)za-spokajałygłówniepotrzebylokalne.JedynieRówieńskaElektrowniaAtomowamiałaistotneznaczeniedlagospodarkicałegokraju.Popoczątkowejzapaściprzemysłodradzałsiępowoli,alicznezakłady(np.lwowskafabrykatelewizo-rów)nigdyniewznowiłyprodukcji.Jednymzczynnikówhamującychtoodro-dzeniebyłybardzowysokiekosztyprodukcji,sprawiające,żewieletowarów,na które pojawiał się popyt (np.materiały budowlane), taniej i łatwiej byłosprowadzić z zagranicy. Przyczyniały się do tego zmianyw handlu świato-wym–modernizacjaukraińskiegowłókiennictwajestnieopłacalna,gdyżniebyłabywstaniezapewnićkonkurencyjnościjegoprodukcjiwobectekstyliówchińskichiindyjskich.Zaśniezbędnadoobniżkikosztówprodukcjimoderni-zacja(parkumaszynowego,jakisamychwyrobów)okazałasięniemożliwabezpozyskaniapartnerówzagranicznych.

Najgorsza pozostaje sytuacja wielkiego przemysłu, na ogół przestarzałe-go i zbiurokratyzowanego, którego prywatyzacja była opóźniona i zupełnie

79 Korrespondent,18.06.2005.80 OłehNykołajczenko,Rehiony-Lidery,Kommentari,nr12,2012.81 ZwłaszczapóźniejszykoncernOriana,obecnieprzejętyprzezrosyjskiŁUKoil.

PRA

CE

OSW

07/2013

52

nieprzejrzysta82.Zakłady teniejednokrotnienależądostrukturzwiązanychzwielkimi(ogólnoukraińskimi)oligarchami83,cosprawia,żeichdziałalnośćzależnajestodukładówpolityczno-biznesowychwKijowie.Zakładyprzemy-słuchemicznegoeksploatowanesąwsposóbrabunkowy,wielkarafineriaNaf-tochemikUkrainyw2009rokuwykorzystywałaledwie6%mocyprodukcyj-nych.WydobyciewęglakamiennegonazachodniejUkrainiespadłoz14mlntonroczniewlatachsiedemdziesiątychdo2mlntonw2010roku,anainwesty-cjeodtworzenioweiprzygotowywanieeksploatacjiudokumentowanychzłóżbrakśrodków84.Podobniespadłowydobycieropynaftowejigazuziemnego85;tu głównympowodem jestwyczerpywanie się dotychczas eksploatowanychzłóżibrakwysiłkówwceluudostępnieniazłóżgłębiejpołożonych.

Lepszajestsytuacjaczęścidużychiśrednichprzedsiębiorstwprzemysłuprze-twórczego (maszynowego, meblarskiego i spożywczego), które łatwiej byłopodnieśćzzapaścipoczątkulatdziewięćdziesiątychsiłamikrajowymilubza-granicznymi86.Produkcjidóbrkonsumpcyjnych,atakżemateriałówbudowla-nychsprzyjateżwidocznywzrostzamożnościtejczęścimieszkańcówregionu,któraczerpiedochodyzpracyzagranicą(własnejlubczłonkówrodzin),choćwciążimporttychtowarówstanowipoważnąkonkurencję.Odrodzenieprze-mysłujestpowolne,aprzedsiębiorstwa,którenieznalazłypartnerówzagra-nicznych,jeśliprzetrwały,produkujągłównienarynekkrajowy,ewentualnieteżnarynkiniektórychpaństwpostsowieckich(wcorazmniejszymstopniu– na rynek rosyjski). Duże możliwości modernizacji istniejących obiektówprzemysłowychorazbiurokratycznebarierywprocesieinwestycyjnymspra-

82 Władze obwodu lwowskiego przyznają np., że niewiedzą, kto jestwłaścicielem jednegoz największych przedsiębiorstw obwodu, NPK Hałyczyna, zob.: Pasport obłasti (zbior-cza informacja o gospodarce obwodu), www.loda.gov.ua/ua/region/about-obl/, dostęp24.04.2012.Skądinądwiadomo,żerafineriatanależydogrupyPrywat,czylidodniepro-pietrowskiegooligarchyIhoraKołomojskiego.

83 Np. Zachidenerho (koncern, obejmujący elektrownie cieplne i sieci energetyczne obwo-dówzachodnich)jestkontrolowanaprzezRinataAchmetowa,zakładyazotowewRównemoraz wołyńskie, lwowskie i iwanofrankowskie obwodowe przedsiębiorstwa dystrybucjigazuziemnegoprzezDmytroFirtasza,kurortBukowel,rafineriaNaftochimikPrykarpatiaiNPKHałyczyna,atakżetarnopolskieprzedsiębiorstwodystrybucjienergiielektrycznejprzezIhoraKołomojskiego.

84 Zob.: Mykoła Jakymenko, Czy budut’ szachty pid Lwowom i Kowelom?, Hołos Ukrajiny,13.03.2012.

85 Jednakobaobwodypodkarpackie(głównielwowski)wciążdostarczająok.20%krajowegowydobyciaropynaftoweji13%gazuziemnego.

86 WspomnianywyżejŁuckiZakładProdukcjiŁożyskTocznychpoprywatyzacjizwiększyłprodukcjęaż32razy,codajepojęcieoskalijegowcześniejszegoupadku(zob.:MykołaJaky-menko,Bezwołynskohopidszypnykadałekonezajidesz,Hołos Ukrajiny,15.02.2013).

PRA

CE

OSW

07/2013

53

wiają,żewzasadzieniepowstająnowe(budowaneodpodstaw)zakłady87.Tak-żeniewielkiefirmyhigh-tech,rozwijającesięweLwowie88,korzystająnaogółzobiektówpozostałychpoupadłychprzedsiębiorstwachzczasówsowieckich.

2.3. Rolnictwo

dekolektywizacja rolnictwa

W wyniku procesu przekształceń własnościowych w ukraińskim rol-nictwie powstały trzy typy gospodarstw: (1) wielkoobszarowe przedsię-biorstwarolneoróżnychformachwłasności,powołanenabaziedawnychkołchozówlubsowchozów,opierającesięnadzierżawienadziałówgrunto-wych(pajów)odb.członkówkołchozów,(2)prywatne,średnioobszarowegospodarstwatowarowe(farmerskie),gospodarującepoczęścinagruntachotrzymanychjakonadział,poczęści–dzierżawionych,oraz(3)małorolnegospodarstwaosobiste(ukr.pidsobne),poczęścigospodarującenagruntachnadzielonych,wwiększejczęści–nadawnychdziałkachprzyzagrodowych.Ogromnawiększośćtychostatnichprodukujegłówniedlasamozaopatrze-niawłaścicieli.Ichstatystykisądostępnejedyniewyrywkowo.

Wrolnictwie,zktórymnapoczątkulatdziewięćdziesiątychwiązanowielkienadzieje,takżenastąpiłogłębokiezałamanie.Produkcjaroślinnaizwierzęcagwałtowniespadłaiwwiększościasortymentówiregionówdodziśnieosią-gnęła stanów z 1990 roku (np. produkcja zbóżwnaszym regioniewynosiław1990roku4,6mlnton,aw2007roku–3,2mlnton;wGalicjiWschodniejodpowiednio2,8i2,0mlnton,naWołyniu1,8i1,1,nacałejUkrainie51,0i29,3mln ton). Niewłaściwie przeprowadzono reformę rolną, polegającą na roz-wiązaniu kołchozów i nadzielaniu kołchoźnikom karłowatych pajów (śred-niawielkośćpajuwobwodachzachodnichwynosiła1,5–2ha,gdywcentruminawschodzie–7–8ha),nie tworząc jednocześniebodźcówdokoncentracjiziemiirozwojutowarowegorolnictwaindywidualnego.Zainteresowanieroz-wojemtegoostatniegobyłotuznaczniemniejszeniżnawschodzieipołudniuUkrainy.Tam,gdzie–jakwlicznychwsiachkarpackich–ziemiekołchozowe

87 Dowyjątkównależybudowaprzezniemieckiegoinwestorazakładówprodukcjimateria-łówściernychwpowieciesokalskim.

88 Według Andrija Sadowego w ciągu ostatnich czterech lat liczba zatrudnionych w tymsektorzewzrosławeLwowieo30%(zob.:MerLwowaAndrijSadowy,„Janietorgujudołż-nostiami”,http://gazeta.zn.ua/article/print/internal/mer-lvova-andrey-sadovyy-ya-ne-torguyu-dolznostyami.html,dostęp4.02.2013).

PRA

CE

OSW

07/2013

54

podzielono zgodnie z podziałami sprzed kolektywizacji, przyniosło to tyl-konędzę:nakarłowatychdziałkachisłabychgruntachniedasięprowadzićopłacalnego,towarowegorolnictwa.Wefekcieznacznaczęśćpokołchozowychgruntówleżyodłogiem(opróczobwodutarnopolskiego).

Liczne przedsiębiorstwa rolne (tzw. agrofirmy) prosperują tu gorzej niżw centrum i na wschodzie, głównie ze względów klimatyczno-glebowych(wyjątkiem jest Tarnopolszczyzna). Działają one na gruntach, dzierżawio-nychodwłaścicielipajów(udziałówwmieniudawnychkołchozów)idopieroodniedawnazaczęłypłacićczynszdzierżawnywpieniądzu,aniewnaturze.Zaległościwwypłacaniuczynszówsąniemniejszeniżwynagrodzeńrobot-niczych.Wtejsytuacjiwiększośćmieszkańcówwsiutrzymujesiędziękigo-spodarstwomosobistym (dawnymdziałkomprzyzagrodowym). Jednakok.roku2000miałomiejscezałamanietejformygospodarowania(m.in.wciągukilkulatwyrżniętowiększośćhodowanegownichbydłaitrzodychlewnej).Powodembyło starzenie sięwłaścicieli tychgospodarstw,utrata zdolnościdodalszej pracyna roli (starzenie się iwymieranie ludnościwiejskiej jestproblemem całej Ukrainy).Większośćwłaścicieli pajów to emeryci, częstosamotnekobiety;częśćznichjużzmarła(wobwodzielwowskimponad20%),aichziemiezostałynieformalnieprzejęteprzezdzierżawców(agrofirmylubfarmerów).

Tarnopolskie marzenie

Tarnopolskiejestsiedzibąjednegoznajwiększychukraińskichprzedsię-biorstwrolnych, agroholdinguMrija (Marzenie).Założonyw 1992 rokujakogospodarstwofarmerskieopowierzchni50ha,dziśgospodarujenaprawie300tys.haw14„zespołach”,główniewobwodzietarnopolskim(atakżewczerniowieckimichmielnickim),coodpowiada1/3ogólnejpo-wierzchni użytków rolnych tarnopolskiego, zatrudnia 5 tys. osób, eks-portujedo20krajów,aw2011rokuwyemitowałapięcioletnieeuroobli-gacjenasumę250mlnUSD.Około2010rokuwartośćfirmyszacowanonamiliarddolarów,azysknettow2010rokuwyniósł145mlnUSD.Mrijazachowujeprzy tymcharakterfirmyrodzinnej (całekierownictwo jestwrękachzałożyciela,IwanaHuty,jegożonyidwóchsynów),ajejnomi-nalną i faktyczną siedzibą jest rodzinna wieś założycieli, Wasylkiwcy(pow.trembowelski).Hutę,ponoćzaprzyjaźnionegozPetremJuszczenką(bratemb.prezydentaUkrainy),możnauważać za lokalnegooligarchę,choćjegowpływnadziałaniawładzpublicznychjestdyskretny,awpływnamediachybaznikomy.

PRA

CE

OSW

07/2013

55

WGalicjiWschodniejwpołowiepierwszegodziesięcioleciaXXIwiekudziałałook.2,5tys.gospodarstwfarmerskich,naWołyniu1,4tys.(wobec43,5tys.naUkrainie,6,2tys.wobwodzieodeskimi4,5tys.wmikołajowskim).Ichśredniawielkośćjestwyraźniemniejszaodśredniejkrajowej.Rozwójrolnictwafar-merskiegohamowanyjesttym,żefarmerzywznacznejmierzegospodarująnadzierżawionychgruntachiniemogąuzyskaćkredytuhipotecznego.Niemniejgospodarstwatesą–oboknajlepiejkierowanychagrofirm–szansąnaodro-dzenierolnictwazachodniejUkrainy.

2.4. Małaprzedsiębiorczość

Mała i średnia przedsiębiorczość (poza rolnictwem) rozwija sięw omawia-nymregioniedośćpowoli, choć jej znaczeniewobec słabościprzemysłu jestduże.Jeszczew2000rokuna10tys.ludnościprzypadało36małychprzedsię-biorstw89przyśredniejkrajowej44,aw2007– 54 (średniakrajowa75).Tyl-koobwód lwowskiprzekraczaśredniąkrajową:w2000rokuna 10 tys. jegomieszkańcówprzypadało51małychfirm,w2007–79.

WażnymczynnikiemwgospodarceobwodówlwowskiegoiwołyńskiegojestgranicazPolską,możliwościlegalnego,półlegalnegoinielegalnegohandlu,generowaneprzezróżnicecenmiędzyPolskąaUkrainą(przedewszystkim,choćniewyłącznie, towarówakcyzowych).Ograniczeniemożliwościprze-kraczaniagranicypowejściuPolskidostrefySchengenprzyniosłopewienspadek obrotów, jednakwprowadzeniemałego ruchu granicznego ponow-nie go zdynamizowało (tylko mieszkańcom obwodu lwowskiego wydanodokońca2012rokuponad100tys.przepustek,uprawniającychdoprzekra-czaniagranicyw tym trybie90);naUkrainiezaobserwowanowzrost liczbyosóbmeldującychsięnapobytstały (choćniekonieczniezamieszkujących)wmiejscowościach przygranicznych. Zakupy dokonywanew Polsce przezobywateliUkrainy(głównieżywność,sprzętRTViAGDorazmateriałybu-dowlane) istotnie pobudzają koniunkturę w miejscowościach położonychwstrefiemałegoruchugranicznego(wobukrajach).Rozmiarytegohandlutrudnooszacować;wedługbadańankietowychGUSdochodypolskichsprze-dawcóww 2012 rokuwyniosły około 3,6mln zł91. Znaczna część legalnego

89 Zgodniezukraińskąklasyfikacjąstatystyczną, tj.zatrudniającychdo50osób iosiągają-cychdochódrocznynieprzekraczającyrównowartości500tys.euro.

90 http://lvov.msz.gov.pl/pl/konsulat/konsulat_lwow?printMode=true,dostęp21.02.2013.91 PatrycjaMaciejewicz,Handelnapolskiejgranicywschodniejrośnie,ażfurczy,Gazeta Wy-

borcza,20.02.2013.

PRA

CE

OSW

07/2013

56

wwozudoPolskialkoholuipapierosówodbywasiępodpatronatemzorgani-zowanejprzestępczościorazpowiązanychzniąskorumpowanychurzędni-kówifunkcjonariuszy.

3. zagrożenia ekologiczne

UkrainęZachodnią(zwłaszczaWołyń)cechujestosunkowodobrasytuacjaeko-logiczna.Jednakobszarempoważnychzagrożeńsązłożaropynaftowejwoko-licach Borysławia, gdziemamy do czynienia z konsekwencjami zaniedbań,sięgającychniekiedyokresusprzedIwojnyświatowej(wokolicachmiastajest20tys.źlezabezpieczonychlubwogóleniezabezpieczonychstudni-odkrywek,zktórychczerpanoropęnaftową,zanimsięgniętodogłębiejpołożonychzłóż),atakżeograniczeniawydobycia(częśćzłóżborysławskichjesttakpłytkopoło-żona,żewstrzymanieeksploatacjibezodpowiedniegozabezpieczeniadopro-wadziłodopodtapianiapiwnicropąnaftową)92.NiemożetopozostawaćbezwpływunasytuacjęekologicznąwsąsiadującymzBorysławiemTruskawcu.Drugimźródłemzagrożeńekologicznychwobwodzie lwowskimbyływyro-biskakopalnisiarkipodJaworowem(wdorzeczuSanu),tamjednaksytuacjazostałaprzedkilkulatyopanowana.

Natomiast w znacznej części obwodu iwanofrankowskiego sytuacja eko-logiczna jest fatalna (obwódzajmujepod tymwzględem22.miejsce spośród27obwodówUkrainy93).Kałuszoficjalnieuznanozastrefęklęskiekologicznej,Bursztyn(lokalizacjawielkiejelektrownicieplnej) jest jednymznajbardziejskażonychmiastUkrainy.Większość lokalnychoczyszczalni ściekówdziałaniewłaściwielubniedziaławcale.Obwóddysponujedużymizasobamiwodypitnej,masowozużywanejiskażanejprzezprzemysłchemiczny.Paradoksal-nieokołodziesięciukilometrównazachódodKałuszazaczynasięjedenznaj-cenniejszychprzyrodniczoinajmniejdotkniętychinterwencjączłowiekaob-szarówUkrainyiEuropyŚrodkowej–Gorgany.

4. przestępczość zorganizowana

PrzestępczośćnaUkrainieZachodniejznaczniewzrosławpierwszejpołowielatdziewięćdziesiątych(z31,6tys.zarejestrowanychprzestępstwwroku1990

92 BohdanKusznir,Borysławniesmijetsia,awymyraje,Hołos Ukrajiny,15.05.2012.93 Ściślej:25obwodów,AutonomicznejRepublikiKrymimiastwydzielonychKijowaiSewa-

stopola.

PRA

CE

OSW

07/2013

57

do46,6tys.w199594),bypotemwwiększościobwodów(opróczwołyńskiego)znacząco spaść; jednakw2011 roku liczbaprzestępstww regioniewyniosła43,2 tys. (w tymokoło 50 przypisanych zorganizowanymgrupomprzestęp-czym). Odpowiadało to dynamice ogólnokrajowej. Zwraca uwagę wyraźniewyższaprzestępczośćwobwodzielwowskim,czegoniedasięprzypisaćwy-łączniewiększejliczbiejegomieszkańców–tuznówwidzimyzniekształcającyobrazregionuwpływmetropoliilwowskiejzcharakterystycznądlawielkichmiastwyższąprzestępczością.

przestępcy i milicja

Upadek komunizmu przyniósł istotną zmianę w stosunkach międzyświatemprzestępczyma organami ochronyprawa.Wcześniej etos obustron (zwłaszcza „kodeks” zawodowej przestępczości) nie dopuszczałnietylkowspółpracy,alejakichkolwiekkontaktówz„drugąstroną”(za-wodowy przestępca, ros. „worw zakonie”, niemógł być np. członkiemKomsomołu ani służyć w wojsku). Pewnym wyłomem było powstaniew latach siedemdziesiątych „cechów”, podziemnych zakładów produk-cyjnych, kontrolowanych przez świat przestępczy – tu korumpowaniefunkcjonariuszy władz było nieuniknione. Pierestrojka pozwoliła nalegalizację „cechów”orazdałaznacznąswobodędziałalnościgospodar-czej,zniszczyłateżetossowieckich,apóźniejpostsowieckich„organów”.Wrazzdrobnymhandlempojawiłosięwymuszanieochrony,czyraczejokupu (rekiet) i szybki rozwójgangówtrudniącychsięrekietem,począt-kowolokalnych,potemtworzącychcorazwiększe,hierarchicznestruk-tury.Wśródnichprzeważaliprzestępcynowejgeneracji,„sportowcy”95,nieprzestrzegający tradycyjnego „kodeksu złodziejskiego”. Rozwojowistruktur przestępczych sprzyjało też zalegalizowanie hazardu. Demo-ralizacjasłużbgranicznychsprzyjałarozwojowikontrabandynawielkąskalę,m.in. przerzut na Ukrainę i do Rosji luksusowych samochodów,kradzionychgłówniewNiemczech,orazprzemytalkoholu,papierosówinarkotyków(wobiestrony).

94 Danestosunkowedlaregionówniesądostępne.95 Określenie pochodzi stąd, że szeregowych reketierów rekrutowano spośród młodzieży

sportowej,przedewszystkichćwiczącychtzw.sportywalki.

PRA

CE

OSW

07/2013

58

O specyfice lwowskiej przestępczości zdecydował z jednej strony jegowiel-komiejskicharakter,zdrugiejbliskośćgranicyzPolską,SłowacjąiWęgrami.Tędyprzebiegały główne szlaki kontrabandy96 (choćważny szlakprzerzutusamochodówwiódłzLubelszczyznyprzezWołyń,aobwodywołyńskiemiałyteżwłasnąspecyfikę–nielegalnewydobycieiprzemytbursztynu),topowstałnajwiększynazachodniejUkrainieośrodek„nowego”handlu.

Pierwsze lwowskie „imperium” przestępcze stworzył na początku lat dzie-więćdziesiątych Orest Zawinski, ps. Zawinia, któremu udało się scentrali-zowaćrekietwmieście, jeśliniewcałymobwodzie,m.in.usuwajączeńcze-czeńskich reketierów, dążących do kontroli nad aktywnością gospodarcządiasporykaukaskiej.Zostałonzamordowanywczerwcu1994roku,poczymLwówpogrążyłsięwkilkuletnichwojnachgangów.Sprawcówtegozabójstwa(podobnie jakżadnegozpóźniejszych)niewykryto.Niewykluczone,żebyłotodziełodomniemanejorganizacji„Białastrzała”97lubbojowcówUNSO,któratakżeczerpałaśrodkinadziałalnośćzrekietu98.

Napoczątkudekadylat2000.pozamordowaniuArturaKoźmina,ps.Artursy-tuacjaniecosięuspokoiła,międzyinnymiwzwiązkuzpowstaniemwielkichbazarów, centralizujących rekiet oraz przechodzeniemprzestępczych „auto-rytetów”doformalnielegalnejdziałalnościgospodarczej.JednakweLwowienadal dokonywano licznych zamachównaprzywódcówgrupprzestępczychiprzedsiębiorców(niebyłotunatomiastcharakterystycznychnp.dlaOdessyczyKrymupodpaleńizamachówbombowychwymierzonychwlokalegastro-nomiczne).Wlatach2000–2006miałomiejsceconajmniejdziesięćzamachównaznanychlwowskichprzedsiębiorców99,wlistopadzie2005rokuzamordo-wanyzostałbyływojewodalwowski,StepanSenczuk,awsierpniu2012roku

96 Przemycano nie tylko towary akcyzowe, narkotyki, broń i drobny sprzęt wojskowy(wpierwszychlatachniepodległości),aleteżnp.mięsoiinneartykułyżywnościowe,nie-spełniającenormsanitarnych(naUkrainę);toostatnieniebyłobymożliwebezczynnegowspółudziałupracownikówsłużbcelnych,fałszującychdokumentację.

97 Organizacja ta,której istnienianigdyoficjalnieniepotwierdzono,miałabyćtajnągrupąfunkcjonariuszymilicji.

98 Zob.: Omar Uzaraszwili, Lwiw „bandytśkyj”. Nowitna istorija: obstawny, fakty, osoby,wersiji,Lwow1999.Pracatajestbardzotrudnodostępna;znacznączęśćjejnakładuwyku-pili„napniu”przedstawicieleświataprzestępczego.DrugaksiążkaUzaraszwilego,Lwiw„mentiwśkyj”(Lwów2000),mówiącaokorupcjiiprzestępczościworganachochronypra-wa,zostałaniemalwcałościwykupionaprzezSBU,por.Synpochowanychbezpochoron-nojimuzyky,www.umoloda.kiev.ua/print/91/45/17303/.

99 Ukrajina:rikpislawyboriw-2006.Monitorinhrehioniw.Lvivśkaobłast',s.163;http://par-lament.org.ua/docs/uploads/doc/Lviv1.pdf,dostęp1.10.2012.

PRA

CE

OSW

07/2013

59

–„ojciecchrzestny”Lwowa,WołodymyrDyduch,ps.WowaMorda100,odjakie-gośczasurezydującygłówniewKijowie.Najwidoczniejdokonujesiękolejnypodziałsferwpływówwlwowskimświecieprzestępczym.

Inneośrodkiregionupowtarzałylwowskieschematynamniejsząskalę,wdu-żejmierze podporządkowując się lwowskim „autorytetom” (o ewentualnymkonkurencyjnymośrodkuzŁuckubrakwiadomości).

100 Dyduch wraz ze swą „brygadą” zapewnił ochronę niektórym (nieznanym z nazwiska)przywódcom pomarańczowej rewolucji, zapewnewspółpracownikom Julii Tymoszenko.Zob.:ArtiomBobrow,BanditskijewojnyUkrainy.Czast’1:„DietikorolaArtura”,http://cri-po.com.ua/print.php?sect_id=6&aid=141639,dostęp7.10.2012.

PRA

CE

OSW

07/2013

60

VI. rUch nacjonalIsTyczny

Ukraiński ruchnacjonalistyczny jest częstoprzedmiotemmanipulacji, gdyżzwłaszczawpropagandzieośrodkówrosyjskichjakonacjonalizmprzedstawiasięukraińskiruchnarodowy(niepodległościowy)wogóle.Zaczasówsowiec-kichnawetdomaganiesięprawadopublicznegoużywaniajęzykaukraińskie-gobyłouznawanezaprzejaw„burżuazyjnegonacjonalizmu”,a idziśmożnausłyszeć, że nacjonalizmem jest postulowanie równouprawnienia językapaństwowegowżyciuspołecznym.RównieżLudowyRuchUkrainylat1988–-1991byłdośćpowszechnieuznawanyzaorganizacjęnacjonalistyczną,ajegoprzeciwnicystaralisięstworzyćwrażenie,żeRuch,jakicałyukraińskiruchniepodległościowy jest kontynuacją działalności i programu OrganizacjiUkraińskichNacjonalistówzokresumiędzywojennegoi IIwojnyświatowej.Tymczasem Ruch był daleki od nacjonalizmu, dopiero później, w niepodle-głympaństwieorganizacjata–jużjakopartiapolityczna–zaczęłaewoluowaćwkierunku„demokratycznego”(umiarkowanego)nacjonalizmu.

Także jednaknaUkrainienacjonalizm jest rozumiany szerzejniżwPolsce:obejmuje wszelkie tendencje ruchu narodowego, od takich, które w Polscenazywamypatriotyzmem,potakie,któresłusznieokreślasięmianemszowi-nizmu101.Niemalwszystkie ukraińskie ugrupowaniamniej lub bardziej pa-triotyczneopowiadająsięjeśliniezawzmocnieniemrolijęzykaukraińskiegowżyciuspołecznym,toprzeciwwzmacnianiuwnimrolirosyjskiego.Ijużtowystarcza,bypropagandaprorosyjska(naUkrainieipozanią)mianowałajenacjonalistycznymi,anawetfaszystowskimi.

Ukraińcynacjonaliści(wewłaściwym,wąskimznaczeniu)sądziśnastawieniprzedewszystkimantyrosyjsko,bowRosji,rosyjskichwpływachirosyjskiejmniejszościnaUkrainieupatrująniebezracjigłównezagrożeniedla swegokraju.Wyraźnesąteżtendencjeantywęgierskieiantyrumuńskie(jakoodpo-wiedźnaambicjetychmniejszościoraznacjonalistyczne,aniekiedyrewanży-stowskieakcentywretorycepolitycznejpolitykówwęgierskichirumuńskich).WobecPolskiiPolakówdeklarowanajestprzychylność,aakcentyantypolskiepojawiająsięgłówniewzwiązkuzrocznicamiAkcji„Wisła”iwodpowiedzina

101 Termin„patriotyzm”wjęzykuukraińskimfunkcjonujesłabo,choćostatniowydajesięupo-wszechniać, a „szowinizm” zarezerwowany jest dla skrajnego nacjonalizmu rosyjskiego(niekiedyużywasięgotakżewodniesieniudonacjonalizmupolskiego).Toostatniejestre-liktemjęzykasowieckiejpropagandy,któramówiła(nieczęsto)o„wielkomocarstwowym/wielkorosyjskimszowinizmie”, ale (często)o „burżuazyjnymnacjonalizmie”wszystkichinnychnarodów.

PRA

CE

OSW

07/2013

61

przypominanieprzezPolskęmordówna ludnościWołynia iGalicjiWschod-niej,niemanatomiastatakówwymierzonychwdziałalnośćmniejszościpol-skiejnaUkrainie.Jednaknurtantypolskiwśrodowiskachiorganizacjachna-cjonalistycznychwciążniewygasłimożezostać„reanimowany”.

WPolscezanacjonalistyczneuważasięzazwyczajteorganizacjeukraińskie,któremniej lubbardziejotwarcienawiązujądodziedzictwaUPAz lat 1942–-1950,przypisującimzarównonawiązywaniedoideowegoiorganizacyjnegodziedzictwaOUN(organizacjipolitycznej,któradoprowadziładopowołaniaUPA),jakidziedziczeniejejradykalnieantypolskiegostanowiska.TymczasemoilenawiązywaniedotradycjiwalkiUPAjestrzeczywiścieżyweiszerokie,oOUN(zwłaszczao jejdoktrynie)wiesiędziśnaUkrainieniewiele (możnazaryzykowaćpogląd,żepoglądyDoncowa102 iBanderysą lepiejznanewśródpolskich krytyków ukraińskiego szowinizmu niż wśród jego ukraińskichadherentów).Cowięcej–współczesnynacjonalizmukraińskipodwzględemideowymmacorazmniejwspólnegoztymzlattrzydziestychczyczterdzie-stych, corazwięcej zaśwnim„kalkowanych”nagruntukraińskiklisz ide-owychwielkoruskiegoszowinizmu,atakżeinstynktownego,nieświadomegopodstawianiawschematymyślowemarksizmu-leninizmunarodówwmiejsceklas.Jesttobodajkolejnyskutekzerwaniaciągłościelit(wtymeksterminacjiprzedwojennychkadrnacjonalistycznych)idługoletniego,skutecznegoprzed-stawianiasowieckiegomyśleniaoświecieniejakojedyniesłuszne,alejedyniemożliwe.Jednymzeskutkówtejprzemianybyłfakt,żerealnywpływukra-ińskiejdiasporypostounowskiejnarozwójruchunacjonalistycznegopo1991rokubyłniewielki,aorganizacje,tworzonezjejinspiracji(KUN,banderowskaimelnykowskaOUN)okazałysięznaczniemniejżywotneodtworzonychbeztegowpływu(UNA-UNSO,Swoboda).

postkomunistyczny nacjonalizm

Powyższemuzagadnieniuwartopoświęcićniecowięcejmiejsca,choćjegowyczerpująceomówieniewramachtegoopracowanianiebędziemożliwe.Klasyczny nacjonalizm europejski miał korzenie w darwinizmie, inter-pretowałrywalizacjęnarodówjakowalkęobyt,prowadzącądoprzeżycia/

102 DmytroDoncow(1883–1973),ukraińskimyślicielpolityczny,pochodziłzMelitopola(obec-nyobwódzaporoski).Wlatachdwudziestychstworzyłdoktrynę„integralnegonacjonali-zmu”,łączącąbiologistycznepodejściedonarodówzelementamiideologiifaszystowskiejorazradykalnymokcydentalizmem.NiebyłczłonkiemOUNani(po1918roku)innejorga-nizacjipolitycznej.

PRA

CE

OSW

07/2013

62

dominacjinajzdatniejszych,narodyzaśpojmowałwkategoriachbiologi-stycznych (uDoncowaprzybrało to formęskrajną:narodysągatunkamiw ścisłym,biologicznymznaczeniu).Nowynacjonalizmukraiński (inietylkoukraiński)traktujewalkęointeresywłasnegonarodujakowalkędo-brazezłem,naród–bardziejjakomechanizmniżorganizm(stądsilneten-dencjeuniformizacyjne)ijestskłonnydopatrywaćsięświatowegospiskuwymierzonegowewłasnynaród.

Sątokalkidoktrynykomunistycznej,którazawszetraktowałaspołeczeń-stwojakomechanizm(stądm.in.przekonanieonieograniczonychmożli-wościachasymilacjietniczno-kulturowej),astratyfikacjispołecznejnada-ła charakter etyczny: proletariat jestnosicielemprawdy,dobra i piękna,pozostałeklasysąnosicielamikłamstwa,złaibrzydotyipragnąnarzucićjeproletariatowi.Zkolei„państworobotnikówichłopów”,dopókiniesta-niesiępaństwemuniwersalnym,jestotoczoneprzezwrogów,działającychwsposóbskoordynowany,niekiedywręczspiskowy103.

Ukraińscynacjonaliściporoku1991częstomniejlubbardziejotwarciena-wiązywalidotychpoglądów,„przemalowując”elementyklasowenanaro-dowe,przezconacjonalizm,ideanowa,zostawałoswojonyprzezwpisaniegowstare,dobrzeprzyswojonekategoriemyśleniaoświecie.Podobnemucelowi służyła „ukrainizacja” propagandy wielkomocarstwowej, takżepowszechnej w czasach sowieckich, głoszenie, że Ukrainama potencjałimperialny, jest i powinna pozostać „piątym mocarstwem atomowym”etc.WpołowielatdziewięćdziesiątychjednozhasełUNA-UNSObrzmia-ło„Ukraińcyprzywyklidożyciawimperium.Myimtozapewnimy”.Po-dobnie popularna literatura owalceUPAnaśladuje retorykę sowieckichtekstówopartyzantach,anawetpowtarzalicznejejmotywy(jakdziecko--maskotkaoddziału,azarazemmałybohater,bohaterskałączniczkaetc.).

Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów ustała na Ukrainie podkonieclatczterdziestych.Czterdzieścilatpóźniejemigracyjneorganizacjena-cjonalistycznezdobyłypewienwpływnaodradzającysięukraińskiruchnie-podległościowy,jednakniezdołałyprzejąćjegokierownictwa,którepozosta-łowrękachdysydentówzcentralnejUkrainy(Czornowił,Łukjanenko)oraz

103 Warto zauważyć, że motyw „kapitalistycznego okrążenia” nawiązywał – zapewne nie-intencjonalnie – do zakorzenionegow świadomości prawosławnychRosjanprzekonaniaotym,żeRosja,jakojedynepaństwoprawdziwieprawosławne(awięcprawdziwiechrze-ścijańskie),jestotoczonaprzez„niewiernych”,dążącychdojejzniszczenia.

PRA

CE

OSW

07/2013

63

postkomunistów (jak IwanDracz iDmytro Pawłyczko). Stworzonypodkie-rownictwembanderowskiejOUNzemigracjiKongresUkraińskichNacjonali-stówstałsięprzejściowogłównąsiłąukraińskiegoruchunacjonalistycznego,jednakpotym,jakdojegokierownictwaweszliludziezwiązanizoligarchicz-nymbiznesem104,podupadłistraciłznaczeniepolityczne.Liczneinneradykal-ne organizacje nacjonalistyczne (jak Stowarzyszenie Państwowa Niepodle-głośćUkrainy,dysydenckawobecstrukturemigracyjnychOUNnaUkrainie)takżepozostałynamarginesie,choćwciążistnieją jakoformalnestruktury,gotowedowykorzystaniawgrzepolitycznej105.

WpierwszejdekadzieniepodległościdowielkiegoznaczeniadoszłoUkraiń-skie Zgromadzenie Narodowe – Ukraińska Samoobrona Narodowa (UNA--UNSO), organizacja o genezie rodzimej (choćmożliwe, że powstała nie bezwpływuKGB106),wktórejskładowaparamilitarna(UNSO)górowałanapoli-tyczną.Wszczytowymmomencieliczyłaona5–10tys.członków,wtymkilkatysięcyprzeszkolonychwojskowo„bojowców”107.Późniejnastąpiładestrukcjaorganizacji–wwynikuszeregurozłamów,przynajmniejczęściowostymulo-wanych przez służby specjalne,mamy dziś kilka organizacji sukcesyjnych,wtymjednąpodpierwotnąnazwą,liczącychłączniezapewnekilkasetosób,ajedynymzprzywódcóworganizacji,którypozostałwżyciupublicznym,jestAndrijSzkil,dowyborów2012rokuwpływowyparlamentarzystaBJuT.

PrzetrwałanatomiastSocjalnacjonalistycznaPartiaUkrainy,obecniedziała-jącapodnazwąWszechukraińskieZjednoczenieSwoboda,takżepowołanaweLwowiebezwsparciaemigracji108.Nowoczesna intelektualnie iorganizacyj-nie, radykalna, szowinistyczna, conajmniej faszyzująca partia, patronującajawnieiskrycielicznymmłodzieżowymorganizacjomszowinistycznymira-sistowskim,stałasięok.2005rokujednązgłównychsiłpolitycznychGalicjiWschodniej.Uważasię,żejej„twardyelektorat”weLwowiewynosiok.20%;gdzieindziejjestniecomniejszy.W2009rokuwwyborachprzedterminowych

104 W latach 2003–2010 Kongresem kierował Ołeksij Iwczenko, członek organizacji od 1998roku,wlatach1995–1997członekkierownictwaprzedsiębiorstwaInterhaz,wlatach2003–-2006prezesNAKNaftohazUkrajiny,którywprowadziłdokierowniczychgremiówKUNgrupęswychwspółpracowników.

105 Niektóre z nich „reanimowano”w 2004 rokuw celu kompromitowaniaNaszej UkrainyiWiktoraJuszczenki.

106 TakipoglądbyłdośćrozpowszechnionyweLwowiewpołowielatdziewięćdziesiątych.107 CzłonkowieUNSObraliudziałwdziałaniachwojennychwNaddniestrzu,AbchazjiiCzeczenii.108 Zob.TadeuszA.Olszański,PartiaSwoboda–nowajakośćnaukraińskiejprawicy,Komen-

tarzeOSW,nr56,www.osw.waw.pl/sites/default/files/komentarze-56.pdf

PRA

CE

OSW

07/2013

64

zdobyłaonawiększośćwwyborachdotarnopolskiejradyobwodowej,awroku2010wradziemiejskiejLwowaiTarnopolaorazmerostwieTarnopola.Tylkowtymostatnimmieściemożerządzićsamodzielnie(merLwowajestjejprze-ciwnikiem,aosprawachobwodudecydujemianowanyprzezprezydentawoje-woda).Dotychczasoweinformacjewskazująnato,żepartiataniebyłaprzygo-towanadorządzenia,przedewszystkimkadrowo.DziałalnośćpropagandowąSwobodaprowadziwdalszymciągutak,jakbybyławopozycji(takżewobecwładzmiasta, którymwspółrządzi). Jednakwynikiwyborów parlamentar-nychwobwodachzachodnichświadcząotym,żedziałalnośćradnychSwobo-dyjestprzezwyborcówocenianapozytywnie.

Wwyborachparlamentarnych2012rokuSwobodaodniosłaspektakularnysuk-ces, dziesięciokrotnie zwiększającwpływywkażdymregionieUkrainy i sta-jącsięważną,ogólnokrajowąsiłąpolityczną.Możetopociągnąćzasobąpewneosłabieniezwiązkówtejpartiizmacierzystymregionem,zwłaszczajeśli–cze-gomożnasięspodziewać–będziesięonaangażowaćwprotestyspołecznenawschodzieUkrainy.Celemtejpartiijestbowiemzdobyciewładzywkrajuiujed-nolicaniegopodwzględempolitycznymiświadomościowym,aniereprezento-wanieinteresówlokalnych.Niebędzietojednakoznaczaćlekceważeniamacie-rzystegoregionuijegomieszkańców,głównejbazynietylkopartii,aleteż–wjejpojęciu–fundamentunarodu.Swobodazpewnościązechceteżumocnićsięnaprawicy,przedewszystkimostateczniemarginalizującpozostałepartienacjo-nalistyczneilokalneugrupowanianarodowo-demokratyczne.

NawetjednakgdybywprzyszłościSwobodamiałapaśćofiarąsporówwewnętrz-nychlubzewnętrznejmanipulacji,codziśwydajesięniemożliwe,zastąpijąinnaformacja, bo szowinistycznie nastawiony elektorat w zachodnich obwodachUkrainy(iwśródwychodźcówznichmieszkającychwinnychregionach) ist-nieje,macharakterponadpokoleniowyinicniezapowiadajegozmierzchu.

PRA

CE

OSW

07/2013

65

VII. ŻycIe relIGIjne

UkrainaZachodnia jestpodwzględemwyznaniowympodzielona.Przedro-kiem 1939 ukraińscy mieszkańcy Galicji Wschodniej byli grekokatolikami(wniewielkiej części –prawosławnymi),Wołynia –prawosławnymi (wnie-wielkiejczęści–baptystami).W1991rokuznacznąichczęśćstanowiliateiścilubagnostycy109.PoIIwojnieświatowejKościółgreckokatolickizostałzdelega-lizowanyprzezwładzesowieckie,ajegopodziemnadziałalnośćbyłarepresjo-nowanaażdo1989roku.WceluwalkizgrekokatolicyzmemwładzewspierałyaktywnośćKościołaprawosławnego(ograniczanego,anawetrepresjonowane-gowinnychregionachUkrainy).LegalizacjaKościołagreckokatolickiegonieprzyniosłamujednakpowrotudoprzedwojennegostanuposiadania:znacznaczęśćwiernychpozostałaprzyprawosławiu,następnieprzystępującdo jego„narodowych”odłamów.

OpróczdominującychwyznańKościoławschodniegowśródmieszkańcówWo-łyniazakorzenionyjestbaptyzmipentekostalizm(wyznaniezielonoświątko-we)będącetuwyznaniami„tradycyjnymi”,anie„nowinkamireligijnymi”110.Ztzw.wyznańnietradycyjnychliczniidynamicznisątylkoświadkowieJeho-wy.KościółrzymskokatolickipozostajegłówniewyznaniemPolaków.

DziśzachodniaUkrainazdecydowanieprzodujepodwzględempowszechno-ści praktyk religijnych: według badań Jarosława Stockiego, który próbowałoszacowaćliczbęniedeklaratywnie,arzeczywiściepraktykującychwiernychposzczególnychwyznań,średniichodsetekdlacałejUkrainywyniósłw1998roku 23,8%, gdydla obwoduwołyńskiego 51,2%, rówieńskiego 53,3%, iwano-frankowskiego59,1%,lwowskiego65,7%itarnopolskiegoaż84,5%111.

109 Badaniasocjologiczneniedajątujednoznacznejodpowiedzi,aichwynikirzadkosąporów-nywalne,zewszystkichdostępnychinformacjiwynikajednak,żepoziomtakdeklarowa-nej,jakirealnejreligijnościnazachodniejUkrainiebyłwyraźniewyższyniżwcentralnejiwschodniej.

110 WyznaniebaptystyczneprzynieślinaWołyńwXIXwiekuosadnicyniemieccy i czescy,przyjęła je jednakznaczna liczbaprawosławnych.Przebudzeniezielonoświątkoweprze-nieślitunapoczątkuXXwieku,podobniejakdoGalicjiWschodniej,reemigrancizUSA.

111 JarosławStoćkyj,SytuacjareligijnanaUkrainiewlatach1988-1998,[w:]GrzegorzHryciuk,JarosławStoćkyj,StudianaddemografiąhistorycznąisytuacjąreligijnąUkrainy,Lublin2000,s.170-174.

PRA

CE

OSW

07/2013

66

Wykres 3.WiernipraktykującywobwodachUkrainyZachodniej

UKRAINA obwód wołyński

obwód rówieński obwód lwowski

obwód iwanofrankowski obwód tarnopolski

niepraktykujący grekokatolicy prawosławni

rzymscy katolicy inni

76,2%

48,4%

47,0%

0,3%0,3% 3,6%

16,1%

4,9%0,8% 2,0%

46,7%

34,9%

22,5%

15,5%

32,1%50%

40,9%

22,7%

35,3%

0,3% 0,7% 0,9% 1,5%

41,3%

0,7% 1,2%

49,5%

3,6%0,2%

PRA

CE

OSW

07/2013

67

państwo ukraińskie wobec wyznań religijnych

PrzyrozpatrywaniuproblematykiwyznaniowejnaUkrainienależymiećnauwadze,żede factonie istnieje turozdziałKościołówodPaństwa,aleichpodporządkowaniepaństwu.Konstytucjaz 1996rokustanowiwart.35ustęp3,że„KościółiorganizacjereligijnenaUkrainiesąoddzieloneodpaństwa,aszkoła–odKościoła.Żadnareligianiemożebyćuznanaprzezpaństwo za obowiązkową”112. Natomiast uchwalona w 23 kwietnia 1991rokuustawaowolnościsumieniaiorganizacjachreligijnychnietylkodajeorganom administracji państwowej duże możliwości interweniowaniawwewnętrznesprawywspólnotreligijnych,alenieuznajepodmiotowo-ściprawnejzwiązkówwyznaniowychjakotakich.Wświetleukraińskie-goprawaKościołyiinnezwiązkisą„bytamiidealnymi”,państwouznajejedynieistnienieposzczególnych„wspólnotreligijnych”,tj.gmin(parafii),klasztorów,seminariów,kuriidiecezjalnychetc.

W praktyce organy państwowe uznają publiczno-prawny status domi-nującychnadanymterenieKościołówobrządkuwschodniego,aUkrainanawiązała stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską. Wciąż jednakformalnystatusprawnymająjedynie„wspólnoty”,tylkoonemogąnp.byćwłaścicielamilubdzierżawcamiobiektówsakralnychetc.Nieuregulowa-nozasad,najakichdopuszczalnejestnauczaniereligiiwszkołach,posługakapelanóww jednostkachwojskowych, szpitalach i zakładach karnych,apaństwonieuznajecharakteruakademickiegostudiówteologicznych113.

1. kościół greckokatolicki

Kościółgreckokatolicki114zwanyjestinaczejKościołemobrządkubizantyńsko--ukraińskiego,adziśnaUkrainie–UkraińskimKościołemGreko-Katolickim115.Jest on jednym z Katolickich KościołówWschodnich sui iuris (własnopraw-

112 Pierwsze zdanie jest niemal dosłownym powtórzeniem art. 52 ust. 2 Konstytucji ZSRRz1977roku.

113 Wira pisla atejizmu: relihijne żyttiawUkrajiniw period demokratycznych peretworeńiderżawnojinezałeżnosty,Lwów2004,s.24.

114 WpolskimpiśmiennictwieczęstoużywasięnaokreślenieKościołówobrządkuwschodnie-gookreślenia„Cerkiew”,którepoukraińskujestścisłymodpowiednikiempolskiego„Ko-ściół”,angielskiego„Church”etc.Tuużywamyokreślenia„Kościół”,byuniknąćwrażenia,że„Cerkiew”tocośinnegoniż„Kościół”.

115 Określenie„greckokatolicki”wprowadziłacesarzowaMariaTeresaporoku1774;wcześniejKościółtenzwanounickim.

PRA

CE

OSW

07/2013

68

nych), na czele którego stoi arcybiskup-metropolita (arcybiskup zwierzchnilubwiększy)halicko-kijowski,odkilku lat rezydującywKijowie.Urząd tenpełniobecnieabpSwiatosławSzewczuk.

KościółgreckokatolickinaUkrainieliczyłw2010rokuwedługdanychoficjal-nych3765wspólnotreligijnych(parafii),106klasztorów,15zakładównauko-wych,1163szkółniedzielnych,2303kapłanów,1250zakonnikówizakonnic116,posiadałlubdzierżawił3581świątyń117.Liczbajegowiernychw1998rokuwy-nosiłanaUkrainie2,5mln,wtymwGalicjiWschodniej2,2mln118.Ogromnawiększośćtychplacóweknależaładometropoliilwowskiej,kierowanejprzezabp IhoraWozniaka, w skład której wchodzą diecezje (eparchie): lwowska,stryjska, sokalsko-żółkiewska, samborsko-drohobycka, iwanofrankowska,kołomyjsko-czerniowiecka,tarnopolsko-zborowskaibuczacka119.PozaGalicjąWschodnią i Zakarpaciemwierni greckokatoliccy to niemalwyłączniewy-chodźcyztegoregionu.PróbyrestytucjikatolicyzmuobrządkuwschodniegonaWołyniuniepowiodłysię.

Większość diecezji ma jednoosobową obsadę (biskup-sufragan jest tylkowdiecezjilwowskiej;wniektórychdiecezjachrezydująteżbiskupi-emeryci).Podobniewiększośćparafiimajednoosobowąobsadę,cohamujerozwójdusz-pasterstwa(działalnośćduszpasterskąwwojskuizakładachkarnychgreko-katolicypodjęlidopierow2006roku;prawosławnibylitamobecniznaczniewcześniej).Główniedziękiaktywności laikatudziałaćmożeukraińskiCari-tas,atakżeUkraińskiUniwersytetKatolickiweLwowie.

PodziesięcioleciachtrwaniawpodziemiupodkonieclatosiemdziesiątychKo-ściółgreckokatolickiosiągnąłwGalicjiWschodniejogromnewpływy,aobjęciewładzywtychobwodachprzezdziałaczydemokratycznych(główniegrekoka-tolików)inieformalnalegalizacjategoKościołasprzyjałyodzyskiwaniuprzezeńcerkwi,przekazanychwlatachczterdziestychprzezwładzesowieckieKościo-łowiprawosławnemu.Powodowało toostrekonfliktyw tychparafiach,gdzie

116 Najważniejszymzgromadzeniamisąbazylianieibazylianki;oprócznichnawiększąskalędziałają studyci, redemptoryści i salezjanie obrządkuwschodniego, siostry służebniczkiNiepokalanejijózefitki.

117 www.ugcc.org.ua/5.0.html,dostęp24.04.2012;ciekawe,żeoficjalnastronaKościołapodajedanePaństwowegoKomitetuds.Religii.

118 Stoćkyj,op. cit.,s.170–174.119 PołożonanaZakarpaciugreckokatolickadiecezjamukaczowska(ok.150parafii)niewcho-

dziwskładUkraińskiegoKościołaGreko-Katolickiego,leczjestbezpośredniopodporząd-kowanaStolicyApostolskiej.

PRA

CE

OSW

07/2013

69

wiernipodzielilisięnagrekokatolikówiprawosławnych.Walkęocerkwieroz-wiązał rozwój budownictwa sakralnegow latach dziewięćdziesiątych. Jedno-cześnieKościółgreckokatolickiwywierałpresjęnawładzelokalnewceluprzej-mowaniakościołówrzymskokatolickich,obejmującwefekciewieleświątyń,doktórychaspirowaływspólnotytegowyznania.Celemtychdziałańbyłoograni-czeniemożliwościrozwojuKościołarzymskokatolickiegoiprzechwyceniejegowiernych(wgręwchodziłyzarównomotywacjenacjonalistyczne, jak imate-rialne).WtymzakresieKościółgreckokatolickinajdłużejzachowałwpływnadziałaniewładzpublicznych.Klergreckokatolickiprzeciwstawiałsięteżiwciążprzeciwstawiawprowadzaniujęzykaukraińskiegodokościołówrzymskokato-lickich,dążącdościsłegorozgraniczeniawyznaniowo-narodowego:grekokato-licytoUkraińcy,rzymscykatolicy–Polacy.

Przed1989rokiemkapłanówgreckokatolickichprzygotowywanonakilkumie-sięcznych, konspiracyjnych kursach; metodę tę kontynuowano do połowy latdziewięćdziesiątych,dopieropóźniejustanowionoregularneseminariakapłań-skie.Księża ci praktycznieniemająwykształceniafilozoficznego ani formacjiascetycznej.WwiększościnieczująsięteżzwiązanizWatykanem.Wprowadze-nieformacjiseminaryjnejwniewielkimstopniupoprawiłosytuację–wciążdo-minująkapłanistarszegopokolenia,awopiniiwykładowcówUkraińskiegoUni-wersytetuKatolickiegopoziomintelektualnyseminarzystówjestbardzoniski.

Bardzosilnepowiązaniemotywacjireligijnejzpatriotyczną(„Kościół–ostojąukraińskości”)wokresiepodziemnymsprzyjałotendencjomnacjonalistycz-nym,przejawianymtakżedziśprzezznacznączęśćksiężygreckokatolickich.Nacjonalizm ten częściej niżwśród działaczy świeckichma ostrze antypol-skie.Wolnaodtejtendencjijestczęśćorganizacjilaikatugreckokatolickiego,zwłaszcza lwowskiKlub InteligencjiGrecko-Katolickiej orazUkraińskiUni-wersytetKatolicki,będącyośrodkiemkatolicyzmuliberalnego.

Kościół greckokatolicki był początkowo nastawiony jednoznacznie wrogowobec prawosławia, zwłaszcza PatriarchatuMoskiewskiego. Później jednakzaznaczyły sięw nim dwie tendencje. Pierwsza, „okcydentalistyczna”, pod-kreślaznaczeniewięzizeStolicąApostolskąidążydoupodabnianiaKościołagreckokatolickiegodorzymskokatolickiego.Druga,jaksięwydajedominująca,podkreśla„orientalizm”grekokatolicyzmu,dążydoeliminowaniaelementówliturgicznych,anawetdogmatycznych,przejętychzZachodu,atakże–wbliż-szejlubdalszejperspektywie–dostworzeniaukraińskiegoKościołapartyku-larnegoobrządkuwschodniego(ukr.Ukrajinśkapomisnacerkwa)przezzjed-noczenie Kościoła greckokatolickiego z ukraińskim prawosławiem w jedną

PRA

CE

OSW

07/2013

70

strukturę, na czele której stałby patriarcha. Ci „patriarchaliści” niemówiąwprost,żeoznaczałobytoconajmniejosłabieniezwiązkuzeStolicąApostol-ską,jednakzichpostulatówwynikatodośćjasno.

Zwolennikiem„orientalizacji”Kościołagreckokatolickiego(aleniestworzeniaKościołapartykularnego)jestkardynałLubomyrHuzar,emerytowanyarcybi-skupzwierzchni,hierarchacieszącysięwielkimautorytetemnietylkowśródgrekokatolików, a w tym Kościele wciąż niepodważalny przywódca ducho-wy120.Jegodziełembyłounowocześnienieduszpasterstwa,atakżeprzeniesie-niesymbolicznegocentrumKościołagreckokatolickiegodoKijowazwidocznąintencjąnadaniamucharakteruwyznaniaogólnonarodowego,anieperyfe-ryjnego.ByłtojednakkolejnykrokmarginalizującyLwów.

Grekokatolicyzmćwierćwiekuodwyjścia zpodziemiapozostajewyznaniemlokalnym, ograniczonym do mieszkańców Galicji Wschodniej i wychodźcówztegoregionu,ainatymterenieniejestwyznaniembezwzględniedominują-cym.Podziałnagrekokatolikówiprawosławnychdokonanywlatach1989–1992okazałsięstabilny;potymokresieniemajużprzepływówmiędzytymiwyzna-niami.Należysądzić,żeregionalnycharaktertegowyznaniapozostanietrwały,agłównymzagrożeniemdlań–oboklaicyzacji–będziegroźbaschizmyiprzej-ściado„narodowego”Kościołaprawosławnegoczęścikapłanówiwiernych.

2. prawosławie

Kościół prawosławny na Ukrainie jest podzielony na trzy struktury kano-niczne (obediencje): Ukraiński Kościół Prawosławny (UPC121), UkraińskiAutokefaliczny Kościół Prawosławny Patriarchatu Kijowskiego (UAPC-KP)oraz Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny (UAPC). Oprócz nichdziałakilkaniewielkichstrukturlubsektprawosławnych122.NaUkrainieZa-chodniejobecnesąwszystkietrzygłównestrukturyprawosławia.

120 Ojegopoglądachikierunku,wjakimkształtujenauczaniespołeczneipatriotyczneswegoKościoła(opróczzagadnieńściśleeklezjalnych),dobrepojęciedajeopublikowanyniedaw-now opiniotwórczym tygodnikuZierkało Niedieli artykuł „Pro swobodu” (http://gazeta.dt.ua/article/print/internal/pro-svobodu.html,dostęp16.02.2013).

121 Stosujemytuskrótyukraińskie,stądszyki„C”od„cerkwa”.122 Jedna z nich, Ukraiński Autonomiczny Kościół Prawosławny Lwowa, działa w obwo-

dzie lwowskim. Powstała ona w 1999 roku wwyniku schizmy lwowskiegometropolityUAPC-KP,Petra.Początkowoliczyłaok.30parafii,główniewturczańskimistarosambor-skim,obecnie–jaksięwydaje–jużtylkojedną,weLwowie.

PRA

CE

OSW

07/2013

71

Ukraińskie prawosławie – zarys problematyki

Prawosławie jest od tysiąca lat dominującym wyznaniem mieszkańcówUkrainy. Patriarchat kijowski, pierwotnie centrum prawosławia całejRusi,zostałpodkoniecXVIwiekuprzeniesionydoWielkiegoKsięstwaMo-skiewskiego, zachowując zwierzchność nad ukraińskim prawosławiem.W1919rokudekretsocjalistycznegorząduUkraińskiejRepublikiLudowejustanowiłautokefalię(niezależnośćkanoniczną)ukraińskiegoprawosła-wia, jednakakt tenniezostałuznanyprzezświatowąwspólnotęprawo-sławną.UznałygonatomiastwładzesowieckieiUkraińskiAutokefalicznyKościółPrawosławnydziałałnaUkrainiedolikwidacjiprzezNKWDw1930roku.PrawosławniWołyniai–niezbytliczni–GalicjiWschodniejweszliwskładproklamowanegow1925rokuPolskiegoAutokefalicznegoKościołaPrawosławnego.Okupacja sowiecka 1939rokupołożyłakres jegodziałal-nościnatymterenie,natomiastpodokupacjąniemieckądoszłodowzno-wieniaUkraińskiegoAutokefalicznegoKościołaPrawosławnego,którypowojnierozwinąłsięiumocniłwśródukraińskiejdiaspory,aw1990rokuzostał„sprowadzony”stamtądnaUkrainę.

PoIIwojnieświatowejukraińskiediecezjeprawosławnebyłyczęściąRosyj-skiegoKościołaPrawosławnego(RPC)jakoegzarchatpatriarszy.Gdyw1989rokudiecezje zachodnioukraińskie zaczęły domagać się autokefalii, sobórbiskupi (archijeriejskij sobor)RPCrozszerzyłw styczniu 1990 roku samo-dzielnośćegzarchatówUkrainyiBiałorusi,nadającimteżprawonoszenianazw Ukraińskiego (Białoruskiego) Kościoła Prawosławnego. GwałtownyrozwójgrekokatolicyzmuiprawosławiaautokefalicznegozmusiłPatriarchatMoskwydokolejnychustępstw:kolejnysobórbiskupinadałwpaździerniku1990rokuUkraińskiemuKościołowiPrawosławnemu„niezależnośćisamo-dzielnośćwzarządzaniuswymisprawami”123,zniósłegzarchatpatriarszy,nadałzwierzchnikowiUkraińskiegoKościołaPrawosławnegotytułmetro-politykijowskiegoicałejUkrainyorazustalił,żebędzieonwybieranyprzezukraińskiepiskopat,apatriarchaMoskwyicałejRusimatylkoudzielaćmubłogosławieństwa.WtensposóbMoskwanadałaniemalnieograniczonąsa-modzielnośćnajwiększejinajbogatszejczęściswegoKościoła.

Pierwszym metropolitą kijowskim i całej Ukrainy został dotychczaso-wy egzarcha Ukrainy, metropolita Filaret (imię świeckie: Wołodymyr

123 Zob.Żurnał Moskowskogo Patriarchata,1991,nr2,s.2.

PRA

CE

OSW

07/2013

72

Denysenko124).NiezrezygnowałonzdążeniadoautokefaliiUPCiw1992roku doprowadził do połączenia tego Kościoła z UAPC, tworząc Patriar-chat Kijowski. Decyzja ta, podjęta przy bezpośrednim zaangażowaniuprezydentaKrawczuka125,niezostałauznanaaniprzezMoskwę,aniprzezznacznączęśćbiskupówiwiernychobuKościołów.Wefekcieukształtowałsiętrójpodziałukraińskiegoprawosławia,trwającydodziś.

AutonomiaUPCdługopozostawaławswoistymzawieszeniu,gdyżprzezcałyczasrządówpatriarchyAleksegoIIniezbierałsięsobórpowszechny(pomiestnyjsobor)RPC,którywinienbyłzatwierdzićdecyzjęsoborubi-skupiego.Nastąpiłotodopierowstyczniu2009roku.Uzyskanieformalneji faktycznej autonomiinie oznaczało zerwaniawielorakichwięzi, łączą-cychukraińskieirosyjskieprawosławie.ObecniewUPC,naczelektóregostoiod1992rokumetropolitaWołodymyr(imięświeckie:WiktorSabodan),rywalizują dwie tendencje: do umacniania niezależności Kościoła aż douzyskania (choćniewbliskiejprzyszłości)autokefaliiorazdozacieśnia-niazwiązkówzRPC,wskrajnychprzypadkach–powrotudostatusueg-zarchatupatriarszego.RywalizacjatazaostrzasięwostatnichlatachwrazznieuchronniezbliżającąsięśmierciąciężkochoregometropolityWołody-myraiwobecbrakurównegomuautorytetemnastępcy.

PrzeciwnicyUPCnaUkrainie(awśladzanimitakżewPolsce)nazywajątenKościółUkraińskimKościołemPrawosławnym–PatriarchatMoskiew-ski.Tonieformalneokreśleniemacharakterponiżający,mającywyolbrzy-mićznaczeniekanonicznegopatronatupatriarchymoskiewskiegonadme-tropolitąkijowskimistworzyćwrażenie,żeniezależnośćUPCjestjedyniepozorem.Toostatnie jest jednaknieprawdą: formalna i faktycznanieza-leżnośćmetropoliikijowskiejodPatriarchatuMoskiewskiegojestznaczniewiększaniżkatolickiegoepiskopatunp.PolskiodStolicyApostolskiej.Nienależywięcużywaćtegookreślenia.

*

Zjednoczenie ukraińskiego prawosławia jest dziś mało prawdopodobne.UPCodrzucajakiekolwiekrozmowywtejsprawie,uznajączamożliweje-dynieprzyłączeniesięstrukturniekanonicznychdoniej,itonazasadzie

124 Biskupi Kościoła prawosławnego nie używają publicznie nazwisk i imion nadanych nachrzcie,atylkoimionmniszych.

125 LeonidKrawczukjeszczejakoszefKCKPUds.ideologicznychbliskowspółpracowałzme-tropolitąFilaretem,pozostawaliteżoniwzażyłychstosunkachosobistych.

PRA

CE

OSW

07/2013

73

pokutnej (bezmożliwości zachowania godności kościelnych).Można za-łożyć,żetostanowiskonieulegniezmianie.ZkoleiPatriarchatKijowskiproponujezjednoczenieukraińskiegoprawosławia(atakżegrekokatolicy-zmu)wokółniego,cojestniedoprzyjęcianawetdlanajbardziejskłonnychdozjednoczeniaautokefalistów.Istotnąprzeszkodą jesttuosobapatriar-chyFilareta, którynajoględniej rzeczujmującnie cieszy się szacunkiemanizaufaniem,aprzezUPCzostałpozbawionynietylkoświęceńkapłań-skich,aleistanumniszego.

Możliwość „zjednoczenia przez powrót” znaczniewzrosłaby, gdybyUPCotrzymała autokefalię. Tego jednakMoskwa uczynić nie chce, a rozłamwukraińskimprawosławiutakżejestistotnąprzeszkodą.

2.1. UkraińskiKościółPrawosławny

Ukraiński Kościół Prawosławny jest najsilniejszą organizacyjnie strukturąukraińskiegoprawosławia:manajwięcej diecezji, parafii (ponad 11 tys.), bi-skupówikapłanów.Jestonuznawanywświecieprawosławnym(atakżeprzezStolicęApostolską)zajedynyprawomocnykanonicznieKościółprawosławnyUkrainy.NaUkrainieZachodniej jest on zorganizowanywdiecezje:wołyń-ską,włodzimiersko-wołyńską(235parafii),rówieńską(280),sarneńską(270),lwowską(62parafie),iwanofrankowską(28parafii)itarnopolską(199parafii,niemalwyłączniewpowiatach,historycznienależącychdoWołynia)126.Wy-znanietomazdecydowanąprzewagęnaWołyniu,natomiastwGalicjiWschod-niejmaniewielkieznaczenie.

Oszacowanieliczbywiernychprawosławnychjestbardzotrudne,takżedlatego,żenaUkrainiewystępujegrupaosób,deklarującychsięjako„prawosławnibezosobliwegowyznania”,nieokreślających,doktórejkonkretniestrukturynale-żą,praktykującychwzależnościodsytuacjiwróżnychcerkwiach,niezwracającuwaginaichpodporządkowanie.Częśćtejkategoriitoosobywogólenieprak-tykujące.NiemniejprzytoczymytucytowanewyżejszacunkiStockiego,którypodajedlaWołynia753tys.wiernychUPC,adlaGalicji156tys.(wtym91tysięcywobwodzietarnopolskim)wobec5,9mlnwiernychnacałejUkrainie127.

126 Dladiecezjiwołyńskiej(podobniejakdlawieluinnychspozarozpatrywanegoobszaru)brakdanycholiczbieparafii.Danezarok2007,podaneprzezposzczególnediecezje,tuzahttp://uk.wikipedia.org/wiki/Єпархії_Української_Православної_Церкви, dostęp24.04.2012.

127 Stoćkyj,op. cit.,s.170–174.

PRA

CE

OSW

07/2013

74

UkraińskiKościółPrawosławnybyłzarządówLeonidaKrawczuka(1991–1994)ledwietolerowany,późniejcieszyłsięprzychylnościąwładzcentralnych(sto-sunekdoniegopogorszył sięnakrótkowpierwszymokresie prezydenturyWiktora Juszczenki).Natomiaststosunekwładz lokalnychobwodówgalicyj-skichdotegoKościołabyłipozostajezdecydowanienieprzychylny.

Kościół ten popiera państwowość ukraińską i rozwój kultury narodowej,choćjestdalekiodpoglądównacjonalistycznych,nawetwwersjiumiarko-wanej. Jego„ukraińskość” jestsilniejszanazachodzieiwcentrum,słabszanawschodzie,gdziewśródwiernychdominują rosyjskocentrycznipostko-muniści.NiektórestrukturytegoKościoła(zwłaszczaławry,wtymwołyń-ska Ławra Poczajowska) propagują poglądy wielkorosyjskie, kwestionującodrębnośćnarodu,kultury,anawetpaństwaukraińskiego.

ławry Ukrainy

Ławra toklasztorprawosławny,podporządkowanybezpośrednio zwierz-chnikowi danego Kościoła autokefalicznego lub autonomicznego (inneklasztorysąpodporządkowanelokalnymbiskupom),więcoznacznejnie-zależnościizazwyczajwielkimprestiżu.NaUkrainiesąobecnietrzyław-ry:ŁawraPeczerskawKijowie,ŁawraŚwiętogórskaZaśnięciaBogurodzi-cy(Swiato–UspienskaSwiatohirska,obwóddoniecki)iŁawraPoczajowskaZaśnięciaMatkiBożej(obwódtarnopolski),będącagłównymośrodkiemre-ligijnymWołynia.Wszystkietrzy(apoczajowskanajbardziej)sąuważanezaośrodkinurtukonserwatywnegoiprorosyjskiego;wŁawrzePoczajow-skiej jeszczeuschyłku latosiemdziesiątych jawnieczczono jakoświętegoMikołajaII,jednocześniepowielająckomunistycznąpropagandę,przedsta-wiającąJanaPawłaIIjakopodżegaczawojennego.PrzełożonytejławryjestwkonflikciezmetropolitąWołodymyrem,któryniedawnopodniósłbisku-patarnopolskiegodorangimetropolity,bywzmocnićjegopozycję.

2.2. UkraińskiKościółPrawosławny–PatriarchatKijowski

PatriarchalnyKościółkijowskijestsłabszyorganizacyjnieodUPC.Najsilniej-szyjestonnazachodzieUkrainyorazwKijowie.Kościółtenniejestuznawanyzaprawomocnykanonicznieprzez inneKościołyprawosławne.NaUkrainiejest on zorganizowanyw diecezje:wołyńską, rówieńską, tarnopolsko-krze-mieniecką (są topowiaty,historycznienależącedoWołynia), lwowską,dro-hobycko-samborską,iwanofrankowską,tarnopolsko-buczackąitarnopolsko--trembowelską.Gminyprawosławne(obu„narodowych”obediencji)skupiają

PRA

CE

OSW

07/2013

75

sięwGalicjiWschodniejgłówniewpowiatachpodkarpackich(starosambor-ski, samborski, turczański, werchowyński i kosowski), a także zachodniejczęści Lwowszczyzny (gródecki, sokalski, buski i kamionecko-buski) orazwpowiecie trembowelskimobwodu tarnopolskiego.Liczbawiernych szaco-wanajestna318tys.naWołyniui586tys.wGalicjiWschodniej(wobec1,6mlnnacałejUkrainie),aliczbawspólnotreligijnychw1996rokuwynosiławob-wodziewołyńskim135,rówieńskim181,lwowskim267,iwanofrankowskim21itarnopolskim152128.

Kościółtenkoncentrujesięwswejdziałalnościnazagadnieniachnarodowo--politycznych: głosi on, że atrybutem niepodległego państwa powinien byćniezależnyKościółnarodowy,będący(coniekiedyformułowanejestwprost)duchowymramieniemwładzyświeckiej.Ogromnąwagęprzywiązujeonteżdoużywania językaukraińskiegowpraktycekościelnej,w tymstosowanianowoczesnejukraińskiejwymowytekstówcerkiewnosłowiańskich129,eduka-cjipatriotycznejetc.PozaGalicjąWschodniąniecieszysięonpoparciemwładzregionalnych; władze centralne popierały go za prezydentury KrawczukaiwpoczątkowymokresieprezydenturyJuszczenki.

2.3. UkraińskiAutokefalicznyKościółPrawosławny

Autokefaliścisąnajsłabsząstrukturąukraińskiegoprawosławia; ichKościółtakżeniejestuznawanyzakanonicznyprzezwspólnotęprawosławną.Działa-jągłównienazachodniejUkrainie,gdziemajądiecezjerówieńsko-wołyńską,lwowską,lwowsko-samborską,iwanofrankowskąitarnopolską;liczbawspól-notreligijnychw1996rokuwynosiła8wobwodziewołyńskim,26wrówień-skim,433wlwowskim,375wiwanofrankowskimi293wtarnopolskim130.Licz-bawiernychszacowanajestna22tys.naWołyniui592wGalicjiWschodniej(wobec778tys.nacałejUkrainie)131,wydajesięjednak,żewostatnichlatachznaczna część wiernych galicyjskich przeszła do Patriarchatu Kijowskiego.Kościółtenniemaambicjipolitycznychi„państwowotwórczych”(toonebyły

128 Stoćkyj,op. cit.,s.145.Sątostatystykioficjalne;dostępudodanychpóźniejszychwrozbiciunaobwodynieudałosięuzyskać.Zinnychinformacjiwynika,żeporoku1996liczbawspól-notreligijnych(pozaUkraińskimKościołemPrawosławnym)byładośćstabilna.

129 ObowiązującenaRusiprawosławnetekstyliturgicznespisanesąwjęzykucerkiewnosło-wiańskim(starocerkiewnosłowiańskim),opartymnadialekciemacedońskimzIXwiekuzpóźniejszymimodyfikacjamiinaleciałościami.Tekstyteczytanesązgodniezfonetycznąkonwencjąodczytywaniacyrylicynadanymobszarzedialektycznym.

130 Stoćkyj,op. cit.,s.145.131 Stoćkyj,op. cit.,s.170-174.

PRA

CE

OSW

07/2013

76

jednązgłównychprzyczynrozłamuz1992roku),ajegopatriotycznaorientacjawolnajestodelementównacjonalistycznych,silnychwkaznodziejstwie„pa-triarchalistów”.Niemateżonazwiązkówzwładzamiświeckimi.

*

Rozłam w ukraińskim prawosławiu zburzył na kilka lat pokój religijny naWołyniu,gdziedochodziłodokonfliktówzwiązanychzzagarnianiemcerkwiprzez„patriarchalistów”przyczynnympoparciumilicjiibojówekUNSO(or-ganizacjatabyławówczasściślezwiązanazPatriarchatemKijowskim).Póź-niejkonfliktyteucichły,jednakwwielumiejscowościachproblemwspółżyciadwóchlubtrzechwspólnotprawosławnychniezostałrozwiązany.Konfliktyoużytkowanieświątyńumocniłyrolęadministracjipaństwowejjakoarbitrawsporachwyznaniowych.Późniejszyrozwójbudownictwacerkiewnegowy-gasiłwiększośćznierozwiązanychsporów.

WGalicjiWschodniejwiększośćsporówoużytkowaniecerkwiprzezpodzie-lonąwspólnotęmiałamiejscewcześniejibyłarozwiązywanabezużyciasiły,jednaktakżezzaangażowaniemwładzlokalnych.Tupolubownymrozwiąza-niomsłużyłamożliwośćprzekazywaniawspólnotomgrekokatolickimkościo-łówrzymskokatolickich,sekularyzowanychprzezwładzesowieckie.Wywo-ływałotozkoleizatargizewspólnotamirzymskokatolickimi,domagającymisięzwrotuświątyń. I tu sytuację rozwiązałboombudownictwasakralnego.WszystkiekonkurencyjnestrukturyKościołaprawosławnegoprzeciwstawia-jąsięrozwojowikatolicyzmu(bardziejgreckiegoniżrzymskiego)inegatyw-nieodnosząsiędowprowadzaniadoliturgiirzymskokatolickiejjęzykaukra-ińskiegoirosyjskiego.

Sytuacja prawosławia na zachodzie Ukrainy ustabilizowała się: nie należyoczekiwaćpoważniejszychkonfliktówanizbiorowychkonwersji.Natomiastmożnazałożyć, że „nieostraprzynależność” i poczucie związkuzprawosła-wiemwogóle,aniekonkretnąstrukturą,będziesięutrzymywać.

3. kościół rzymskokatolicki

KościółrzymskokatolickinaUkrainieodzyskałstrukturędiecezjalnąwroku1991;terytoriumjejobwodówzachodnichwchodziwskładarchidiecezjilwow-skiej (271 parafii łącznie z obwodem czerniowieckim) oraz diecezji łuckiej(36parafii).Liczbawiernych jest szacowanabardzoróżnie,nawetnaponadmilionwiernych: cytowany tu szacunekmówi o 395 tys. na całej Ukrainie,

PRA

CE

OSW

07/2013

77

wtym39tys.wGalicjiWschodnieji5,5tys.naWołyniu132,wedługKościołajestichodpowiednio 154 tys. (łączniezBukowiną) i 30 tysięcy133.GroswiernychrzymskokatolickichnaUkrainiestanowiąPolacy,resztatoWęgrzyiznaczniemniejliczniSłowacy,CzesiiNiemcy;naWołyniuiwGalicjiWschodniej–nie-malwyłączniePolacy.Znacznaczęśćkatolików-Polaków jestgłębokowyna-rodowiona,wprzypadkumłodszychpokoleńnależałobyczęstomówićjużnieonarodowości,aopochodzeniupolskim.Bardzodużaichczęśćtoczłonkowierodzinmieszanych.ZagadkąpozostajeliczbaUkraińców,którzywczasieprze-śladowańgrekokatolicyzmuprzeszlinaobrządekłacińskiipozostaliprzynimpo1989roku,atakżerdzennychUkraińcówiRosjan,przechodzącychnakato-licyzmobrządkułacińskiegoporoku1991.

StosunekwładzlokalnychzachodniejUkrainydoodradzaniasięKościołarzym-skokatolickiegobyłpoczątkowozdecydowanieniechętny,awGalicjiWschod-niej – wrogi. Wynikało to z lęku przed odradzaniem się polskości, a nawetpolskimirewindykacjamiterytorialnymi.Odpoczątkuteżwładzelokalneob-wodówWołyniabyłyprzychylniejnastawionedokatolicyzmuniżgalicyjskie:niemalwszystkieobiektysakralne,odzyskaneprzezKościółrzymskiwGalicjiWschodniejzostałyprzekazanejeszczeprzezwładzekomunistyczne(przedro-kiem1990),gdynaWołyniuwieleznichzwróciływładzeniepodległejUkrainy.

Jednymzpowodówniechętnegostosunkuwładzukraińskich(zwłaszczagali-cyjskich)byłfakt,żepoczątkowoznacznąwiększośćkapłanówrzymskokato-lickichstanowiliobywatelepolscy,prowadzącyakcjęrepolonizacjiwiernych,a także przyciągający do Kościoła bezwyznaniowych Ukraińców. Wywoły-wało to sprzeciw ukraińskich środowisk narodowo-demokratycznych i na-cjonalistycznych.Zdrugiej stronywprowadzaniepodnaciskiemtakStolicyApostolskiej,jakteżbieżącychpotrzebduszpasterskichdoliturgiiiurzędowa-niajęzykaukraińskiegoirosyjskiegopowodowałoprotestyczęściwiernych,atakżepolskichśrodowisk„kresowiackich”zjednej,aKościołówwschodnichzdrugiej strony.PierwsizarzucaliKościołowiświadomedążeniedodepolo-nizacjiukraińskichkatolików,drudzy–prozelityzm,dążeniedoodbieraniawiernychKościoławschodniego.

Z czasem sytuacja zaczęła się zmieniać. Uruchomienie ukraińskich semi-nariów sprawiło, że udział księży obywateli RP wśród ukraińskiego kleru

132 Stoćkyj,op. cit.,s.170–174.133 www.rkc.lviv.ua/index.php?option=com_content&view=article&id=174&Itemid=2&lan-

g=pl,dostęp24.04.2012.

PRA

CE

OSW

07/2013

78

rzymskokatolickiego wydatnie spadł, pojawiła się też nowa linia podziału:teraz to ci ostatniuchodzą zanastawionychbardziej otwarcie (byćmoże tokwestiazmianypolitykiEpiskopatuPolski), zaśksiężarodzimi,wywodzącysięzukraińskiejspołecznościpolskiejsąbardziej„narodowi”.Wielelokalnychkonfliktówzostałorozwiązanych,awładzelokalneprzywiązujądziśznaczniemniejsząwagędozagadnieńreligijnychniżwpołowielatdziewięćdziesiątych.Kościół rzymskokatolicki pozostanie naUkrainiewyznaniemmniejszościo-wym,choćwzwiązkuzukrainizacjąobrządkumożezczasemprzestaćbyćwyznaniemgłówniemniejszościnarodowych.

4. Inne wyznania

NaUkrainiezarejestrowanoogółem72Kościołyizwiązkiwyznaniowe134.Oprócznichjestconajmniejkilkanaściezwiązkówwyznaniowych,niezgłaszającychsiędopaństwowegorejestru. Jestwśródnich7prawosławnych,2staroobrzę-dowe,3katolickie135,28ewangelickich(wtym5baptystowskichi9pentekostal-nych),8innychchrześcijańskich(główniesektprawosławnych),3mozaistycz-ne,3muzułmańskie,11religiiwschodnichisynkretycznych,4rodzimowiercze(neopogańskie)i3inne(scjentolodzy,mormoniikaraimi).WiększośćznichniemawyznawcównaUkrainieZachodniej.

Wedługcytowanego juższacunku liczbawiernychprotestanckich to80 tys.naWołyniui62tys.wGalicjiWschodniej(wobec827tys.nacałej136Ukrainie).NaWołyniu (liczniejw obwodzie rówieńskim niżwołyńskim) są to przedewszystkim zielonoświątkowcy, dziś przeważający nad baptystami (międzyzgromadzeniami tych wyznań często dochodzi do przepływu wiernych).WGalicjiWschodniejdominująświadkowieJehowy,którychliczba,zważyw-szydynamizmmisyjnytegowyznania,jestdziśzpewnościąznaczniewyższa.

Wartozwrócićuwagęnarodzimowierców,którzy,choćnieliczni,majądużewpływywśródkontestacyjnienastawionychśrodowiskmłodegopokolenia,sąjednoznacznienacjonalistyczne(odtradycyjnegoukraińskiegonacjonalizmudzielijeradykalneodrzuceniechrześcijaństwa),aczęstoantysemickieirasi-stowskie.Mogąoneinicjowaćaktyprzemocy(głównyztychzwiązków,RUN-Wira,powołałwłasnąorganizacjękozacką,tj.sportowo-paramilitarną).

134 Stoćkyj,op. cit.,s.111–114(takżedalszedanewtymakapicie).Sątodanez1988roku;obecnieichliczbajestzapewneniecowyższa,jednakprzyrostdotyczywyznańmarginalnych.

135 OpróczomówionychwyżejnielicznyOrmiańskiKościółKatolicki.136 Stoćkyj,op. cit.,s.170–174.

PRA

CE

OSW

07/2013

79

VIII. polacy na zachodnIej UkraInIe

WiększośćukraińskichPolakówmieszkawobwodachżytomierskim,chmiel-nickimiwinnickim,jednakPolacyGalicjiWschodniejiWołyniawznaczniewyższym stopniu zachowali świadomość narodową, znajomość języka pol-skiegoiwięźzPolskąjakoMacierzą.Większośćznichwywodzisięodprzed-wojennychmieszkańcówtychregionów,częśćjednaknapłynęładoośrodkówmiejskichzachodniejUkrainyzobwodówcentralnych.

Zgodniezdanymispisupowszechnegoz2001rokunaUkrainienarodowośćpolskązadeklarowało144,1tys.osób(wobec219,2tys.wroku1989i170tys.podkoniec1946roku137),wtymwGalicjiWschodniej24,5tys.(37,0tys.w1989),anaWołyniu2,7tys.(ok.4tys.).Liczbytenależyuznaćzaznacznie,możenawetdwukrotniezaniżone138(por.przytoczonewyżejszacunkikatolikówobrządkurzymskiego).ZdrugiejstronyobywatelomUkrainywydanodotychczasoko-ło46tys.KartPolaka139.Jednakspadekliczbyosób,poczuwającychsiędopol-skościnaUkrainiejestniewątpliwy,askładająsięnańgłówniedwaczynniki:wymieranienajstarszegopokoleniaorazemigracjadoPolski(trzeciczynnik,odrzucaniepolskiegopochodzeniajakowyznacznikaświadomościnarodowejw naszym regionie prawie nie występuje). Pozwala to przewidywać dalszyspadekliczbyPolakównaUkrainieorazosłabieniepotencjałuintelektualnegomniejszości,gdyżwiększośćjejczłonków,studiującychwPolsce,naUkrainęjużniewraca.

PolacyzachodniejUkrainycharakteryzująsięwyższą,niżcizobwodówcen-tralnych,samoidentyfikacjąjęzykową,deklarując,żejęzykpolskijestichję-zykiemojczystym(niezależnieodstopniajegoznajomości)140.Jednaktakżetu

137 Hryciuk,op.cit.,s.332.138 Dane spisowe dotyczące liczebności mniejszości (narodowych, etnicznych, religijnych

ijęzykowych),zwłaszczatraktowanychprzezpaństwoznieufnościąi/lubwobecpaństwanieufnych, zawsze są zaniżone ze względu na ukrywanie przez spisywanych tożsamo-ścimniejszościowej.Zdrugiej stronypodawaneczasem (np.w:http://kresy24.pl/21959/,dostęp7.12.2012)szacunkiliczbyPolakównaUkrainiesięgające2mln,anawetwięcej,sąoderwaneodrzeczywistości; takamożebyćconajwyżej liczbaosóboodległympolskimpochodzeniu.

139 http://zik.ua/pl/print/2013/02/19/394461,dostęp21.02.2013.Brakdanych,jakaczęśćwyda-nychkartprzypadłaPolakomzzachodnichobwodówUkrainy.

140 Pojęcie języka ojczystego na obszarze postsowieckim rozumiane jest nieco inaczej niżwPolsce.Zob.TadeuszA.Olszański,ProblemjęzykowynaUkrainie...,op. cit.,s.14–15.

PRA

CE

OSW

07/2013

80

cizPolaków,którzypodczasspisuz1989roku(późniejszymidanymiwtymzakresieniedysponujemy)uznawalizaojczystyinnyjęzykniżpolski,zdecy-dowanieczęściejdeklarowaliukraińskiniżrosyjski141.ZdrugiejjednakstronyczęśćPolakówlwowskich(zapewnegłówniez„przedwojennych”rodzinlwow-skich)chętniejposługujesięwobiegupublicznymrosyjskimniżukraińskim.

Polacy na Ukrainie mieszkają w rozproszeniu, będąc w mniejszości takżewposzczególnychmiasteczkachiwsiach.Miejscowościzwiększościąpolskązdarzająsięsporadycznie igłówniewobwodzieżytomierskim,choćwedługPolakówzeStrzelczyskwpowieciemościskimjesttomiejscowośćczystopol-ska142,awedługprezesaFederacjiOrganizacjiPolskichnaUkrainiewokolicachMościskjestokołodziesięciuwsi,gdzieliczbaPolakówzbliżasiędopołowy143.WdwóchgłównychskupiskachPolakównaUkrainie,Lwowie(6,8tys.) iKi-jowie(6,9tys.)stanowiąoninieznacznyułamekludności.Sprawiatozjednejstrony,żemniejszośćpolskaniejestznaczącymelektoratemanigrupąnaci-sku,cosprzyja lekceważeniu jejpotrzebprzezwładze lokalne,zdrugiejzaśstrony–żemniejszośćpolskaniemożestaćsięnaUkrainienawetlokalnąsiłąpolityczną,dziękiczemuniejestwplątywanawrozgrywkipolityczneaniniejest traktowanaprzezwładze jakozagrożenie (tak jakmniejszośćpolskanaLitwieprzezwładzelitewskie).Jednocześniesłabośćfinansowaśrodowiskpol-skich,wwiększościwiejskichimałomiasteczkowychuzależniaichaktywnośćodwsparciafinansowegozestronystrukturpaństwapolskiegolubKościołarzymskokatolickiego(władzeUkrainypraktycznieniewspierająaktywnościmniejszościnarodowychopróczfinansowaniapłacnauczycielijęzykapolskie-gowszkołachpaństwowych).

DużaczęśćPolakówzzachodniejUkrainy(zwłaszczazeLwowaiznajstarsze-gopokolenia)podchodziconajmniejzdystansemdopaństwaukraińskiego,wczymjestumacnianiaprzezpostendeckieśrodowiskaiorganizacjezPolski.Poczęściwynikatozżywionychwlatach1989–1991nadzieinapowrótLwowa

141 Wobwodzie lwowskim12,8tys.Polakówzadeklarowało językpolski, 12,1 tys.ukraiński,1,9rosyjski,wtarnopolskim24,6tys.zadeklarowałopolski,2tys.ukraiński,niktniepodałrosyjskiego,dlapozostałychobwodówdanychnieopublikowano.Dlaporównaniawobwo-dziewinnickim językpolskizadeklarowało0,5 tys.Polaków,ukraiński6,6 tys., rosyjski1,2tys.,awżytomierskimodpowiednio1,1tys.,62,4tys.i5,8tys.Za:NacyonalnyjsostawnasielenijaSSSRpodannymwsiesojuznojpieriepisinasielenija1989,Moskwa1991.

142 http://polskieszkoly.nakresach.pl/strzelczyska,dostęp3.07.2012.143 Za:PiotrKościński,TatianaSerwetnyk,PopolskunaUkrainie,Rzeczpospolita,24.09.2012.

PRA

CE

OSW

07/2013

81

doPolski,poczęści–zpamięcizbrodniukraińskiegoruchunacjonalistycznegozlatczterdziestychilękuprzed„banderowskąrecydywą”,poczęściwreszcie–zpoczucialekceważeniazarównoprzezwładzeUkrainy,jakiPolski(niemalwszyscydziałaczemniejszościowioceniajązaangażowaniepaństwapolskiegonarzeczmniejszościpolskiej,organizacyjno-polityczne,jakifinansowe,jakodaleceniewystarczające).JednakdlaniektórychśrodowiskiorganizacjibrakoczekiwanejpomocyPolskistajesięalibidlabierności.

Głównym ośrodkiem polskiego życia narodowego na zachodniej UkrainiejestLwów,gdziewiększośćPolakówstanowiąmigrancizterenówwiejskichz okresu powojennego i ich potomkowie.Od lat pięćdziesiątych działają tudwieszkołyzdodatkowymnauczaniemjęzykapolskiegooraz(zprzerwami)polskiteatr.W1988rokupowstałoweLwowieTowarzystwoKulturyPolskiejZiemi Lwowskiej, pierwsza organizacja mniejszości polskiej na Ukrainie,obecnie liczące21oddziałów144,późniejzaś–FederacjaOrganizacjiPolskichnaUkrainie,organizacjaocharakterzefederacyjnym,wskładktórejwcho-dzą 134 organizacjemniejszości polskiej liczące łącznie 18 tys. członków145,główniezzachodniejUkrainy(oficjalnąsiedzibąFederacjijestKijów,faktycz-nąLwów).TKPZLdominujewobwodzielwowskim,leczniedziaławpozosta-łychobwodachzachodniejUkrainy.PozostajeonopozastrukturąFederacji,awedługdostępnychinformacjikierownictwaobuorganizacjisąodlatskłó-cone.Zbardzolicznych,alenaogółsłabychorganizacyjnietowarzystwikółpolskichnazachodzieUkrainywartoosobnowymienićliczące500członkówPolskieTowarzystwoKulturalno-OświatoweObwoduTarnopolskiegoiTowa-rzystwoOdrodzeniaKulturyPolskiejim.JuliuszaSłowackiegowKrzemień-cu, niezbyt liczne, ale ważne lwowskie Towarzystwo Opieki nad GrobamiWojskowymi, a takżeharcerstwoorazdziałającąpodpatronatemarchidie-cezjilwowskiejRodzinęRodzin.Ważnąformąpolskiegożycianarodowegosąparafierzymskokatolickie,przyktórychdziałająlicznegrupyformacyjne,ze-społyśpiewaczeetc.Wwieluparafiachprowadzonesąteższkołyniedzielnejęzykaikulturypolskiej.

144 WBorysławiu,Chodorowie,Czerwonohradzie,Dobromilu,Drohobyczu,Jaworowie,Łano-wicach,Mościskach,Pnikucie,RawieRuskiej,Samborze,SudowejWiszni,Sąsiadowicach,Siemianówce,Stryju,Szczyrcu,Trzciańcu,WielkichMostach,Złoczowie,ŻółkwiiŻyda-czowie;licząoneod1450członków(Mościska)do50(Chodorów);wsumieczłonkamiTowa-rzystwapozaLwowemjest9380osób.

145 Zob.http://kresy24.pl/21947,dostęp7.12.2012.

PRA

CE

OSW

07/2013

82

Głównym problemem szkolnictwa polskiego (tj. szkół ogólnokształcącychzpolskimjęzykiemwykładowymorazzajęćfakultatywnychzjęzykaikultu-rypolskiejwinnychszkołach)jestbrakdostatecznielicznejifachowejkadrynauczycielskiej oraz jej starzenie się.ObecniewGalicjiWschodniej działajączterytakieszkoły(dwieweLwowieidwiewpowieciemościskim),naWoły-niubrakichzewzględóworganizacyjnych(bardzomałaliczebnośćiwielkierozproszenieludnościpolskiej).WDrohobyczudziałaCentrumMetodyczno--KoordynacyjneNauczaniaJęzykaiKulturyPolskiej,prowadzoneprzezZjed-noczenieNauczycielstwaPolskiegonaUkrainie,dysponująceraptemtrzemaetatami.Utrzymanieobecnegopoziomunauczaniajęzykapolskiegojestmoż-liwegłówniedziękipomocywładzRP.

NaUkrainieukazujesięszeregtytułówprasowychwjęzykupolskim,wszyst-kie(opróczkościelnych)finansowanesąprzezWspólnotęPolskąlubFundacjęPomocPolakomnaWschodzie.Najważniejszetytułytowychodzącawlatach1990–2012Gazeta Lwowska(organTKPZL),wychodzącyod2007rokuKurier Ga-licyjski,związanyzFederacjąorazwydawaneprzezrzymskokatolickąparafięwOstroguod1994rokuWołanie z Wołynia.Oboknichdziałająpolskierozgło-śnieradioweweLwowieiIwanofrankowsku,emitującepokilkagodzinpro-gramutygodniowo.IstnienietychmediówjestobecniezagrożonewzwiązkuzezmianamiworganizacjipomocyRPdlaPolakównaWschodzie.

Stosunekwładzlokalnychdomniejszościpolskiejmożnaokreślićjakoobojęt-ny:naogółignorująoneichpotrzeby,aleteżichdziałalność,nieusiłującwniąingerować.WpierwszymdziesięcioleciuniepodległościwładzetepoświęcaływielenieżyczliwejuwagidziałalnościKościołarzymskokatolickiego,późniejitozainteresowanieustało.Jednakwniektórychmiejscowościachwciążniezostałyrozwiązanesporymiędzyorganizacjamipolskimia lokalnąadmini-stracją, przede wszystkim o rewindykacje dawnych kościołów katolickich.WyjątkiemjestLwów,któregowładzeiznacznaczęśćelit(zwyjątkiemmeraSadowego)jestnieprzychylnienastawionanietyledolwowskichPolaków,iledoprzypominaniaopolskichtradycjachmiastaipolskichupamiętnieńnajegoterenie.Odbijasiętojednaknegatywnienaichstosunkudopostulatóworga-nizacjimniejszościpolskiej.

Najpoważniejszyinajgłośniejszyztoczącychsięjestspórokościółśw.MariiMagdalenywe Lwowie, odebranywiernymdopierow 1962 roku,wykorzy-stywanyjakosalakoncertowaidoraźnieudostępnianyKościołowi.Spórtenzaostrzafakt,żemimolicznychstarańwładzeLwowaniezwróciłydotych-czasKościołowirzymskokatolickiemużadnejzkilkudziesięciuposiadanych

PRA

CE

OSW

07/2013

83

przezeń w 1939 roku świątyń, a wiele z nich, także o symbolicznym zna-czeniu,przekazanoKościołowigreckokatolickiemu146, zaś rzymscykatolicywciąż są gospodarzami tylkowkościołachpozostawionych imprzez reżimsowiecki–katedrzełacińskiejikościeleśw.AntoniegonaŁyczakowie.WpływKościołagreckokatolickiegonakolejnenegatywnedecyzjewtejsprawiejestniewątpliwy.WsprawietejwielokrotnieinterweniowałajużdyplomacjaRP,dotądbezskutku.

146 Np.neogotyckikościółśw.Elżbietyczybezcennykościółpobernardyński,wktórym,jakpisałSienkiewicz,w1648rokuzgromadziłosię„półRzeczypospolitej”.

PRA

CE

OSW

07/2013

84

IX. rosjanIe I Inne mnIejszoścI narodoWe

Mniejszośćrosyjskatoniemalwyłączniemieszkańcymiast,imigrancizostat-niegopółwiecza.Zgodniezdanymiostatniegospisupowszechnegojestichtu186,9tys. (131,7 tys.wGalicjiWschodniej i55,2 tys.naWołyniu)wobec379,2tys.w1989roku(odpowiednio278,7i100,5tys.).Takdramatycznegospadkuliczbydeklaracjinarodowościrosyjskiejniedasięwyjaśnićemigracją(odpływRosjan i członków innych narodowości ZSRR był niezbyt wielki, znaczniemniejszyniżoczekiwanowroku1991),musiałatumiećmiejscemasowazmia-na deklarowanej narodowości zarówno przez Ukraińców, którzy poprzed-niozmotywacjioportunistycznejpodawalinarodowośćrosyjską,jakiprzezczłonkówmieszanychrodzinorazosobybezwyraźnejświadomościnarodo-wej,terazdeklarującychnarodowośćukraińską,takżepoczęścizmotywówoportunistycznych.Zatemwspisiez 1989roku liczebnośćRosjan (członkównarodu „państwowego”, którzynigdzienieuznawali się zamniejszość) byławyraźniezawyżona,alewspisiezroku2001możebyćzaniżona,choćwstop-niudalekomniejszymniżPolaków.

GłównymskupiskiemRosjanjestLwów(64,6tys.wedługspisu,8,7%ludnościmiasta),pozatymmieszkająonigłówniewośrodkachprzemysłowych.Spo-rymskupiskiemrosyjskimjestteżTruskawiec.Częśćmłodegopokoleniaule-głajeszczewlatachosiemdziesiątychukrainizacji,tymłatwiejszej,żeznacznaczęśćichrodzicówniemiaławyraźnejrosyjskiejtożsamościetniczno-kultu-rowej, a jedynie sowiecką tożsamość państwowo-kulturową,wyrażającą sięwrosyjskimjakojęzykupaństwa.WGalicjiWschodniej(alenienaWołyniu)możnamówićodyskryminacjispołecznościrosyjskojęzycznejzniemalzupeł-nymwyeliminowaniemjęzykarosyjskiegozeszkół(takżejakoprzedmiotu);wcałymregionieprzetrwałododziśzaledwie9 szkółz rosyjskim językiemwykładowym,wtymweLwowie5147.Jednakjęzykrosyjskijestwdalszymcią-gu powszechnie rozumiany, a wśródmłodego pokolenia i niższychwarstwspołecznych,przynajmniejwmiastach,zakresposługiwaniasięrosyjskimporoku2000wwidocznysposóbrośnie148.

W regionie bez przeszkód działają liczne stowarzyszeniamniejszości rosyj-skiej, sfederowane w Kongres Wspólnot Rosyjskich Zachodnich Obwodów

147 DmitrijKorolow,RusskajaszkoławeLwowie,http//2000.net.ua/2000/aspekty/obrazova-nie/75281,dostęp5.09.2012.

148 ZjawiskotodałoasumptdooszacowaniaogólnejliczbyrosyjskojęzycznychmieszkańcówLwowana100tys.,Korolow,op. cit.

PRA

CE

OSW

07/2013

85

Ukrainy.Organizacjata,wspieranazMoskwy,mawyraźnienacjonalistycznenastawienie.Ukazujesięteżkilkatytułówprasy„mniejszościowej”oniskimpoziomieiniewielkimznaczeniudlażyciamniejszościwobecniemalnieogra-niczonegodostępudoprasyukraińskiej,wydawanejwjęzykurosyjskim.Tak-żeszkołyrosyjskiesąobficiewspieranezFederacjiRosyjskiej,copozwoliłonp.zapewnićlwowskiejszkolenr45statusjednejznajlepszychwmieście149.Jed-nak,inaczejniżwprzypadkuPolakówiinnychmniejszości,ludnośćrosyjskawwiększościdystansujesięodorganizacjimniejszościowych,cozkoleispra-wia,żedziałalnośćtychostatnichjestlekceważonaprzezwładzelokalneiniepowodujepoważniejszychkonfliktów.SytuacjaRosjanzzachodniejUkrainyjestnatomiastczęstowykorzystywanaprzezkijowskichidonieckichpolity-kówjakouzasadnieniekoniecznościzwiększeniaformalnejrolijęzykarosyj-skiegowżyciuspołecznymUkrainy.

*

Pozostałemniejszościnarodowesąnieliczneimałoaktywne,aichdziałalnośćnienapotykaprzeszkód. Jedynewiększegrupy toBiałorusini (według spisuz2010roku15tys.naWołyniu)orazŻydzi(wedługspisuz2010roku3,4tys.),wznakomitejwiększościpowojenniprzybyszezinnychregionówZSRRiichpotomkowie.OprócznichnaWołyniuwciążmieszkagarstkapotomkówkolo-nistówczeskichzXIXwieku,prawdopodobniegłębokozukrainizowanych150,awGalicjiWschodniejmieszkapewnaliczbaRomów,wwiększościnieuchwy-conych przez spis, gdyż deklarujących inne narodowości. Działają towarzy-stwaniemieckie,czeskieisłowackie,odradzasiężydowskieżyciereligijne(je-dynaczynnasynagogaznajdujesięweLwowie)151.BiałorusiniiRomowiejakowspólnotynieprzejawiająprawieżadnejaktywnościspołecznej.

149 Korolow,op. cit.150 PoIIwojnieświatowejmiałymiejscedwiefalerepatriacjiukraińskichCzechówiSłowaków:

pierwszawlatachczterdziestych,druga–osiemdziesiątych,pokatastrofieczarnobylskiej.151 Możnazałożyć,żeliczbaŻydówwregionie(głównieweLwowieiniektórychinnychmia-

stach) jestwyższaniżdeklarującychnarodowośćżydowską,nie tylkozewzględunaza-tajanienarodowościprzy spisie, ale teżdlatego, że znacznaczęśćŻydówsowieckichnietraktowałaswejżydowskiejtożsamościjakonarodowej.

PRA

CE

OSW

07/2013

86

X. lWóW I Idea separaTyzmU GalIcyjskIeGo

Lwów,niegdyśstolicawojewództwaruskiegoiKrólestwaGalicjiiLodomerii,poroku1919miastoprowincjonalne,stałsięwokresiemiędzywojennym„stolicą”ukraińskiego ruchunarodowego.Taką rolę zachował teżwUkraińskiej SRR,zdobywającmiano„najbardziejukraińskiegozukraińskichmiast”.Wtymsa-mymczasiestałsięsilnymośrodkiemprzemysłowym,zachowującrangęjedne-gozważniejszychośrodkówakademickichUkrainy.Podkonieclatosiemdziesią-tychLwówprzodowałwwalceoniepodległość.Jednakniepodległośćprzyniosłamiastugłębokiupadek–dezindustrializację,odpływelitdoKijowa,marginali-zacjęiprowincjonalizacjęmiasta.Wniegdyśrobotniczo-inteligenckimmieściegłównymiprzedsiębiorstwamistałysięwielkiebazary.Zdawnychtytułówdochwałypozostałtylkojeden–„najbardziejzabytkowegomiastaUkrainy”.Itegoatutumiastojednakdługoniepotrafiłowykorzystać:przezwielelatwiększośćprzybywających tu turystów stanowiły „sentymentalne” wycieczki polskie,którychobecność (a często też lekceważenieukraińskiego charakteruwspół-czesnegoLwowa)pogłębiałyfrustracjęlwowskichelit.

LwówjestsiódmymmiastemUkrainycodoliczbyludności;wedługspisuz1989rokuliczył815tys.mieszkańców,wedługspisuzroku2001–758tys.,wedługszacunkunaluty2012roku–758tys.,wedługpowszechnegoprzekonania–odok.dwudziestulatniecoponadmilion.ZgodniezdanymispisowymiUkraińcystanowią88,1%mieszkańcówmiasta,Rosjanie8,9%,Polacy0,9%,Białorusini0,4%,Żydzi0,3%,Ormianie0,1%,resztaprzypadanaczłonkówinnychnaro-dowości.Wedługbadańsocjologicznych85% lwowiandeklarujenarodowośćukraińską,a12%rosyjską152;79%znichposługujesięwżyciuprywatnymjęzy-kiemukraińskim,a20%–rosyjskim;45%deklarujeprzynależnośćdoKościołagreckokatolickiego,31%–UkraińskiegoKościołaPrawosławnegoPatriarchatuKijowskiego, 5% – Ukraińskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego,3%–UkraińskiegoKościołaPrawosławnego,3%–innychwyznańchrześcijań-skich(wtymKościołarzymskokatolickiego),0,5%zadeklarowałoateizm,12%odmówiłoodpowiedzinatopytanie153.

152 Zestawienie danych spisowych i wyników badania socjologicznego, przeprowadzonegowpodobnymokresiepotwierdzawskazanewyżejzaniżenieliczbyczłonkówmniejszościwspisachpowszechnych.

153 AndrijSadowyj,NasełenniaLwowawdzerkaliopytuwanniahromadśkojidumky(hrudeń2002roku),www.ji.lviv.ua/n23texts/sadovyj.htm,dostęp3.07.2012.Artykuł referujewy-nikiobszernychbadań,przeprowadzonychprzezInstytutRozwojuMiasta.Wydajesię,żebadanietozaniżatakliczbęniewierzących,jakiczłonków„nowych”wyznań,zwłaszczaświadkówJehowy.

PRA

CE

OSW

07/2013

87

WwynikuniemalcałkowitejwymianyludnościwlatachczterdziestychLwówstałsiępodwzględemspołecznymnowymmiastemwstarychmurach.Jednakpierwszafalanowychmieszkańców,UkraińcówzewschodniejUkrainy,Ro-sjaniŻydówwspółistniaławmieściezestopniowowysiedlanymiPolakami,częstowynajmującpokojew ichmieszkaniach iprzejmującodnich– jak tookreśliła lwowskabadaczka–„lwowskąbajkę”,apotemtakże–mieszkania,meble,pozostawionebibliotekiibibeloty,nośniki„zachodniej”kultury154.ZaśwśródPolaków,którzypozostaliweLwowiepowysiedleniach,bylilicznido-zorcydomów,będącyjednązpodstawdawnegoładumiejskiego155.

WpóźniejszymokresieLwów„zalała”falawychodźcówzzachodnioukraińskichwsi,uciekającychprzednędzą,jakągalicyjskiejwsiprzyniosłakolektywizacja.Cizwiększymtrudemadaptowalisiędożyciamiejskiego,poczęściprzejmującwzorce,przechowaneprzezimigrantów„pierwszejfali”,poczęści–odrzucającje156.NadalteżLwówcharakteryzowałsięwielkąpłynnościąludności:spispo-wszechnyz1979rokuwykazał,żetylko8,9%ludnościmiastobwodulwowskiegomieszkałownichconajmniej25 lat, tj.od 1954roku157;zważywszy jednak,żewtymokresiemiałmiejsceszybkiprzyrostludnościmniejszychmiastobwodu,wskaźniktendlaLwowamożnabezobawybłędupodwoić.

Jedną z cech utrwalających szczególny charakter Lwowaw ramach sowiec-kiejUkrainybyła„bliskośćEuropy”.WyrażałasięonajużwwyraźnieobcymdlaUkraińcazewschodukształciesamegomiasta,nietylkojegozabytkowejczęści(Lwówjestnajgęściejzabudowanym,więcnajbardziej„miejskim”mia-stemUkrainy),aleiwznaczniewiększejniżgdzieindziejdostępnościkulturypolskiej,któraprzezdziesięcioleciabyładlaelitukraińskich(iinnychsowiec-kich)głównymźródłemdostępudokulturyświataniekomunistycznego.

Po dziesięcioleciach okazało się, że to te rosyjskojęzyczne środowiska (takimigrancizlatczterdziestych,jakipóźniejsi)bardziejidentyfikująsięzmia-stem,niemającsilnychzwiązkówzokolicznymiwsiami.Nieoznaczatojed-nakprzewagipolitycznejopcji„prozachodniej”;znacznaczęśćtychśrodowiskto ludzie o świadomości komunistycznej. Ich udział wzrósł pod koniec lat

154 Ważnymelementemtejkulturybyłobyczajpicia(iparzenia)kawy,wcześniejwRosjiinawschodniejUkrainieprawienieznany.

155 Bodnar,op. cit.156 SzerokoomawiatentematAleksandraMatiuchinaw:AleksandraMatyukhina,Wsowiec-

kimLwowie.Życiecodziennemiastawlatach1944–1990,Kraków2000.157 Matyukchina,op. cit.,s.150.

PRA

CE

OSW

07/2013

88

dziewięćdziesiątych,gdyLwówopuściładużagrupamłodych, liberalniena-stawionychRosjanirosyjskojęzycznychŻydów,emigrującychgłówniedoNie-mieciUSA.Zdrugiejstronyznacznaczęśćtychśrodowisk(zwłaszczadrugieitrzeciepokolenie)uległaprzedrokiem1991żywiołowejukrainizacji.

Niepodległośćprzyniosłaodwrócenietegoprocesu.Jużpodkonieclatdziewięć-dziesiątychna ulicach Lwowawyraźniewięcej słyszało się rosyjskiego, poja-wił się teżprzedtemnieznany tamsurżyk158.Wynikało to zprzewagi rynko-wejrosyjskojęzycznych,aczęsto–pochodzącychzRosjidziełkulturymasowej(popkultury).Wefekcieposługiwaniesięzdegradowanymrosyjskimstałosię„trendy”.Późniejwzrostzainteresowaniaregionemprzedsiębiorcówzewschod-niejUkrainyprzyniósłcorazliczniejszesytuacje,gdypracodawcaoczekiwałodpracownikówmówieniaporosyjsku,nacoci–wdużejmierzeniedawniprzyby-szezewsiimiasteczek,pragnącyzawszelkącenęutrzymaćpracę–godzilisię.

Jednocześnienastąpiłykolejnemigracje.Licznipolitycy,dziennikarze,intelek-tualiściiartyści,aleteżurzędnicyprzenosilisiędostołecznegoKijowa.ZdrugiejstronydourzędówisłużbpaństwowychLwowaKijówkierowałnowekadry,lu-dziczęstorosyjskojęzycznychiwnoszącychtupostsowieckąarogancjęwładzy,aczęstopogardędlazacofanegogospodarczo,ubogiegoregionu.

Towłaśniedziecitej„nowejnomenklatury”byłysprawcaminajgroźniejszegoincydentuwniepodległymLwowie.Wczerwcu2000rokulwowskikompozy-torIhorBiłozir,któryśpiewałwkawiarniukraińskiepiosenki,zostałpobityprzezdwóchrosyjskojęzycznychchuliganów(jedenznichbyłsynemwyso-kiejrangifunkcjonariuszalwowskiejmilicji)izmarłwszpitalu.Wywołałotokrótkierozruchy,podczasktórychtłumzdemolowałkilkaogródkówkawiar-nianych.Dalsząkonsekwencjątegowydarzeniabyłypróbyadministracyjnegoregulowania„kulturyakustycznejmiasta”, tj.ograniczeniaemisjirosyjskiejmuzykipopularnejwmiejscachpublicznych,atakżezauważalnywzrostpo-pularnościsocjalnacjonalistów.

*

Poczucie degradacji i marginalizacji Lwowa, a także pogłębiająca się cen-tralizacja Ukrainy zrodziła we Lwowie hasła i programy autonomistyczne,

158 Typmowypolegającynadowolnymmieszaniurosyjskichiukraińskichelementówmorfo-logicznych,składniowychileksykalnych.Zob.TadeuszA.Olszański,Problemjęzykowy...,op. cit.,s.12–13.

PRA

CE

OSW

07/2013

89

a nawet separatystyczne. Ich podstawą było z jednej strony poczuciehistoryczno-cywilizacyjnej odrębności regionu (w istocie – samegoLwowa),z drugiej zaś – coraz jaśniejsza po roku 2004 świadomość fiaska „wielkiegoprogramu” zachodnich Ukraińców – narzucenia całej Ukrainie zachodnio-ukraińskiegowzorcaświadomościnarodowej,wtympełnejukrainizacjiżyciaspołecznego(atakżeobjęciaprzezlwowskąinteligencję„rządudusz”wcałymkraju).DołączyłasiędotegokonstatacjazagrożeniadlakulturyitożsamościzachodniejUkrainy językowąimentalnąrusyfikacją,przerażeniearogancjąiskutecznością,zjakąbiznesdonieckiwkroczyłdoLwowa,wreszcielękprzeddołączeniemoficjalnegoKijowadoprojektu„rosyjskiegoświata/pokoju”(rus-skij mir)159. I choć zakorzenione hasło „sobornosti” i poczuciewartości, jakądajezjednoczeniewszystkichUkraińcówwjednympaństwie,hamujerozwójświadomościtegofiaska(zwłaszczawśrodowiskachnacjonalistycznych),po-czuciealienacjizachodnichUkraińcównarasta.

Jużw2000roku29%mieszkańcówLwowauznało,żewrazieprzystąpieniaUkra-inydoPaństwaZwiązkowegoRosjiiBiałorusinależywalczyćonieodległośćHa-łyczyny, a 11% – żądać autonomii (wśródwiernychKościoła greckokatolickiegopoparciedlatychideiwynosiłoodpowiednio48%i11%,wśródwiernychPatriar-chatuKijowskiego–31%i13%160).Oznaczato,żepotencjałpoparciadlatychideijestznaczny,agalicyjskiegoseparatyzmuniedasięsprowadzićdo„obcejintrygi”.

Powyższy dylemat celniewyraził niedawno lwowski dziennikarz,WołodymyrPawliw161,pisząc,że„GalicyjscyRusinichcieliżyćwUkrainieiwtymcelustalisięUkraińcami”.Jednakżycie„wukraińskiejUkrainie”okazałosięniemożliwe,zaśdołączeniedo„ruskiegoświata”jestniedoprzyjęcia.„UkraińskaUkraina”todlaPawliwa(idlawieluzachodnichUkraińców)państwodemokratycznenasposóbzachodni;obecnyładpaństwaokreślaon–świadomieobraźliwie–jako„pacha-nat”162.Zatem–konkludujePawliw–wyjściemjestautonomia,„halickiprojekt”.

159 TapodwójnośćznaczeniajestjasnowyłożonawoficjalnejideologiiFundacji„RusskijMir”.Por.www.russkiymir.ru/russkiymir/ru/fund/about,dostęp2.12.2011.

160 Sadowy,op. cit.161 WołodymyrPawliw,Hałyćkeperechrestia:miżnemożływyminebażanym,http://zaxid.

net/home/showSingleNews.do?galitske_perehrestya_mizh_nemozlivym_i_nebazhanim-&objectID=1256057 dostęp 3.07.2012. Por. też tekst Pawliwa: Hałyczyna i „russkij mir”,http://lb.ua/news/2012/04/03/144178__galichina_i_russkiy_mir_html,dostęp04.06.2012.

162 Matooznaczaćsyntezęwzorcówazjatyckich(chanat)ikryminalnych(pachan–zawodo-wyprzestępcacieszącysięautorytetemwśrodowisku,zwłaszczaszefgangulubmeliny,takżenieformalny„starszy”celi;współcześnietakżeobraźliwyepitetpodadresemWikto-raJanukowycza).

PRA

CE

OSW

07/2013

90

Takiehasłaitendencjetraktowanesąprzezznacznączęśćlwowskiejopiniipo-litycznejjakoefektprowokacjirosyjskichsłużbspecjalnych,mającejnaceluza-kłócenieprocesuintegracjieuropejskiejUkrainyorazkonsolidacjiukraińskichsiłnarodowo-demokratycznych163.Krytykują oni „estetyzm” tychprogramów(jednym z głównych ideologów autonomizmu jest znanymalarz,WołodymyrKostyrko),wskazująnaichzbieżnośćzpoglądamirosyjskicheurazjatystów,wi-dzącychwzachodniejUkrainie„ciałoobce”,anie–integralnączęść„niepodziel-nejRusi”, jakinneziemieUkrainyetc.Wytykająteżautonomistom,żedwóchspośródpierwszychpropagatorówtej idei (Kost’BondarenkoiOłehChawycz,założycielBractwaZachodnio-Ukraińskiego,zresztąpochodzącyzBukowiny)dołączylipotemdo„kijowskich”projektówpolitycznych;obajbylim.in.człon-kamiSDPUo.Takżeonijednakprzyznają,żepopularnośćtejideimaobiektyw-nepodstawyiopisująjewpodobnysposób,coautonomiści.

Idea autonomizmu halickiego

Autonomizmgalicyjski(halicki)sięgadotradycjizwiązkówregionuzEu-ropą:Austrią,Polską,Węgramietc.Powstałatunp.nowakonwencjazapi-sujęzykaukraińskiegoalfabetemłacińskim,przezjakiśczaspropagowana(bezskutecznie)wśródlwowskichelit,wśródtutejszychgruprekonstruk-cjihistorycznejprzeważająbractwarycerskie,anie„ruskie”czykozackie,wornamentycedyplomów„HałyćkohoŁycaria”(tytułhonorowy,przyzna-wanyprzezjednozlwowskichśrodowiskopiniotwórczych)widniejątra-dycyjne(tj.polskie)herbygalicyjskichmiastetc.W2004rokuukazałasięteżanonimowa„HistoriaKrólestwaHałyczyny”164,przedstawiającadziejeregionuniejakoczęśćdziejówRusiczyteżUkrainy,alejakosamodzielne-gopodmiotupolitycznego.Wywódautorakończysięsłowami:„Hałyczy-nasparaliżowanaprzezprzyłączeniedoWołyniaprzez[księcia]Daniela,utraciłaswójrytmewolucyjny,dotychczaswspólnyzzachodnimisąsiada-mi. Igdykrajeościennedoskonaliły swe instytucjepolityczne,Hałyczy-najakoprowincjaWołyniaulegaładegradacji”165.Wcytacietymniewiele

163 Por.TarasWozniak,Prizrakihalickogosieparatizmaiultranacyonalizma,Zierkało Niedieli,nr41,2011.

164 Istorija koroliwstwa Hałyczyny wid praistoriji do roku 1264 za redakcijeju Stanisława--RolandaPerfeckiego,Lwów2004.Pogląd,żeRuśHalickawX-XIIwiekubyłasamodziel-nympaństwem,wyraziłostatniowdośćkategorycznej formieznanyhistorykśredniegopokoleniaOrestKorczynski (Sztrychydomałowidomoji istorijiHałyczynyVIII-X stolit’,www.mytusa.org/index.php?view=article&catid=35:temy&id=150:bili-horvaty&tmpl=component&print=1&layout=default&page=

165 Ibidem,s.134.

PRA

CE

OSW

07/2013

91

trzebazmienić,byotrzymaćopisobecnejsytuacjiregionu,tak jak–nie-bezzasadnie–postrzegająjąautonomiści.

OilehasłarzeczywiścieseparatystycznesąweLwowierzadkie,inaczejniżnaZakarpaciu166czywDonbasie,topostulatautonomiiGalicjiWschodniejwydajesiębyćdośćpopularny.Ciekawe,żedobórargumentównajejrzeczjestbardzopodobny,jakwprzypadkuautonomistówdonieckich,asprowadzasiędojed-negohasła/konstatacji:„Samymżyłobysięnamlepiej/łatwiej”.

Takonstatacja,choćwobuprzypadkachprzesadna,oddajesilnepragnienierealnej (choć niekoniecznie formalnej, instytucjonalnej) autonomii tych re-gionów.Zróżnicowaniehistoryczno-regionalneUkrainyjestbowiemogromnei–coposiedemdziesięciulatachdziałańunifikacyjnych,najpierwsowieckich,potemukraińskichniebudzijużwątpliwości–wdającejsięprzewidziećprzy-szłościnieredukowalne.Tozróżnicowaniewpaństwienadmierniescentrali-zowanym(jakimUkrainajest)irządzonegoautorytarnie(jakimUkrainasięstaje)jestzagrożeniemnietylkodlapomyślnościregionów,aleidlastabilno-ścipaństwa.Aletosamozróżnicowaniewpaństwiedemokratycznymioby-watelskim(awięczdecentralizowanym)takimzagrożeniembyćprzestaje167,,adlaregionów(nietylkotychnajbardziejodrębnych)stajesięszansąwszech-stronnegorozwoju.JednymzgłównychwyzwaństojącychprzedUkrainąjestprzebudowaanachronicznegoidysfunkcyjnegosystemurządzeniapaństwem(wtym–finansowaniaregionów)168.JeśliKijówwybierzedrogęprzywróceniahistorycznychregionówiprzyznaniaim(anietylko–niektórymznich)sze-rokiegosamorządu,którymożenazywaćsięautonomiąlubnie–pluralizmna-roduUkrainyzaczniebyćatutempaństwa.

Naprzeszkodziestojątudwaczynniki:postkomunistycznybiurokratyzmelitkijowskich,myślącychkategoriamicentralistycznymiimylącychsiłępaństwazpotęgąjegocentralnejadministracjiorazlękelitnarodowo-demokratycznych

166 Separatyzm/autonomizmzakarpackimapodstawywtysiącletnimzwiązkuregionuzWę-grami orazwzględnej izolacji geograficznej od pozostałego terytoriumUkrainy, jest teżwspieranyprzezmniejszośćwęgierską.Wseparatyzmiedonieckim, znacznie słabszym,niżprzekonująotymukraińscynarodowcy,chodzinieosamodzielność,leczoprzyłącze-niedoFederacjiRosyjskiej.

167 Por.przypadekNiemiec,którepoepizodziezeskrajnymcentralizmemnazizmuwprowa-dziłyładfederalny,odpowiadającyhistorycznejtradycjiwielościpaństwniemieckich.

168 Zob.: Tadeusz Iwański, Piotr Żochowski, Fikcja decentralizacji. Fiasko reformy admini-stracyjno-samorządowejhamujemodernizacjęUkrainy.KomentarzeOSW,nr102,http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2013-02-13/fikcja-decentralizacji-brak-reformy-administracyjnosamorzadowej

PRA

CE

OSW

07/2013

92

przedzagrożeniemrozpadempaństwa,wiążącymsięzwprowadzeniemau-tonomii– ichzdaniemautonomiabędziesprzyjaćrozwojowiseparatyzmów.Obawy te nie są zupełnie nieuzasadnione169,warto jednak przypomnieć, żeKrympozostałwgranicachUkrainydziękitemu,żeKijówuznał jegosamo-wolnieproklamowanąautonomię.

Hasłaautonomizmu,żywewdośćwąskimkręguelit,zdająsięwychodzićna-przeciwnowemustosunkowidomiastaelitlwowskiejmłodzieży,któraniechcetraktowaćgoaniapologetycznie,animartyrologicznie,aninostalgicznieigło-śnomówi,że„Lwównależydonas.Żyjemywswoimmieście”,zarazemakcentu-jąc,że„Lwówmaszczególnąaurę.Onaunosisięwpowietrzu.Jesttocośmetafi-zycznego.Taauradziałananas,popychadotwórczościiniekonwencjonalnegopoglądunażycie”170.TanowadumazeLwowa,jegoniepowtarzalnościwyrażasięczasembardzopoważnie,np.wrosnącejpresjispołecznejnawłaściwąochro-nęzabytkówmiasta,czasemzabawnie,jakwnazwaniuawangardowejknajpkiwcentrummiasta„Muzeumsała”171iwstawieniedojejfoyermarmurowego„po-mnikasała”,ważącegodobrątonę,czasemgroteskowo, jakwwystawieniunajednejzuliccokolwiekfrywolnegopomnikaLeopoldavonSacher-Masocha(któ-ryistotnieprzezdłuższyczasmieszkałweLwowie).Zawszejednak–zmiłościądomiasta,jużrodzinnego,niepodważalnejmałejojczyzny.

169 Por. przypadek zaostrzania się separatyzmu katalońskiego wmiarę wzrostu autonomiitegoregionu.

170 DanyłoIlnycki,Lwiwnałezyt'nam,http://zaxid.net.home/showSinhleNews.do?lviv-nalezhit_nam&objectId=1258537,dostęp27.06.2012;tekstmacharaktermanifestupokoleniowego.

171 Sało,czyliprzyprawionanaróżnesposobysłonina,to„archetypiczna”zakąskaUkraińców,tematniezliczonychdowcipów.

PRA

CE

OSW

07/2013

93

XI. ToŻsamość hIsToryczna GalIcjI WschodnIej I WołynIa

Ukraina Zachodnia (w większym stopniu Galicja Wschodnia niż Wołyń) niedzieliwiększości doświadczeń, formujących tożsamość historycznąwspółcze-snejUkrainy.TuniebyłoHołodomoruanimasakrynarodowejinteligencjipodkoniec lat trzydziestych, był natomiast burzliwy rozwój ruchu narodowegowdwudziestoleciumiędzywojennym,następniezaś–walkaUPA, trwającadokońca lat czterdziestych. Istotnym elementem tożsamości narodowej Ukraiń-cówzzachodu(bardziejGalicjiWschodniejniżWołynia) jestwięcopórwobecpolskiegopanowaniawXXwieku,apozostałyponiejantypolskiuraz (resen-tyment) jestwciążżywy,choćsłabszy,niżmożnabyłooczekiwaćnapoczątkulatdziewięćdziesiątych.Uraztenwynikanietylezpamięcirzeczywistychwy-darzeńhistorycznych,ilezpodnoszonychprzezpropagandę,najpierwkomuni-styczną,następniezaśnacjonalistyczną,krzywddoznanychprzezUkraińcówzestronyPolaków(rzeczywistychiurojonych),atakżerzekomychpolskichdążeńrewizjonistycznych.PodnoszącesięwPolscenapoczątkulatdziewięćdziesiątychgłosyokoniecznościuznaniapaktuRibbentrop-Mołotowzanieważnyodpocząt-kuistotniełatwobyłouznaćzawstępdopodniesieniaroszczeńterytorialnych.PolitykaRzeczypospolitejrozwiałateobawy,choćwciążzdarzasię,żewątektenjestpodnoszonyprzezdemagogów,choćjużniezachodnioukraińskiegochowu172.Podobnienagłaśnianesątu(inacałejUkrainie)podnoszącesięniekiedywPolscewypowiedzi,trafnielubnietrafnieodbieranejakoantyukraińskie.

Postawyantypolskie cechujągłównie członkównajstarszegopokolenia,dajesięjednakzauważyćprzenoszenienegatywnegostosunkudoPolskinamłod-szegeneracje.GłównymichnośnikiemsąosobywysiedlonezPolskiwlatach1944–1946,pamiętającyprzedewszystkimaktyterroru,towarzyszącewysie-dleniom,alenieto,żeówczesnaekspatriacja(Ukraińców,jakiPolaków)byłanakazanaprzezwładzeZwiązkuSowieckiego173.Wukraińskiejretorycehisto-

172 Antypolski (iantyeuropejski)nacjonalizmrosyjski iwschodnioukraiński, silniejniżza-chodnioukraiński zabarwionywpływami ideologii sowieckiej, niemieści sięw ramachtegoopracowania.Niemniejtrzebapamiętaćojegoistnieniuiwpływie,jakiwywieraonnapostawyUkraińców.

173 Środowiska te skupione są w organizacjach „ziomkowskich”. Są to Towarzystwa Łem-kiwszczyna(Łemkowszczyzna),Posiannia(Nadsanie),Chołmszczyna(Chełmszczyzna)iLu-bacziwszczyna(Lubaczowskie).Wichprogramachniemapostulatuprawadopowrotuaniżądaniaodszkodowańodwładzpolskich,choćtoostatniepojawiasięwniektórychwypo-wiedziachipublikacjach.Wroku2011organizacjetepowołałypartiępolitycznąonazwieKongresDeportowanychUkrainy.

PRA

CE

OSW

07/2013

94

ryczno-politycznejdośćczęstejestteżzacieranieróżnicymiędzytymiwysie-dleniamiaAkcją„Wisła”z1947rokuirozszerzanieodpowiedzialnościpaństwapolskiegotakżenatepierwsze.Uderzającejestteżnierównetraktowanieów-czesnychprzesiedleń:wysiedlenieUkraińcówuważasięzaniczymnieuspra-wiedliwionąkrzywdę,anawetzbrodnię,natomiastwysiedleniePolaków–zaaktsprawiedliwościdziejowej,usunięcie„najeźdźców”.PodobniedziałalnośćUPAuważanajestnaogółza„wojnęsprawiedliwą”ztegotylkopowodu,żebyłaonatoczona„nawłasnejziemi”,ażdokuriozalnego,awielokrotniepowtarza-negopoglądu,iżUPAztegopowoduniemogładopuścićsięzbrodniwojennych(dosłownie:walkanawłasnejziemiznaturyrzeczyniemożebyćzbrodniczą,niezależnieodpopełnionychwjejtokuczynów).

NapercepcjęstosunkuPolakówdoUkrainy(zresztąiodwrotnie)wielkiwpływmająmedia,wktórychcorazrzadziejmamydoczynieniazkonsekwentnym,długotrwałymlansowaniemokreślonychpoglądówiinterpretacji,acorazczę-ściejzpolityką„obejrzyjizapomnij”.Spadekznaczeniamediówpapierowychiskupieniemediówelektronicznychnadosłownierozumianymdniudzisiej-szymprowadzidoszybkiegozapominaniaokolejnychepizodach.GwałtownesporyogreckokatolickąkatedręwPrzemyśluzpołowylatdziewięćdziesiątychdziśnaUkrainiepamiętająchybatylkohistorycystosunkówpolsko-ukraiń-skich;podobniezatargzwiązanyzwybrykiempolskichradiowychkomikówwczasieEuro2012szybkozatrzesięwpamięci.

Nastosunkipolsko-ukraińskiecorazwiększywpływmawzrostwzajemnychkontaktów,przedewszystkimhandlowo-zawodowych,którez jednej stronyprzyczyniająsiędoprzezwyciężeniastarychurazów(zwłaszczaprzekonaniaogeneralnieniechętnym,jeśliniewrogimstosunkuPolakówdoUkraińców),z drugiej jednak tworzą nowy stereotyp Polaka jako bezwzględnego, częstonieuczciwego pracodawcy oraz nieżyczliwego urzędnika i policjanta. To jużniesądoświadczeniahistoryczne,zapośredniczoneprzezoświatęipropagan-dę–tosąrealnedoświadczeniasetektysięcyludziprzekraczającychgranicę,nielegalniepracującychjakorobotnicyrolniisłużbadomowa,częstooszuki-wanych,stykającychsięzpodejrzliwością,niechęcią,anawetpogardą.Niezewzględunanarodowość,anastatusspołeczny–alemiędzyczłonkamiskon-fliktowanychwprzeszłościnarodówtakiezjawiskasąwnieuchronnysposóbinterpretowanewkategoriachnarodowościowych.

Wydajesię,żeobieopisanetendencjemającharaktertrwały.Zjednejstronyzacieśnianiestosunkówgospodarczychikulturalnychsprzyjaćbędziepopra-wieobrazuPolskiwoczachUkraińców(zwłaszczaelit,wśródktórychjużdziś

PRA

CE

OSW

07/2013

95

sąśrodowiskaonastawieniuwręczpolonofilskim),aleteżpogarszaniuobra-zuwspółczesnychPolaków(wśródludu).Zdrugiejstronyniechętny,anawetwrogistosunekdoPolskiwśrodowiskachonastawieniunacjonalistycznymbędzie się utrzymywał, tym bardziej że w całej Europie obserwujemy dziśwzrost postaw skrajnych,w tym ksenofobicznych. Jedno i drugiemoże byćwykorzystywaneprzezsiłyiorganizacjewrogiedobrymstosunkompolsko--ukraińskim,niekoniecznieoukraińskiejorientacjinacjonalistycznej.

1. cmentarz orląt i wołyńskie doły

Początkowo dominującym polem polsko-ukraińskiego „konfliktu pamięci”była odbudowa Cmentarza Obrońców Lwowa, monumentalnej nekropoliiwzniesionej w okresie międzywojennym, zdewastowanej przez władze so-wieckiewlatachsiedemdziesiątych174.CmentarztenbyłdlaUkrainybolesnymprzypomnieniemprzegranejwalkioniepodległośćwlatach1918–1919;tymbo-leśniejszym,żekwaterapoległychwtychwalkachżołnierzyZachodnioukra-ińskiejRepublikiLudowejnaCmentarzu Janowskimzostałazniszczonacał-kowicie:najejmiejscuwładzesowieckiezarządziłynowepochówki.Władzepolskiezainteresowałysię losemtegocmentarzawiosną1989roku175;wtymsamym czasie prace porządkowo-rekonstrukcyjne rozpoczęli pracownicyEnergopolu, realizującego inwestycje na centralnejUkrainie. Szybko okaza-łosię,żemogiłygłównejczęścisąnienaruszone(niecopóźniej,gdyUkraińcypodjęlipraceprzykwaterzeswoichpoległych,okazałosię,żenowepochów-kisąpłytsze,więcitamtrumnyżołnierzypozostałynienaruszoneikwateręmożnabyłoodtworzyć).

Pracerekonstrukcyjneirokowaniapolsko-ukraińskiewichsprawie,prowa-dzone niejednokrotnie na najwyższym szczeblu państwowym, trwały wielelat.WładzemiejskieLwowa,półoficjalniepopieraneprzezKijów,starałysięha-mowaćjewszelkimiśrodkami,parokrotniedochodziłodoincydentówdyplo-matycznychwzwiązkuzwizytamiprzedstawicieliRPnacmentarzu.Jednymzgłównychprzedmiotówsporubyłatreśćnapisunatzw.płyciegłównej(miejscupochówkupięciunieznanych obrońcówelektrowninaPersenkówce). Strona

174 Zlicznychwątkówrywalizacjipolskiejiukraińskiejpamięcihistorycznejwostatnimdwu-dziestoleciuwybrałemtudwa,obrazującedwiefazytejrywalizacji.Wtymtekścieskupiamsięnatym,codziałosiępostronieukraińskiej;rozważaniedynamikipolskiejpamięcihi-storycznejwykraczapozajegotemat.

175 Zob. O cmentarzu „Orląt Lwowskich”, wywiad zministrem kultury PRL, AleksandremKrawczukiem,Rzeczpospolita,18–19.03.1989.

PRA

CE

OSW

07/2013

96

ukraińskaniechciałazaakceptowaćodtworzeniaprzedwojennegonapisu„Tuleżyżołnierzpolskipoległyzaojczyznę”,motywująctotezą,żeżołnierzepolscyniemogliwalczyćzaswąojczyznęnaterytoriumUkrainy.Nawetudziałkardy-nałaHuzara,zwierzchnikaKościołagreckokatolickiego,wpolsko-ukraińskimnabożeństwienaCmentarzuObrońcówLwowa1listopada2002rokuniezmie-niłstanowiskawładzLwowa.Uroczystośćtabyłanatomiastważnymkrokiemwprocesiebudowaniapojednaniapolsko-ukraińskiego.

Ostateczniedozakończeniapraciuroczystegopoświęceniacmentarzadoszłodopierow2005roku,potym,jakprezydentWiktorJuszczenkowprostzażą-dałodwładzLwowazaprzestaniaobstrukcji:wtymczasie,nafalizachwytu„pomarańczowym”prezydentemiwielkiejsympatiidlanaszegokrajuzyska-nejdziękipoparciuPolskidlapomarańczowejrewolucji,niktnieśmiałmusięprzeciwstawić.WtedyteżwładzeLwowazaakceptowały„przedwojenny”na-pisnapłyciegłównej,niezrezygnowały jednakzżądaniausunięciaodwzo-rowaniaSzczerbca,przywróconegoporazpierwszyok.1989roku,apóźniejparokrotnie usuwanego. Akceptacja uroczystej rekonsekracji CmentarzaObrońcówLwowastałasięteżłatwiejszadlastronyukraińskiej,gdyżwzno-szonojużwjegobezpośrednimsąsiedztwiesymbolicznemauzoleumUkraiń-skiejArmiiHalickiej zwysokąkolumną,która zdominowała optycznieŁukChwałypolskiegocmentarza.

SpóroodbudowęCmentarzaObrońcówLwowabyłdlaUkraińców(aprzynaj-mniejdla lwowian)pierwsząkonfrontacjązobcąpamięciąnarodową.Doty-czyłaonawydarzeńodległychwczasie,większościuczestnikówktórychjużdwadzieścia lat temuniebyłopośródżywych,dośćdobrzeopisanych(takżeprzez ukraińskich historyków międzywojennych i emigracyjnych, którychdorobekodok. 1988rokuszerokopopularyzowanonazachodniejUkrainie),awreszcie–wydarzeń,którychistotąbyłarównorzędnaiwpewnejmierzery-cerskawalkadwóchregularnycharmii176.Drugakonfrontacjamiałasięokazaćdużotrudniejsza.

*

Wlatach1942–1944nazachodniejUkrainiedoszłodomasowejeksterminacjilud-nościpolskiejprzezoddziałyUkraińskiejPowstańczejArmiiimobilizowanych

176 PolskieoddziałypowstańczeweLwowiewciągukilkudniprzekształciłysięwformacjeregularne;postronieukraińskiejodpoczątkuwalczyły„zukrainizowane”oddziałyarmiiaustriackiej.

PRA

CE

OSW

07/2013

97

przeznią chłopów.Ofiarą ichpadło 70–100 tys. osób177.Bezpośredniopo tychwydarzeniach pozostała ludność polska została niemalw całości wysiedlonanapowojenneterytoriumPolski,coprzerwałonaturalnyprocesupamiętnianiaofiarprzezocalałych.PóźniejzaśwPolsceozbrodniachukraińskichzaBugiemiSanemmówiononiewiele,zaśnaUkrainiezacieranonarodowycharaktertychzbrodni, opisując ichofiary jako „ludzi sowieckich”.Gdypo roku 1989wPol-sce,a1991naUkrainiestałosięmożliweotwarteprzypominanieoówczesnychwydarzeniach,wiedzaonichbyłaniewielka,aliczniuczestnicyiświadkowie(zobustrongranicy)byliwciążczynniwżyciuspołecznym.

NaUkrainieZachodniejodradzającysięruchnarodowyzwróciłsięnajpierwdotradycjiwalkioniepodległośćzlat1918–1919,dośćszybkojednakzacząłtakżeodwoływaćsiędotradycjiwalkiUPAzNKWDwlatach1944–1950orazrestytu-cjipaństwaukraińskiegoprzezOUNwroku1941178.Później,wpewnejmierzejako odpowiedźna polskie publikacje,mówiące o zbrodniczym charakterzeUPA,zaczętojąprzedstawiaćjakoarmiępodziemną,walczącąoniepodległośćUkrainynietylkozSowietami,aleteżzNiemcamiiPolakami,wyolbrzymia-jącnielicznestarciaUPAzniemieckimisiłamizbrojnymibądźtozaprzeczajączbrodniomnaludnościpolskiej,bądźnawetjeusprawiedliwiając.KolejnąfaząprocesubyłomasowewznoszeniepomnikówpamięcizarównopartyzantówUPAwogóle,jakteżichprzywódców:Bandery,Szuchewycza,anawetKlacz-kiwskiego179.

Jednocześnie ukraińskie władze lokalne niechętnie, a czasem wrogo pod-chodziły dopolskichpróbupamiętniania ofiar zbrodni z lat czterdziestych.Przezcałyczasstosunekwładzobwodówwołyńskichbyłprzychylniejszyniżgalicyjskich,choćtonaWołyniuofiarbyłowięcej.Tujużwroku1999mogłodojśćdopierwszychekshumacji,aopórwobecbudowypomnikównaznanychgrobachniebyłdużyiwieletychmiejsczostałojużuporządkowanychiupa-miętnionychstaraniemdawnychmieszkańcówodpowiednichmiejscowości.ZnaczniegorzejbyłowGalicji,gdzieopórwładzlokalnychbyłijestzdecydo-wany.Powodówtejróżnicynależyupatrywaćprzedewszystkimwznacznie

177 G.Motyka,loco citato.178 ZapoczątkowałtowielkiwiecweLwowie30czerwca1991roku.179 StepanBanderabyłprzywódcą radykalnego skrzydłaOUN;w latach 1941–1944więziony

przezNiemców,niemiałwpływuaninaformowanieUPA,aninaeksterminacjęludnościpolskiej. JurijSzuchewyczbyłwspółorganizatoremidowódcąUPA,ponosiprzynajmniejpośredniąodpowiedzialnośćzaeksterminacjęludnościpolskiej.DmytroKlaczkiwski,ps.KłymSawur,byłdowódcąUPAnaWołyniu,ponosibezpośredniąodpowiedzialnośćzaeks-terminacjęludnościpolskiejnatymterenie.

PRA

CE

OSW

07/2013

98

mniejszychwpływachnarodowychdemokratówinacjonalistównaWołyniu,zwłaszczawewładzach lokalnych. Jednak takżewładzewołyńskie sprzeci-wiająsięumieszczaniunatablicachnagrobnychwyraźnegowskazaniaspraw-cówzbrodni.

TonaWołyniu,wPawliwce/Porycku180miałow 1993 rokumiejscepierwszewielkieupamiętnienieofiareksterminacji ludnościpolskiejzudziałempre-zydentówAleksandraKwaśniewskiegoiLeonidaKuczmy,azarazemuroczy-styaktpublicznegopojednaniaPolskiiUkrainy.WGalicjiWschodniejdoszłowprawdziew2005rokudoodsłonięciazudziałemprezydentówobukrajówpomnikawHuciePieniackiej,uroczystośćtaniemiałajednakmiećtejrangi,coobchodywPawliwce,apodczasodsłonięciapomnikaofiarrzeziwPodka-mieniu(jednejznajwiększychwGalicji)wmaju2012rokuPolskęreprezen-tował jedyniekonsul generalnyRPweLwowie. Jednakwielkie obchodynierozwiązujązasadniczegoproblemu:należytegoupamiętnieniaofiar,którychw latach czterdziestych nie pochowano na cmentarzach, lecz zagrzebanogdzieśnapolach,wrowachetc.Szacujesię,żetylkonaWołyniutakichmiejscjestok.dwóchtysięcy.Dziś,posiedemdziesięciulatachwobukrajachwymie-rająostatniludzie,zdolniwskazaćtemiejsca.Sprawajestwięcnagląca.

2. nie-pamięć zachodniej Ukrainy

Władze sowieckie, jak już wspomniano, starały się zacierać na zachodzieUkrainypamięćospołecznościpolskiej iżydowskiej,a jednocześnieowalceUkraińcówoniepodległość.Ukraińskiemupatriotyzmowinarzucanosowiec-kikształt,akcentującklasowycharakterkonfliktównarodowych(Ukraińcyjakonaród„chłopsko-robotniczy”versus„burżuazyjno-obszarnicze”państwopolskie etc.), świadomie zacierając pamięć o istnieniu ukraińskich warstwwyższychorazmyśli społecznej,niedającej sięwtłoczyćw schemat rozwoju„odsocjalizmuutopijnegodonaukowego”.

Jednocześnie władze sowieckie dokonały gwałtu na przestrzeni symbolicz-nej, wznosząc prawie we wszystkich większych miejscowościach pomnikiLenina,a takżepomnikipoległychwWielkiejWojnieOjczyźnianej(tęnazwęiinterpretacjęIIwojnyświatowejtakżenarzucanoświadomości„zachodnich”

180 Poryck,jakwielewołyńskichmiejscowościzamieszkanychgłównieprzezPolaków,znisz-czonypoichwymordowaniu,powojnieniezostałodbudowany.Pawliwka(Pawłówka)tosąsiadującaznimwieś,doktórejadministracyjnieprzyłączonoterenb.Porycka.PodobnienieistniejąjakomiejscowościOstrówkiiHutaPieniacka.

PRA

CE

OSW

07/2013

99

Ukraińców).TepierwszemiałyupodobnićprzestrzeńsymbolicznąUkrainyZa-chodniejdoresztyZSRR,drugie–narzucićcałejUkrainieoficjalną„narracjępa-mięci”:rzekomonagrobnepomnikistawianowcentrachmiejscowości,wmiej-scachdogodnychdoorganizacjioficjalnychobchodów,gdyrzeczywistemiejscaspoczynkupoległychczerwonoarmistównierazzostawałynieoznaczone.

Tegowszystkiegonierobili„najeźdźcy”,jaksiędziśchętniepiszeimówi.Tobyło dzieło sowieckiej administracji zachodnich obwodów Ukrainy, od latsześćdziesiątych składającej się głównie z ichmieszkańców.Niemożewięcdziwić,żewniepodległymjużkrajuniezakwestionowanozasady„symboliza-cjiprzestrzeni”,atylkozmienionoznaki.PomnikikuczciUHA,UPAidywi-zjiSS-Galizienmiałyzrównoważyćpomniki„wyzwolicieli”,którychniktnieodważyłsięnaruszyć.UsuniętepomnikiLeninazastąpiłypomnikiBanderyi innych „świętychnacjonalizmu”.Sowiecki schematpanowania symbolicz-nego, a nawet kanon przedstawiania przywódców pozostał nienaruszony181.Niedawnoukończony lwowskipomnikBanderyzmonumentalnymipylona-mimiałnietylkozaświadczyćoukraińskościmiastawobecgościzPolski,aleteżsymboliczniezanegowaćpomnikzjednoczeniaUkrainy(tegoz1939roku)wzniesionynapółnocno-wschodnichrogatkachmiasta,azniszczonydopierowroku1999182.

Na żywe w społeczeństwie, elit intelektualnych nie wyłączając, sowieckieschematy myślenia o świecie, pośpiesznie „przemalowywane” z klasowo--imperialnychnanarodowo-państwowenałożyła się częśćkliszprzedwojen-nego nacjonalizmu, a potem – zawód związany z tym, że niepodległość nieprzyniosła oczekiwanego dobrobytu ani uznania przez świat nadzwyczajnejistotnościUkrainy.Wefekciezaczęładominowaćświadomośćmartyrologiczno--triumfalistyczna:Ukraińcy(zwłaszczaci„prawdziwi”,zachodni)przezwiekibyliuciskaniprzezwszystkichsąsiadów,saminieustanniewalcząconiepod-ległość,przyczymwalczącszlachetnieprzeciwbezlitosnymizwyrodniałymwrogom.UPAzyskałanietylkomiano„armiinieugiętych”(wjakiejśmierzeza-służone),aleteż–„rycerzybezskazy”183.Tylkonielicznihistorycy(najbardziejznanymznichjestJarosławHrycak)kwestionujątęwizjędziejównarodowych.

181 Na podobieństwo lwowskiego pomnika Bandery do pomników Lenina zwracało uwagęwieluobserwatorów.Podobnieuderzającosowieckiwformiejestnp.pomnikD.Klaczkiw-skiegowRównem.

182 Pomnikwyobrażałbramęmiejskązpodniesionąkratą,copowszechniekojarzonozgilotyną.183 Godnyrozważeniajestwpływnarozwójtejnarracjipamięcinarodowejpolskichdyskusji

napodobnetematy,nietylkotychzostatniegodwudziestolecia.

PRA

CE

OSW

07/2013

100

rozstrzelani pod kowlem

Dobrymprzykłademaprioryczniemartyrologicznegopodejściawspółcze-snej opiniiukraińskiejdowłasnejhistorii jestniedawneodsłonięciepo-mnikawWoliLublinieckiejpodKowlem.Jakiśczastemuodkrytotampo-chówek23nieznanychosób,rozstrzelanychzdaniemhistorykówwdrugiejpołowiewrześnia1939roku.Władzelokalneprzyjęły,żebylitowięźniowieobozuw Berezie Kartuskiej, konwojowani przez Polaków, którzy tu ichrozstrzelali.„Oczywiście–piszedziennikarz–bylitoalboukraińscyna-cjonaliści,albokomuniści,którzytakżewalczyliowolnąUkrainę”.Rzeczwtenwłaśniesposóbopisałorganukraińskiegoparlamentu184.

WtejwizjiniemamiejscanazbrodnieUPA,nawettraktowanych jako(nie-uchronnepodczasdziałańwojennych,zwłaszczapartyzanckich)ekscesy.UPAmusibyć–dokładnietak,jakwcześniejArmiaCzerwona–godnajedyniepo-chwały.Stądpróbyprzerzucaniawinyczytonaofiary(toPolacymielizainicjo-wać„wzajemne”mordy,ichwinąbyłonawetto,żemieszkali„naukraińskiejziemi”)czytonapartyzantkęsowiecką,podszywającąsiępodUPA185.Wreszciepojawiłsięargument,zgodniezktórymniemożnamówićozbrodniachUPA,ponieważniesąznanedokumentyUPA,potwierdzające,azwłaszczanakazu-jącetakiedziałania,takżezapożyczonyzpostsowieckiegojuż,rosyjskiegodys-kursuhistorycznego186.

Taksformowałasięnowanarracjanie-pamięcihistorycznej,wktórejsowiec-kikultbohaterówWielkiejWojnyOjczyźnianejzastąpiłkultbohaterówUPA,kapitalistyczne okrążenie państwa robotników i chłopów – osamotnieniemUkrainy,niemającejprawdziwychprzyjaciół,„wyzwoleniepracy”idyktaturaproletariatu– „wyzwoleniemmowy” iwładząukraińskojęzycznychUkraiń-ców.NaprawdziwąhistorięzachodniejUkrainy(iUkrainywogóle)niewielejestwniejmiejsca.Ichoćgodnedostrzeżeniasąwysiłkiczęścihistorykówiin-telektualistów,przeciwstawiającychsiętakiejwizjidziejówojczystych,opisa-nawyżejwogromnymskrócienarracjadominujedziśwświadomościspołecz-nejzachodniejUkrainyinicniezapowiadaszybkiejzmianywtymzakresie.

184 Pamjat’prorozstrilanychwiazniwżytyme,Hołos Ukrajiny,6.09.2011.185 Przypadkimordówoddziałówsowieckichnaludnościpolskiejmogłyistotniemiećmiejsce,

alebyłytoprzypadkiodosobnione,nieznaczącewogólnejskaliwydarzeń.186 Uderzającymprzykłademtakiejargumentacjijestpracahistorykamłodegopokolenia,Wo-

łodymyraWiatrowycza,Druhapolśko-ukrajinśkawijna1942–1947,Kijów2011.

PRA

CE

OSW

07/2013

101

podsUmoWanIe: przyszłość obWodóW zachodnIch W ramach UkraIny

UkrainaZachodnia jest i pozostaniewprzyszłości drugorzędnymregionemkraju,słabymdemograficznie,gospodarczoiintelektualnie,ajejmarginaliza-cjanajprawdopodobniejbędziesiępogłębiać.RolaLwowaiGalicjiWschodniejjakogłównegoośrodkażycianarodowego,zawszewyolbrzymiana,dziśnale-żydobezpowrotnejprzeszłości.Powstałetusiłypolitycznezawszebędąstaćprzedwyborem:czydążyćdorealizacjicelówogólnonarodowych,odsuwającnabokinteresylokalne,czyteżskupićsięnatychdrugich,wybierającmargi-nalizacjęnaarenieogólnokrajowej(tępierwsząopcjęwybrałatakżeSwoboda).Lwówpozostanieważnym,aleprowincjonalnymmiastem,któregogłównymiatutamibędąbliskośćgranicyzUE iwielkaatrakcyjność turystyczna.TymbardziejmarginalnebędzieznaczeniezawszeperyferyjnegoWołynia.

EwentualnewprowadzenienaUkrainie szerokiego samorząduregionalnegomożeistotniepoprawićpoziomżyciaistaćsięimpulsemrozwojowymdlare-gionówzachodnich.Niebędzietojednakprowadzićdowzrostuichznaczeniawskalikraju,gdyżztakiejreformykorzystaćbędąwszystkieregiony.Takare-forma,wrazzpoprawąsytuacjigospodarczej,możeprzynieśćpewnezmniej-szeniedysproporcjimiędzyregionalnychnaUkrainie,niezmieni jednakza-sadniczychcechjejgeografiiregionalnej.

Nicniezapowiadamożliwościodwróceniadezindustrializacjizlatdziewięć-dziesiątych. Przeciwnie: należy oczekiwać dalszego upadku przestarzałegoi bardzo uciążliwego ekologicznie przemysłu chemicznego iwydobywczego(szanserozwojumanatomiastprzetwórstwospożywczeorazprzemysłdrzew-ny). Rozwój wydobycia gazu łupkowego, wciąż hipotetyczny, stworzy nowemiejscapracy,comożeczęściowozahamowaćodpływludnościwwiekupro-dukcyjnymistaćsięczynnikiemwzrostugospodarczego.Ponieważjednakniebędzieonrealizowanysiłamiprzedsiębiorstwlokalnych,awpływypodatko-webędątrafiaćdobudżetucentralnego,nieprzyniesiewzrostupolitycznegoznaczeniaobwodówzachodnich.

Wykorzystaniepoważnychrezerw,tkwiącychwmodernizacjirolnictwa(jużczęściowouruchamianych),przyczyniając siędopoprawypoziomużycianawsi,takżeniewpłynienawzrostznaczeniaregionuwskalikraju.Możnabo-wiemoczekiwać,żepodobnezmianybędąrównoleglezachodzićtakżewin-nychobwodach,równieżtychdysponującychlepszymiwarunkamiglebowy-miiklimatycznymi,dystansbędziesięwięcutrzymywał.

PRA

CE

OSW

07/2013

102

Szanse rozwoju regionuwiążą się przede wszystkim z turystyką, zarówno„historyczno-kulturową” (Lwóworaz innezabytkowemiasta izamkiGalicjiWschodniej,Huculszczyzna),jaki„ekologiczną”(cenneprzyrodniczoobszaryleśnePolesiaWołyńskiegoiRoztocza,KarpatyWschodnie),atakżepotencjałemuzdrowiskowym i narciarskim. Ichwykorzystaniewymaga przedewszyst-kimpoprawyinfrastruktury:wzrostu liczbyipoprawystandarduobiektównoclegowych,drógiliniikolejowychetc.Słabośćinfrastrukturyograniczateżmożliwościrozwojuprzemysłuirolnictwa.Zkoleitendencjecentralistyczne(nietylkocentralistycznapolitykapaństwa)ograniczająmożliwościrozwojuLwowajakocentrumkultury,oświatyinauki.

Ograniczone możliwości rozwoju będą sprzyjać dalszemu odpływowi lud-ności,zwłaszczamłodegopokolenia,poszukującegopracyzagranicą(wtymosiedlającychsiętamnastałe),awrazieożywieniagospodarczegonaUkra-inie–takżewwyżejrozwiniętychregionachkraju.Przyniesietoteżzmierzchogólnokrajowejrolitychorientacjiipartiipolitycznych,którepozostanązwią-zanegłówniezUkrainąZachodnią.Dalszamarginalizacjaregionu,zwłaszczajeśliUkrainapozostaniepaństwemściślescentralizowanym,możewGalicjiWschodniej(choćnienaWołyniu)prowadzićdowzmocnienianastrojówau-tonomistycznych, a nawet powstania znaczącego politycznie ruchu o takiejorientacji.

TadeUsz a. olszańskIWarszawa, lipiec–grudzień 2012

PRA

CE

OSW

07/2013

103

aneks

Udział Ukrainy zachodniej w potencjale Ukrainy(wybrane wskaźniki)

zagadnienie Ukrainaobwód

lwowskiobwód iwano-

frankowskiobwód tar-

nopolskiobwód wo-

łyńskiobwód ró-wnieński

Geografia

Powierzchnia

(tys.km2) 603,5 21,8 13,9 13,8 20,2 20,1

(%) 100 3,6 2,3 2,3 3,3 3,3

Powierzchniaużytkówrolnych

(%) 100 3,0 1,1 2,5 2,5 2,3

Powierzchnialasów

(%) 100 6,4 5,8 1,8 6,3 7,8

demografia

Ludność

(tys.) 45.573,6 2.538,7 1.788,2 1.079,0 1.038,9 1.154,5

(%)(stanna1.05.2012)

100 5,6 3,9 2,4 2,3 2,5

Gęstośćzaludnienia

(osoby/km2)

86,5 116 99 79 51 57

Odsetekludnościmiejskiej(%)

68,7 60,8 33,4 44,0 51,9 47,8

Stopanarodzin(‰)

1995 9,6 11,4 12,6 12,0 12,6 13,8

2011 11,0 11,4 12,0 11,1 14,1 15,3

PRA

CE

OSW

07/2013

104





nopolskiobwód wo-


Stopazgonów(‰)

1995 15,4 12,2 11,8 13,7 13,7 12,8

2011 14,5 12,3 12,1 13,7 13,3 12,2

Dynamikademograficzna(‰)

1995 –5,8 –0,8 +0,8 –1,7 –1,1 +1,1

2011 –3,5 –0,9 –0,1 –2,6 +0,8 +3,0

Udziałemerytów,osobyna1000mieszkańców

2011 304 285 273 290 278 276

Odsetekdzieci,objętychedukacjąprzedszkolną(%)

1995 44 23 22 31 34 29

2011 57 44 36 48 47 44

Liczbauczniówszkółogólnokształcącychna10tys.mieszkańców

1995 1392 1435 1521 1442 1575 1614

2011 941 1024 1100 1046 1215 1256

Liczbastudentówna10tys.mieszkańców

1995 300 346 189 299 204 232

2011 507 596 360 460 305 402

poziom życia

Średniapłaca,hrywnie

2010 2239 1942 1927 1659 1692 1960

2012 3025 2578 2540 2185 2339 2575

PRA

CE

OSW

07/2013

105





nopolskiobwód wo-


Odsetekmieszkańców,osiągającychdochodyponiżejminimumsocjalnego

2000 87,9 90,8 94,9 90,9 96,2 90,2

2011 13,7 18,2 21,9 25,6 24,5 24,3

Stopabezrobocia(metodologiaMOP,wiek15-70)

2000 11,6 13,3 10,5 13,3 10,0 12,2

2010 8,0 7,8 8,1 10,2 8,4 11,3

2012(Ikw.) bd 8,9 9,6 11,6 10,0 11,5

Gospodarka

PKBbrutto(%krajowego)

2008 100 3,7 1,9 1,1 1,3 1,5

2011 100 3,8 1,9 1,2 1,3 1,5

PKBper capita(%krajowego)

2010 100 69,3 62,8 49,6 58,9 58,4

Bezpośrednieinwestycjezagraniczneper capita,USD

2011 b.d. 550 478 133 351 291

Dotacjebudżetowe(dotacjebudżetupaństwadobudżetówlokalnych,instytucjiiprzedsiębiorstw,%krajowych)

2011 100 6,7 0,5 0,2 1,4 0,5

Udziałwwymianiezagranicznej(%)

eksport

2007 100 2,1 2.0 0,3 0.9 0,8

2011 100 1,7 1,3 0,3 0,8 0,8

PRA

CE

OSW

07/2013

106





nopolskiobwód wo-


import

2007 100 2,4 1,3 0,3 1,7 0,7

2011 100 3,7 1,3 0,4 1,2 0,5

Udziałwprodukcjiprzemysłowej(%)

2011 100 2,4 1,8 0,6 0,8 1,1

Udziałwrobotachbudowlanych(%)

2011 100 4,2 1,5 2,7 1,0 1,5

Udziałwprodukcjirolnej(%)

2011 100 3,68 2,2 3,1 2,5 2,6

Udziałwhandluhurtowym(%)

2007 100 2,3 0,7 0,2 1,4 0,9

Udziałwhandludetalicznym(%)

2011 100 5,2 1,8 1,3 1,7 1,6

Dynamikaprod.przemysłowej(rok1990=100%)

1995 52 40 68 46 34 51

2007 111 64 91 117 202 106

Dynamikaprod.rolnej(rok1990=100%)

1995 65 67 81 66 60 65

2007 61 73 81 60 63 66

Strukturaorganizacyjnerolnictwa(2009)

agrofirmy 225 470 578 416 680

gospodar-stwafar-merskie

1033 540 740 894 540

PRA

CE

OSW

07/2013

107





nopolskiobwód wo-


gospo-darstwaindywi-dualne

322tys. 196tys. b.d. 164tys. b.d.

Infrastruktura i ekologia

Gęstośćdróg(km/1000km2)

2011 275 376 300 361 285 252

Ocenajakościdróg(punkty)

2011 3,29 2,84 2,69 2,52 3,32 3,42

Gęstośćkolei(km/1000km2)

2011 36 59 36 41 30 29

Ocenajakościkolei(punkty)

2011 4,92 5,20 4,68 4,82 4,56 5,00

Konsumpcjaenergii,%krajowej

2010 100 3,7 2,4 1,2 1,1 2,5

Energoefektywność,miejscewkraju

2010 – 13 10 11 8 22

Pobórwody,nagłowęmieszkańca(m3)

1995 372 145 160 142 214 142

2011 211 90 77 68 77 149

Emisjazanieczyszczeńatmosferycznych,tonynakm2

1995 12,4 11,9 23,4 4,7 2,4 10,2

2011 11,4 11,8 19,8 4,7 2,6 3,1

PRA

CE

OSW

07/2013

108

THE WESTERN BORDERLANDSTHE PLACE Of EASTERN GALICIA AND VOLHYNIA IN THE UKRAINIAN STATE

key poInTs

• TheregionsofUkrainearestronglydiversified.Thesedifferencesaresub-ject tohistoricalconditionsandattemptsatunificationwhichhavebeenmadeoverthepastseventyyearshaveproventhatthesedifferenceswillbeimpossibletoreduceintheforeseeablefutureandwillcontinuetobearanimpactonUkraine’sdomesticpolicy.

• WesternUkraine(EasternGaliciaandVolhynia)isaperipheralregionineconomic,politicalandcultural terms.Althoughitaccountsforapproxi-mately14%ofUkraine’sterritoryand15%ofthecountry’spopulationlivethere,theregiongeneratesonlyaround10%ofthecountry’sGDP.Itsmetro-polis,Lviv,Ukraine’sseventhlargestcity,wastraditionallyamongthekeycentresinthenation’shistory.However,itsroleinanindependentUkrainehasbeenmarginalisedpartlyduetothefactthatasignificantpartof itselitemovedtoKyiv.Thisisalsothemostethnicallyhomogeneousregion,whereRussianspeakersmakeupratherasmallpartofthepopulation.

• ThereisavasthistoricdifferencebetweenVolhyniaandEasternGalicia.VolhyniahasclosetieswithcentralUkraineandhasbeenboundtoitthro-ughoutmostof itshistory. In turn,EasternGalicia (RedRuthenia,Haly-chyna)throughoutagreaterpartofitshistorywasnotpoliticallyoreco-nomically linked toDnieperUkraine. Ithad strongerbondswithPolandandHungary.However, itwasEasternGalicia thatbecame thecradleofmodernUkrainiannationalthought.

• IntheaftermathofWorldWarII,thelandswhicharenowWesternUkra-inewereannexedtotheUkrainianSSR,andtheregionunderwentdeepdemographicchanges(theexterminationof Jews, theexterminationandthendisplacementofPoles,massdeportationsoftheUkrainianelitefollo-wedbyamassinfluxofUkrainiansfromtheeastandRussians).TheSovietgovernmentembarkedonanindustrialisationpolicywhich,however,fa-iledtocopewiththeunderdevelopmentoftheregion.Thefactthatnume-rousSovietArmytroopswerestationedherewasamajoreconomic,politi-calandsocialfactorinthisregion.

PRA

CE

OSW

07/2013

109

• WhenUkraineregainedindependence,itswesternpartplungedintoadeepeconomicandsocialdecline.However,theconsequencesoftheindustrialandagriculturalcollapsewerealleviatedbynewopportunitiesforcross--bordertrade,worklinkedtotheborder,andemploymentabroad.Theeco-nomyherehasbeenrecoveringatamuchslowerratethanintherestofthecountry(withtheexceptionofVolhyniaOblast,beingoneofUkraine’smostrapidlydevelopingdistricts),butitsfoundationsarehealthiersinceitreliestoagreatextentonsmallandmedium-sizedbusinesses.

• WesternUkrainepredominantlysupportsnational-democraticandnatio-nalistpoliticalgroupings,anddemonstratesreluctancetowardsthecultu-reoftheeasternpartofthecountry,RussiaandRussians,aswellas–albeittoasignificantlysmallerextent–PolandandPoles.(ThisismorethecasewiththeGalicianthanVolhynianoblasts).

• WesternUkrainedoesnothaveitsownpolitico-economic‘clan’withnation-wideimpact,andregionalpoliticianshavenoambitiontoactivelyinfluenceKyiv’spolicy.However,localoligarchicsystems,whicharebasedoncontrol-lingagriculture, food industry,marketplace trade, railway transport, andalsorestaurants,hotels,etc.,arenotabsenthere.Theexpansionofentrepre-neursfromeasternUkraine,and–inpolitics–thegrowinginfluenceofthePartyofRegionshavebeenseeninthewesterndistrictsforthepastdecadeorso.Ontheonehand,thiscontributestoeconomicgrowth.Ontheother–at least inEasternGalicia– thiscauses tension inpoliticalrelationsandfomentsnationalistsentiments.

• EasternGalicia is thepivotalplace for theUkrainiannationalistmove-ment, in both its democratic and radical forms,which drawsupon thetradition of the Organisation of UkrainianNationalists (OUN) and theUkrainian Insurgent Army (UPA). Traditional post-OUN organisationsareweakening,whiletheSvobodapartyisdevelopingrapidly.Svobodaisamodernpartyinintellectualandorganisationalterms,itrepresentsra-dicallynationalistviews,anditisnotwithoutreasonthatitisseenasbe-inginclinedtowardsfascistideology.Nothingseemstosignifyadeclineinthenumerous,intergenerationalnationalistelectorateintheGaliciandistrictsofUkraine.

• UntilWorldWarII,GreekCatholicismpredominatedinEasternGaliciaandOrthodoxyinVolhynia.TheGreekCatholicChurch,whichwasbannedbytheCommunist regime, survived thepersecutions.However, ithasbeen

PRA

CE

OSW

07/2013

110

unabletoregainitsprevioussignificanceafter1991–atpresentapproxi-matelyonethirdofreligiouspeople inGaliciandistrictsaremembersoftheOrthodoxChurch.WesternUkrainehasasignificantlyhighershareofpractisingreligiouspeoplethantherestofthecountry(approximately52%inVolhyniaand70%inGalicia,whereasthenationalaverageis24%).

• TheUkrainianGreekCatholicChurch(theofficialname)operatesmainlyinEasternGaliciaandamongemigrantsfromthisregion.UkrainianOr-thodoxyisdivided:themainstructure,theUkrainianOrthodoxChurch,predominatesinVolhynia;theUkrainianOrthodoxChurch–KyivPatriar-chateisthechurchchosenbymostOrthodoxChristiansinGalicia,anditalsohassignificantinfluenceinVolhynia;andtheUkrainianAutocephalo-usOrthodoxChurch(theleastnumerous)operatesmainlyinEasternGa-licia.ThereishardlyanychanceforaunificationofUkrainianOrthodoxy.

• RomanCatholicismisthereligionofPolesandpeopleofPolishbackground.ThenumberofmembersofthischurchinWesternUkrainerangesbetwe-en45,000and160,000.Theattitudeoflocalgovernmentstothischurchisoneofreluctance,tosaytheleast(betterinVolhyniathanGalicia).MoreandmoreCatholicpriestsarecitizensofUkraine,andtheuseoftheUkrainianlanguageinliturgyisincreasinglywidespread(RussianisalsousedinotherregionsofUkraine).

• Accordingtodatacollectedduringthecensusin2001,thePolishminori-tyinWesternUkraineisapproximately40,000.Beyondanydoubt,theirnumberisunderestimated.Nevertheless,thePolishpopulationinUkraineisdecreasingasaconsequenceofbothassimilationandemigration.ThePo-lishpopulationisdispersed.Althoughtheyarequitewell-organised,theystillrelyintheiractivityonassistancefromPoland.Polishorganisationsaredividedanddonotalwayscoordinatetheirefforts.Localgovernmentsareusuallyindifferenttotheirneeds.OneexceptionisLviv,wherethecitygovernment’shostilitytowardstheaspirationsofthelocalPolishcommu-nityisstronglyentrenched.

• TheRussianpopulationinWesternUkraineisapproximately180,000(onethirdofthemliveinLviv).ApartoftheyoungergenerationisundergoingUkrainisation.LocalRussiansshownopoliticalambitions.Otherminori-tiesaresmall(themostnumerousbeingBelarusiansat15,000)anddonotplayanyroleintheregion’spubliclife.

PRA

CE

OSW

07/2013

111

• Lviv,theregionalmetropoliswithanofficialpopulationofapproximately750,000(andanunofficialpopulationofaroundonemillion)and,despitedeepeningmarginalisation, is still an important intellectual centre.TheenormousdisillusionmentofitselitewithindependenceandthefearofthelinguisticandideologicalRussificationoftheUkrainianstatestrengthensautonomistandevenseparatistideasinthiscity.Theseideasareatpresentmarginal,butbeyondanydoubtthereisfertilegroundforthemtodevelopin.Oneoftheprerequisitesforsuchdevelopmentistheexcessivecentrali-sationoftheUkrainianstate,whichdoesnotallowthedeepregionaldiffe-rencestobeusedforthebenefitofthestate.

• Animportantelementofthe identityofWesternUkrainianresidents(toagreaterextentinGaliciaandtoalesserinVolhynia)istheirattitudetoPo-landand,moreprecisely,theirresentmentlinkedtothememoryofPolishruleintheseterritories.ThisresentmentwasatfirstencouragedbyCom-munistpropaganda,andlaterbynationalistpropaganda.Theanti-Polishsentimentsaregraduallywaning,buttheyounggenerationisnotfreeofthem,either.Inadditiontothehistoricalstereotype,anewoneisemerging–thatofaPoleasanemployerorpublicservantfromtoday’sPoland,basedontheexperienceofUkrainiansworkinginPoland.

• TheSovietmanipulationaffectedthehistoricalmemoryoftheUkrainiansfromthewest.Themainresponsetothismanipulationwasa‘repainting’ofmindpatternsfrom‘class-based’into‘national’.Asaresult,amartyrologi-cal-triumphalisticvisionofhistorydevelopedinWesternUkraine.Inanar-rativeofthiskind,thereisnoplaceforcrimescommittedbyUkrainianna-tionalistformations,especiallyUPA,andinthisvisionUkraineispresented(exactlyaswiththeSovietUnionearlier)asacountrysurroundedbyene-mies.Thusreflectiononthenation’shistoryandidentityisbeingrestrained.

TadeUsz a. olszańskI

Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia

Ośrodek Studiów Wschodnich (OSW) jest instytucją ekspercką zajmującą się monitorowaniem oraz analizą sytuacji politycznej, gospodarczej i społecznej w Rosji, na Kaukazie i w Azji Centralnej, w państwach Europy środkowej i Wschodniej, w Niemczech oraz na bałkanach.

OSW powstał w 1990 roku i jest w całości finansowany z budżetu państwa. W 2006 roku Ośrodkowi nadano imię założyciela – Marka Karpia.

Odbiorcami naszych opracowań są przede wszystkim instytucje państwowe: Kancelaria Prezydenta RP, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, ministerstwa i agencje rządowe, a także Sejm i Senat RP.

Szczególnie aktywnie włączamy się w dyskusję dotyczącą polityki wschodniej Unii Europejskiej, wyzwań dla bezpieczeństwa energetycznego oraz procesów transformacji politycznej i społeczno-gospodarczej sąsiadów Polski.

Znaczna część naszych publikacji dostępna jest na stronie internetowej osw.waw.pl

Serie wydawnicze

Punkt Widzenia – krótkie opracowania analityczne prezentujące opinie naszych ekspertów na aktualne tematy; wydawane w języku polskim i angielskim.

Prace OSW – duże opracowania analityczne poświęcone ważnym procesom politycznym, społecznym i gospodarczym zachodzącym na obszarze zainteresowania OSW; wydawane w języku polskim i angielskim.

Newslettery OSW

Tydzień na Wschodzie – tygodniowy biuletyn analityczny dotyczący obszaru Rosji, Ukrainy, białorusi, Kaukazu i Azji Centralnej (wersja angielska: EASTWEEK)

BEST OSW – tygodniowy biuletyn analityczny dotyczący obszaru krajów bałtyckich, Europy środkowej, Niemiec oraz bałkanów (wersja angielska: CEWEEKLY)

Komentarze OSW – w tej serii publikujemy analizy o najistotniejszych wydarzeniach z obszaru naszego zainteresowania w pogłębionej formie (wersja angielska: OSW Commentary)

Newslettery OSW są dostępne w bezpłatnej prenumeracie

Zachodnia część Ukrainy, terytorium Galicji Wschodniej oraz zachodniego i centralnego Wołynia weszły w skład Związku Sowieckiego dopiero po II wojnie światowej. W istocie są to dwa różne regiony – Galicja i Wołyń mają bardzo różną historię: Wołyń zawsze był związany z centralną Ukrainą, Ruś Czerwona (Galicja Wschodnia) zawsze ciążyła ku Polsce i Węgrom, nie ku Kijowowi. Także dziś te dwa regiony łączy – oprócz krótszej sowietyzacji – głównie doświadczenie peryferyjności. Jak bowiem dawniej, w ramach państwa polskiego, austro-węgierskiego i rosyjskiego, tak i dziś, w niepodległej Ukrainie są to regiony peryferyjne i zacofane gospodarczo i nic nie zapowiada zmiany tego stanu. Lwów, który w niedawnej przeszłości był ostoją ukraińskiego ruchu niepodległościowego oraz ośrodkiem niezależnej myśli społeczno-politycznej, ulega coraz głębszej marginalizacji. Wciąż jednak ziemie te są ostoją tożsamości narodowej, choćby dlatego że mówi się tu i czyta niemal wyłącznie po ukraińsku. Tu też bardzo silne poparcie mają ugrupowania narodowo-demokratyczne i nacjonalistyczne, zdecydowanie przeciwne jakimkolwiek formom reintegracji obszaru postsowieckiego.

Ta część Ukrainy, bezpośrednio sąsiadująca z Polską jest dla nas szczególnie ważna i szczególnie interesująca. Do dziś zdarza się, że zwiemy ją „Kresami Wschodnimi”. Między innymi z tego powodu, jak również ze względu na to, że w ramach Ukrainy jest to także region prowincjonalny, ale i „symboliczny”, pozwoliliśmy sobie określić go tu mianem „Kresów Zachodnich”.

KRESY ZACHODNIE MIEJSCE GALICJI WSCHODNIEJ I …aei.pitt.edu/58397/1/prace_osw_43_net.pdf · Spis...

Documents

Transcript of KRESY ZACHODNIE MIEJSCE GALICJI WSCHODNIEJ I …aei.pitt.edu/58397/1/prace_osw_43_net.pdf · Spis...