Na styku kultur i narodówGalicyjskie miasta i miasteczka w józefińskim katastrze gruntowym

Tom XX

Bohorodczany i StanisławówOpracował Volodymyr Dolinovskyi

HistoriaIagellonica

Na styku kultur i narodówGalicyjskie miasta i miasteczka w józefińskim katastrze gruntowym

Tom XX

Bohorodczany i Stanisławów

Opracował Volodymyr Dolinovskyi

Kraków 2019

Na styku kultur i narodów. Galicyjskie miasta i miasteczka w józefińskim katastrze gruntowym pod redakcją naukową Krzysztofa Ślusarka

Recenzentprof. dr hab. Jarosław Kita

KorektaJadwiga Marcinek

Niniejsza publikacja powstała w ramach realizacji projektu badawczego pt. „Na styku kultur i narodów. Galicyjskie miasta i miasteczka w józefiń-

skim katastrze gruntowym”, finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki,

zarejestrowanego pod numerem 2016/22/M/HS3/00163

© Copyright by Volodymyr Dolinovskyi© Copyright by Towarzystwo Wydawnicze Historia Iagellonica

Publikacja udostępniona na podstawie licencji Creative CommonsCC BY-NC-ND 4.0

ISBN 978-83-66304-24-6DOI: 10.32021/9788366304246.20

Na okładceK. Auer, Olesko w obwodzie złoczowskim, [w:] A. Zawadzki, Galicyja w obrazach czyli Galerya litografowanych widoków,

okolic i najznakomitszych zabytków w Galicyi z opisaniem obrazów w języku polskim i niemieckim, Lwów 1840

Objętość 13,6 ark. wyd.

Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”z siedzibą w Instytucie Historii UJ

ul. Gołębia 13, 31-007 Krakówwww.iagellonica.com.pl

Spis treści

Słownik pojęć i jednostki miary ..................................................................... 7Wstęp ................................................................................................................. 13

Charakterystyka dokumentacji źródłowej .......................................... 15Przygotowanie materiałów źródłowych do edycji ............................. 20Podstawa edycji ...................................................................................... 24

Bohorodczany ................................................................................................... 27Ogólna charakterystyka miasta ........................................................... 29

Status prawny i położenie geograficzne .......................................... 29Struktura własnościowa .................................................................... 29Przestrzeń miejska ............................................................................. 29Przestrzeń publiczno-polityczna ..................................................... 31Przestrzeń społeczna ......................................................................... 32

Wybrane teksty źródłowe ...................................................................... 35Opisanie granic miasta Bohorodczany ............................................ 35Prawidła fasjonowania ....................................................................... 40Opisanie gromady miasta Bohorodczany ....................................... 40Wykaz alegatów .................................................................................. 42

Stanisławów ....................................................................................................... 45Ogólna charakterystyka miasta ........................................................... 47

Status prawny i położenie geograficzne .......................................... 47Struktura własnościowa .................................................................... 47Przestrzeń miejska ............................................................................. 47Przestrzeń publiczno-polityczna ..................................................... 50Przestrzeń społeczna ......................................................................... 51

Wybrane teksty źródłowe ...................................................................... 55Opisanie granic miasta Stanisławowa .............................................. 55Prawidła fasjonowania ....................................................................... 57Opisanie gromady miasta Stanisławowa ......................................... 57

Summary .................................................................................................. 61Bibliografia .............................................................................................. 63

Zestawienia tabelaryczne ................................................................................ 67Rekapitulacja sumaryczna miasta BohorodczanySumariusz fasji gromadzkiej miasta BohorodczanyWykaz posiadaczy nieruchomości w Bohorodczanachujętych w metryce józefińskiejWykazy posiadaczy nieruchomości w Bohorodczanachujętych w opisaniach urbarialnychRekapitulacja sumaryczna miasta StanisławówSumariusz fasji gromadzkiej miasta StanisławówWykaz posiadaczy nieruchomości w Stanisławowieujętych w metryce józefińskiej

Słownik pojęć i jednostki miary

Pojęcia i wyrażenia dawne

akcydensy – opłaty wnoszone przez wiernych na rzecz duchownych z tytułu wykonywania niektórych posług religijnych (np. ślubów, pogrzebów)

anguł – zob.: triangułarszyn – rosyjska miara długości (0,711 m); również miara objętościataman – naczelnik osiedli kozackich, tu w znaczeniu: naczelnik, przełożony

grupy poddanychausteria – karczma, zajazd, oberżabelec – dawna miara objętości cieczy (tu: miodu) równa 36 kwartombrejtownia – garbarniaburta – krawędź rowucałogruntowy – gospodarz posiadający pełny, właściwy dla danej miejscowo-

ści nadział ziemichędożyć – czyścićchmielnik – plantacja chmieluciągło – sprzężaj: bydło lub konie zaprzęgane do pługa, wozućwierćgruntowy – gospodarz posiadający nadział ziemi równy czwartej części

gospodarza całogruntowegoczetwerynnik – zob.: ćwierćgruntowydebra – parów, nierówności terenu porośnięte krzakamidetto – inaczej: ditto, jak wyżejdiametr – średnicadni letnie – inaczej powaby, dodatkowa, nie wchodząca w wymiar pańszczy-

zny robocizna świadczona w okresie wzmożonych prac polowych, np. żniwdylacja – odroczeniedystancja – dystans, odległośćekscepcja – wyłączenieekspensa – kosztekstendować – rozciągać się, obejmowaćforszpan – podwodaganczarz – garncarz

Słownik pojęć i jednostki miary8

glinisko, gliniska – gliniankagon – inaczej zagongosztyna, gostyna – danina oddawana dworom za wypasanie owiecgrajcar – krajcargrzęda – pas ziemi odgraniczony rowamigumienny – osoba nadzorująca prace w obrębie gumnagumno – stodoła z klepiskiem; podwórze gospodarskiehutmistrz – urzędnik dozorujący roboty techniczne w hucie, także kierownik

huty lub warzelni soliintrata – dochód, zyskiskop – inaczej: skopszczyzna; danina w postaci co piątej kopy zboża zebrane-

go z pustych pól dworskich, oddanych do uprawy poddanymjałowiczne – rodzaj daniny, ekwiwalent powinności składania daniny w jało-

wicyjarka – młoda owcajarzyna – uprawa jarakiernica – rodzaj zbiornika wodnegokład, kładź – kloc, kłodakłodka – mała kłodakolateralny – pokrewnykołowe – zob.: żarnowekomplanacja – ugodakomput – stan liczebny, wymiarkonkurencja – rozgraniczeniekontrowers – sporna część gruntukopań – kopanina, karczunek, pole orne zarastające krzakami, wymagające

corocznego karczowania lub wykarczowana część lasu z przeznaczeniem na pole uprawne

kotłowe – opłata uiszczana z tytuły korzystania z dworskich urządzeń do wa-rzenia piwa

kramnica – inaczej: kramkryda – bankructwo, upadłość, a także czynności prawne związane z upadło-

ściąlewada – nieporośnięta łąka okolona drzewamiłęg – podmokła łąka, leżąca najczęściej w dolinie rzekiłotoka – korytołozy – zarośla wierzboweług – zob.: łęgmeszne – danina na rzecz parafii za odprawianie mszymielnik – młynarz

Słownik pojęć i jednostki miary 9

młaka – teren bagnisty, podmokłymoczar – teren podmokły, bagniskomoczuła – zbiornik wodny, staw lub dół z wodą do moczenia lnu i konopimotowidło – przyrząd do zwijania wełnynazimek – zwierzę domowe nie mające jeszcze roku, pozostawione na zimę

do hodowaniaobkoski – zob.: zakoskioborka – obowiązek chłopa pańszczyźnianego polegający na oboraniu dwor-

skich pólobrzedni – rzadkiobżynek – zob.: zażynekochaba – starorzeczeoczkowe – danina pieniężna pobierana z tytułu posiadania pasiekiogrodnik – zagrodnikokop – rodzaj wału ziemnego, odgraniczającego np. pola, cieki wodneokopisko – dawne określenie cmentarza żydowskiegoopiechać – łuskać (?)osep – danina uiszczana w zbożuosoka – podmokła łąkaostrów – kępa porośnięta roślinnościąotawa – trwa odrastająca po raz drugi po skoszeniuozimek – jałówka lub źrebak w wieku około jednego rokuparoch – proboszcz greckokatolickiparochianie – wierni parafii greckokatolickiejparyja – wąwózpastewnik – miejsce przeznaczone do wypasu bydłaperyferia – powierzchnia, przestrzeńpisaria – dom pisarza, kancelariapługowe – rodzaj daninypobereźnik, podbereźnik – strażnik pilnujący lasupodorozczyzna – ciążący na mieszkańcach miast obowiązek dostarczania

koni i wozów na potrzeby transportowe dworupodpasiecze – teren przeznaczony na pasiekępodświnek – duże, podrośnięte prosiepodwoda – powinność transportowa poddanych polegająca na podróżowa-

niu z pańskimi towaramipolowy – osoba nadzorująca prace polowepołowicznik – zob.: półgruntowypopław – mokra, bagnista łąkaposiecz – posieka, poręba; również w znaczeniu świeżo ścięta trawa

Słownik pojęć i jednostki miary10

potraw – trawa odrastająca po skoszeniu, pokos sianapożytek – zbiór, plon; również dochódpółbeczek – naczynie o pojemności pół beczkipółbelec – dawna miara objętości cieczy (tu: miodu) równa 18 kwartompółgruntowy – gospodarz posiadający nadział ziemi równy połowie nadziału

gospodarza całogruntowegopółmacek – dawna miara objętości obejmująca 4 garncepresalwować – zastrzegać (?)proskurne – w Kościele greckokatolickim odpowiednik dziesięciny i mesz-

negoprowent – dochódprzegon – przepędzanie bydłaprzewał – wyłom, wyrwa w grobliprzyszkółek – niższa szkoła żydowska lub mała budowla przy synagodze,

przeznaczona na szkołę i mieszkanie dla obsługi synagogirajtszula – ujeżdżalniaregulament – regulaminrekwirować – żądaćretradycja – zwrot uprzednio zajętego (zabranego) majątkurogowszczyzna – danina oddawana dworom za wypasanie bydłaruda, rudka, rudki – podmokła łąka, bagnisko, błotosaliternia – saletrzarnia, wytwórnia saletrysianożęć – łąka lub sianokos, w zależności od kontekstusogłówki, sogłówek – polna droga, ścieżka wiodąca między połaciami zbożasolarium – czynsz gruntowystebnik – pomieszczenie przeznaczone do przechowywania uli z pszczołami

podczas zimystołowe – rodzaj czynszu płaconego proboszczowi od domustróżczyzna – danina na utrzymanie straży nocnejstrzyżak – młody końszarwark – robocizna przy drogach i mostach; później opłata na ich utrzy-

manie szkoła żydowska – w znaczeniu: bożnica, synagogaszmuklerz – rzemieślnik wyrabiający pasy, tkaniny plecione itp. (inaczej: pa-

samonik)terebież – zob.: trzebieżteryfikacja – taryfikacja, w znaczeniu: określenie czegośtłoka – 1) pole obrabiane wspólnie przez poddanych; 2) powinność polegająca

na wykonywaniu dodatkowej pracy w okresie spiętrzenia robót polowychtracz – robotnik ręcznie piłujący drzewo na deski

Słownik pojęć i jednostki miary 11

trianguł – punkt rozgraniczający grunty złożony z trzech kopców tworzących trójkąt

trzebież – łąka porośnięta krzakamitrzeciak – koń lub był w wieku trzech lattywon – nadzorca robotników pańszczyźnianychubocz – inaczej ubocze, teren pochyły, zbocze górywatulka – rodzaj owcywęglarka – część lasu zajęta pod wypalanie węgla drzewnego lub potażuwicha – wiechawierzchowina – teren nad górnym brzegiem strumieniawinnica – winiarnia lub gorzelnia, także: gospoda, karczmawłoka – włóka, polewoskobojnia – inaczej: woskownia; zakład wytwarzający świece woskowe,

a nierzadko też mydłowskroś – na przestrzałwygon – wspólne pastwisko gromadzkiezagumienki – pola leżące za gumnemzalewki – rozlewiska rzecznezakoski – obowiązek chłopa pańszczyźnianego polegający na koszeniu pól

i łąk dworskich w czasie żniw i sianokosówzaorka – obowiązek chłopa pańszczyźnianego polegający na oboraniu dwor-

skich pól po żniwachzaroślina – inaczej: zaroślazarynek – plac za rynkiemzatrawny – zarośnięty trawązatyłek – tylna część domu przylegająca do podwórzazażynek – obowiązek bezpłatnej pracy chłopa na rzecz dworu w chwili roz-

poczęcia żniwzimowla – zimowanie, przezimowaniezyrszczyzna – inaczej: żyrszczyzna, żerowe, żyrowe; opłata lub danina składa-

na za prawo wypędzania nierogacizny na żer do lasużarnowe – podatek od posiadania żarn

Miary powierzchni

1 morga = 1600 sążni = 0,5755 ha1 sążeń = 6 stóp = 3,5969 m2

Słownik pojęć i jednostki miary12

Miary długości

1 sążeń = 6 stóp = 1,8966 m

Miary objętości zboża

1 korzec = 32 garnce = 64 półgarnce = 122,9984 l1 maca austriacka = 1/2 korca

Miary objętości siana

1 cetnar = 100 funtów = 40,55 kg

Przestrzenna miara drewna

1 sążeń (sąg, sążeń kubiczny) = 8 stóp = ok. 4 m3

Jednostki monetarne

1 złoty reński, floren (złr, fl) = 60 krajcarów (kr) = 4 złote polskie (złp)1 krajcar (kr) = 2 grosze polskie (gr)1 szeląg = 1/3 grosza polskiego

Wstęp

Oddajemy do rąk czytelników kolejny tom wieloczęściowej serii wydaw-niczej poświęconej dziejom galicyjskich miast pod koniec XVIII w. Publi-kacja jest efektem realizacji międzynarodowego projektu badawczego „Na styku kultur i narodów. Galicyjskie miasta i miasteczka w józefińskim kata-strze gruntowym”, finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki w  ramach programu Harmonia 8. Zakłada on m.in. opracowanie unikato-wej, dostępnej on-line bazy danych o miastach i ich mieszkańcach oraz zde-finiowanie komponentów przestrzeni społecznej miast i miasteczek, leżących w pięciu najdalej na wschód wysuniętych cyrkułach Galicji, czyli okręgach: brzeżańskim, brodzkim (złoczowskim), tarnopolskim, zaleszczyckim i stani-sławowskim1.

Podstawę źródłową badań stanowią masowe, wzajemnie uzupełniające się źródła historyczne z lat osiemdziesiątych XVIII w.: wykonany w latach 1785––1788 józefiński kataster gruntowy oraz tzw. opisania urbarialne, sporządzo-ne po słynnym patencie regulacyjnym Józefa II z 10 lutego 17892. Źródła te były już wykorzystywane przez badaczy, zarówno polskich, jak i ukraińskich, rzadziej austriackich i niemieckich. W większości jednak prowadzone na ich podstawie badania odnosiły się do obszarów wiejskich. W tym kontekście na-

1 Pierwsze wyniki badań zostały już opublikowane. Zob. m.in.: V. Dolinovskyi, Соціально--професійна структура міщан Олеська на підставі інвентаря будинків 1789 р., [w:] Galicyj-skie miasta w epoce zmian społeczno-politycznych w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII–XIX wieku, zbiór studiów pod red. T. Kargola, B. Petryszak i K. Ślusarka, Kraków–Lwów 2018, s. 21–50; M. Kańkowski, Miasto Józefów w świetle opisań urbarialnych, [w:] Galicyjskie miasta w epoce zmian społeczno-politycznych, s. 123–130; T. Kargol, Konfrontacja metryki józefińskiej z innymi źródłami historycznymi na przykładzie topografii i społeczeństwa Brodów w II połowie XVIII wieku, [w:] Ga-licyjskie miasta w epoce zmian społeczno-politycznych, s. 131–148; K. Ruszała, Społeczeństwo mia-steczka galicyjskiego w pierwszych latach rządów austriackich w świetle pierwszego katastru grunto-wego, tzw. metryki józefińskiej na przykładzie Jasła, [w:] Społeczeństwo i gospodarka Galicji w latach 1772–1867. Źródła i perspektywy badań, zbiór studiów pod red. T. Kargola i K. Ślusarka, Kraków 2014, s. 129–144; G. Zamoyski, Nowy Targ i  jego mieszkańcy w  świetle metryki józefińskiej, [w:] Galicyjskie miasta w epoce zmian społeczno-politycznych, s. 289–313.

2 Więcej na temat przydatności metryki józefińskiej oraz opisań urbarialnych w badaniach nad dziejami miast zob.: K. Ślusarek, Materiały podatkowe jako źródło do dziejów miast gali-cyjskich w czasach józefińskich, [w:] Galicyjskie miasta w epoce zmian społeczno-politycznych, s. 269–288.

Wstęp14

leży wymienić publikacje powstałe w pierwszej połowie XX w., w tym m.in. prace Józefa Fiericha, Romana Rozdolskiego, Jana Rutkowskiego i Wincen-tego Stysia3. Współcześnie, zwłaszcza począwszy od  lat dziewięćdziesiątych XX w., obydwa wspomniane źródła wykorzystywane są w znacznie szerszym zakresie, przy czym dominują trzy kierunki badań: ogólne rozważania na te-mat gospodarki Austrii i  Galicji, studia monograficzne dotyczące różnych szczegółowych zagadnień, w  tym mikrotoponimii i  socjotopografii, a  także studia regionalne i lokalne. W pierwszym przypadku wymienić należy opu-blikowany przez Alicję Falniowską-Gradowską (ostatnio we współpracy z Franciszkiem Leśniakiem) sumariusz katastru józefińskiego dla zachodnich cyrkułów Galicji4 oraz publikacje m.in. takich autorów, jak Werner Drobesch i  Reiner Feucht5. Jeśli idzie o  studia monograficzne, to  wspomnieć trzeba m.in. o  badaniach Mariusza Kulczykowskiego dotyczących tkactwa chłop-skiego, Krzysztofa Ślusarka na temat drobnej szlachty czy Franciszka Wasyla w kwestii społeczności ormiańskiej6. Ponadto w historiografii ukraińskiej po-pularne są ostatnio studia z zakresu mikrotoponimii (Lubow Bilińska, Olga Łużecka), antroponimii (Natalia Wyrsta) i  socjotopografii (Mariana Doliń-ska, Maria Pohoriłko)7. W  badaniach lokalnych i  regionalnych dominuje

3 J. Fierich, Kultury rolnicze, zmianowanie i zbiory w katastrze józefińskim, „Roczniki Dzie-jów Społecznych i Gospodarczych”, 1950, t. 12; R. Rozdolski, Die grosse Steuer- und Agrarreform Joseph II, Warschau 1961; tenże, Stosunki poddańcze w dawnej Galicji, t. 1–2, Warszawa 1962; J. Rutkowski, Galicyjski kataster gruntowy jako podstawa statystyki własności ziemskiej, „Wiado-mości Statystyczne o Stosunkach Krajowych”, 1917, t. 25, z. 3, s. 23–36; W. Styś, Metryki gruntowe józefińskie jako źródło do historii gospodarczej Galicji, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospo-darczych”, 1932, t. 2, s. 86–97.

4 A. Falniowska-Gradowska, Studia nad społeczeństwem województwa krakowskiego w XVIII wieku. Struktura własności ziemskiej i użytkowanie gruntów w świetle katastru józefińskiego, War-szawa 1982; A. Falniowska-Gradowska, F. Leśniak, Struktura własności ziemskiej i użytkowa-nia gruntów w  Galicji w  cyrkułach rzeszowskim, sanockim i  tarnowskim w  świetle katastru józefińskiego (1785–1787), Toruń 2009.

5 W. Drobesch, Bodenerfassung und Bodenbewertung als Teil einer Staatsmodernisierung. Theresianische Steuerrektifikation, Josephinischer Kataster und Franziszeischer Kataster, [w:] Les migrations de retour. Rückwanderungen, pod red. R. Furtera, A.-L. Head-König, L. Loren-zettiego, „Geschichte der Alpen/Histoire des Alpes/Storia delle Alpi”, 2009, t. 14, s. 165–184; R. Feucht, Flächenangaben im österreichischen Kataster, Diplomarbeit am Institut für Geoin-formation und Kartographie der Technischen Universität Wien, 2008.

6 M. Kulczykowski, Andrychowski ośrodek płócienniczy w XVIII i XIX wieku, Wrocław 1972; tenże, Chłopskie tkactwo bawełniane w ośrodku andrychowskim w XIX wieku, Wrocław 1976; K. Ślusarek, Drobna szlachta w Galicji 1772–1848, Jędrzejów–Kraków 2011; F. Wasyl, Ormia-nie w przedautonomicznej Galicji. Studium demograficzno-historyczne, Kraków 2015.

7 Л. Білінська, Мікротопоніми Тисмениччини відомного походження, „Наукові записки ТНПУ ім.  В.  Гнатюка. Сер. Мовознавство”, Тернопіль 2009, Вип. 2 (17), s.  172––181; О. Лужецька, Мікротопонімія Південно-Західного Опілля, Дис. на здобуття наук. ст. канд. філологічних наук, Тернопіль 2014; Н. Вирста, Українські та німецькі прізвища,

Wstęp 15

natomiast publikowanie danych z katastru józefińskiego jako materiału źró-dłowego dotyczącego konkretnych miejscowości (np. działalność edytorska Józefa Szymańskiego8).

Kataster józefiński i opisania urbarialne stosunkowo rzadko wykorzysty-wane były w  badaniach związanych z  problematyką miejską. Materiały te stanowiły np. jedno z podstawowych źródeł w studiach prowadzonych przez Łukasza Jewułę9, przy czym badacz ten sięgnął po kataster w przypadku miast wytypowanych do próby badawczej. W historiografii austriackiej w tym nur-cie badań mieści się m.in. działalność naukowa Paulusa Adelsgrubera, Lau-rie Cohen i Borysa Kuzmanyego10. Z kolei w studiach badaczy ukraińskich – mających najłatwiejszy dostęp do katastru józefińskiego – przeważają ba-dania kartograficzne i urbanistyczne, które omawiają kierunki rozwoju miast i miasteczek (Hałyna Petryszyn, Uliana Iwanoczko), a także prace regionalne i lokalne (Wasyl Łaba, Leonid Tymoszenko)11.

Charakterystyka dokumentacji źródłowej

Dokumentacja wytworzona w  trakcie sporządzania katastru józefińskie-go była bardzo obszerna12. Jej trzon stanowiła przede wszystkim księga po-

мотивовані назвами професій (лексико-семантичний аналіз), „Актуальні проблеми філології та перекладознавства”, Хмельницький 2013, Вип. 6 (1), s. 36–46; М. Долинська, Історична топографія Львова XIV–XIX ст., Львів 2006; М. Долинська, Йосифінська метрика – головне джерело для відтворення історичної топографії (культурного краєвиду) міст, містечок і сіл Галичини, [w:] Galicyjskie miasta w  epoce zmian społecz-no-politycznych, s. 81–94; М. Долинська, М. Погорілко, З історичної топографії Львова (гори Львова), „Записки Наукового товариства імені Шевченка”, Львів 2015, t. 268, s.  107–127.

8 M.in. Państwo wojnickie w  metryce józefińskiej z  1785–1787 roku. Wojnicz, Zamoście, Ratnawy i Łopoń, wyd. J. Szymański, Wojnicz 2000.

9 Ł. Jewuła, Galicyjskie miasta i miasteczka oraz ich mieszkańcy w latach 1772–1848, Kra-ków 2013.

10 P. Adelsgruber, L. Cohen, B. Kuzmany, Getrennt und doch verbunden. Grenzstädte zwischen Österreich und Russland 1772–1918, Wien–Köln–Weimar 2011; B. Kuzmany, Brody. Eine galizische Grenzstadt im langen 19. Jahrhundert, Wien–Köln–Weimar 2011.

11 У. Іваночко, Вплив соціально-функціональних процесів на розвиток урбанізації в Галичині кінця XVIII – початку XX ст., [w:] Історична топографія і соціотопографія України, Зб. наук. праць, Редкол.: Я.  Дашкевич, П.  Сохань та ін., Львів 2006, s. 258–298; В. Лаба, Iсторiя міста Перемишляни від найдавнiших часiв до 1939 року, Львiв 2001; Г. Петришин, У. Іваночко, Еволюція принципів класифікації міст Галичини в австрійсь-кий період, [w:] Книга міст Галичини. Міждисциплінарні дослідження у містознавстві, „Вісник Державного університету «Львівська політехніка»”, Львів, 1999, nr 379, s. 67–95.

12 Podstawowe dokumenty sporządzone podczas opracowywania katastru józefińskiego omówił W. Styś. Autor błędnie zakwalifikował jednak alegaty do  opisań urbarialnych jako część składową metryki. Zob.: W. Styś, Metryki gruntowe, s. 72–73.

Wstęp16

miarów, zwana także „tabelą spisywania rozmiaru i  fasji”. Księgę pomiarów sporządzano, wypełniając drukowany formularz. Zawierał on następujące rubryki:1) numer miejscowego porządku – w istocie był to numer działki;2) imię i  nazwisko posiadacza gruntu i  numer zajmowanego przez niego domu – z reguły w rubryce tej – oprócz imienia, nazwiska i numeru domu – podawano też rodzaj kultury rolnej lub co na danej działce się znajduje (np. pole orne/łąka, dom/chałupa, dwór/dworek, grobla/droga, szkoła);3) nazwa stosowanej miary powierzchni – rubryki tej z reguły nie wypełniano;4) rozmiar, czyli powierzchnia działki – rubryka ta składała się z czterech kolumn: w  pierwszej i  drugiej sami poddani podawali długość i  szerokość działki w  sążniach, w  trzeciej wpisywano łączną powierzchnię w  sążniach kwadratowych (wynik przemnożenia części pierwszej i drugiej), w czwartej – powierzchnię podaną przez geometrę (rubrykę wypełniano tylko wtedy, gdy poddani nie byli w stanie zmierzyć działki, np. lasu lub stawu);5) role – w rubryce tej podawano powierzchnię pól ornych oraz uzyskiwa-nych z  nich zbiorów; składała się z  sześciu kolumn: w  pierwszych dwóch wpisywano powierzchnię w morgach i sążniach, w czterech kolejnych zbiory zbóż w korcach, w rozbiciu na pszenicę, żyto, jęczmień i owies;6) łąki – na analogicznej zasadzie jak w przypadku ról podawano powierzch-nię łąk (lub upraw z nimi zrównanych) oraz zbiory w cetnarach, w rozbiciu na siano (słodkie i kwaśne) oraz potraw;7) lasy – rubryka ta służyła do podawania powierzchni lasów oraz pożytku z nich w drewnie twardym i miękkim (w sążniach sześciennych).

Tam, gdzie występowały uprawy winorośli, wyodrębniano dodatkową ru-brykę, w której wpisywano powierzchnię tego rodzaju uprawy oraz wielkość produkcji wina.

Na końcu księgi pomiarów, po zsumowaniu wszystkich niw oraz łącznej powierzchni wszystkich działek, z  reguły zamieszczano rotę przysięgi, jaką składali przedstawiciele danej gromady, wybrani do  przeprowadzenia po-miarów katastralnych. Tak sporządzoną księgę podpisywały wszystkie osoby uczestniczące w całej operacji.

Na podstawie księgi pomiarów sporządzano sumariusz fasji gromadzkiej, znany również pod nazwą sumariusz gruntów dominikalnych i rustykalnych. Dokument ten zawierał zestawienie powierzchni gruntów oraz uzyskiwanego z nich przychodu, z rozbiciem na grunty dominikalne i rustykalne. Na jego podstawie opracowywano sumaryczne zestawienia w  skali cyrkułu i  kraju oraz określano wysokości podatku gruntowego.

Równorzędne znaczenie jak księgi pomiarów i  sumariusze fasji gro-madzkiej miały także dwa inne dokumenty: opisanie granic oraz prawidła

Wstęp 17

fasjonowania. Opisanie granic, przygotowywane jeszcze przed rozpoczęciem pomiarów, w  rzeczywistości było określeniem granic danej miejscowości. W  praktyce był to  protokół z  wizji lokalnej, w  której trakcie obchodzono wszystkie kopce graniczne. Podawano w  nim kierunek przemarszu, usytu-owanie kopców oraz odległość między nimi (w  sążniach). Opisania granic są źródłem interesującym, ale współcześnie mało przydatnym ze  względu na brak map, które pozwoliłyby zidentyfikować owe kopce graniczne, a tym samym wyznaczyć granice danej miejscowości.

W prawidłach fasjonowania opisywano wszystkie niwy, uwzględniając ich położenie w topografii miejscowości oraz znajdujące się w ich granicach ro-dzaje gruntów. W dokumencie tym podawano powierzchnię niw, a także za-sady szacowania wysokości zbiorów.

Przy sporządzaniu katastru wytworzono wiele dokumentów o charakte-rze pomocniczym. Z reguły miały one ułatwić wypełnianie księgi pomiarów lub  uzupełnić dane przekazywane w  sumariuszu fasji gromadzkiej. Chodzi o następujące materiały:1) konsygnacja gruntów dworskich, plebańskich i chłopskich – w istocie do-kument ten powielał dane z sumariusza fasji gromadzkiej, z tą tylko różnicą, że w oddzielnej rubryce wyodrębniano grunty plebańskie13;2) konsygnacja gruntów plebańskich – uzupełnienie i rozwinięcie poprzed-niego dokumentu; dane na temat gruntów plebańskich rozbijano na poszcze-gólnych właścicieli, np. parafie rzymsko- i greckokatolickie, klasztory;3) konsygnacja gruntów pustych – wykaz gruntów nieobsianych i opuszczo-nych, z reguły zawierający także informację o przyczynie opuszczenia (nieob-siania) danej działki;4) konsygnacja rzek i jezior oraz pożytku, jaki przynosiły;5) tabela oszacowania dochodów z  lasów dworskich – oprócz informacji o nazwach własnych, powierzchni oraz szacunkowej ilości możliwego do po-zyskania drewna, w dokumencie tym opisywano także gatunki i wiek drze-wostanu;6) obrachunek kontrolowanego przychodu z gruntu – w dokumencie tym po-dawano dane na  temat plonów osiąganych z poszczególnych niw (w ujęciu trzyletnim w odniesieniu do pól oraz jednorocznym w przypadku łąk, ogro-dów i  pastwisk); zestawienie takie sporządzano na  podstawie prowadzonej w folwarkach dokumentacji dotyczącej wysiewów i zbiorów w celu weryfika-cji informacji o zbiorach przekazywanych przez przedstawicieli dworu i pod-danych;7) adnotacja (Adnotatio; zaczynająca się od słów: „W tej wsi wszystkie pola

13 W sumariuszu fasji gromadzkiej grunty plebańskie z reguły wliczane były do dworskich.

Wstęp18

tak lepszego, jako też i podłego gatunku w trzecim roku w ugór wypuszcza-ne bywają”) – informacja o ilości ziarna wysiewanego na jednej mordze pola oraz o terminie ugorowania.

Bardzo często w operatach katastralnych znajdują się także różne zesta-wienia sporządzane już po dokonaniu pomiarów gruntów. Są to m.in.:1) sumaryczne obliczenie „pożytku” (zbiorów) z  gruntów dominikalnych i rustykalnych z przeliczeniem ich na wartość pieniężną – w istocie był to sza-cunek przychodów pieniężnych z wszystkich gruntów;2) sumariusz procentu z przychodu pieniężnego – zawierał wyliczenie zobo-wiązania podatkowego;3) sumariusz fasji pieniężnej wyprowadzonej z ekstraktów (dokument znany też pod nazwami: księga ekstraktów, sumariusz ekstraktów) – wykaz wszyst-kich posiadaczy gruntowych z informacją o dochodzie z ról, łąk, lasów itp.; sumariusz ten z powodzeniem może zastępować księgę pomiarów;4) sumariusz ekstraktów (znany też jako ekstrakty fasji indywidualnej) – za-wierał wyciąg z metryki i informował o powierzchni pól, łąk i lasów, znajdu-jących się w posiadaniu dworu, gromady i plebanii, oraz wysokości zbiorów;5) protokół względem wydania i  odebrania ekstraktów indywidualnej fasji – był to poszyt zawierający adnotację o przekazaniu zainteresowanym opi-sanych wyżej dokumentów wraz z informacją o wniesionych reklamacjach.

Z  powyższego wyliczenia wynika, że w  skład operatów katastralnych wchodziło bardzo dużo materiałów. W praktyce jednak rzadko kiedy zacho-wała się kompletna dokumentacja. Przeważnie na pojedynczy operat składają się: opisanie granic, księga pomiarów, prawidła fasjonowania, sumariusz fasji gromadzkiej, konsygnacje gruntów dworskich, plebańskich i  gromadzkich oraz oszacowanie lasów. Stan zachowania katastru józefińskiego jest zado-walający. W zespole Metryka józefińska (fond 19), przechowywanym w Cen-tralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie, zgro-madzono praktycznie komplet materiałów dla wszystkich cyrkułów Galicji, z wyjątkiem zamojskiego14.

Na komplet akt wytworzonych w czasie realizacji niedokończonej reformy

14 Zob.: Йосифінська (1785–1788) i  францисканська (1819–1820) метрики. Перші поземельні кадастри Галичини. Покажчик населених пунктів, Київ 1965; Gospodarka Galicji 1772–1867. Inwentarz materiałów historycznych z archiwów i bibliotek Polski, Austrii i Ukrainy, t. 2, pod red. K. Ślusarka, Kraków 2015, s. 107–139. Operaty katastru józefińskiego dla części cyrkułu zamojskiego (dla Ordynacji Zamojskiej) przechowywane są w Archiwum Państwowym w Lublinie, w zespole Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca; zob.: Go-spodarka Galicji 1772–1867. Inwentarz materiałów historycznych z archiwów i bibliotek Polski, Austrii i Ukrainy, t. 1, pod red. K. Ślusarka, Kraków 2015, s. 253–255.

Wstęp 19

podatkowo-urbarialnej z 1789 r. składają się trzy serie dokumentów: opisanie miejscowości i tzw. porównania, Erledigung oraz alegaty.

Opisanie miejscowości rozpoczynało się z  reguły preambułą o  następu-jącej treści: „Opisanie zwyczajnych dotąd i  na  przepisach najważniejszych rozporządzeń zasadzających się dominikalnych, inwentarialnych dochodów i jaka proporcja między teraźniejszą powinnością i nową, uniwersałem pod [dniem] 10 lutego 1789 roku ustanowioną należytością, zachodzi”. Dokument składał się z dwóch części. W pierwszej – nazywanej zwyczajowo opisaniem gromady – podawano, do ilu zwierzchności gruntowych należy dana miejsco-wość, oraz w sposób szczegółowy charakteryzowano położenie ludności i opi-sywano świadczenia poddańcze, do  jakich zobowiązane były poszczególne grupy mieszkańców. Drugą część stanowiły tzw. porachowania i porównania. Serię tabelarycznych zestawień otwierało „porachowanie przychodu z grun-tu, podług którego nowy podatek ułożono”. Wykazywano w nim sumaryczną kwotę dochodu z podziałem na uprawy (role, łąki i ogrody oraz pastwiska i lasy) oraz poszczególne kategorie poddanych, wymienione wcześniej w opi-saniu miejscowości (najczęściej wydzielano posiadaczy gruntów kmiecych, chałupników i komorników oraz grunty niepodlegające władzy zwierzchniej dziedzica). Potem następowały porównania, których liczba była bardzo róż-na, w zależności od tego, ile w danej miejscowości wyróżniono grup podda-nych. Podawano w nich – oddzielnie dla każdej grupy poddanych – wartość powinności wyliczoną według zasad wyrażonych w patencie z 10 lutego 1789 (z podziałem na role, łąki i ogrody oraz pastwiska i lasy), wartość dotychczas odrabianej pańszczyzny i innych powinności15 oraz kwotę, o jaką dotychcza-sowe świadczenia przewyższały maksymalną dopuszczalną wartość obciążeń feudalnych. Na końcu każdego porównania z reguły zamieszczano adnotację, w  której wyjaśniano, czy „nowa powinność” przewyższa dawną i  o  ile. Na zakończenie podawano łączną kwotę „urbarium” przypadającą na całą miej-scowość, jaka miała obowiązywać od 1 listopada 1789.

Dokument o  nazwie „Erledigung”, czyli „adnotacja”, był sporządzany (w języku niemieckim) przez cyrkularną komisję podatkową (na podstawie opisania miejscowości i porównań przygotowanych przez dominia), a następ-nie zatwierdzany przez krajową komisję podatkową. W praktyce streszczano w nim opisanie miejscowości.

Alegaty, nazywane także konsygnacjami, w  istocie były tabelarycznymi wykazami poddanych zaliczonych w opisaniu miejscowości do określonych kategorii ludności. Liczba alegatów była różna i uzależniona od tego, w jaki

15 Wartość dotychczas świadczonych powinności ustalano poprzez przeliczanie sumy dotych-czasowych świadczeń przez ich cenę, np. łączną sumę pańszczyzny świadczonej przez daną grupę poddanych przemnażano przez jednostkową cenę dnia robocizny.

Wstęp20

sposób pogrupowano mieszkańców. Najczęściej w  osobnych zestawieniach wyodrębniano kmieci i zagrodników, chałupników i komorników (lub osoby uznane za chałupników i komorników, np. w miastach) czy poddanych ple-bańskich. Niekiedy alegaty były bardziej rozbudowane, np. kmieci i zagrod-ników dzielono na mniejsze grupy, w zależności od tego, do jakich świadczeń byli zobowiązani. W  osobnych alegatach umieszczano też niektóre katego-rie ludności miejskiej, np. żydów i  opłacających czynsz chrześcijańskich posiadaczy domów. Podobnie było w odniesieniu do szlachty czynszowej – bez względu na to, czy zamieszkiwała ona miasta, czy wsie, zawsze ujmowana była w osobnym zestawieniu. Serię alegatów z reguły kończył wykaz gruntów niepodlegających władzy zwierzchniej dziedzica.

Zakres informacji przekazywanych w alegatach również był bardzo zróżni-cowany. Cechą wspólną wszystkich konsygnacji było to, że zawsze podawano imię i  nazwisko posiadacza oraz z  reguły numer zajmowanego przez niego domu. Następnie, zależnie od tego, jaka grupa ludności była opisywana, poda-wano wielkość gospodarstwa i uzyskiwane z niego przychody gruntowe, wy-mieniano wszystkie powinności feudalne i ich liczbę, wysokość czynszów itp.

Alegaty sporządzane były zawsze na początku operacji wyliczenia nowego „urbarium”. Na ich podstawie opracowywano opisanie miejscowości i porów-nania.

Stan zachowania opisań urbarialnych jest podobny jak w przypadku me-tryki józefińskiej. W zbiorach Centralnego Państwowego Archiwum Histo-rycznego Ukrainy we Lwowie wyodrębniono je w osobną kolekcję w ramach olbrzymiego zespołu Namiestnictwo Galicyjskie (fond 146). W  opisie 18 zgromadzono dokumentację do wszystkich cyrkułów Galicji, z wyjątkiem za-mojskiego16.

Przygotowanie materiałów źródłowych do edycji

Metryka józefińska i  opisania urbarialne posiadają niebywale bogatą warstwę informacyjną, co umożliwia bardzo szerokie ich wykorzystywanie, ale jednocześnie stanowi ogromne utrudnienie przy przygotowywaniu tych źródeł do edycji. Wynika to przede wszystkim z faktu, że operaty katastral-ne mają skomplikowaną i złożoną strukturę. Jak już zaznaczono, w ich skład wchodzą dokumenty o zróżnicowanej konstrukcji. Wśród nich znajdują się materiały opisowe (opisania granic, prawidła fasjonowania) oraz wykazy tabelaryczne w różnych formatach. Nader skomplikowany układ mają księ-

16 Szczegółowy wykaz zob.: Gospodarka Galicji 1772–1867, t. 1, s. 255–256 (Ordynacja Zamojska), t. 2, s. 279–302 (pozostała część Galicji).

Wstęp 21

gi pomiarów, co wynika ze  specyficznego sposobu rejestracji działek. Otóż wpisywano je w kolejności występowania w obrębie poszczególnych niw, co skutkowało m.in. tym, że grunty należące do jednego użytkownika z reguły ujmowane były nie w jednym, lecz w kilku, a czasami nawet kilkunastu miej-scach w księdze. Jeśli nie zachowały się żadne zestawienia sumaryczne (księga ekstraktów), bez dogłębnej analizy treści księgi pomiarów nie można ustalić, ile ziemi należało do  konkretnego użytkownika17. Z  drugiej strony opubli-kowanie samych sumariuszy ekstraktów nie oddaje pełnej struktury ziemi pozostającej w  dyspozycji danego użytkownika, gdyż siłą rzeczy zawierały one dane ogólne, tzn. łączną powierzchnię ziemi lub co najwyżej w rozbiciu na pola orne, ogrody i lasy (pomijano inne użytki, np. łąki, pastwiska, sady, zarośla). W sumariuszach brakuje też danych na temat układu przestrzenne-go miejscowości, toponimii itp. (domy, budynki gospodarcze, infrastruktura).

Zespół naukowców realizujący projekt badawczy „Na styku kultur i na-rodów. Galicyjskie miasta i miasteczka w józefińskim katastrze gruntowym” stanął więc przed problemem właściwego opracowania materiałów źródło-wych do edycji. Biorąc pod uwagę fakt, że w bazie danych o miastach i  ich mieszkańcach, będącej wynikiem prowadzonych badań, powinny się znaleźć zarówno odpisy oryginalnych dokumentów charakteryzujących m.in. prze-strzeń fizyczną, jak i szczegółowa analiza przestrzeni społecznej miast, za wła-ściwą uznano koncepcję wykorzystania wszystkich zachowanych materiałów, przy równoczesnym zróżnicowaniu sposobu ich prezentacji. Zakłada ona przygotowanie wiernych odpisów i  regestów niektórych dokumentów oraz poddanie naukowej analizie innych. W odpisach postanowiono podać opisa-nie granic miasta oraz podstawową część opisania urbarialnego (tj. opisanie gromady), zawierającą charakterystykę położenia prawnego mieszkańców. W  przypadku prawideł fasjonowania – ze  względów praktycznych18 – zde-cydowano się na  sporządzenie regestu. Księga pomiarów została natomiast zaprezentowana w formie przetworzonej, czyli w postaci wykazu wszystkich mieszkańców, zawierającego pełną informację na  temat struktury posiada-nych gruntów i uzyskiwanych z nich zbiorów.

Przygotowane według powyższych zasad materiały składają się z  trzech głównych elementów: ogólnej charakterystyki miasta, wybranych tekstów źródłowych i regestów oraz zestawień tabelarycznych.

Ogólna charakterystyka miasta została opracowana z  wykorzystaniem

17 Problem ten można dostrzec w wydawnictwach źródłowych przygotowanych przez Jó-zefa Szymańskiego, który zdecydował się na przytoczenie całej księgi pomiarów, ale równo-cześnie nie pokusił się o przygotowanie zestawień sumarycznych.

18 Prawidła fasjonowania sporządzane były w formie opisowej lub tabelarycznej, co utrud-nia ich publikację.

Wstęp22

wszelkich dostępnych informacji zawartych w  metryce józefińskiej i  opisa-niach urbarialnych. Na ich podstawie można bardzo precyzyjnie określić: 1) status prawny i położenie miejscowości, tj. rodzaj osady (miasto, miastecz-ko, wieś, przysiółek), przynależność administracyjną (cyrkuł, kompleks ma-jątkowy), położenie geograficzne i miejscowości sąsiedzkie;2) strukturę własnościową, czyli nazwiska (nazwy) wszystkich właścicieli dziedzicznych oraz występowanie gruntów wspólnych (np. miejskich lub gro-madzkich);3) przestrzeń fizyczną, w tym:– powierzchnię gruntów z podziałem na dominikalne i rustykalne, ilość ziemi należącej do posesorów dominikalnych, ewentualnie powierzchnię gruntów pozostających w kontrowersji (jeśli występuje przypadek sporu o granice),– układ przestrzenny, czyli podział miejscowości na obszary, niwy i uroczyska (ich położenie, nazwy topograficzne), występowanie placów i  gruntów pu-stych, rozmieszczenie i powierzchnia gruntów zajmowanych przez mieszkań-ców innych miejscowości, mających swoje pola na obszarze danego miasta,– rodzaj zabudowy mieszkaniowej, tj. liczbę i strukturę domów (dwory, dwor-ki, domy, chałupy itp.) oraz ich rozmieszczenie w obrębie niw,– występowanie budowli publicznych, czyli liczbę, rodzaj i  rozmieszczenie obiektów użyteczności publicznej (urzędy, obiekty wojskowe, klasztory, ko-ścioły i cerkwie, szkoły itp.),– występowanie obiektów gospodarczych, tj. liczbę i rodzaj obiektów gospo-darczych (młyny, cegielnie, kramy itp.),– występowanie obiektów infrastruktury technicznej, czyli liczbę i rozmiesz-czenie dróg, ulic, brodów, mostów, wałów, grobli itp.,– występowanie obiektów fizjograficznych, takich jak cieki wodne (rzeki, rzeczki, potoki), jeziora, stawy, sadzawki, wzniesienia, doliny;4) przestrzeń publiczno-polityczną, czyli ośrodki władzy (miejskiej, dwor-skiej, państwowej), kościoły, klasztory, garnizony wojskowe;5) przestrzeń społeczną, tzn. strukturę społeczno-zawodową posiadaczy grun-towych w  świetle metryki józefińskiej oraz opisań urbarialnych, położenie prawne poszczególnych kategorii ludności (np. zakres wolności mieszczan, obowiązki Żydów wobec dziedzica i miasta, obciążenia feudalne ludności pod-dańczej), strukturę wyznaniowo-narodowościową (np. liczba chrześcijan i ży-dów), skład elity społecznej (m.in. właściciele mniejszych części dworskich, du-chowni wszelkich obrządków religijnych, urzędnicy, reprezentanci gromady).

W części określonej jako wybrane teksty źródłowe i regesty znalazły się:1) odpis opisania granicznego miejscowości;2) regest prawideł fasjonowania, zawierający streszczenie opisu położenia topograficznego miejscowości oraz syntetyczną charakterystykę niw (rodza-

Wstęp 23

je występujących gleb, uwagi na temat sposobów uprawy ziemi, informacje o wysiewach i zbiorach zbóż);3) opisanie gromady, tj. wstępną część opisania urbarialnego, w której zawar-to charakterystykę struktury społecznej mieszkańców i określono obciążenia feudalne, do jakich byli zobowiązani19.

Jeśli idzie o zestawienia tabelaryczne, przygotowano cztery tabele (z któ-rych dwie pierwsze są odpisami z oryginalnych dokumentów):1) rekapitulacja sumaryczna, czyli stanowiące integralną część prawideł fasjo-nowania sumaryczne zestawienie dla wszystkich niw, zawierające informacje o ich powierzchni oraz uzyskiwanych plonach (występujące z reguły w koń-cowej części prawideł fasjonowania lub w końcowej części księgi pomiarów);2) sumariusz fasji gromadzkiej, zawierający informacje o  strukturze i  po-wierzchni użytków rolnych oraz wysokości uzyskiwanych z  nich zbiorów, w rozbiciu na grunty dominikalne i rustykalne;3) wykaz posiadaczy nieruchomości ujętych w metryce józefińskiej, czyli ze-stawienie tabelaryczne opracowane na podstawie księgi pomiarów, zawiera-jące następujące informacje: imię i nazwisko, miejsce zamieszkania, numer domu oraz numery działek należących do  danego posiadacza gruntowego, powierzchnię gruntów (ogółem i w rozbiciu na pola orne, łąki, ogrody i sady, pastwiska, stawy, zarośla, ugory, pustki oraz lasy), a także wysokość zbiorów (w przypadku pól ornych – zbiory czterech zbóż: pszenicy, jęczmienia, żyta i owsa; w odniesieniu do  łąk i użytków z nimi zrównanych – zbiory siana; w przypadku lasów – ilość możliwego do pozyskania drewna);4) wykazy posiadaczy nieruchomości ujętych w opisaniach urbarialnych, czyli zestawienie tabelaryczne opracowane na podstawie alegatów (tj. załączników do opisań urbarialnych), zawierające następujące informacje: imię i nazwisko posiadacza, numer jego domu, numer załącznika, w którym został wymienio-ny, oraz wysokość przychodów uzyskiwanych z ziemi uprawnej, z rozbiciem na przychody z pól ornych, łąk i ogrodów oraz pastwisk i lasów.

Przy przygotowywaniu do  druku odpisów oryginalnych dokumentów stosowano zasady obowiązujące przy edycji źródeł osiemnasto- i dziewiętna-stowiecznych, m.in. uwspółcześniając interpunkcję i  ortografię20. Zwrotów, słów i pojęć, które wyszły już z użycia, nie objaśniono w przypisach; znalazły się one w dołączonym do wydawnictwa słowniku. Uzupełnienia brakujących liter lub wyrazów, ułatwiające zrozumienie tekstu, oraz rozwinięcia skróceń

19 Do opisania gromady dołączony został wykaz konsygnacji (alegatów), czyli zestawienie załączników do opisania urbarialnego; wymieniono w nich imiona i nazwiska posiadaczy nie-ruchomości.

20 J. Tandecki, K. Kopiński, Edytorstwo źródeł historycznych, Warszawa 2014, s. 172–196.

Wstęp24

umieszczono w  nawiasach kwadratowych, oboczności imion i  nazwisk21 – w nawiasie zwykłym. Skreśleń i poprawek naniesionych w księdze pomiarów innym atramentem lub inną ręką nie odnotowywano, przyjmując za właści-wy tekst pierwotny22. W niektórych wypadkach stosowano przypisy tekstowe, którymi oznaczono m.in. fragmenty nieczytelne. Zastosowano następujące oznaczenia przypisów tekstowych:

a a – wyraz, zdanie skreślone,…b – w oryginale: pozostawione puste miejsce,[…]c – fragment nieczytelny,d d – podkreślone w oryginale.Przy zestawieniach tabelarycznych – dla uzyskania większej przejrzystości

tabel – przyjęto zasadę, że komórki (pola), dla których w źródłach nie poda-no żadnej wartości (np. dana uprawa nie występowała), pozostawiono puste. Niektóre dane w tabelach podawane są w wartościach ułamkowych. W przy-padku powierzchni gruntów, zbiorów zbóż oraz ilości możliwego do pozy-skania drewna stosowano ułamki zwykłe o różnych mianownikach, zależnie od tego, jakie dane podawano w źródłach; w odniesieniu do zbiorów siana – ułamki dziesiętne (do dwóch miejsc po przecinku).

Ze względu na stosowanie różnych jednostek miary, do wydawnictwa do-łączono wykaz wraz z przelicznikiem na jednostki współczesne.

Podstawa edycji

Podstawę opracowania materiałów dla Bohorodczan stanowiły operat me-tryki józefińskiej (CPAHU Lwów, fond 19: Metryka józefińska, opis 6, sprawa 9, k. 1–236) oraz opisanie urbarialne (CPAHU Lwów, fond 146: Namiestnic-two Galicyjskie, opis 18, sprawa 3499, k. 1–29).

Operat metryki józefińskiej, sporządzony w okresie od marca 1787 do października 1788, zawiera większość najważniejszych elementów: opisanie granic (4 kwietnia 1788), prawidła fasjonowania (27 marca 1787), księgę po-miarów (11 lutego 1788, zatwierdzona 19 maja 1788; drugi egzemplarz – 10 grudnia 1787), sumariusz fasji gromadzkiej (20 października 1788; drugi eg-zemplarz – 10 grudnia 1787), sumariusz powierzchni gruntów dominikalnych

21 Urzędnicy spisujący księgę pomiarów bardzo często nie znali warunków lokalnych, co skutkowało brakiem precyzji w zapisie imion i nazwisk. Niejednokrotnie były one podawane w różnych brzmieniach i odmianach (np. imiona raz zapisywano w brzmieniu polskim, in-nym razem w ruskim). W takich przypadkach jako podstawową formę przyjmowano wersję powtarzającą się najczęściej, oboczności zaś umieszczano w nawiasie zwykłym.

22 Księgi pomiarów były w stałym użyciu przynajmniej do czasu przeprowadzenia kolej-nego pomiaru katastralnego, tj. katastru franciszkańskiego. Skreślenia, poprawki i  dopiski nanoszone były w różnym czasie, przy czym z reguły nie odnotowywano daty ich powstania.

Wstęp 25

i rustykalnych oraz uzyskiwanych z nich zbiorów (tzw. Summarium, 10 paź-dziernika 1787), obrachunek kontrolowanego przychodu z gruntów za 3 lata (8 lipca 1787), sumariusz „pożytku” (zbiorów) z gruntów dominikalnych i ru-stykalnych z przeliczeniem ich na wartość pieniężną (4 stycznia 1788), kon-sygnację gruntów pustych, sumariusz ekstraktów (31 grudnia 1787), osza-cowanie zbiorów siana i potrawu (20 października 1788). Nie zachowały się sumaryczna konsygnacja gruntów duchownych i tabela oszacowania docho-dów z lasów dworskich. Z dokumentów nie związanych z metryką józefińską w operacie znajduje się wyciąg z protokołu przekazania narzędzia do pomiaru gruntów (10 października 1791).

Opisanie urbarialne miasta Bohorodczany, datowane na wrzesień–paź-dziernik 1789, zawiera: opisanie dochodów inwentarzowych i oszacowanie dochodu z gruntów, według którego obliczono nową należność podatkową (datowane na 30 września 1789), tzw. Erledigung (8 października 1789) oraz wszystkie 12 alegatów (30 września–1 października 1789).

W przypadku Stanisławowa podstawę źródłową stanowiły operat metryki józefińskiej (CPAHU Lwów, fond 19: Metryka józefińska, opis 6, sprawa 1, k. 1–223) oraz opisanie urbarialne miasta (zachowało się wśród materiałów metryki: CPAHU Lwów, fond 19, opis 6, sprawa 1, k. 116–126).

Operat metryki józefińskiej, sporządzony w okresie od grudnia 1787 do grudnia 1788, zawiera większość najważniejszych elementów: dwa egzempla-rze opisania granic (datowane na 16 lutego 1788), dwa egzemplarze prawideł fasjonowania (niedatowane; w jednym egzemplarzu rota przysięgi datowana na 19 marca 1787), dwa egzemplarze księgi pomiarów (jeden datowany na 19  grudnia 1787, zatwierdzony 17 kwietnia 1788; drugi niedatowany i za-twierdzony 17 kwietnia 1788), dwa egzemplarze sumariusza fasji gromadzkiej (jeden datowany 20 grudnia 1787, drugi – 24 listopada 1788), dwa egzempla-rze oszacowania zbiorów siana (jeden od 24 listopada 1788, drugi niedatowa-ny), konsygnację gruntów pustych, sumariusz obrachunku kontrolowanego przychodu z gruntów za 3 lata (niedatowany), sumariusz „pożytku” (zbiorów) z gruntów dominikalnych i rustykalnych z przeliczeniem ich na wartość pie-niężną (4 stycznia, 29 lipca 1788).

Opisanie urbarialne miasta Stanisławów, datowane na październik 1789, zawiera: opisanie dochodów inwentarzowych i oszacowanie dochodu z grun-tów, według którego obliczono nową należność podatkową (7 października 1789), oraz tzw. Erledigung (10 października 1789); alegaty nie zachowały się.

W księdze pomiarów zarówno Bohorodczan, jak i Stanisławowa dostrze-żono liczne błędy rachunkowe, głównie w sumowaniu stron. Oczywiste po-myłki (np. opuszczenie cyfry w liczbie), możliwe do zweryfikowania, popra-wiano. W innych wypadkach pozostawiano zapis z oryginału. Zdarzały się

Wstęp26

też pomyłki w numeracji działek (opuszczenie jednego lub kilku numerów). Usterek takich nie poprawiano, pozostawiając zapis z oryginału.

Bohorodczany

Ogólna charakterystyka miasta

Status prawny i położenie geograficzne

Bohorodczany – miasto w cyrkule stanisławowskim, nad rzeką Bystrzycą, sąsiadujące z następującymi wsiami: od wschodu z Pochówką, od południa z Horochliną i Lachowcami, od zachodu i północy ze Starymi Bohorodczana-mi. Miasto było centrum dominium złożonego z 15 miejscowości.

Struktura własnościowa

W świetle metryki józefińskiej i opisań urbarialnych miasto Bohorodczany było własnością państwową (kameralną). Wcześniej jednak miasto (wraz z ca-łym kluczem dóbr bohorodczańskich) należało do hr. Katarzyny Kossakow-skiej, ale ze względu na występowanie złóż soli 1 lipca 1787 zostało przejęte przez skarb państwa (dlatego w księdze pomiarów wzmiankowana była jesz-cze część dworska należąca do „Jaśnie Wielmożnej Grafowej”). Oprócz części kameralnej na obszarze miasta istniało kilka mniejszych cząstek, niepod-legających władzy zwierzchniej: część Tomasza Żubra, probostwa rzymsko-katolickiego wraz z klasztorem dominikanów oraz dwóch parafii greckokato-lickich (miejskiej administrowanej przez ks. Jędrzeja Starożyńskiego i parafii Lachowce administrowanej przez ks. Piotra Weliczkowskiego).

Przestrzeń miejska

Ogólna powierzchnia miasta wynosiła 1472 morgi 602 sążnie. Do grun-tów dominikalnych zaliczano ziemię będącą we władaniu dziedzica oraz osób i instytucji duchownych. Ich powierzchnia wynosiła: 4 morgi 100 1/6 sąż-nia – pola orne oraz 159 mórg 456 1/6 sążnia – łąki (w tym łąk – 132 morgi 416 sążni, ogrodów i sadów – 27 mórg 40 1/6 sążnia). Powierzchnia gruntów rustykalnych wynosiła odpowiednio: 265 mórg 1119 2/6 sążnia – pola orne oraz 1043 morgi 526 2/6 sążnia – łąki, ogrody i pastwiska (łąki – 604 morgi 88 2/6 sążnia, ogrody i sady – 184 morgi 221 sążni, pastwiska – 255 mórg 217 sążni).

Bohorodczany30

W świetle opisań urbarialnych w Bohorodczanach było pięciu właścicieli dziedzicznych:1) zarząd dóbr kameralnych – 63 morgi 1462 sążnie ziemi;2) probostwo rzymskokatolickie złączone z klasztorem dominikanów – 33 morgi 1464 sążnie;3) miejska parafia greckokatolicka (ks. paroch Jędrzej Starożyński) – 57 mórg 1350 4/6 sążnia;4) parafia greckokatolicka z Lachowców – 11 mórg 712 1/6 sążnia;5) Tomasz Żubr – 2 morgi 194 sążnie.

W metryce józefińskiej miasto Bohorodczany podzielone zostało na trzy obszary:I. Ogrody, numery działek: 1–654II. Pastwisko (zwane też Za Bystrzycą lub Zamczysko), numer działki: 655III. Pola i łąki, numery działek: 656–931.

W granicach obszaru III wydzielono mniejsze niwy o nazwach: Niwy Steb-nickie oraz Moczary (także pod nazwą: Za Potokiem Stebnikiem).

W opisaniach urbarialnych jako oddzielną część wymieniono też przed-mieście (bez nazwy własnej).

Zob.: Rekapitulacja sumaryczna miasta Bohorodczany

Według metryki józefińskiej w Bohorodczanach nie było gruntów pustych, ale z późniejszego o kilkanaście miesięcy opisania urbarialnego wynika, że bez obsady pozostawały 1 morga 1190 sążni pola ornego oraz 69 mórg 1582 sążnie ogrodów i łąk.

W granicach miasta Bohorodczany grunty posiadało także ponad 20 mieszkańców wsi Horoholina, Lachowce, Pochówka i Stare Bohorodczany. Były to przeważnie łąki, znajdujące się na obszarze III. Łączna powierzchnia gruntów będących w posiadaniu osób zamieszkujących poza Bohorodczana-mi wynosiła 212 mórg 234 1/6 sążnia (w tym: pola orne – 3 morgi 407 1/6 sążnia, ogrody – 6 mórg 1548 1/6 sążnia i łąki – 201 mórg 1478 5/6 sążnia). Zbierano z nich rocznie 39 2/32 korca owsa, 81,88 cetnara siana słodkiego, 1211,53 cetnara siana kwaśnego oraz 20,47 cetnara potrawu.

Na ogólną powierzchnię Bohorodczan składały się:1) pola orne – 269 mórg 1219 3/6 sążnia;2) grunty zakwalifikowane jako łąki – 1202 morgi 982 3/6 sążnia (w tym 736 mórg 504 2/6 sążnia łąk, 211 mórg 261 1/6 sążnia ogrodów i sadów oraz 255 mórg 217 sążni pastwisk).

Rozmieszczenie poszczególnych kultur rolnych: ogrody i sady oraz pa-stwiska – obszar I. Ogrody i obszar II. Pastwisko; pola orne i łąki – obszar III. Pola i łąki.

Ogólna charakterystyka miasta 31

Zob.: Sumariusz fasji gromadzkiej miasta Bohorodczany

Z analizy danych zawartych w sumariuszu fasji gromadzkiej wynika, że wśród zbóż jedyną uprawą był owies, którego zbiory wynosiły łącznie 3237 4/32 korca (dwór zbierał 48 24/32 korca, a gromada 3188 12/32 korca). Jeśli chodzi o przychód gruntowy z łąk i ogrodów, z części dominikalnej zbierano: z ogro-dów i sadów – 338,97 cetnara siana słodkiego i 81,69 cetnara potrawu, z łąk – 793,58 cetnara siana kwaśnego. Gromada z łąk uzyskiwała 3624,31 cetnara siana kwaśnego, z ogrodów i sadów – 1536,12 cetnara siana słodkiego i 387,09 cetnara potrawu, z pastwisk – 608,73 cetnara siana kwaśnego.

Szacunkowe roczne przychody pieniężne z wszystkich kultur rolnych wy-nosiły: w przypadku gruntów dominikalnych – 10 złr 17 kr z pól ornych oraz 144 złr 1 kr – z łąk; w odniesieniu do gruntów rustykalnych – 673 złr 6 kr z pól ornych oraz 718 złr 1 kr z łąk. Łączne przychody z całego miasta wynosiły więc 1545 złr 26 kr.

W Bohorodczanach znajdowało się łącznie 348 budynków mieszkalnych oznaczonych jako domy. Trzy z nich należały do mieszkańców wsi Stare Bo-horodczany i Lachowce. W mieście był też pałac. Wszystkie budynki miesz-kalne rozlokowane były na obszarze I. Ogrody.

W Bohorodczanach było jedynie 6 obiektów, które można uznać za bu-dowle publiczne. Były to:1) obiekty administracji dworskiej – pałac i dom ekonoma;2) obiekty administracji miejskiej – ratusz z kramnicą;3) obiekty sakralne – klasztor dominikanów (połączony z probostwem rzym-skokatolickim) oraz cerkiew greckokatolicka;4) inne obiekty – dom kahalny.

Oprócz tego w mieście był jeden cmentarz grzebalny oraz okopisko ży-dowskie.

W mieście znajdowały się: folwark (dominikański), dwa młyny (każdy o dwóch kamieniach) oraz magazyn dworski. Ponadto wzmiankowano jedną kramnicę (w ratuszu) i 14 winnic.

Co się tyczy infrastruktury technicznej, w księdze pomiarów wymieniono jedynie dwie drogi: z miasta do młynów oraz z Pochówki.

W Bohorodczanach istniało kilka obiektów fizjograficznych, głównie rze-ki i potoki: rzeka Bystrzyca, przepływająca w sąsiedztwie miasta, młynówka oraz cztery potoki (Stebnik i Radcze oraz dwa bez nazw własnych).

Przestrzeń publiczno-polityczna

Biorąc pod uwagę strukturę posiadania gruntów, strukturę społeczną oraz charakterystykę zabudowy, w Bohorodczanach można wyróżnić dwa ośrodki władzy:

Bohorodczany32

1) władza dworska – reprezentowana przez kameralne dominium;2) władza duchowna – reprezentowana przez parafie greckokatolicką i rzym-skokatolicką oraz gminę żydowską.

Przestrzeń społeczna

W świetle metryki józefińskiej w Bohorodczanach było 362 posiadaczy gruntowych (łącznie z częściami kameralną i kościelnymi). 109 osób zamiesz-kujących na obszarze I. Ogrody posiadało wyłącznie domy. Właścicielami do-mów i ogrodów o powierzchni mniejszej niż 1 morga było 70 osób (w tym jeden poddany wsi Lachowce); po dwa domy z małymi ogrodami posiadało 12 osób; domy, ogrody i pola orne o powierzchni do 1 morgi – 2 osoby; łąki o powierzchni do 1 morgi – 3 osoby. Pozostałych 166 miejskich posesorów użytkowało grunty większe niż 1 morga (w tym poddani z sąsiednich wsi). Wśród nich 71 osób miało gospodarstwa o powierzchni od 1 do 2 mórg, 30 – 3–5 mórg, 38 – 6–10 mórg, 19 – 11–20 mórg, 8 powyżej 21 mórg. Najwięcej ziemi posiadali: Daniło Hryndiuk ze wsi Lachowce – 57 mórg 10 sążni, domi-nium wsi Lachowce – 32 morgi 1509 5/6 sążnia, Hryń Chalewaj (dom nr 131) – 25 mórg 1024 1/6 sążnia, Stepan Wasyliuk i Iwaś Czukinda z Lachowców – 25 mórg 609 sążni, Oleksa Roszkowicz (bn) – 22 morgi 151 2/6 sążnia, Wasyl Martynow (dom nr 48) – 22 morgi 107 2/6 sążnia.

Z metryki józefińskiej wynika także, że w Bohorodczanach nieruchomość posiadała co najmniej jedna osoba legitymująca się szlacheckim pochodze-niem, której nazwisko opatrzono odpowiednim „imć pan”. Był to Stefan Bi-liński, posiadający dom z ogrodem i pole.

Jako przedstawicieli duchowieństwa z imienia i nazwiska wymieniono je-dynie parocha greckokatolickiego ks. Jędrzeja Starożyńskiego oraz parocha ze wsi Lachowce ks. Piotra Weliczkowskiego.

Zob.: Wykaz posiadaczy nieruchomości w Bohorodczanach ujętych w metry-ce józefińskiej

Według opisań urbarialnych w Bohorodczanach znajdowało się 299 posia-daczy gruntowych (łącznie z częściami kameralną i kościelnymi). W tej licz-bie mieściło się 106 rodzin żydowskich (w tym 14 wymienionych z imienia i nazwiska posiadaczy winnic; nazwisk pozostałych posiadaczy żydowskich nie podano), 23 półgruntowych i 38 ćwierćgruntowych mieszczan-rolników, 119  mieszczan, posiadaczy chałup i niewielkich ogrodów, 3 donacjolistów opłacających czynsz, 5 młynarzy, 3 duchownych (dwóch parochów i proboszcz łaciński) oraz jeden dziedziczny właściciel niewielkiej cząstki (Tomasz Żubr). Oprócz tego na terenie miasta grunty posiadało 23 poddanych z sąsiednich wsi: 8 z Pochówki, 2 z Horochliny, 5 z Lachowców i 8 ze Starych Bohorodczan.

Co do rzemiosła i rzemieślników, to z zachowanych informacji wynika

Ogólna charakterystyka miasta 33

jedynie, że na gruntach dworskich osiedlonych było 5 młynarzy płacących czynsz. Z brzmienia niektórych nazwisk właścicieli ujętych w opisaniu urba-rialnym i metryce józefińskiej można wnioskować, że w mieście działali rze-mieślnicy reprezentujący następujące profesje: bednarz, kramarz, krawiec, murarz, rymarz, szewc, ślusarz, tokarz. W prawidłach fasjonowania jest wzmianka, że część mieszkańców Bohorodczan „z rzemiosła ręcznego po-dróży solnej żyje”.

Powinności zarówno mieszczan, jak i przedmieszczan różniły się zależnie od przynależności do konkretnej kategorii poddanych.

Poddani półgruntowi odrabiali rocznie 12 dni pańszczyzny pieszej lub cią-głej, ćwierćgruntowi – 6 dni, chałupnicy – 6 dni pańszczyzny pieszej. Oprócz tego wszyscy wyżej wymienieni poddani zobowiązani byli do płacenia czyn-szu z domostw i gruntów (ogrodów, pól i łąk) oraz przędzenia oprawy (z moż-liwością zamiany na czynsz). Do płacenia czynszu zobowiązani były dona-cjoliści. Chrześcijanie i żydzi mający bydło płacili rogowszczyznę. Związane to było z tym, że w Bohorodczanach nie było pastwisk gromadzkich, prócz dominikalnych. Żydzi płacili też czynsz od domów i winnic. Poddani, któ-rzy posiadali pasieki, zobowiązani byli do uiszczania dziesięciny pszczelnej (z możliwością zamiany na czynsz).

Zob.: Wykazy posiadaczy nieruchomości w Bohorodczanach ujętych w opi-saniach urbarialnych

Na podstawie metryki józefińskiej i opisań urbarialnych w Bohorodcza-nach można wyróżnić dwie grupy wyznaniowe: chrześcijan i żydów. Z opisań urbarialnych wynika, że w mieście mieszkało 106 rodzin żydowskich oraz 190  chrześcijańskich. W księdze pomiarów metryki józefińskiej proporcje między katolikami i żydami były podobne.

O wiele trudniej odnieść się do struktury narodowościowo-wyznanio-wej ludności chrześcijańskiej. Analiza brzmienia imion i nazwisk oraz liczby i rozmieszczenia kościołów i cerkwi sugeruje, że w Bohorodczanach udział ludności o etnosie polskim i rusińskim mógł być podobny.

Do elity miejskiej Bohorodczan zaliczamy:1) przedstawicieli administracji dworskiej: M.R. Tercykowskiego – plenipo-tenta dominium;2) przedstawicieli miasta: Gabriela Jaworskiego – wójta, Petra Bilitczaka i Pe-tra Krycuna – burmistrzów (obaj wymieniani są również jako przysiężni), Iwana (Jana) Salomona, Stefana Prociowa, Hrynia Figla, Stefana Batia, Hry-nia Halewaja, Stefana Derena, Dmitra Chalewaja, Hermana Leopolda, Stefa-na Martyńcowa – przysiężnych (deputowanych);3) osoby duchowne: parochów greckokatolickich ks. Jędrzeja Starożyńskiego i ks. Piotra Weliczkowskiego.

Wybrane teksty źródłowe

Opisanie granic miasta Bohorodczany

Dominium Bohorodczany, cyrkuł stanisławowskidMiasto Bohorodczanyd

Sytuacja dmiasta Bohorodczanyd miejscowego placu leży w równinie przy drzece Bystrzycyd, która od dSołotwinyd przez dwieś Żuraki, Lachowced, mię-dzy dStarymi Bohorodczanami i miastem płynie, leżące na zachód od Po-chówkid, Państwa tegoż, na dpołudnie od Horoholiny i Lachowiec, na zachód od Starych Bohorodczand, wsi, na dpółnocd od gruntów tychże dStarych Bo-horodczand.

Opisanie kopców granicznych zaczęte jest [idąc poprzez granicę wsi dPo-chówkid] od miejsca stykających się trzech granic, to jest: dStarych Bohorod-czan, Pochówki i miasta Bohorodczand na dmłace, Za Bukowinąd zwanej, Ste-fana Makotiuka, ze strony od d[w]schodu słońcad. W którym [to] miejscu jest kopiec tejże swojej granicy służący, sub [1].Od tegoż idąc ad [2] [w końcu młaki Stefana Mokotiaka] przez tę młakę dku południowid w odległości na [91 sążni].Od tegoż idąc ad [3] [w kącie przy drodze diwanikowskiejd] w prawą rękę dmiędzy północ a zachód słońcad, poprzez młakę tegoż Stef[ana] Mak[otiaka] na 156 [sążni].Od tegoż idąc ad [4] [między ddrogą iwanikowską a pochowskąd] trochę w lewą rękę, na południe, tąż samą drogą na 115 [sążni].Od tegoż idąc ad [5] [przy ddrodze pochowskiej, na Bukowinied, przy p[o-lu] Ks[ięży] Dominikanów] w lewą rękę, między dpołudnie a wschód słońcad, i idąc ddrogą pochowskąd 59 [sążni].Od tegoż idąc ad [6] [na polu Szmydowym] w prawą rękę, na południe, po-przez pole Ks[ięży] Dom[inikanów] na 106 [sążni].Od tegoż idąc ad [7] [przy polu Ks[ięży] Dominikanów, za dBukowinąd] w lewą rękę, między wschód a południe, poprzez pole Szmydowe na 35 [sążni].Od tegoż idąc ad [8] [przy polu Ks[ięży] Dominikanów, w kącie] w prawą rękę, na południe poprzez pole Ks[ięży] Dom[inikanów] na 15 [sążni].Od tegoż idąc ad [9] [przy polu Ks[ięży] Dominikanów] na wschód słońca, w lewą rękę, poprzez pole Ks[ięży] Dom[inikanów] na 53 [sążnia].

Bohorodczany36

Od tegoż idąc ad [10] [przy polu Petra Krycana] w prawą rękę, ku południu poprzez pole Ks[ięży] Dom[inikanów] na 65 1/2 [sążnia].Od tegoż idąc ad [11] [przy polu Gabriela Jaworskiego] w lewą rękę, między południe a [w]schód, poprzez pole Gabriela Jaworskiego na 65 [sążnia].Od tegoż idąc ad [12] [przy polu tegoż Stefana Litwinowego] w prawą rękę, ku południowi, poprzez pole Stefana Litwina na 115 [sążni].Od tegoż idąc ad [13] [przy polu Hrynia Frindeja] w lewą rękę, między połu-dniem a wschodem słońca, poprzez pole Stefana Litwina na 127 1/2 [sążnia].Od tegoż idąc ad [14] [na młace Hrynia Frindeja] w prawą rękę, ku południo-wi, poprzez pole Hrynia Frindeja na 53 [sążnie].Od tegoż idąc ad [15] [na polu Prokopa Zubyka] w prawą rękę, ku zachodowi, poprzez pole Fedora Białego na 78 [sążni].Od tegoż idąc ad [16] [przy łozie Jurka Hurnika] w lewą rękę, ku południowi, poprzez łoz[ę] Jurka Hurnika na 152 [sążnie].Od tegoż idąc ad [17] [przy łozie Stefana Deryna] w prawą rękę, między połu-dnie a zachód słoń[ca], poprzez pole Jurka Hurnika na 80 [sążni].Od tegoż idąc ad [18] [w kącie na polu Jana Jaworskiego, dZa Bukowiną zwa-nymd] poprzez pole Jana Jaworskiego, między południe a [w]schód słońca, przykro w lewej ręce na 111 [sążni].Od tegoż idąc ad [19] [przy polu Stefana Pasławskiego] w prawą rękę, między południe a zachód słońca, poprzez pole Jana Jaworskiego na 105 [sążni].Od tegoż idąc ad [20] [przy polu tegoż, w kącie] w lewą rękę, między południe a wschód słońca, poprzez pole Stefana Pasławskiego na 39 [sążni].Od tegoż idąc ad [21] [w końcu pola tegoż Stefana Pasławskiego] w prawą rękę, ku południowi, poprzez pole tegoż na 100 [sążni].Od tegoż idąc ad [22] [przy polu Wasyla Martyńca] przez dpole horoholiń-skied, wmieszane między miejskie, w lewej ręce, między [w]schod[em] słońca a południe[m] na 45 [sążni].Od tegoż idąc ad [23] [przy końcu pola tegoż, gdzie się stykają trzy granice, to jest: dpochowska, horocholińska i miasta Bohorodczan[y]d] przykro w prawą rękę, między południe a zachód słońca, poprzez pole Wasyla Martyńcowego na 200 [sążni].Tu się kończy granica dpochowskad, a zaczyna się dhorocholińskad.Od tegoż idąc ad [24] [przy ddrodze grabowieckiejd, na polu Stefana Martyń-ca], w prawej ręce, między południe a zachód słońca poprzez dpotok Stepeczd zwany na 126 [sążni].Od tegoż idąc ad [25] [na polu Stefana Martyńca, dprzy drodze horocholiń-skiejd, gdzie się stykają trzy granice[:] dmiejska, horocholińska i lachowieckad] ponad dpotok Stepeczd zwany, w prawą rękę na zachód słońca na 56 [sążni].Tu się kończy granica miejska dbohorodczańska z horocholińskąd, a zaczyna się z dlachowieckąd.Idąc przy granicy dwsi Lachowced, od n[ume]ru 25 idąc ad [26] [przy drodze dgrabowieckiejd] prosto na zachód słońca, poprzez pole Stefana Martyńcowe-go 250 [sążni].

Wybrane teksty źródłowe 37

Od tegoż idąc ad [27] [na tymże polu Semenichy Huminiaczki] w lewą rękę, między południem a zachodem słońca, poprzez pole Semenichy Huminiacz-ki na 52 [sążnie].Od tegoż idąc ad [28] [na tymże polu] ku zachodowi słońca, między połu-dnie, poprzez pole Iwanichy Humimiaczki na 99 [sążni].O tegoż idąc ad [29] [na polu tejże, Za dBukowinąd] na zachód słońca poprzez pole tejże na 57 [sążni].Od tegoż idąc ad [30] [na tymże polu Iwanichy Huminiaczki przy drodze dgrabowieckiejd] przykro w prawą rękę, między północ a wschód słońca, na 114 [sążni].Od tego idąc ad [31] [przy ddrodze iwanikowskiejd, na polu Iwasia Deryna] między północ a wschód słońca, przychodząc ddrogę iwanikowskąd przy łanie pańskim, na 74 [sążnie].Od tegoż idąc ad [32] [przy polu Petra Kobrzyńskiego, przy drodze diwani-kowskiejd] prosto na wschód słońca poprzez łany pańskie na 83 [sążnie].Od tegoż idąc ad [33] [na tegoż polu Pod dBukowinąd zwanym] przykro w lewą rękę, między zachód a północ, poprzez pole tegoż 175 [sążni].Od tegoż idąc ad [34] [przy tegoż polu] w lewą rękę, ku zachodowi słońca, poprzez pole Petra Kobrzyńskiego na 109 [sążni].Od tegoż idąc ad [35] [na polu Michała Skowrońskiego] ku zachodu słońca prosto przez pole tegoż na 90 [sążni].Od tegoż idąc ad [36] [na polu tegoż] poprzez pole Michała Skowrońskiego, między południe a zachód słońca, na 12 [sążni].Od tegoż idąc ad [37] [przy polu tegoż, Nad Potokiem dStebnikiem zwanymd] poprzez pole tegoż, w prawą rękę ku zachodu słońca, na 95 [sążni].Od tegoż idąc ad [38] [na polu Stefana Pasławskiego, przy tymże potoku] pro-sto na zachód słońca, przychodząc krzaki i potok dStebnik zwanyd [na] 120 [sążni].Od tegoż idąc ad [39] [na polu tegoż, przy ddrodze grabowieckiejd, którą jadą z Gra[bowca] do dmiasta Bohorodczand] prosto na zachód słońca poprzez pole Stefana Pasławskiego na 153 [sążnie].Od tegoż idąc ad [40] [na tegoż polu, po tej stronie dStebnikad, przy drodze dgrabowieckiejd] prosto na zachód słońca poprzez pole tegoż na 140 [sąż-ni].Od tegoż idąc ad [41] [pod płotami dmiejskimid, przy ogrodzie Stefana Zieliń-skiego, przy drodze dgrabowieckiejd] poprzez tegoż pole, trochę w prawą rękę, na zachód słońca, na 142 [sążnie].Od tegoż idąc ad [42] [na rogu ogrodu tegoż, przy płocie Stefana Zielińskie-go] trochę w lewą rękę, na zachód słońca, na 25 [sążni].Od tegoż idąc ad [43] [przy płocie tegoż, w rogu drugim, podle drogi dhoroho-lińskiejd] trochę w prawą rękę, między zachód słońca a północ, na 46 [sążni].Od tegoż idąc ad [44] [przy ogrodzie tegoż, [na]przeciw chałupy] w prawą rękę, ku północy, przechodząc drogę dhoroholińskąd, na 32 1/2 [sążnia].Od tegoż idąc ad [45] [przy drodze c[mentarnej], na dtrakcie nadwórniań-

Bohorodczany38

skimd] prosto, między zachód słońca a północ, poprzez płoty o[g]rodów dmiejskichd na 118 [sążni].Od tegoż idąc ad [46] [przy dMajkowym potokud lub przy ogrodzie Majka Skowrońskiego] w lewą rękę, na zachód słońca, przechodząc drogę C[men-tarną] i nowy dcmentarz miejski bohorodczańskid, któren na łanie pańskim, do folwarku dlachowieckiegod należącym, na 67 1/2 [sążnia].Od tegoż idąc ad [47] [przy drodze dlachowieckiejd, przy ogrodzie Petra Ko-brzyńskiego, [na]przeciw chałupy] prosto między północ a zachód, poprzez płoty dmiejskied na 140 [sążni].Od tegoż idąc ad [48] [za ddrogą lachowieckąd, przy potoku dRudka zwanymd lub przy pastwisku podle Balcara], przychodząc ddrogą lachowieckąd, trochę w lewą rękę, między północ a zachód, na 52 [sążni].Od tegoż idąc ad [49] [przy dmłynówce górnego młynad, [na]przeciw dworku Jana Balcara] prosto między zachód a północ, poprzez płoty dmiejskied na 333 1/2 [sążnia].Od tegoż idąc ad [50] [na ogrodzie Hawryła Kanczura, przy drzece Bystrzy-cyd], przyszedłszy tę dmłynówkęd, wziąwszy się trochę w prawą rękę, na pół-noc, i idąc dulicą Kanczurowąd na 90 [sążni], gdzie się stykają trzy granice[:] dmiejska, lachowiecka i starobohorodczańskad. [Tu się kończy granica dmiej-ska bohorodczańską i lachowieckad, a zaczyna się dstarobohorodczańskad].Od tegoż idąc ad [51] [przy ddrodze sadzawskiejd, którą idą do dmiasta B[o-horodczany]d] przykro w prawą rękę, na północ, ponad rzekę dBystrzycęd, po-przez miejskie ogrody na 218 [sążni]. Od tegoż idąc ad [52] [koło młyna Dolisznego, przy ddrodze horysznej staro-bohorodczańskiejd], przychodząc tę drogę i przez zarynki poprzez tęż drzekę Bystrzycęd trochę w prawą rękę, między północ a zachód słońca, na 439 [sążni].Od tegoż idąc ad [53] [na końcu tej młynówki, nad drzeką Bystrzycąd, przy ogrodzie Imć księdza dziekana dstarobohorodczańskiegod], przychodząc tę drogę i młynówkę, prosto między północ a zachód s[łońca] [na] 78 [sążni].Od tegoż idąc ad [54] [przy drodze dstarobohorodczańskiejd dolisznej, koło cegielni, w polu dZabereżed zwanym] przykro w prawą rękę, na wschód słoń-ca, poprzez łany pańskie na 494 [sążnie].Od tegoż idąc ad [55] [między tymiż łanami przy drodze c[egielnianej] [na] trakcie dstanisławowskimd] prosto na wschód słońca, pomiędzy łany pańskie, na dpole Zabereżemd zwane na 186 [sążni].Od tegoż idąc ad [56] [na końcu łanów i poniżej krzyża na polu dHwizdkid zwanym], przychodząc drogę c[egielnianą], prosto na wschód słońca przez dpole Hwizdkid zwane na 160 [sążni].Od tegoż idąc ad [57] [dNa Pozernicyd zwane] trochę w lewą rękę, na wschód przez łany dNa Pozernicyd zwane [na] 200 [sążni].Od tegoż idąc ad [58] [nad dpotokiem Stebnikiemd zwanym] prosto na wschód słońca przez pola gro[madzkie] ponad dpotok Stebnikd zwany na 270 [sążni]. Od tegoż idąc ad [59] [nad dpotokiem Stebnikiemd, przy drodze diwanikow-skiejd], przychodząc potok tenże, prosto na wschód słońca na 68 [sążni].

Wybrane teksty źródłowe 39

Od tegoż idąc ad [60] [przy ddrodze iwanikowskiejd] na dół, drogą iwanikow-ską na wschód słońca na 124 [sążnie].Od tegoż idąc ad [61] [przy tejże drodze, na polu Semena Bodeńka] prosto na wschód słońca, przychodząc ddrogę iwanikowskąd, na 158 [sążni].Od tegoż idąc ad [62] [przy polu Iwana Harbuza ze dStarych Bohorodczand] w lewą rękę, między północ a wschód słońca, i przychodząc drogę tęż, na 48 [sążni].Od tegoż idąc ad [63] [na końcu pola tegoż] w prawą rękę, na wschód słońca, przy polu Iwana Harbuza na 111 [sążni].Od tegoż idąc ad [64] [przy dpotoku Radczed zwanym, koło pola Iwana No-sakowego] w lewą rękę, między północ a wschód słońca, poprzez pole tegoż na 133 [sążnie].Od tegoż idąc ad [65] [przy polu Iwana Hadusa, przy krzakach] w lewą rękę, na północ, i przez tenże potok na 90 [sążni].Od tegoż idąc ad [66] [nad tymże dpotokiem Radczed zwanym] trochę w pra-wą rękę, między północ a wschód słońca, i przechodząc dpotok Radczed zwa-ny na 70 [sążni].Od tegoż idąc ad [67] [przy polu Czopiakowym] w prawą rękę, na wschód słońca, poprzez pole Imć księdza Jędrzeja Starożyńskiego, parocha dmiasta Bohorodczanyd [na] 66 [sążni].Od tegoż idąc ad [68] [na sianożęci Fedora Harasymowego] prosto na wschód słońca i przez łozy dsta[ro]bohorodczańskied na 60 [sążni].Od tegoż idąc ad [69] [na tegoż sianożęci] prosto, na zachód słońca, poprzez te łozy na 100 [sążni].Od tegoż idąc ad [70] [na polu Iwana Frińczuka, w łozach] w lewą rękę, mię-dzy północ a wschód słońca, poprzez te łozy [na] 40 [sążni].Od tegoż idąc ad [71] [na sianożęci Wasyla Powroznika] trochę w prawą rękę, na wschód, poprzez te łozy na 110 [sążni].Od tegoż idąc ad [72] [przy drodze wierzchowej, dBukowinad zwanej] prosto na zachód słońca, poprzez sianożęci gromadzkie dStarych Bohorodczand na 130 [sążni].Od tegoż idąc ad [73] [przy polu Iwana Chałewajowego] w prawą rękę, ku północy, idąc tąż drogą na 206 [sążni].Od tegoż idąc ad [74] [przy polu Oleksy Roszkowicza] prosto, ku południowi, tąż drogą 186 [sążni].Od tegoż idąc ad [75] [przy polu tegoż] w lewą rękę, na wschód słońca, po-przez pole tegoż na 206 [sążni].Od tegoż idąc ad [76] [na polu Fedora Humeniaka przy Makołynej młace] prosto, na wschód słońca, poprzez pole tegoż na 73 [sążnie].Od tegoż idąc prosto na wschód słońca przez tę młakę do dkopcad [1], dto jestd do tegoż miejsca, gdzie zaczęto, na odległość wynoszącą 67 [sążni].

Bohorodczany40

Prawidła fasjonowania (regest)

Miasto Bohorodczany leży na terenie równinnym, ale moczarowatym, blisko rzeki Bystrzycy. Graniczy z wsiami wchodzącymi w skład dominium Bohorodczany, to jest z Lachowcami, ze Starymi Bohorodczami, z Chlebów-ką, Pochówką i Horoholiną. Pola uprawne są mało wydajne, uprawiany jest na nich przede wszystkim owies. Mieszkańcy miasta utrzymują się głównie z rzemiosła oraz handlu solą.

Miasto dzieli się na trzy obszary. Na obszarze I. Ogrody, wkoło otaczającym zabudowania miejskie, przeważa ziemia sucha i moczarowata. Część ogro-dów jest podtapiana przez wody Bystrzycy. W ogrodach uprawiane są głów-nie warzywa; są też sady owocowe. Obszar II. Pastwisko (inaczej: Zamczysko) leży za rzeką Bystrzycą i graniczy ze Starymi Bohorodczanami, z Chlebówką i Lachowcami. Ziemia tam jest moczarowata, niskiej jakości. Pastwisko po-kryte jest kopcami kretów. Wypasanie bydła jest utrudnione, gdyż poziom wody w Bystrzycy często jest wysoki, co uniemożliwia przepędzanie bydła. Na obszarze III. Pola i łąki ziemia również jest mało urodzajna. Na polach ornych przez rok wysiewany jest owies, a przez następne 4 lata są one ugo-rowane. Na 1 morgę wysiewa się 64 garnce owsa, a zbiory szacowane są na 3 ziarna z jednego wysianego. Na łąkach ziemia jest moczarowata i młakowata, dlatego trawa jest niskiej jakości.

Opisanie gromady miasta Bohorodczany

Opisania gromady miasta Bohorodczany,zwyczajnych dotąd i na przepisach najwyższych rządów zasadzających się

dominikalnych, urbarialnych lub inwentarialnych dochodów [i] jaka propor-cja między teraźniejszą powinnością i nową, uniwersałem pod 10 lut[ego] [1]789 ustanowioną należytością, zachodzi.

Taż gromada do jednej gruntowej zwierzchności należy; to jest kameral-nej. W której to gromadzie znajdują się poddani półgruntowi, jednoćwiercio-gruntowi i chałupnicy, tudzież donacjonaliści, którzy z dawna mają swoje do-nacje nabyte; ci sami czynszem opłacają się. Znajdują się także i Żydzi, którzy za powinność czynszem podobnież opłacają się.

Co się tycze poddanych, tedy ich powinność zasadzają się na cyrkularnych inwentarzach, podług których:1o. Poddanych półgruntowych w mieście znajduje się 23. Każdy z nich odra-bia na rok pańszczyzny dni 12, którzy ma bydło ciągłe, ciągłej, a nie mający takowego bydła, tedy pieszej tyleż dni odbywać obowiązany jest. A oprócz tego takowy gruntu posiadacz daje, jako to:A. Czynszu z domostw po 15 kr[ajcarów] płaciB. Czynszu z ogrodów po 30 kr[ajcarów] płaci

Wybrane teksty źródłowe 41

C. Czynszu z ról po 30 kr[ajcarów] płaciD. Czynszu z łąk, od kosiarza jednego po 3 kr[ajcary] płaciE. 1 motek z pańskiego przędziwa po 7 4/8 kr[ajcara] płaci.2o. Poddanych jednoćwierciogruntowych w tymże mieście znajduje się 38. Każdy z nich odrabia na rok pańszczyzny dni 6, który ma bydło ciągłe, ciągłej, a niemający takowego bydła, tedy pieszej tyleż dni odbywać obowiązany jest. Oprócz tego takowy gruntu posiadacz daje, jako to:A. Czynszu z domostw po 15 kr[ajcarów] płaciB. Czynszu z ogrodów po 15 kr[ajcarów] płaciC. Czynszu z ról po 30 kr[ajcarów] płaciD. Czynszu z łąk od kosiarza jednego po 3 kr[ajcary] płaciE. 1 motek z pańskiego przędziwa po 7 4/8 kr[ajcara] płaci.3o. Chałupników w tymże mieście znajduje się 119. Każdy z nich odrabia na rok pańszczyzny po dni 6 pieszych. Którzy nie mają żadnego gruntu, licząc takowych 6, a z małą osiadłością gruntu, rachuje się 113. Którzy swoją powin-ność, dla swojej szczupłej osiadłości, nierówną dają, ponieważ przez wspo-mnianą szczupłą osiadłość do klasy chałupników przeniesieni są; różnym także daninom podlegają. Jak różnym także daninom podlegają, tudzież i po motku z pańskiego przędziwa przędą, jak konsygnacja n[umer]o 2 opiewa. Czynszu także, jak który różnie opłacają, jak wspomniana konsygnacja n[u-mer]o 2 oznacza.4o. Znajdują się także donacjoniści 3, którzy podług z dawna nabytego sobie prawa, tylko czynsz opłacają, jako konsygnacja n[umer]o 3 oznacza.5o. Także i poddani jako to: mielnicy czynszem opłacają, podług konsygnacji n[umer]o 4, znajdujących się 5.6o. Żydowskich familii w tymże miasteczku znajduje się 106, którzy własne domostwa mają. Te familię concretaliter czynszu z domostw 75 r[eńskich], podług przyłączonej osobnej konsygnacji n[umer]o 5, opłacają rocznie zwierzchności, która to opłata znaczy się jak jurysdykcjonalna. Oprócz tego każdy rogowszczyznę (mający bydło) równym sposobem jak i poddany chrze-ścijanin opłaca. Tudzież który ma swoją winnicę, od każdej rocznie 3 fl[oreny] 30 kr[ajcarów] płacić ma. Które to wyrażone daniny w konsygnacji wspomnia-nej n[umer]o 5 oznaczają się. Ta należytość jednak do niniejszego obrachunku urbarialnego nie należy, ponieważ wyżej rzeczeni Żydzi żadnych gruntów nie posiadają, a zatem ta summa tylko dla przychodu do porównania kładzie się.7o. Grunty parochialne przy niniejszym porównaniu zwyczajnej dotąd i na potem powinności opuszczają się, ponieważ z nich zwierzchności nic nie na-leży [się], tylko w konsygnacji n[umer]o 6 wyrażają się.8o. Grunty puste a nieosiadłe od porównania opuszczają się, ale jednak w kon-sygnacji n[umer]o 7 wyrażone są.

Bohorodczany42

9o. Grunty zwierzchności także od porównania opuszczają się, ale jednak w konsygnacji n[umer]o 8 wytknięte. 10o. Gromadzkich pastwisk żadnych tutaj nie ma, prócz dominikalnych, na których tak poddani chrześcijanie, jako też i Żydzi swoje bydło pasą, z któ-rych zwierzchności rogowszczyznę opłacają, jako to:od konia, woła, byka, krowy, jałowicy 1 po 15 kr[ajcarów] płaci,od świni tak starej, jako i młodej po 3 kr[ajcary] płaci,od owiec z dwudziestu jedna [do] zwierzchności należy,od kóz, baranów, jarek i watulek z dziesięciu jedna [do] zwierzchności należy,a jeżeli z owiec do dwudziestu, a kóz, baranów, jarek i watulek do dziesięciu nie dochodzi, tedy od każdej sztuki po 3 kr[ajcary] płaci,od młodych źrebiąt i cieląt do lat 2ch, także od jagniąt, koźląt, prosiąt małych nic nie płacą.11o. Lasów żadnych gromadzkich niema, prócz dominikalnych, i te nie są w cyrkumferencji pomiaru tegoż miasta, z których tak parochowie ritus lat[i-ni] et ritus graeci uniti, tudzież poddani chrześcijańscy i żydowscy, drzewo potrzebne bezpłatnie mają. Ponieważ zaś na potem z tychże lasów monar-chiczne podatki opłacać będzie potrzeba, zatem słuszna jest rzecz, żeby nie tylko parochowie, ale też i poddani chrześcijańscy i żydowscy do takowego podatkowania proporcjonalnie pociągnięci byli.12o. Grunty urzędowych [osób] tegoż miasta też wchodzą do porachunku i porównania, a na potem sama zwierzchność ową powinność sobie odtrąci.13o. Dziesięcinę pszczelną, który poddany ma pszczoły, daje dziesiąty pień zwierzchności, a jeżeli do dziesięciu nie dochodzi, tedy od każdego pnia po 3 kr[ajcary] oczkowego płaci, a że oprócz tej dziesięciny teraźniejsza powin-ność nową, następującą urbarialną [przewyższa], więc do porównania nie bierze się.

Ponieważ tedy tutejsi poddani podług wyżej położonego opisania z swo-ich nierównych osiadłości różnym także daninom podlegają, zatem potrzeba, żeby następujące obrachunki, porównania podług różności ich powinności uło