Nowe ycie uczniw Jezusarozprawy i studia biblijneRedaktor naukowy serii: ks. prof. Waldemar Chrostowski33. Janusz KrcidoNowe ycie uczniw Jezusa. J 21 jako owoc eklezjologicznejrelektury J 120 we wsplnocie Umiowanego UczniaSeria otrzymaa NagrodStowarzyszenia Wydawcw Katolickich FENIKSOficyna Wydawnicza VocatioJanusz Krcido MsNowe ycie uczniw JezusaJ 21 jako owoc eklezjologicznej relektury J 120 we wsplnocie Umiowanego UczniaImprimaturZa zgod Kurii Metropolitalnej Warszawskiej Redakcja technicznaKatarzyna Gadamska-RewuckaSkad i amanieAndrzej KomurkaProjekt okadkiJoanna ZonkiewiczCopyright 2009 by Ofcyna Wydawnicza Vocatio, WarszawaAll rights reservedWszelkie prawa zastrzeone.Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana aniw jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie, fo-tooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.W sprawie zezwole naley zwraca si do Ofcyny Wydawniczej Vocatio, ul. Polnej Ry 1 02-798 Warszawae-mail:vocatio@vocatio.com.plhttp://www.vocatio.com.plRedakcja: fax; (0-22) 648 63 82, tel. (0-22) 648 54 50Dzia handlowy: fax (0-22) 648 03 79, tel. (0-22) 648 03 78Ksigarnia Wysykowa Vocatio: tel. 0-603 861-95202-795 Warszawa 78, skr. poczt. 54ISBN 978-83-7492-095-7Nasze ycie w zmartwychwstaniu jest ju tu i czeka na rozpoznanie(N. Frye, 1991, s. 85)Krytyka powinna zajmowa si wykuwaniem na nowo zerwanych wizipomidzy twrczoci i wiedz, sztuk i nauk, mitem i pojciem(N. Frye, 1957, s. 354)SPIS TRECIWSTP............................................................................................. 11ROZDZIA IEwangelia Janowa czytana w perspektywie narratologicznej.J 21 jako integralna cz jej narracji........................................... 171. Analiza narracyjna wprowadzenie metodologiczne................... 192. Ewangelia wedug w. Jana jako tekst narracyjny........................ 322.1. Autor, narrator, punkt widzenia, czytelnik............................. 332.2. Czas narracji........................................................................... 612.2.1. Porzdek zdarze......................................................... 612.2.2. Czas trwania zdarze................................................... 752.2.3. Czstotliwo zdarze.................................................. 782.3. Postaci w narracji Ewangelii Janowej.................................... 792.3.1. Jezus............................................................................. 832.3.2. Bg Ojciec................................................................. 882.3.3. Duch wity Paraklet................................................ 912.3.4. Uczniowie jako grupa.................................................. 932.3.5. Piotr.............................................................................. 982.3.6. Umiowany Ucze..................................................... 1002.3.7. Tomasz, Natanael, synowie Zebedeusza.................... 1042.4. Rozwj i ukierunkowanie fabuy......................................... 1053. J 21 jako integralna cz narracji czwartej Ewangelii............... 1303.1. Spjnoci i niespjnoci narracyjne J 21 w odniesieniudo reszty Ewangelii.............................................................. 1303.2. Rozdzia 21 jako integralna jednostka narracyjna............... 1363.3. Ukad scen w narracji rozdziau 21 i rozwj fabuy............ 1403.3.1. Pierwsza scena (ww. 2-3): przedstawienie postacii nieudany pow ryb................................................. 1403.3.2. Druga scena (ww. 4-8): cudowny pow ryb............. 1443.3.3. Trzecia scena (ww. 9-14): posiek na brzegujeziora........................................................................ 14983.3.4. Czwarta scena (ww. 15-19): dialog Jezusaz Piotrem na temat mioci........................................ 1523.3.5. Pita scena (ww. 20-23): los UmiowanegoUcznia oraz zakoczenie (ww. 24-25)...................... 154ROZDZIA IIFunkcja pragmalingwistyczna J 21............................................. 1571. Kwestie metodologiczne .............................................................. 1592. Pragmatyka J 21 jako koherentnej jednostki literackiej.............. 1623. Objawienie si Jezusa, cudowny pow i posiek (21, 1-14)...... 1683.1. Strategia pragmatyczna autora w 21, 1-14........................... 1683.1.1.Wprowadzenie do caego rozdziau (21, 1)................ 1683.1.2. Postaci dramatis personae: siedmiu uczniwze wskazaniem na pierwszestwo Piotra w ich gronie;sytuacja: pow ryb brak rezultatu (21, 2-3).......... 1743.1.3. Objawienie si Jezusa uczniom (21, 4)...................... 1903.1.4. Dialog Jezusa z uczniami: obietnica obftegopoowu (21, 5-6a)...................................................... 1933.1.5.Wypenienie polecenia Jezusa, nadspodziewanieobfty pow (21, 6b)................................................. 1993.1.6. Umiowany Ucze rozpoznaje Jezusa (21, 7a).......... 2013.1.7. Reakcja Piotra (21, 7b) ............................................... 2033.1.8. Reakcja pozostaych uczniw (21, 8)........................ 2083.1.9. arzce si wgle, a na nich ryba i chleb (21, 9)....... 2103.1.10. Polecenie Jezusa i jego wykonanie (21, 10-11)....... 2143.1.11. Posiek Jezusa z uczniami (21, 12-13)..................... 2193.1.12. Konkluzja podsumowujca: opowiedzianyepizod to trzecie objawienie si zmartwychwstaegoJezusa uczniom (21, 14)............................................ 2243.2. Rnorodno funkcji literacko-teologicznych opowiadania 21, 1-14........................................................... 2263.3. System symbolicznych odniesie w 21, 1-14...................... 2313.3.1. Symbolika przejcia od ciemnoci nocydo wiata dnia........................................................... 2323.3.2. Woda........................................................................... 2343.3.3. Ryba i ryby................................................................. 2373.3.4. Chleb, posiek............................................................. 24493.3.5. owienie ryb, sie, d............................................. 2473.3.6. Symbolika liczb 3, 7 i 153......................................... 2514. Dialog Jezusa z Piotrem na temat mioci i losu (21, 15-23)...... 2614.1. Mio Piotra do Jezusa, jego posuga pasterskai przyszo (21, 15-19)........................................................ 2624.1.1. Piotr jako pasterz miujcy Jezusa (ww. 15-17)........ 2624.1.2. Piotr jako naladowca Jezusa (ww. 18-19)................ 2754.2. Przyszo Umiowanego Ucznia (21, 20-23)...................... 2845. Funkcja pragmatyczna zakoczenia 21, 24-25: czwartaEwangelia jako wiadectwo Umiowanego Ucznia.................... 292ROZDZIA IIIJ 21 jako relektura J 120 w nowym kontekcie historycznym wsplnoty Janowej......................................................................... 3031. Propozycje rekonstrukcji historii wsplnoty/szkoy Janowej..... 3052.Technika relektury wprowadzenie metodologiczne.................. 3313. Zasadnicze ukierunkowanie repragmatyzacji: od chrystologii(J 1 20) do eklezjologii (J 21)................................................... 3444. Repragmatyzacja postaci Piotra i Umiowanego Ucznia integracja wsplnoty Janowej z gwnym nurtem tradycjiKocioa (mio i autorytet)....................................................... 3475.Waniejsze echa narracyjne w J 21, wskazujcena repragmatyzacj lub rekontekstualizacj przesania J 120... 3525.1. Nawizania do Prologu (1, 1-18)......................................... 3525.2. Cudowny pow ryb (21, 1-14) a znak w Kanie (2, 1-11)... 3545.3. J 21, 1-14 a wypowied Jezusa o nowej wityni(2, 18-22).............................................................................. 3555.4. Posiek przygotowany przez Jezusa dla uczniw(J 21, 1-14) a opowiadanie o cudownym rozmnoeniuchleba i Mowa Eucharystyczna (6, 1-71)............................ 3575.5. Piotr w wodach jeziora (21, 7) a obmycie ng (13, 3-11) .... 3595.6. Ognisko (21, 9 i 18, 18)........................................................ 3605.7. Sie a tunika (21, 11 a 19, 24).............................................. 3615.8. Piotr jako dobry pasterz (21, 15-19 a 10, 1-18)................... 3625.9. Trzykrotne wyznanie mioci w J 21, 15-19a zapowied trzykrotnego zaparcia si Piotraw 13, 36-38 i jej wypenienie w 18, 15-18. 25-27............... 364106. Ewangelia Janowa jako wiadectwo oywiajcej obecnociJezusa w Kociele popaschalnym (konkluzja repragmatyzujca21, 24-25) ..................................................................................... 365ZAKOCZENIE........................................................................... 369WYKAZ SKRTW................................................................... 379BIBLIOGRAFIA........................................................................... 383INDEKS MIEJSC BIBLIJNYCH ................................................ 425INDEKS AUTORW................................................................... 439SUMMARY.................................................................................... 44911 WstpWstpW opinii wielu wspczesnych egzegetw rozdzia 21 Ewangeliiwedug w. Jana stanowi pniejszy dodatek, nieco przypadkowodoczony do tego dziea1. Wskazywa ma na to maa spjno narracyjnapomidzy treci tego rozdziau a reszt czwartej Ewangelii. Przytaczanes rwnie rnice stylistyczne oraz zwraca si uwag na zastosowanieprzez autora J 21 sownictwa nieobecnego wpoprzednich 20 rozdziaach2.Tymczasemstaroytne greckie manuskrypty Ewangelii Janowej bezspor-nie dowodz, e tradycja Kocioa od pocztku uwaaa rozdzia 21 za in-tegraln cz tego dziea, gdy nie znaleziono rkopisw czwartejEwangelii, ktre pozbawione byyby rozdziau 21. Ta rozbieno po-midzy opiniami egzegetwa przesankami spjnoci J 21 z reszt Ewan-gelii, wynikajcymi z zachowanych manuskryptw, staa si dla naszacht do bardziej wnikliwego studium tego fragmentu w kontekcie1 Zob. wicej: H. Grass, Ostergeschehen und Osterberichte, Gttingen 1964, 7485;G.R. ODay, Revelation in the Fourth Gospel: Narrative Mode and Theological Claim,Philadelphia 1986; M. Lattke, John 20:30f. als Buchschluss, ZNW78 (1987) 288-292;A. Reinhartz, The Word in the World: The Cosmological Tale in the Fourth Gospel, At-lanta 1992; J. Breck, John 21: Appendix, Epilogue or Conclusion?, SVTQ 36 (1992)27-49; F.J. Moloney, Who Is The Reader in/of the Fourth Gospel?, AusBR 40 (1992)20-33; tene, Belief in the Word: Reading the Fourth Gospel: John 14, Minneapolis1993; U. Busse, Das Johannesevangelium: Bildlichkeit, Diskurs und Ritual. Mit einerBibliographie ber den Zeitraum 1986-1998, BETL 162: Leuven 2002, 260-271.2 Zob. np.: M.-. Boismard, Le chaptre xxi de saint Jean: essai de critique littraire, RB54 (1947) 473-501; G. Reim, Johannes 21 Ein Anhang?, in: Studies in New Testa-ment Language and Text: Esseys in Honor of George Dunbar Kilpatrick on the Occa-sion of His Sixty-Fifth Birthday, J.K. Elliot, (ed.), SNTS.MS 44, Brill: Leiden 1976,330-337; B. de Solages J.M. Vacherot, Le Chapitre XXI de Jean est-il de la mmeplume que le reste de lvangile?, BLE 80 (1979) 96-101.Wstp 12caego tego dziea oraz danych pochodzenia historyczno-krytycznego.Z pewnoci, gdyby autor J 21 chcia dopisa fragment, ktry czytelnikodbieraby jako koherentny z poprzedzajc go narracj, mgby toz atwoci uczyni, posugujc si sownictwemi stylempoprzednich 20rozdziaw. Jeeli tak nie uczyni, musia przywieca mu jaki wyszycel, ktry niestety umkn z pola widzenia wikszoci badaczy Ewange-lii Janowej.Autor Ewangelii Janowej, piszc rozdzia 21, przewidywa, e czy-telnicy jego dziea waciwie odczytaj intencje, ktre mu przywiecay.Posuy si technik literack, bazujc, midzy innymi, na braku ko-herencji oraz na rnicach wstylu i sownictwie, by osign zamierzonyprzez siebie efekt nadania treci rozdziaw 1 20 nowej perspektywyhermeneutycznej. Wskaza w ten sposb odbiorcom czwartej Ewangelii,w jakiej perspektywie naley czyta i interpretowa narracj o Sowie,ktre stao si ciaem i zamieszkao wrd nas (J 1, 14). Wydarzeniaz ycia Jezusa na ziemi, opowiedziane w Ewangelii Jego cuda, dialogi,monologi, wreszcie mka, mier i zmartwychwstanie otrzymuj swjpeny sens dopiero w perspektywie popaschalnej, ktr ukazuje rozdzia21. Zadanie, jakie stawiamy sobie wtej pracy to moliwie wszechstronnaeksploracja J 21 jako klucza hermeneutycznego do zrozumieniaprzesania Ewangelii Janowej, zgodnie z intencj jej autora. Autor tenwyjania wsplnocie wierzcych w Jezusa, jakie powinny by konstytu-tywne elementy nowego ycia wiar. Nakrelona przez niego perspek-tywa ycia wsplnoty popaschalnej jest cigle aktualna i jest wezwaniemtake dla uczniw Jezusa yjcych w XXI wieku.By osign zamierzony cel uznajemy za konieczne moliwiewszechstronne przebadanie naszego zagadnienia. Posuymy si dotego kilkoma metodami egzegetycznymi. W rozdziale pierwszym za-stosujemy metod analizy narracyjnej, gdy uwaamy za niezbdneprzebadanie caej Ewangelii Janowej jako tekstu narracyjnego, byw ten sposb mc waciwie oceni funkcj rozdziau 21 jako ele-mentu jej narracji. Kanadyjski specjalista od Ewangelii Janowej, pro-fesor Michel Gourgues, podsumowujc w poowie lat 90. ostatniepwiecze krytycznych studiw nad t Ewangeli, nada swojemu ob-szernemu artykuowi podtytu De Bultmann la narratologie3.3 Zob. M. Gourgues, Cinquante ans de recherche johannique. De Bultmann la nar-ratologie, w: De bien des manires. La recherch biblique aux abords du XXIe sicle,13 WstpZwraca on w ten sposb uwag na istotn zmian paradygmatu studiwnad czwart Ewangeli mwic najoglniej byo to przejcie od pode-jcia diachronicznego, charakterystycznego dla procedur badawczychstosowanych w metodzie historyczno-krytycznej, do podejcia syn-chronicznego, typowego dla tzw. nowej krytyki literackiej4. Spordmetod charakterystycznych dla podejcia synchronicznego najwikszeznaczenie w badaniach nad Ewangeli Janow ma, zdaniem wikszociwspczesnych badaczy, narratologia. W opinii Gourguesa istotn datw aplikacji metody historyczno-krytycznej do studiw nad czwartEwangeli by rok 1941, w ktrym to ukaza si komentarz Rudolfa Bul-tmanna5 do tej Ewangelii, podsumowujcy dotychczasowy stan bada iwyznaczajcy nowe perspektywy badawcze. Te perspektywy to: prbyokrelenia rde pisanych, ktre mogy lec u podstaw Janowej Ewan-gelii; prby rekonstrukcji etapw redakcji tego dziea; relacja do syn-optykw6. Od czasw R. Bultmanna badania nad Ewangeli Janow waspekcie diachronicznym posuny si bardzo do przodu, najwaniejszekwestie zostay wszechstronnie przebadane metod historyczno-kry-tyczn i po osigniciu swojego apogeum, od lat 90. daje si w nich za-uway pewn stagnacj. By z niej wyj naleao uciec si do nowychmetod badawczych, ktre zdolne byyby spojrze na wieo na t Ewan-geli i zaproponowa rozwizanie zagadnie wykraczajcych poza kom-petencje metody historyczno-krytycznej. Spord metod badawczych,charakterystycznych dla podejcia synchronicznego,najbardziejuyteczn dla bada nad Ewangeli Janow okazaa si analiza narra-cyjna, ktra zajmuje si przede wszystkim tekstem jako medium ko-M. Gourgues L. Laberge, Lectio Divina 163: Montreal Paris 1995, 229-306. Zob. te:J.D. Crossan, It is Written, in: The Gospel of John as Literature: An Anthology of Twentieth-Century Perspectives, M. Stibbe (ed.), NTTools and Studies 17: Leiden 1993, 145-164;4 To przeniesienie punktu cikoci w krytycznych studiach nad Ewangeli Janow uka-zuje zwile: G.R. ODay, Toward a Narrative-Critical Study of John, Int 4 (1995)341-346. Zob. te: M.C. de Boer, Narrative Criticism, Historical Criticism, and theGospel of John, JSNT 47 (1992) 35-48; G. Hallbck, The Gospel of John as Literature:Literary Readings of the Fourth Gospel, in: New Readings in John. Literary and The-ological Perspectives: Essays from the Scandinavian Conference on the Fourth Gospelin Arhus 1997, J. Nissen S. Pedersen (eds.), JSNTSup 182: Sheffield 1999, 40-42.5 Pierwsze wydanie: Das Evangelium des Johannes, Gttingen 1941. Tumaczenie an-gielskie: The Gospel of John. A Commentary, Oxford 1971.6 Zob. M. Gourgues, Cinquante ans de recherche johannique. De Bultmann la narra-tologie, 231.Wstp 14munikacji pomidzy autorem a czytelnikiem7. Pierwsze prby apli-kacji niektrych elementw analizy narracyjnej do czwartej Ewange-lii podj D.W. Wead, ktry w opublikowanej w 1970 r. ksice,zwrci uwag na cechy literackie tej Ewangelii, wchodzce w zakresbada narratologicznych8. Czasem najaktywniejszych bada nadczwart Ewangeli przy uyciu analizy narracyjnej, byy lata 80. po-przedniego wieku. Komentatorzy podejmowali zwykle badania Ewan-gelii Janowej w jakim jednym aspekcie narratologicznym, np. autor(domylny i rzeczywisty), czytelnik (domylny i rzeczywisty), narra-tor, komentarze narratora, punkt widzenia, czas narracji, postaci wnarracji, fabua, itp. lub te analizowali jeden albo kilka fragmentwEwangelii w rnych wymienionych tu aspektach narratologicznych9.7 Zob. G.C. Nicholson, Death as Departure. The Johannine Descent-Ascent Schema,SBL.DS 63: Chico 1983, 15.8 Zob. D.W. Wead, The Literary Devices in Johns Gospel, Theologische Dissertationen4: Ble 1970. Nie oznacza to oczywicie, e kwestie te byy cakowicie pomijane w eg-zegezie Ewangelii Janowej. Wystarczy wzi jakikolwiek historyczno-krytyczny ko-mentarz do J, by przekona si, e podejmowane s tam kwestie, ktre stay siprzedmiotem zainteresowania analizy narracyjnej (np. podwjny sens, technika niepo-rozumie, symbolika, ironia, itp.). Zreszt na zagadnienia te zwracali uwag ju o wielewiekw wczeniej Ojcowie Kocioa komentujcy czwart Ewangeli (np. Augustyn).9 Najwaniejsze z tych prac to (alfabetycznie): J.E. Botha, The Case of Johannine Irony Re-opened I: The Problematic Current Situation, Neotestamentica 25 (1991) 209-220; tene,The Case of Johannine Irony Reopened II:Suggestions, alternative Approaches, Neotes-tamentica 25 (1991) 221-232; O. Cullmann, Der johanneische Gebrauch doppeldeutigerAusdrcke als Schlssel zumVerstndnis des vierten Evangeliums, TZ 4 (1948) 360-372;R.A. Culpepper, Lapplication de la narratologie ltude de lvangile de Jean, in: J.D. Kaestli, J.M. Poffet, J. Zumstein (eds.), La communaut johannique et son histoire:La trajectoire de lvangile de Jean aux deux premiers sicles, Genve 1990, 97-120;tene, The Plot of Johns Story of Jesus, Int 4 (1995) 347-358; P.D. Duke, Irony in theFourth Gospel, Atlanta 1985; G. Hallbck, The Gospel of John as Literature: LiteraryReadings of the Fourth Gospel, 31-46; F. Kermode, John, in: R. Altar F. Kermode, TheLiterary Guide to the Bible, Cambridge 1987, 440-465; J. Leal, El simbolismo histricodel iv evangelio, EstB 19 (1960) 329-348; X. Lon-Dufour, Towards a Symbolic Read-ing of the Fourth Gospel, NTS 27 (1981) 439-456; H. Leroy, Das johanneische Missver-stndnis als literarische Form, BibLeb 9 (1968) 196-207; G.C. Nicholson, Death asDeparture. The Johannine Descent-Ascent Schema; J.J. ORourke, Asides in the Gospelof John, in: The Composition of Johns Gospel. Selected Studies from Novum Testamen-tum, D.E. Orton (ed.), Brill: Leiden 1999, 205-214; J. Painter, Johannine Symbols. ACase Study in Epistemology, JTSoA27 (1979) 26-41; J.L. Staley, The Prints First Kiss:A Rhetorical Investigation of the Implied Reader in the Fourth Gospel, SBL.DS 82: At-lanta 1988; M.W.G. Stibbe, John as Storyteller. Narrative Criticism and the FourthGospel, Cambridge 1992; M.C. Tenney, The Footnotes of Johns Gospel, Bibliotheca15 WstpTa tendencja utrzymywaa si rwnie w latach 90. i trwa do chwiliobecnej. Zgodnie z naszym stanem wiedzy jedyn monografi apli-kujc wszystkie waniejsze kryteria narratologiczne do caociEwangelii Janowej jest ksika Roberta Alana Culpeppera Anatomy ofthe Fourth Gospel. A Study in Literary Design10. Przedstawiona przezCulpeppera analiza narracyjna Ewangelii Janowej, oparta na dobrymwarsztacie metodologicznym, wypracowanym przez wspczesne li-teraturoznawstwo, stanowi musi obecnie punkt odniesienia dlakadego, kto podejmuje si w miar wszechstronnej analizy tej Ewan-gelii w aspekcie narratologicznym. W podjtej przez nas analizie,w pierwszym rozdziale tej monografii, stanowi ona bdzie zasadni-czy punkt odniesienia. Przyjty model analizy narracyjnej czwartejEwangelii nie jest, ze zrozumiaych wzgldw, wyczerpujcy. W na-szej monografii podejmujemy i poddajemy gruntowniejszej analiziezwaszcza te wtki, ktre wydaj si by uyteczne z punktu widze-nia realizacji naszego gwnego zagadnienia, tzn. ukazania funkcjinarratologicznej rozdziau 21 w odniesieniu do J 1 20. Zajmiemy siwic przede wszystkim problemem autora, narratora i jego punktu wi-dzenia, czytelnika, postaci w narracji, czasu narracji, rozwojem i ukie-runkowaniem fabuy. By umoliwi czytelnikowi lepsze zrozumienietych zagadnie postaramy si najpierw w miar wszechstronnie wpro-wadzi go w zagadnienia teoretyczne zwizane z narratologi jakometod bada literackich. Po przeanalizowaniu caoci Ewangelii Ja-nowej, w podanych powyej aspektach, podejmiemy problem spj-noci i niespjnoci narracyjnych J 21 z reszt Ewangelii. Zbadamyte szczegowo tekst J 21 jako integraln jednostk narracyjn orazwyodrbnimy w nim kolejne sceny.W drugim rozdziale tej monografii zajmiemy si szczegowo roz-dziaem 21 Janowej Ewangelii jako swego rodzaju wehikuem, ktrymSacra 1960, 350-364; G. van Belle, Les parenthses dans lvangile de Jean. Aperu his-torique et classification. Texte grec de Jean, SNTA11: Leuven 1985; F. Vouga, Le cadrehistorique et lintention thologique de Jean, Paris 1977; D.W. Wead, The Literary De-vices in Johns Gospel; J. Zumstein, Narratologische Lektre der johanneischen Os-tergeschichte,in:Idem,KreativeErinnerung.Relectureund Auslegung imJohannesevangelium, Zrich 1999, 178-191. Inne wane prace podejmujce rne as-pekty narracji czwartej Ewangelii zobacz w bibliografii: Y. Bourquin, Bibliographie decontributions rcentes en analyse narrative, ETR 1(2002) 90-91.10 Wydana w Filadelfii w 1983 r.Wstp 16posuy si autor, by przekona czytelnika do swoich racji i zachci dopodjcia wanych yciowych decyzji. Bdziemy wszechstronnie anali-zowa warstw jzykow tego rozdziau, by zbada jego wewntrznkoherencj i zawarto treciow. Na tej podstawie chcemy wniosko-wa o zamyle pragmatycznym autora wzgldem czytelnika. Bdziemybacznie przyglda si odniesieniom intertekstualnym J 21 do resztyEwangelii Janowej, zwracajc rwnie uwag na zastosowane przez au-tora symbole, ktre odsyaj czytelnika do szukania w tekcie ukrytychgbszych pokadw znaczeniowych.Trzeci rozdzia naszej monografii bdzie mia funkcj podsumo-wujc. Chcemy w nim wykaza, odwoujc si do analiz przeprowa-dzonych w dwch poprzednich rozdziaach, e J 21 nie zostaprzypadkowo doczony do Ewangelii Janowej, tzn. nie jest tylko apen-dyksem lub epilogiem, jak chce wielu wspczesnych egzegetw, lecztekstem, ktry stanowi nowy klucz hermeneutyczny do odczytaniacaoci dziea, w nowej religijno-spoecznej perspektywie ycia wspl-noty. Chcemy tutaj najpierw przyjrze si rnym modelom historycz-nej rekonstrukcji wsplnoty/szkoy Janowej (gwnie na podstawiedanych wewntrznych z Corpus Johanneum) oraz coraz odwaniej apli-kowanym do studiw nad czwart Ewangeli modelom socjologicznym,by w ten sposb wskaza na wzowe punkty wsplne dla wikszoci hi-potez tej rekonstrukcji. To za pozwoli nam powiza powstanie 21 roz-dziau z ostatnim etapem rozwoju tej wsplnoty w momencie jejintegracji z tzw. wielkim Kocioem i ostatecznej stabilizacji tekstuEwangelii Janowej. Na tym etapie odwoamy si do tzw. techniki re-lektury, ktra w naszej opinii bya stosowana przez wsplnot/szkoJanow. Rekonstrukcja procedur tej techniki bya moliwa dziki bada-niom fenomenu intertekstualnoci we wspczesnym literaturoznaw-stwie i aplikacji tych bada do analizy czwartej Ewangelii w aspekcierelektury przez tzw. szko szwajcarsk. Wskazane w rozdziale dru-gim tej monografii odniesienia intertekstualne J 21 do reszty Ewangeliibd przedmiotem naszego wnioskowania na temat repragmatyzacji lubrekontekstualizacji istotnych dla autora 21 rozdziau wtkw z J 1 20.Chcemy wykaza, na tym ostatnim etapie naszej argumentacji, e roz-dzia 21 Janowej Ewangelii stanowi owoc eklezjologicznej repragmaty-zacji tekstu rozdziaw1 20 przez wsplnot, bdc depozytariuszemtej tradycji.17 ???????Rozdzia IEWANGELIAJANOWACZYTANAW PERSPEKTYWIE NARRATOLOGICZNEJ.J 21 JAKO INTEGRALNACZ JEJ NARRACJI?????????? 1819 Analiza narracyjna wprowadzenie metodologiczne1. Analiza narracyjna1 wprowadzenie metodologiczneChocia narratologia jako dziedzina nauki o literaturze jest stosun-kowo moda liczy sobie dopiero okoo pidziesiciu lat swoimi ko-rzeniami wrasta bardzo gboko w kultury staroytne. Nie trzeba bywielkim znawc literatury i historii staroytnej, by zauway, e anty-czne dziea literatury, zarwno z kultury egipskiej, sukcesywnie na-stpujcych po sobie kultur dorzecza Tygrysu i Eufratu, kulturyugaryckiej, greckiej i innych znanych nam staroytnych kultur, s opo-wiadaniami o losach bogw, wiata i ludzi. Wt narracyjn tradycj an-tyku wpisuje si rwnie Biblia, stanowica jake bogat kolekcjopowiada o dialogu Boga z czowiekiem i czowieka z Bogiem.Naley ju tutaj na wstpie powiedzie take, e narracja nie jestcech zarezerwowan dla tekstw literackich. Narracja, czyli opowia-danie, jest konstytutywnie zwizana z istnieniem czowieka i z chcidzielenia si swoim yciem z innymi2. Historycznie rzecz ujmujc nieogranicza si ona tylko to poziomu werbalnego, lecz obejmuje cae ycieczowieka jako takie. Jest sposobem wyrazu swojego istnienia poprzezsam fakt ycia i znajduje uzewntrznienie we wszystkich jego przeja-1 W jzyku polskim brak jednoznacznoci terminologicznej, co do poj zwizanych znarratologi. Sama analiza tekstu w aspekcie narratologicznym jest definiowana naj-czciej jako narracyjna, rzadziej natomiast jako narratywna. W naszej pracybdziemy uywa tych poj zamiennie.2 Bardzo trafne zdefiniowanie ludzkiego ycia jako opowiadania znajdujemy w tytule au-tobiograficznej powieci G.G. Mrqueza: Living to Tell the Tale, NewYork 2003. Tytuten na jzyk polski naley przetumaczy jako: y po to, aby opowiada. Ksice tejtowarzyszy motto wyjaniajce: Life is not what one lived, but what one remembersand how one remembers it in order to recount it, co oznacza dosownie: ycie nie jesttym, co kto przey, lecz tym, co kto pamita i jak to pamita, aby to opowiada.Rozdzia I 20wach3. Wikszo z tych ludzkich, codziennych narracji przemija bez-powrotnie wraz z czasem. S jednak takie narracje, ktre przetrwaywiele tysicy lat, pozostajc dziedzictwem szeroko pojtej kultury. Od-krycia archeologiczne staroytnych osiedli, ciennych malowide w ja-skiniach, tekstw wykutych w kamieniu, czy napisanych na innymmateriale, sprawiaj, e nasi przodkowie mog opowiedzie nam, chow bardzo fragmentaryczny sposb, o swojej, jake bogatej przeszoci.Narratologi, jako teori bada literackich, naley widzie w tymszerszym kontekcie, opowiadania jako sposobu istnienia czowieka.Nic wic dziwnego,e narracja,analiza narracyjna/narratywnai zwizane z nimi pojcia zrobiy karier w naukach humanistycznychtakich choby, jak psychologia4, filozofia, socjologia, czy teologia5.Zanim zaprezentujemy analiz narratywn, jako teori bada literac-kich, spojrzymy pokrtce na histori rozwoju tej metody badawczej. Otuczeni, podejmujcy prby systematyzacji podstawowych poj zwiza-nych z narratologi, zgodnie odwouj si do Arystotelesa, ktry w Po-etyce6 tak definiuje rzeczywisto okrelan dzi jako narracja: toopowie posiadajca pocztek, rodek i koniec oraz wicy je gwnywtek7. Ostatnie dziesitki lat przyniosy liczne prby bardziej precy-zyjnego zdefiniowania czym jest narracja, jednake rozbieno defini-3 Zob. szersz argumentacj w: H. Porter Abbott, The Cambridge Introduction to Nar-rative, Cambridge 2008, 1-12.4 Dla przykadu warto tutaj przytoczy prac zbiorow: J. Trzebiski (red.), Narracjajako sposb rozumienia wiata, Gdask 2002. Poruszane s w niej nastpujce zagad-nienia: narracyjne konstruowanie rzeczywistoci, autonarracje nadajce ksztat yciuczowieka, koncepcje narracyjnej tosamoci, psychoanaliza jako terapia narracyjna,narracje a moralno, tosamo jednostki wrd rodzinnych narracji itp.5 Szerzej na ten temat oraz odnon bibliografi, zob. M. Wisse, Narrative Theologyand the Use of the Bible in Systematic Theology, Ars Disputandi [http://www.ArsDis-putandi.org] 5 (2005). Prowadzi si nawet badania nad narracyjnoci klasycznej mu-zyki instrumentalnej. Wicej na ten temat zob. F.E. Maus, Classical Instrumental Musicand Narrative, in: A Companion to Narrative Theory, J. Phelan P.J. Rabinowitz (eds.),Blackwell Publishing: Oxford 2008, 467-483.6 Zob. Arystoteles, Poetyka, prze. i oprac. H. Podbielski, Wrocaw 1983.7 Nie oznacza to wszake, e Arystoteles by jedynym staroytnym autorem, ktremuwspczesna narratologia co zawdzicza. Robert Scholes, James Phelan i Robert Kel-logg w swoim wanym dla narratologii dziele, pisz o tzw. the narrative tradition,ktr wywodz od dzie homeryckich i ktrej rozwj dostrzegaj w historii pimien-nictwa antycznego oraz nowoytnego. Zob. R. Scholes, J. Phelan, R. Kellogg, TheNature of Narrative, Oxford 2006, 3-16. 57-81 (ksik t wydano po raz pierwszyw 1966 r.).21 Analiza narracyjna wprowadzenie metodologicznecji skania nas do pozostania przy tej najbardziej klasycznej i podstawo-wej8. Samo pojcie narratologia nie zostao jednak wykute przez sta-roytno, lecz jest zupenie wieej daty9. Nie dziwi fakt, e nie uywaligo uczeni dawnych wiekw. Zastanawia jednak, e obywali si bez niegouczeni koca XIX i pierwszej poowy XX w., ktrzy z takim zapaempodejmowali refleksj teoretyczno-metodologiczn nad poetyk powie-ci, prbujc zgbi wewntrzne struktury opowiada. Powstawanieanalizy narratywnej jako metody bada w literaturoznawstwie jest za-gadnieniem zoonym, ktre naley rozpatrywa na tle prowadzonychrwnolegle i inspirujcych je mudnych prac teoretykw literatury nadstruktur wewntrzn opowiada.Chronologicznie rzecz ujmujc, narrarologia strukturalistyczna zos-taa poprzedzona skrupulatnymi badaniami nad narracj powieciow,ktre bardzo prnie zaczy rozwija si na przeomie XIX i XX w.,najpierw w krgach literaturoznawcw angielskich, potem niemiec-kich10. Na pierwszym miejscu naley wymieni tutaj prace angielskiegoprozaika Henryego Jamesa oraz niemieckiego teoretyka literaturyOskara Walzela11. Kolejnym krokiem byo wypracowanie przez rodo-wiska jzykoznawcw kilku zblionych do siebie modeli struktur teks-tw narracyjnych12. Lingwistyka anglojzyczna uznaje jako pionierskiew tej kwestii prace E. M. Forstera oraz S. Chatmana. Pierwszy z nichzauway w utworach narracyjnych dwa poziomy narracji, ktre okre-li jako story i plot13. Story definiuje Forster jako niszy poziom narra-cji,to znaczy sposb uporzdkowania materiau narracyjnego,informujcy czytelnika o tym co si stao14. Plot za jest wyszym po-ziomem narracji, ktry odpowiada czytelnikowi na pytanie: dlaczego8 Definicje te omawia M.-L. Ryan, Toward a Definition of Narrative, in: The CambridgeCompanion to Narrative, D. Herman (ed.), Cambridge University Press 2007, 22-35.9 Za twrc tego pojcia uznawany jest powszechnie francuski teoretyk literatury, pub-licysta i filozof, bugarskiego pochodzenia T. Todorov, ktry zastosowa je po razpierwszy w brzmieniu francuskim narratologie, w swojej ksice Grammaire du D-camron, Paris 1969.10 Bardzo szeroko omawia to zagadnienie H. Markiewicz, Teorie powieci za granic.Od pocztkw do schyku XX wieku, Warszawa 1995.11 Zagadnienia te przedstawia kompetentnie: D. Herman, Histories of Narrative Theory(I): A Genealogy of Early Developments, in: A Companion to Narrative Theory, J.Phelan P.J. Rabinowitz (eds.), Blackwell Publishing: Oxford 2008, 19-35.12 Por. J. Czerski, Metody interpretacji Nowego Testamentu, Opole 1997, 185-189.13 Zob. E.M. Forster, Aspects of the Novel, London 1927.14 Tame, 28-31, 82-92.Rozdzia I 22tak si stao?15. Na tym poziomie ukazane s logiczne zwizki orazwzajemne relacje pomidzy poszczeglnymi elementami opowiadania.Nieco odmiennie struktury tekstw narracyjnych klasyfikuje S. Chat-man16. Pierwszy poziom narracji okrela on, podobnie jak Forster, jakostory, jednake definiuje go nieco inaczej, mianowicie jako acuchrnych zdarze, akcji, przypadkw, z ktrych skada si opowiadanahistoria. Drugi poziom narracji, okrelony jako discourse koncentrujesi na tym jak co jest opowiadane. Na tych dwch pojciach S. Chat-man buduje swj model analizy narratywnej, do ktrego odnosibdziemy si szczegowo, aplikujc go do Ewangelii Janowej. Konty-nuatorem anglo-amerykaskiej tradycji bada nad narracj powieci,zapocztkowanej przez Henryego Jamesa, by Wayne C. Booth. Wswo-jej pracy z 1961 r. pt. The Rhetoric of Fiction podejmuje midzy innymitemat rodzajw narracji17. Badania W. C. Bootha day duy asumpt dogbszego spojrzenia na takie elementy narratologii, jak autor, narrator,scena, komentarz itp.Rwnolegle z wymienionymi wyej anglojzycznymi teoretykami li-teratury prace nad analiz tekstw narracyjnych prowadzili formalicirosyjscy18. Naley tutaj przede wszystkim wymieni pioniersk pracWadimira Proppa, pt. Morfologia bajki, ktra staa si inspiracj dowielu dalszych bada19. Ta epokowa praca, w ktrej Propp zaj si ba-daniemstruktur narracyjnych rosyjskich bajek ludowych (typu tzw. bajkimagicznej) staa si inspiracj dla francuskich strukturalistw na czelez Lvi-Straussem. Wnarracji tych bajek Propp wyrni dwa podstawoweelementy strukturalne: postaci i ich funkcje. Jako postaci wyodrbnimidzy innymi bohatera, przeciwnika, donatora, pomocnika itd. Wrdfunkcji, to jest dziaa, albo form aktywnoci tych postaci, wyodrbnizakaz, naruszenie zakazu, odejcie, wspomaganie, podstp, porednicze-nie, walk, ocalenie, transfiguracj, ukaranie itp. Inni reprezentanci szkoyformalistw rosyjskich wyrnili w narracji dwa poziomy. Pierwszy z15 Ostatnio prb gbszej analizy koncepcji story i plot w narracji podj H. Porter Ab-bott, Story, Plot, and Narration, in: The Cambridge Companion to Narrative, D. Her-man (ed.), Cambridge University Press 2007, 39-51.16 Zob. S. Chatman, Story and Discourse. Narrative Structure in Fiction and Film, Lon-don 1978.17 Zob. W.C. Booth, The Rhetoric of Fiction, Chicago 1961, 149-165.18 Por. D. Herman, Histories of Narrative Theory (I): A Genealogy of Early Develop-ments, 23-26.19 Zob. W. Propp, Morfologia bajki, prze. W. Wojtyga-Zagrska, Warszawa 1976.23 Analiza narracyjna wprowadzenie metodologicznenich to fabua, to znaczy logiczny i chronologiczny schemat rzdzcyopowiadaniem20. Drugi za poziomnarracji to sjuet (intryga) rozumianyjako opowiadana aktualnie historia, zawierajca w sobie rwnie inneelementy, jak choby opisy, czy dygresje21.Na uwag zasuguj tutaj jeszcze dwa modele struktury tekstw nar-racyjnych zaproponowane przez strukturalistw francuskich22. Pierw-szy z nich, podany przez Claudea Brmonda, wyodrbnia w strukturzeopowiada dwie podstawowe kategorie: rcit racont oraz rcit ra-contant23. Rcit, najoglniej rzecz ujmujc, oznacza wiadomo prze-kazywan poprzez tekst narracyjny za pomoc sw, gestw i obrazw.Opierajc si na badaniach W. Proppa, Brmond wyodrbni sukce-sywnie nastpujce po sobie elementy strukturalne rcit, ktrymi s:sytuacja pocztkowa, sia transformacji sytuacji pocztkowej, dziaanie,sia rwnowaca, sytuacja kocowa. C. Brmond w swoim modeluanalizy narratywnej koncentruje si nie na analizie charakterologicz-nej postaci, lecz na ich dziaaniu. Istot zaproponowanej przez niegometody jest znalezienie w analizowanym opowiadaniu punktwwzowych, decydujcych o dalszym rozwoju opowiadanej historii24.Inny francuski teoretyk literatury, Grard Genette (ur. 1930), znanyprzede wszystkim jako jeden z twrcw teorii intertekstualnoci, wy-rnia dwie podstawowe warstwy strukturalne tekstw narracyjnych:histoire i discours25, ktre definiowane s podobnie jak story i discoursew przedstawionym powyej modelu S. Chatmana. Kolejny badacz fran-cuski A. J. Greimas skoncentrowa si w swoich badaniach tekstw nar-racyjnych na analizie podmiotw dziaajcych. Dokona rozrnieniaw opowiadaniach pomidzy aktorami i aktantami. Aktor to konkretnaosoba, bohater opowiadania. Aktant za to podmiot dziaajcy, po-20 Zob. J. Czerski, Metody interpretacji Nowego Testamentu, 188.21 Tame.22 Rozwj teorii i praktyki narratologii w literaturoznawstwie od pierwszych krokwstrukturalistw francuskich do chwili obecnej omawia austriacka specjalistka od nar-ratologii, pracujca na uniwersytecie w niemieckim Fryburgu, M. Fludernik, Historiesof Narrative Theory (II): From Structuralism to the Present, in: A Companion to Nar-rative Theory, J. Phelan P.J. Rabinowitz (eds.), Blackwell Publishing: Oxford 2008,36-59 (na ss. 52-59 autorka ta podaje bardzo pomocn bibliografi najwaniejszychprac z dziedziny narratologii, w jzyku angielskim, niemieckim i francuskim, ktrewyszy do 2008 roku).23 Zob. C. Brmond, Logique du rcit, Paris 1973, 102.24 Zob. tame, 131.25 G. Genette, Narrative Discourse. An Essay in Method, New York 1981, 27.Rozdzia I 24strzegany w relacji do innych podmiotw. Struktura semantyczna tek-stu narracyjnego opiera si na szeciu aktantach, pomidzy ktrymi za-chodz trzy ukady opozycyjne: nadawca odbiorca, pomocnik przeciwnik, podmiot przedmiot. Wszystkie zjawiska transmisji akcjiw tekstach narracyjnych realizuj si wzdu osi komunikacji nadawca przedmiot odbiorca26.W latach szedziesitych ubiegego stulecia odnotowuje si bardzoprny rozwj bada nad fenomenem narracji w nurcie jzykoznawstwastrukturalistycznego27. W odrnieniu od nurtu narratologii powiecio-wej, przedmiotembada nie s tutaj oglne wzorce tworzenia opowiada,rozumianych jako sekwencje zdarze. Chodzi tutaj bowiem o jeszczegbsze wnikniecie w struktur opowiada, a mianowicie w system zna-kw jzykowych, ktrymi posuguj si autorzy opowiada. Tego typunarratologia ukierunkowana strukturalistycznie wychodzc od szcze-gowych analiz opowiada, stawia sobie za cel uchwycenie oglnychmechanizmw narracji jako zjawisk jzykowych. Nurt ten nie wypraco-wa wprawdzie jakiej spjnej metodologii, jednake rola narratologiizorientowanej strukturalistycznie jest nie do przecenienia. Badania tebyy bowiem i s nadal rdem inspiracji do formuowania nowychi udoskonalania starszych modeli oglnie rozumianej narratologii lite-rackiej. Naley tutaj zwaszcza zwrci uwag na prace kilku najbardziejinspirujcych badaczy.Pierwszym z nich, w porzdku chronologicznym, by francuski kry-tyk literacki i semiotyk Roland Barthes (1915-1980), ktry zajmowasi analiz struktury opowiada. Zwraca on uwag, i jzykoznawstwotradycyjne nie mogo w wystarczajcy sposb odkry struktur narracyj-nych tekstu, gdy przyjmowao, e podstawow jednostk tekstu jestzdanie. Wypowied za bya rozumiana jako szereg nastpujcych po26 Szerzej na ten temat: A.J. Greimas, Smantique structurale, Paris 1966, 173-176. Zo-bacz te: J. Czerski, Metody interpretacji Nowego Testamentu, 211n.27 Por. M. Fludernik, Histories of Narrative Theory (II): From Structuralism to the Pre-sent, 38. Na ograniczenia narratologii strukturalistycznej we wspczesnym wydaniuwskazuje np.: S.S. Lanser, The I of the Beholder: Equivocal Attachments and theLimits of Structuralist Narratology, in: A Companion to Narrative Theory, J. Phelan P.J. Rabinowitz (eds.), Blackwell Publishing: Oxford 2008, 207-219. Rozwjrnych nurtw narratologii od drugiej poowy lat szedziesitych dwudziestegowieku do 2006 roku ukazuj zwile R. Scholes, J. Phelan, R. Kellogg, The Nature ofNarrative, 283-336.25 Analiza narracyjna wprowadzenie metodologicznesobie zda. Natomiast w ujciu lingwistycznym, ktre proponuje Bar-thes chodzi o gramatyk innego rodzaju. Podstawow jednostk jesttutaj wypowied (le discours), ktra znajduje si niejako ponad zda-niem28. Opowiadanie, w analizie strukturalnej zaproponowanej przezBarthesa, nie jest wic zwyk sum zda, lecz skada si z wielu ele-mentw, ktrych organizacj naley pozna i ktre naley uporzdko-wa. S to tzw. zintegrowane progresywnie poziomy opisu, wrdktrych wyodrbnia on trzy zasadnicze, stanowice podstaw dowyodrbniania poziomw znaczenia w opowiadaniach: poziom funk-cji, poziom dziaa oraz poziom narracji.Wkad francuskiego jzykoznawcy i semiotyka, litewskiego pocho-dzenia, Algirdasa Juliena Greimasa (1917-1992) w strukturalno-semio-tyczno-semantyczn analiz dyskursu literackiego jest milowymkrokiem we wspczesnym jzykoznawstwie. By on nie tylko twrc,jake wanego dla wspczesnej narratologii modelu aktantw, ktryprzedstawilimy powyej, lecz take wypracowa teori gramatyki nar-racyjnej, pokazujc zaleno narracyjnoci od semiotyki29. Istot tej za-lenoci ujmuje Greimas w sowach: generowanie znaczenia niedokonuje si przez wytwarzanie wypowiedze i ukadanie ich wdyskurs;jego przebieg wyznaczaj struktury narracyjne: to one wytwarzaj dys-kurs usensowiony i wyartykuowany wpostaci wypowiedze30. Sednemanalizy narratywnej jest wic analiza wypowiedzi. Kada wypowied majednak dwa poziomy narracji: poziom widoczny, ktry odczytujemy po-przez analiz substancji jzyka, w ktrym narracja si wyraa oraz po-ziomimmanentny, ktry Greimas rozumie jako co na ksztat wsplnegopnia strukturalnego, gdzie narracyjno istnieje i jest zorganizowana,zanim jeszcze nastpia jej manifestacja31. Dalej Greimas postuluje, e28 Zob. R. Barthes, Wstp do analizy strukturalnej opowiada, t. W. Boska, w: Nar-ratologia, M. Gowiski (red.), Gdask 2004, 16-18. Po raz pierwszy artyku ten uka-za si we francuskim oryginale: Introduction lanalyse structurale de rcits,Communications 8 (1966). Pierwsze ukazanie si polskiego przekadu: Wstp do ana-lizy strukturalnej opowiada, t. W. Boska, Pamitnik Literacki 4 (1968) 327-359.29 Zob. A.J. Greimas, Elementy gramatyki narracyjnej, t. Z Kruszyski, w: Narratolo-gia, M. Gowiski (red.), Gdask 2004, 55-89. Orygina tego artykuu ukaza si jako:lments dune grammaire narrative, w: Du Sens, Paris 1970, 157-183. Polskiprzekad po raz pierwszy ukaza si jako: Elementy gramatyki narracyjnej, t. Z. Kru-szyski, Pamitnik Literacki 4 (1984) 177-198.30 Zob. A.J. Greimas, Elementy gramatyki narracyjnej, 57.31 Tame, 56.Rozdzia I 26podobnie jak analizuje si syntaks zda, naley analizowa rwniestruktury narracyjne wypowiedze i podaje propozycj tzw. gramatykinarracyjnej. Sam Greimas przyznaje wszake, e nie jest w stanie wy-pracowa kompletnego modelu syntaksy narracyjnej, gdy nauka niedysponuje jeszcze opracowan do koca teori semiotyczn32. Jednakewydaje si, i aplikacja znanych nam dzi modeli analizy narracyjnejnie uwzgldniajca jego teorii gramatyki narracyjnej, pozostawaaby napoziomie uprawiania rzemiosa. Opierajc si na modelu taksonomicz-nym Greimas wyrnia nastpujce waciwoci narracyjnej gramatykipodstawowej33: 1. Gramatyka narracyjna skada si z morfologii ele-mentarnej oraz ze skadni podstawowej. Operacje dokonywane s naterminach taksonomicznych, ktre uprzednio zostay zdefiniowane. 2.Skadnia narracyjna przeksztaca terminy i operuje nimi dokonuje ichdysjunkcji albo koniunkcji. 3. Operacje taksonomiczne s ukierunko-wane daj si przewidzie oraz uporzdkowane s w serie, stanowiceprocesy, dajce si podzieli na syntaktyczne jednostki operacyjne.Drugim poziomem gramatyki narracyjnej jest gramatyka powierzch-niowa. Jest to poziom antropomorficzny, ale nie figuratywny i nie ma oncharakteru logicznego waciwego dla gramatyki podstawowej34. Poziomantropomorficzny za pozwala nam wyodrbni takie istotne dla grama-tyki narracyjnej kategorie, jak podmiot dziaajcy (aktant), dziaanie czyodbiorca. Najbardziej charakterystyczn jednostk syntaksy narracyjnejjest performancja, na ktr skadaj si wypowiedzenia i ktra stanowipodstawowy schemat narracyjny transformacji zawartoci35.Rwnolegle z A.J. Greimasem badania nad teori narracji prowadziinny, wspominany ju powyej francuski teoretyk literatury, bugar-skiego pochodzenia, Tzvetan Todorov (ur. 1939). Przedmiotem jego za-interesowa nie jest jednak gramatyka narracyjna, lecz zwizek, jaki wopowiadaniach zachodzi pomidzy postaciami i wykonywanymi przeznie dziaaniami36. Weryfikuje on postawion prawie sto lat wczeniej32 Tame, 62.33 Tame, 66.34 Tame, 67n.35 Tame, 76n.36 Zob. T. Todorov, Ludzie-opowieci, t. R. Zimand, w: Narratologia, M. Gowiski(red.), Gdask 2004, 194-211. Po raz pierwszy praca ta ukazaa si jako: Les Hommes-Rcits, w: Grammaire du Dcameron, Paris 1969, 85-97. Polskie tumaczenie: Lu-dzie-Opowieci, t. R. Zimand, Pamitnik Literacki 1 (1973) 269-281.27 Analiza narracyjna wprowadzenie metodologicznetez Henryego Jamesa, ktry twierdzi, e w opowiadaniach postaciei akcje s ze sob nierozerwalnie powizane37: nie ma postaci pozaakcj, ani akcji niezalenej od postaci. W ostatecznym jednak rozra-chunku, zdaniem Jamesa, postacie s waniejsze, gdy wszelka opo-wie jest w istocie opisem charakterw. W opinii Todorova: postanie zawsze jest wyznacznikiem akcji i bynajmniej nie kada opowiepolega na opisie charakterw posta jest to potencjalna historia historia ycia danej postaci. Kada posta oznacza now intryg ().Fakt ten w sposb dogbny oddziauje na struktur opowiadania 38.Bardzo wany, z punktu widzenia narratologii, jest krtki artyku nie-mieckiego teoretyka literatury, pniejszego profesora College de France,Haralda Weinricha (ur. 1927), na temat struktur narracyjnych mitu39. Ana-lizujc mity jako formy narracji Weinrich dochodzi do wniosku, e kadytekst narracyjny (nie tylko mit) powinien zawiera w sobie ZYw0QoRygnay skie-rowane do suchacza, czy te czytelnika. SYw0QoRygnay te, wystpujce w opo-wiadaniach w rnych proporcjach, daj si sklasyfikowa w czterechgrupach40: 1. SYw0QoRygn ay sytuacyjne. 2. SYw0QoRygnay metajzykowe. 3. SYw0QYWbacZbIYI0QyRZYw0QgRZYw0QnRZYw0QaRZYw0QRZYw0QyRbYYw0V[bWcdaedIVZWZc]caIq0QtRZYw0QeRZYw0QkRZYw0QsRZYw0QtRZYw0QoRZYw0[W][edZIYI0QwRZYw0QeRZYw0ZWaZYYbIYI0QsRZYw0QtRZYw0QaRZYw0QRZYw0QeRZYw0Q.RZYw0[W[ecbdIYI0iYrkZYw0Q.RZYw0YWffaYaIYI0QSYw0QoRyRZYw0QgRZYw0QnRZYw0QaRZYw0QRZYw0[WdZdedIYI0QyRZYw0YWdbaY]IYI0QtRZYw0YW[cdeaIYI0QeRZYw0YWa]]ecIYI0QkRZYw0QsRZYw0QtRZYw0QoRZYw0QwRZYw0QeRZYw0]WY]dYcIYI0QrRZYw0QeRZYw0QkRZYw0QuRZYw0QrRZYw0QeRZYw0QnRZYw0QcRZYw0QyRZYw0QjRZYw0QnRZYw0QeRZYw0Q.RZYw0bWbeb[eIYI0QWRZYw0QsRZYw0QzRZYw0QyRZYw0QsRZYw0QtRZYw0[Wee]eeIYI0QkRZYw0YWafYYZIYI0QiRZYw0QeRZYw0YWfcbdZIYI0QtRZYw0QeRZYw0YWfcbdZIYI0QZYw0QoRyRZYw0QgRZYw0QnRZYw0ZWeafZfIYI0QaRZYw0QRZYw0QyRdbw0iYck[bYw0V[cWfcfeIVZWZc]caIq0QnR[w0QaR[w0QlR[w0QeR[w0ZWcbeZZIYI0QR[w0QR[w0QcR[w0QeR[w0[WYdYadIYI0QdR[w0QoR[w0ZW[feeIYI0QpR[w0QoR[w0YWffc[fIYI0QrR[w0QzR[w0YWdd]ZaIYI0QR[w0QdR[w0QkR[w0QuR[w0[W[]efaIYI0QsR[w0QyR[w0QnR[w0ZW]e]cIYI0QtR[w0YW[dbfeIYI0QaR[w0QgR[w0QmR[w0QaR[w0QtR[w0QyR[w0QcR[w0QzR[w0]WeZc[[IYI0QnR[w0YWafeZbIYI0QeR[w0QgR[w0YWfaYZaIYI0QoR[w0iYck[w0ZWYaeeIYI0QsR[w0QR[w0ZWZ]ZeZIYI0QeR[w0QlR[w0QeR[w0QmR[w0QeR[w0QnR[w0QtR[w0QaR[w0QmR[w0aW]dYYaIYI0QiR[w0YWbdeafIYI0QkR[w0QoR[w0QnR[w0QsR[w0QtR[w0[WZbdd]IYI0QyR[w0QtR[w0QuR[w0ZW[d[[dIYI0QtR[w0QyR[w0QwRd[[w0ZWafaacIYI0iYdk0V[eWYY]aaIVZWZc]caIq0QnRZdw0oRy m1. W zasg Weinrich jesYdw0o rwnie ua -zanie niewystarczalnoci paradYw0QoRygmatYw0QoRycznej analizy tekstYw0QoRw mitycznychi literacic (oglnie rzec uc narrac y) wosej na gu ciestrukturalizmu Lvi-Straussa. Koniecznymuzupenieniemdla metody pa-radygmatycznej musi by metoRozdzia I 28Francuski teoretyk literatury Philippe Hamon (ur. 1940) podj pro-blem funkcji, jak peni opis w tekstach narracyjnych43. Zdaniem Ha-mona podstawowym problemem, autorw opisw jest w jaki sposbdoprowadzi do tego, aby wspgrao znaczeniowo z jednej strony to,co jest podporzdkowane cakowicie paszczynie syntagmatycznej tek-stu (czyli opowiadanie jako algorytm), a z drugiej pewna caouksztatowana z gry w formie paradygmatu ()44. Jeli za chodzi ofunkcj, jak peni opis w tekstach narracyjnych to jest on miejscem,w ktrym nastpuje zatrzymanie i uporzdkowanie opowiadania (zapo-wied dalszego cigu, redundancja treci, metonimiczne odbicie psy-chologii lub przeznaczenia postaci)45. Naley mie na uwadze, e opisze swej natury wprowadza pust tematyk i redundancj przez co, sto-sowany zbyt czsto, skupia si na samym sobie i z tekstu, ktry ma byz natury referencyjny do narracji i peni w stosunku do niej funkcj po-mocnicz, moe sta si celem samym w sobie.Teun A. van Dij29 Analiza narracyjna wprowadzenie metodologicznewielokrotnie powtarza si w toku narracji, zanim zostanie przedsta-wione ostateczne rozwizanie. Na poziomie za mikrostruktury opisokolicznoci, agensw i przedmiotw moe wykazywa spor redun-dancj. W przypadku jednak, gdy opisane czynniki oddziauj na stanpsychiczny agensw, opis nabiera znaczenia50.Czeski teoretyk literatury i lingwista, profesor uniwersytetu w To-ronto, Lubomr Doleel (ur. 1922), podj problem spjnoci seman-tycznej tekstw narracyjnych51. Doleel uwaa, e podstawow cechwyrniajc teksty narracyjne jest spjna fabua, ktrej pod-porzdkowane s wszystkie inne semantyczne makrostruktury narra-cyjne52. Elementarne jednostki semantyczne tekstw narracyjnych,ktre su do okrelenia obecnych w narracji stanw nazywa Doleelmotywami narracyjnymi. Cig motyww za ukada si w spjn ma-krostruktur fabuy. Kluczowym, w opinii Doleela, dla uchwyceniasemantyki narracji, a zatem uporzdkowania motyww narracyjnychw tekstach, jest pojcie modalnoci narracyjnej. Autor ten definiujemodalno i systemy modalnoci jako abstrakcyjne pojcia seman-tyczne, ktre mona ustala i bada niezalenie od ich konkretnychmanifestacji53.Ostatni prac, ktr naley, w naszej opinii, tutaj zaprezentowa jestartyku niemieckiego teoretyka literatury, profesora uniwersytetuw Hamburgu, Wolfa-Dietera Stempela (ur. 1929) na temat narracji po-tocznej54. Punktem wyjcia argumentacji Stempela jest krytyczna ocenapowszechnego dzi przekonania uczonych, e opowiadania potoczne spierwowzorem narracji literackich. Przekonanie to znajduje swoje nau-kowe ugruntowanie w pracy W. Labova i J. Waletzkyego, ktrzy wy-kazali, e narracje potoczne i opowiadania literackie maj tak sam50 Zob. tame, 121.51 Zob. L. Doleel, Semantyka narracji, t. M.B. Fedewicz, w: Narratologia, M.Gowiski (red.), Gdask 2004, 124-175. Pierwsza publikacja tego tekstu: L. Doleel,Narrative Semantics, JDPTL 1 (1976) 129-151. Pierwsze polskie wydanie: Seman-tyka narracji, t. M.B. Fedewicz, Pamitnik Literacki 2 (1985) 289-310.52 Zob. L. Doleel, Semantyka narracji, 125.53 Tame, 142.54 Zob. W.-D. Stempel, Narracja potoczna jako prototyp, t. A. Nermer, w: Narratolo-gia, M. Gowiski (red.), Gdask 2004, 154-175. Orygina angielski ukaza si jako:Everyday Narrative as a Prototype, Poetics 15 (1986) 203-216. Przekad polski poraz pierwszy: Narracja potoczna jako prototyp, t. A. Nermer, Pamitnik Literacki 1(1990) 303-317.Rozdzia I 30budow55. W.-D. Stempel dochodzi do wniosku, e nie mona uzna po-tocznego opowiadania ustnego za form podstawow, z ktrej da si wy-prowadzi skomplikowane formy narracyjne, obecne wliteraturze pisanej.Narracja potoczna nie moe wic by prototypem narracji literackiej, wtakim sensie, w jakim retoryka klasyczna wyrosa z retoryki potocznej56.Z naszego punktu widzenia wana wydaje si rwnie jego krytycznaocena traktowania tekstw biblijnych jako narracji potocznych57. Jegozdaniem w badaniu biblijnych narracji nie naley aplikowa metodologiiwypracowanej w studiach nad narracj konwersacyjn, gdy opowiada-nia biblijnego z jego specyficznym osadzeniem instytucjonalnym nie dasi waden jasny sposb powiza z opowiadaniempotocznymjako ele-mentarn praktyk58. Poza tym, Stempel susznie zauwaa, e opowia-dania biblijne przeszy proces monumentalizacji przez fakt stania siczci powizanego instytucjonalnie korpusu tekstu. A zatem, ten samtekst opowiadania, przez fakt pisemnego utrwalenia, moe by ponowniewykorzystywany w rnych procesach recepcji, oddalajc w ten sposbdo pewnego stopnia narracj od jej historycznej motywacji59.Przedstawione tutaj kwestie metodologiczne zwizane z narratolo-gi, pokazuj z jak bardzo zoonym i wieloaspektowym zjawiskiemmamy do czynienia. Przegld prac najwaniejszych autorytetw w tejdziedzinie pozwoli nam zapozna si nie tylko z histori powstawa-nia zrbw metodologicznych analizy narratywnej, lecz take z pod-stawowymi wspczesnymi podejciami do analizy opowiada. Niema tutaj modelu idealnego, ktry moglibymy bez adnych zastrzeezaadaptowa do dalszej analizy narratywnej Ewangelii Janowej60.55 Zob. W. Labov J. Waletzky, Narrative Analysis: Oral Versions of Personal Ex-peri6ence, in: Essays on the Verbal and Visual Arts, J. Helm (ed.), Seattle-London1967.56 Zob. W.-D. Stempel, Narracja potoczna jako prototyp, 167.57 Autor odnosi si tutaj do konkretnego przykadu prby aplikacji metodologii wypra-cowanej w badaniach nad narracj ustn do interpretacji narracyjnego fragmentu zKsigi Amosa 7, 10-17, ktrej podj si Christof Hardmeier. Zob. C. Hardmeier, OldTestament Exegesis in Linguistic Narrative Research, Poetics 15 (1986).58 Zob. W.-D. Stempel, Narracja potoczna jako prototyp, 159.59 Tame.60 Polscy biblici podejmuj rwnie z kadym rokiem coraz mielej rnorodne za-gadnienia zwizane z teori i praktyk narratologii. Przegldu publikacji dokonuje S.Szymik, Metoda narracyjna jako propozycja dialogu z tekstem, w: Jzyk Biblii. Odsuchania do rozumienia, red., W. Pikor, Kielce 2005, 11-20. Chronologicznie rzeczujmujc, naleaoby tu wymieni nastpujce pozycje: J. Chmiel, Opowiadania bib-31 Analiza narracyjna wprowadzenie metodologiczneDziki tej rnorodnoci bdziemy jednak w stanie spojrze wielo-wymiarowo na struktury narracyjne tego dziea.lijne: aspekt genologiczny i hermeneutyczny, RBL 41 (1988) 44-51; tene, La narra-tivit dans lAncien Testament comme problme hermneutique, ACr 24 (1992) 129-133; Z. Pawowski, Hermeneutyczna metoda opowiadania we wspczesnej egzegezie,CT 62/1 (1992) 5-17; W. Rakocy, Metoda narracyjna w interpretacji tekstu biblij-nego, RBL 48 (1995) 161-168; tene, Nowe metody analizy literackiej w egzegezieNowego Testamentu, w: Wstp do Nowego Testamentu, red. R. Rubinkiewicz, Pozna1996, 545-554; R. Bartnicki, Ewangelie Synoptyczne. Geneza i interpretacja, War-szawa 1996, 291-306; S. Szymik, Podstawowe aspekty analizy narracyjnej tekstu bib-lijnego, RBL 49 (1996) 90-103; M. Kantor, Analiza narracyjna i semiotyczna, w: Zbada nad Bibli, t. 2, Prace Katedry Teologii i Informatyki Biblijnej Wydziau Teo-logicznego Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, red. T. Jelonek, Krakw1998, 39-46; P. Chalupa, Die Bedeutung der narrativen Analyse fr die Bibelarbeit,w: ywe jest sowo Boe. Metody biblijno-pastoralne, Sympozja 10, Opole 1995, 47-56; H. Witczyk, Rola umiowanego ucznia w odniesieniu do Piotra wypierajcegosi Jezusa, w: Opoka Kocioa Chrystusowego. Biblici KUL w 25 rocznic ponty-fikatu Jana Pawa II, red. S. Szymik, H. Ordon, Lublin 2004, 55-97; J. Krcido, JesusFinal Call to Faith (John 12,44-50). Literary Approach, SBP 4: Czstochowa 2007,47-69. Najbardziej wszechstronne przedstawienie zasad hermeneutyczno-filozoficz-nych, stojcych u podstaw narratologii oraz ich praktyczne zastosowanie do Rdz 1 3 znajdziemy w pracy habilitacyjnej Z. Pawowskiego pod tytuem Opowiadanie, Bgi pocztek. Teologia narracyjna Rdz 1 3, RSB 13, Warszawa 2003.Rozdzia I 322. Ewangelia wedug w. Janajako tekst narracyjnyW naukowych studiach nad czwart Ewangeli wiele miejscapowicono szczegowym zagadnieniom filologicznym, historycznymczy te teologicznym. Pismo to, podobnie jak inne utwory Nowego Tes-tamentu, zostao wszechstronnie przebadane przy uyciu narzdzi wy-pracowanych w ramach metody historyczno-krytycznej. Skrupulatniezosta przeanalizowany jzyk i styl tej Ewangelii. Zidentyfikowano ewen-tualne rda, z ktrych korzysta mg autor oraz wysunito liczne hi-potezy odnonie do zoonego procesu kompozycji tego dziea. Std dalejwycigane s wnioski na temat wsplnoty, czy te szkoy Janowej, ktrabya depozytariuszem tradycji zawartej w tej Ewangelii. Tekst Janowegodziea traktowany jest wic jako swego rodzaju okno, przez ktre kry-tycy mog pozna histori wsplnoty Janowej, jej sposb ycia i pro-blemy, ktrymi ya61. Takie diachroniczne podejcie do tekstu Ewangeliiz koniecznoci uzalenia jego przesanie od czsto hipotetycznych uwa-runkowa historycznych, na dalszy za plan odsuwa poszukiwanie tego,co tekst mwi sam w sobie. Jednake dzisiejszy czytelnik na pierwszymmiejscu kontaktuje si przede wszystkimz tekstemEwangelii, ktry, jakotaki, powinien do niego przemwi i zakomunikowa mu fundamentalnprawd o zbawieniu czowieka dokonanym przez i w Jezusie Chrys-tusie. Skoro Ewangelia ta zostaa skomponowana wformie opowiadania,wydaje si, e najlepszym sposobem na jej waciwe odczytanie bdzie,na tym pierwszym etapie, podejcie synchroniczne, w ktrym zastosu-jemy kryteria wypracowane przez narratologi62.61 Por. R.A. Culpepper, Anatomy of the Fourth Gospel, 3.62 Na temat zastosowania narratologii wegzegezie biblijnej zob. D. Rhoads, Narrative Crit-icism: Practices and Prospects, in: Characterization in the Gospels: Reconceiving Nar-rative Criticism, D. Rhoads K. Syreeni (eds.), JSNTS 184: Sheffield 1999, 264-285.33 Ewangelia wedug w. Jana jako tekst narracyjnyNaszym celem nie jest skomponowanie jakiego nowego modeluanalizy narratywnej, by nastpnie zaaplikowa go do tekstu czwartejEwangelii. Chcemy natomiast wykorzysta to, co w kadym modelumoe by uyteczne dla moliwie wszechstronnego przeanalizowanianarracji tego dziea63. W dalszych analizach pragniemy poruszy na-stpujce kwestie: co jest przedmiotem narracji czwartej Ewangelii (his-toria)?, jak ta narracja jest opowiadana, to znaczy, jak rozwija si fabuaEwangelii Janowej (dyskurs)?, kim s i jakie cechy maj protagonicitego utworu? Te analizy poprzedzimy analizami autora i czytelnikaEwangelii Janowej oraz zajmiemy si takimi zagadnieniami, jak nar-rator, czas narracji i punkt widzenia narratora. Najwicej czerpabdziemy tutaj z modelu Seymoura Chatmana, zaaplikowanego doczwartej Ewangelii przez R.A. Culpeppera. Po przeprowadzeniu ana-lizy narratywnej czwartej Ewangelii jako caoci zajmiemy si proble-mem spjnoci narracyjnej J 21 w odniesieniu do J 1 20.2.1. Autor, narrator, punkt widzenia, czytelnik64Mwienie o autorze Ewangelii Janowej naley poprzedzi krtkuwag na temat tekstu tego dziea. Do istoty podejcia synchronicznegonaley to, e odkadamy na bok pytania na temat historii powstawania tek-stu oraz ewentualnych jego, nieco odbiegajcych od siebie, wersji. Do dal-szych analiz przyjmujemy kocow, kanoniczn wersj krytyczn tekstuEwangelii Janowej, znajdujc si w The Greek New Testament, ed.63 Najlepsz, naszym zdaniem, wszechstronn aplikacj rnych modeli narracyjnych dotekstw biblijnych zaproponowali Daniel Marguerat i Yvan Bourquin w opublikowanejw 1998 roku, nakadem wydawnictwa Les ditions du Cerf, ksice Pour lire les rcitsbibliques. Angielskie wydanie tej ksiki ukazao si ju rok pniej jako: How to ReadBible Stories, London 1999. Znajdujemy w niej nie tylko syntetyczny wykad teoretycz-nych zagadnie, lecz take przykady ich praktycznego wdraania wanaliz perykop bib-lijnych. Problematyk uytecznoci analizy narracyjnej do wydobywania gbiteologicznej biblijnych opowiada omawiaj skrtowo: E. Parmentier, Dieu a des histo-ries. La dimension thologique de la narrativit, w: La Bible en rcits. Lexgse biblique lheure du lecteur. Colloque international danalyse narrative des textes de la Bible,Lausanne (mars 2002), D. Marguerat (d.), Genve 2003, 112-119; A. Wnin, Analysenarrative et thologie dans le rcit biblique, w: Aujourdhui, lire la Bible: Exgsescontemporaines et recherches universitaires, P. Abadie (d.), Lyon 2008, 45-56; C. Theo-bald, Les enjeux de lanalyse narrative en thologie, w: Aujourdhui, lire la Bible: Ex-gses contemporaines et recherches universitaires, P. Abadie (d.), Lyon 2008, 57-66.64 W prowadzonych tutaj analizach opieramy si gwnie na: R.A. Culpepper, Anatomyof the Fourth Gospel, 15-75.Rozdzia I 34K. Aland et al., 4 ed., Stuttgart 1993. Pociga to za sob przyjcie innej kon-cepcji autora ni to jest wmetodologii historyczno-krytycznej. Narratologianie interesuje si jego imienn tosamoci, lecz tym jaki obraz autoraodsania si czytelnikowi wmiar lektury tekstu. Std teoretycy analizy nar-racyjnej rozrniaj pojcia autora rzeczywistego oraz autora domylnego65.Autorem rzeczywistym jest ten, kto napisa tekst. Aplikujc to pojcie doEwangelii Janowej zdajemy sobie spraw, e metodologia narracyjna doko-nuje tutaj uproszczenia. Uproszczenie to nie wyklucza jednak moliwociwielostopniowego powstawania tekstu, a wkonsekwencji istnienia kilku au-torw, czy te redaktorw tego dziea. Nie oznacza to rwnie, e autor niemg korzysta z pomocy sekretarzy. Istot takiego podejcia w narratolo-gii do kwestii realnego rzeczywistego jest fakt, e na podstawie samegotekstu czwartej Ewangelii, ktry stanowi dla analizy narracyjnej jedynerdo danych, nie mona nic pewnego o rzeczywistymautorze powiedzie.Teoretycy analizy narratywnej tworz pojcie domylnego autora, oktrym W.C. Booth mwi: Autor domylny wybiera, wiadomie lubnie, to, co czytamy. Wnioskujemy o nim jako o idealnej, literackiejwersji realnego czowieka. Jest on sum swoich wasnych wyborw66.Autor domylny nigdy nie komunikuje si w tekcie bezporednio z czy-telnikiem, gdy ta komunikacja zarezerwowana jest dla narratora. Jest onnatomiast sum wyborw, ktrych dokona rzeczywisty autor piszctekst. Caa narracja progresywnie odsania czytelnikowi autora domy-lnego, ktry jest w niej wszechobecny67. T percepcj czytelnika monaby porwna do spotkania mionika sztuki np. z obrazem, czy rzeb.65 Zob. S. Chatman, Story and Discourse, 267. Zagadnienia te przybliaj przystpnie:L. Herman B. Vervaeck, Handbook of Narrative Analysis, University of NebraskaPress 2005, 16-20.66 Tumaczenie wasne na podstawie: W.C. Booth, The Rhetoric of Fiction, 74n. WkadWaynea C. Bootha (1921-2005) wtworzenie narracyjnej koncepcji autora domylnegoi jego funkcji komunikacyjnych jest nie do przecenienia. Przesyajc do redakcji jedenze swoich, napisanych niedugo przed mierci, artykuw, opatrzy go nastpujcymko-mentarzem swego rodzaju testamentem: In most situations, and especially in readingliterature, you cannot fully understand (and thus communicate well) unless you distin-guish the author implied by the text fromboth the flesh-and-blood author and the diversecharacters and narrators met in any text. (...). Zob. w: A Companion to Narrative The-ory, J. Phelan P.J. Rabinowitz (eds.), Blackwell Publishing: Oxford 2008, x.67 Zaproponowanej przez siebie koncepcji domylnego autora broni Booth a domierci, zwaszcza wobec atakw ze strony literaturoznawcw, wyznajcych prymattzw. reader-response criticism. Swj, wydany ju pomiertnie, bodaj ostatni artykutak rozpoczyna: It will surprise no reader here that the author of The Rhetoric of35 Ewangelia wedug w. Jana jako tekst narracyjnyCzowiek ten, nie wiedzc nic o autorze rzeby miaby wyrobi sobie,na podstawie samej tylko jej obserwacji, opini na temat artysty, ktryj stworzy68. Kady tekst ma tylko jednego autora domylnego nieza-lenie od tego, czy zosta on napisany przez jednego rzeczywistego au-tora, przez grup ludzi, czy powsta jednorazowo, czy te dochodzi doswej ostatecznej formy przez dugi okres czasu69.Narrator to gos w tekcie, ktry opowiada histori i mwi do czy-telnika70. W klasycznym ujciu W.C. Bootha, ktre zostao zaadapto-wane przez wikszo literaturoznawcw, rozrnia si narratorawiarygodnego i niewiarygodnego. Kryterium wiarygodnoci jest tuoparte na obserwacji, czy narrator wypowiada si zgodnie z normamiuznawanymi przez domylnego autora, czy te nie71. Wiarygodny nar-rator, reprezentujcy punkt widzenia autora, wprowadza czytelnika dowiata utworzonego przez narracj i konsekwentnie prowadzi go w jejtoku72. To on ukazuje czytelnikowi waciw perspektyw widzenia roz-woju akcji oraz wprowadza wystpujce w nim postaci73. Jest zabiegiemFiction ([1961] 1983) is appalled by the number of critics who have embraced thedeath of the author (Actually it has always been only the implied author; no one hasclaimed that the flesh-and-blood author never existed.) How could anyone ever believethat the authors intentions about a work are irrelevant to how we read it? The criticswere of course justified in claiming that the authors expressed intentions, outside thetext, could be in total contrast to the intentions finally realized in the finished text.But does not that difference dramatize the importance of this implied author/author dis-tinction?. Cytat z: W.C. Booth, Resurrection of the Implied Author: Why Bother?,in: A Companion to Narrative Theory, J. Phelan P.J. Rabinowitz (eds.), BlackwellPublishing: Oxford 2008, 75. Sabe strony koncepcji autora domylnego przedsta-wiaj np. L. Herman B. Vervaeck, Handbook of Narrative Analysis, 17-18.68 Porwnanie wziem od: R.A. Culpepper, Anatomy of the Fourth Gospel, 16.69 Por. S. Chatman, Story and Discourse, 149.70 Bardzo przystpn prezentacj zagadnie zwizanych z funkcj narratora w opowia-daniu znajdzie czytelnik w: I.S. Talib, Narrative Theory. Capter 7: The Narrator:http://courses.nus.edu.sg/course/ellibst/NarrativeTheory/chapt7.htm.71 Zacytujmy tu jeszcze raz samego Bootha: I have called a narrator reliable when hespeaks for or acts in accordance with the norms of the work ( the implied authorsnorms), unreliable when he does not. Zob.: W.C. Booth, The Rhetoric of Fiction,158-159.72 Ciekawe spostrzeenia odnonie do funkcji niewiarygodnego narratora w odniesie-niu do domniemanego czytelnika znale mona w: A.F. Nnning, ReconceptualizingUnreliable Narration: Synthesizing Cognitive and Rhetorical Approaches, in: A Com-panion to Narrative Theory, J. Phelan P.J. Rabinowitz (eds.), Blackwell Publishing:Oxford 2008, 89-107.73 Zob. R.A. Culpepper, Anatomy of the Fourth Gospel, 17.Rozdzia I 36retorycznym, ktry moe, ale nie musi, by utosamiony z postaciw opowiadaniu74. W przypadku utosamienia z ktr z postaci opo-wiadania, gos narratora ma za zadanie ukazanie czytelnikowi per-spektywy rnej od tej, ktr reprezentuje autor domylny. Jeeli zanie jest on jedn z postaci opowiadania, staje si gosem autora domy-lnego. W Ewangelii Janowej narratora nie da si utosami z adnz postaci, jest on wic tutaj zawsze gosem autora domylnego75.Narrator w czwartej Ewangelii to osoba, ktrej nie mona przypisamskiej, czy eskiej pci. Wszechobecny narrator zaznacza ju swojobecno na samympocztku Prologu76. To on opowiada histori Jezusa,wprowadza dialogi, komentuje opisywane zdarzenia, tumaczy niezro-zumiae dla czytelnika terminy, charakteryzuje postaci77. Krtko mwic w toku narracji Ewangelii ukierunkowuje on czytelnika na znaczenieycia, mierci i zmartwychwstania Jezusa. Z tego wzgldu naley moli-wie najbardziej wszechstronnie przeanalizowa gos narratora w tek-cie czwartej Ewangelii. Najpierw przyjrzymy si jego komentarzomwyjaniajcym w rnych miejscach tekstu oraz podejmiemy, cilezwizany z tym, problem punktu widzenia narratora. Nastpnie zaprzejdziemy do zagadnienia relacji narratora do najwaniejszych postaciw narracji.Egzegeci w nurcie historyczno-krytycznym podjli prb usystema-tyzowania komentarzy w Ewangelii Janowej ju prawie p wieku temu,traktujc je jako komentarze autora. M.C. Tenney wylicza 59 komenta-rzy wczonych w narracj tej Ewangelii, porzdkujc je w dziesi na-stpujcych grup tematycznych78: tumaczenie, czas lub miejsce,74 Por. D. Marguerat, Y. Bourquin, How to Read Bible Stories, 10.75 R.A. Culpepper, Anatomy of the Fourth Gospel, 16.76 Na temat koncepcji wszechobecnego autora w opowiadaniach biblijnych zob. D. Mar-guerat, Y. Bourquin, How to Read Bible Stories, 10-11.77 Koncepcj wszechobecnoci i wszechwiedzy narratora w czwartej Ewangelii analizujedobrze M. Davies, Rhetoric and Reference in the Fourth Gospel, JSNTSup 69: Shef-field 1992, 31-37. Zob. te: J. Lieu, Narrative Analysis and Scripture in John, in: TheOld Testament in The New Testament. Essays in Honour of J.L. North, S. Moyise (ed.),JSNTSup 189: Sheffield 2000, 146-155; J. Zumstein, Narratologische Lektre der jo-hanneischen Ostergeschichte, 188-189.78 Zob. M.C. Tenney, The Footnotes of Johns Gospel, 350-364. Komentarze te znajdujeTenney w nastpujcych tekstach: 1, 14. 16. 38. 41. 42; 2, 9. 11. 22. 24-25; 3, 16-21.31-36; 4, 2. 9. 25. 54; 6, 6. 23. 59. 64. 71; 7, 2. 5. 39. 50; 8, 20. 27; 9, 7. 14; 10, 6. 22-23; 11, 2. 18. 30. 51; 12, 6. 16. 37-43; 13, 11. 23. 28; 18, 10. 14. 40; 19, 13. 14. 17.31. 35. 36. 42; 20, 9. 16. 30-31; 21, 7. 8. 14. 19. 23. 24-25.37 Ewangelia wedug w. Jana jako tekst narracyjnyzwyczaj, aluzja do autora, pami uczniw, wyjanienie, wyliczeniei podsumowanie, identyfikacja osoby, wiedza Jezusa, dyskusja teolo-giczna79. Tenney stwierdza, e nie da si okreli relacji pomidzy ichrozmieszczeniem w Ewangelii a jej struktur, zauwaajc jednoczenie,e nie s one interpolacjami, lecz stanowi integraln cz jej tekstu.Inny przedstawiciel egzegezy historyczno-krytycznej J.J. ORourke wy-dzieli natomiast w tekcie czwartej Ewangelii 109 komentarzy80.Sposb rozmieszczenia materiau przez narratora, okrelany jakoekspozycja, moe mie rnoraki charakter81. Komentarz narratoramoe by skoncentrowany w jednym miejscu tekstu, albo stopnioworozoony w rnych jego czciach. Moe by umieszczony na po-cztku danej narracji lub, dla uzyskania wikszego oddziaywania naodbiorc, moe by umieszczony na jej pniejszym etapie82. Ekspozy-cja moe by podana w porzdku chronologicznym lub uporzdkowanaw inny sposb tak, by komunikacja z odbiorc bya jak najbardziej efek-tywna. W przypadku Ewangelii Janowej mamy do czynienia najcz-ciej z ekspozycj chronologiczn, wstpn i skoncentrowan83.Analiza strategii narracyjnej zastosowanej w tej Ewangelii nie ogra-nicza si jednak do dania odpowiedzi na pytanie, w jakim miejscu tekstunarrator dzieli si z czytelnikiem swoj wiedz. Naley rwnie zwrciuwag na to, w jaki sposb dokonuje on ekspozycji posiadanej wiedzy.Wszechwiedzcy narrator moe odsoni przed czytelnikiem od razu, napocztku narracji, najistotniejsze elementy swojego przesania i da muprzez to cakowity wgld wswoj strategi84. Moe rwnie w wiadomysposb zatai przed nim wane informacje, by wyjawiajc je w naj-bardziej odpowiednim czasie, uzyska lepszy efekt perswazyjny. Kadynarrator powinien rwnie stara si, by w toku narracji zdobywa corazwiksze zaufanie czytelnika. W przypadku Ewangelii Janowej narratorstara si, by od razu zdoby pene jego zaufanie. By to osign, umiesz-79 Tame, 350. Brak jest komentarzy w narracji Ewangelii Janowej pomidzy 13, 31 a17, 26.80 Zob. J.J. ORourke, Asides in the Gospel of John, 205-214. Autor ten sam jednakuznaje za wtpliwe 18 z wyliczonych przez siebie komentarzy.81 Zob. M. Sternberg, Expositional Modes and Temporal Ordering in Fiction, Baltimore1978, 1.82 Por. R.A. Culpepper, Anatomy of the Fourth Gospel, 18.83 Tame, 19.84 Koncepcj wszechwiedzy narratora omawiaj szerzej R. Scholes, J. Phelan, R. Kel-logg, The Nature of Narrative, 272-279.Rozdzia I 38cza na pocztku tego dziea Prolog (1, 1-18), w ktrym otwarciei wszechstronnie ukazuje tosamo centralnej postaci caego dziea85.Utwr, ktry dotar do rk czytelnika bdzie opowiadaniem o Sowie,ktre, bdc Bogiem, byo na pocztku u Boga (1, 1). Przez nie zostastworzony wiat (1, 3. 10) i w nim jest ycie (1, 4). Ono stao si ciaemi zamieszkao midzy ludmi (1, 14). Dla tych, ktrzy je przyjmujpoprzez wiar, to Sowo ma sta si moc czynic z nich dzieci Boe(1, 12). Caa Ewangelia Janowa wydaje si by opowiadaniem, ktre mana celu wiarygodne potwierdzenie tosamoci Sowa, ktre stao siciaemdla zbawienia czowieka. Temu su wszystkie opowiadania, dia-logi, monologi, a przede wszystkim wprowadzajce do nich lub podsu-mowujce je komentarze narratora. Taka strategia narratora sprawia, eczytelnik zna lepiej Jezusa ni ktrakolwiek z postaci wystpujcychobok Niego w tekcie Ewangelii. Godny zaufania narrator sprawia, eJezus staje si dla czytelnika godny wiary.Wspominany powyej G. Genette przytacza pomocny schemat uka-zujcy rne sposoby obecnoci narratora w tekcie i konsekwentnierne moliwoci jego punktw widzenia86:Jak ju wczeniej zaznaczylimy, w Ewangelii Janowej mamy doczynienia z przypadkiem wystpujcym w punkcie 4. Wszechwiedzcynarrator, ktry nie jest postaci w opowiadaniu i ktrego nie da si wy-ranie odrni od autora, jest odpowiedzialny za prowadzenie czytel-nika poprzez narracj. Ta pozycja decyduje o punkcie widzenia85 Na temat funkcji Prologu w narracji czwartej Ewangelii zob. J. Krcido, Jesus FinalCall to Faith (12, 44-50). Literary Approach, 50-52.86 Zob. G. Genette, Narrative Discourse, 186.Wewntrznaanaliza zdarzeZewntrznaobserwacja zdarzeNarrator jako postaw opowiadaniu1. Gwna postaopowiada swojwasn histori.2. Posta drugoplanowaopowiada historipierwszoplanowej postaci.Narrator, ktry nie jestpostaci w opowiadaniu4. Analizujcyi wszechwiedzcy autoropowiada histori.3. Autor opowiada historijako obserwator.39 Ewangelia wedug w. Jana jako tekst narracyjnynarratora87. Jest to punkt widzenia w trzeciej osobie liczby pojedynczej jako kto kto wystpuje na zewntrz akcji, jego gos jest wic gosemzewntrznego obserwatora. Trzykrotnie jednak w czwartej Ewangelii w Prologu 1, 14. 16 oraz w zakoczeniu 21, 24 narrator wypowiada siw pierwszej osobie liczby mnogiej. Wypowiada si tutaj w imieniugrupy, ktra jest depozytariuszem tradycji spisanej na kartach tej Ewan-gelii. Problem ten zostanie podjty szerzej w dalszych czciach naszejmonografii.Bardzo ciekaw hipotez odnonie do punktu widzenia narratora za-proponowa rosyjski filolog i semiotyk kultury, wykadajcy obecnie nauniwersytecie w Neapolu, Borys Uspienski. Jego zdaniem punkt wi-dzenia narratora moe wyraa si na piciu rnych paszczyznach:ideologicznej, przestrzennej, czasowej, psychologicznej oraz frazeolo-gicznej88. Przyjrzymy si pokrtce czterem z wymienionych tu pasz-czyzn punktu widzenia narratora w odniesieniu do Ewangelii Janowej.Nie bdziemy si tutaj osobno zajmowa paszczyzn frazeologiczn89,gdy wymagaoby to szczegowej analizy technik formuowania wy-powiedzi uytych w komentarzach narratora.a. paszczyzna ideologicznaWopinii R.A. Culpeppera paszczyzna ta, ze wzgldu na swoje ukie-runkowanie ideologiczne i ewaluacyjne, wyraa najpeniej funkcj nar-ratora90. aden narrator nie pozostaje bezstronny. Jego zadaniem jest nietylko nawizanie relacji pomidzy domylnym autorem a czytelnikiem,ale przede wszystkim przekonanie czytelnika do jego ideologicznegopunktu widzenia. Pociga to za sob ewaluacj systemu przekona czy-telnika. Aby to mogo nastpi narrator musi przekona czytelnika, egodzien jest jego zaufania91. Narrator nie jest zainteresowany przedewszystkim zgodnoci opowiadanych zdarze z rzeczywistoci histo-ryczn, lecz tym, by przekona czytelnika do ideologicznego punktu wi-87 Rne moliwe punkty widzenia narratora omawiaj np. L. Herman B. Vervaeck,Handbook of Narrative Analysis, 20-39. Zob. te R. Scholes, J. Phelan, R. Kellogg,The Nature of Narrative, 240-282.88 Zob. B. Uspienski, Poetyka kompozycji. Struktura tekstu artystycznego i typologiaform kompozycji, t. P. Fast, Katowice 1997, 6.89 To zagadnienie omawia np. J.L. Resseguie, The Strange Gospel. Narrative Designand Point of View in John, BIS 56: Leiden 2001, 10-16.90 Zob. R.A. Culpepper, Anatomy of the Fourth Gospel, 32.91 Tame.Rozdzia I 40dzenia autora. W przypadku Ewangelii Janowej przed narratorem stoiwyzwanie, ktre wypowiada explicite w 20, 30-31: I wiele innych zna-kw, ktrych nie zapisano w tej ksice, uczyni Jezus wobec uczniw.Te za zapisano, abycie wierzyli, e Jezus jest Mesjaszem, SynemBoym, i abycie wierzc mieli ycie w imi Jego. Narrator czwartejEwangelii sprowadza wszystkie moliwe punkty widzenia do dwch:prawdziwy i faszywy. Postaci, ktre wystpuj w narracji tego dzieadaj si podzieli na trzy grupy: tych, ktrzy przyjli prawd i znaj j;tych, ktrzy yj w faszu oraz tych, ktrzy s w procesie przechodze-nia od faszu do prawdy. Na tej paszczynie konfliktu pomidzy prawdi faszem rozwija si fabua czwartej Ewangelii. R.A. Culpepper suszniezauwaa, e w Ewangelii Janowej punkt widzenia ma charakter stereo-skopowy92. Oznacza to, e jest on w istocie wypadkow dwch punktwwidzenia. Pierwszym z nich jest pochodzenie Jezusa, jako wcielonegoodwiecznego Logosu93. Drugim za popaschalna perspektywa wspl-noty Janowej, ktra widziaa w Jezusie wywyszonego Syna Boego.Narracja czwartej Ewangelii, opowiadajca ziemskie ycie Jezusa, stajesi w peni czytelna jedynie wtedy, gdy odbiorca tego dziea dostrzegaobie te perspektywy.b. paszczyzna przestrzennaNarrator w Ewangelii Janowej jawi si jako wszechobecny. WedugS. Chatmana wszechobecno narratora jest to zdolno relacjonowa-nia z rnych punktw widzenia, niedostpnych dla postaci lub do prze-skakiwania z jednego punktu do drugiego albo do bycia w dwchmiejscach jednoczenie94. Nie mona ustali jakiego konkretnego pun-ktu obserwacyjnego, w ktrym znajdowaby si narrator w EwangeliiJanowej. Wydaje si, e zmienia on swoje miejsce i jest obecny wszdzietam, gdzie przemieszcza si akcja. Jest bliskim obserwatorem wia-dectwa Jana o Jezusie nad Jordanem (1, 19-42). Udaje si wraz z Jezu-sem do Galilei (1, 43). Jest obecny na weselu w Kanie Galilejskiej iskrupulatnie odnotowuje dokonany tam przez Jezusa pierwszy cud (2, 1-12). Powraca z Jezusem do Jerozolimy i jest wiadkiem znaku oczysz-92 Tame, 33.93 Por. J.L. Resseguie, The Strange Gospel. Narrative Design and Point of View in John, 4.94 Zob. S. Chatman, Story and Discourse, 103. Zagadnienia te omawia take: J.L. Res-seguie, The Strange Gospel. Narrative Design and Point of View in John, 5-8.41 Ewangelia wedug w. Jana jako tekst narracyjnyczenia wityni (2, 13-22). Narrator w czwartej Ewangelii towarzyszyrwnie innym postaciom narracji. Po spotkaniu Jezusa z Samarytankprzy studni (4, 1-27), ktre narrator szczegowo relacjonuje, udaje siwraz z ni do wioski i przysuchuje si jej opowiadaniu (4, 28-30). Jed-noczenie jednak pozostaje z Jezusem i uczniami przy studni i przed-stawia przebieg ich rozmowy (4, 31-38). Narrator jest obecny wrazz Piotrem na dziedzicu arcykapaskim i jednoczenie dokadnie syszyrozmow Jezusa z arcykapanem (18, 12-27) a nastpnie w pretoriumz Piatem (18, 28-32). Tych kilka przykadw ilustruje wszechobecnonarratora. Nie ma takiego zdarzenia, spord opowiedzianych w Ewan-gelii, w ktrym niewidzialny narrator nie braby udziau. Wszechobec-no narratora jest dla czytelnika gwarantem jego wszechwiedzy.Konwencja ta sprawia, e wraz z postpem narracji czytelnik nabierado narratora coraz wikszego zaufania.Naley jeszcze zada pytanie: Jak blisko opowiadanych zdarze znaj-duje si narrator? Nie chodzi tutaj o podanie odlegoci w jednostkachdugoci, lecz o to, jak narrator identyfikuje si z postaciami, ktrym to-warzyszy. Wida wyranie, e narrator nie ogranicza si do roli ze-wntrznego obserwatora, ale interpretuje zdarzenia i to, co dzieje siw umysach bohaterw. Z drugiej jednak strony, narrator stara si za-chowa pozory dystansu pomidzy nim, a tymi, z ktrymi sympaty-zuje. Mwic o Jezusie i uczniach, uywa zawsze trzeciej osoby (On,oni), nigdy za nie mwi my. Uwany czytelnik moe jednak beztrudu zdemaskowa narratora i pozna z kim sympatyzuje, analizujcjego charakterystyki poszczeglnych osb. Nasuwa si tutaj spo-strzeenie natury historycznej, ktre dotyka tematu naszej rozprawy.W Prologu oraz na kocu Ewangelii Janowej (21, 24-25) narracja trze-cioosobowa zmienia si nagle w pierwszoosobow95: ASowo stao siciaem i zamieszkao wrd nas. I ogldalimy Jego chwa, chwa,jak Jednorodzony otrzymuje od Ojca, peen aski i prawdy (1, 14);Z Jego penoci wszyscymy otrzymali ask po asce (1, 16); Tenwanie ucze daje wiadectwo o tych sprawach i on je opisa. Awiemy,e wiadectwo jego jest prawdziwe. Jest ponadto wiele innych rzeczy,ktrych Jezus dokona, a ktre, gdyby je szczegowo opisa, to sdz,e cay wiat nie pomieciby ksig, ktre by trzeba napisa (21, 24-25).95 D. Marguerat, Y. Bourquin, How to Read Bible Stories, 10, interpretuj ten zabiegjako przykad poredniego ujawnienia swojej tosamoci przez narratora.Rozdzia I 42Sowa te wskazuj na pewn odlego czasow pomidzy zdarzeniami re-lacjonowanymi przez narratora a momentem powstania tego zakocze-nia. Autor Ewangelii ujawnia tutaj czciowo swoj tosamo. By onwiadkiem zdarze, ktre opowiedzia w Ewangelii. Przypisuje sobiew ten sposb cechy wszechobecnoci i wszechwiedzy o wszystkich zda-rzeniach, przejmujc tymsamymkompetencje narratora. Wypowiada siw swoim wasnym imieniu oraz w imieniu grupy, do ktrej przynaley.Chodzi tu z pewnoci o wsplnot Janow, ktra staa si depozytariu-szemtradycji o Jezusie, przekazanej wtej Ewangelii. Zastosowanie pierw-szej osoby w Prologu, a nastpnie konsekwentne prowadzenie narracjiw trzeciej osobie oraz ponowne przejcie od trzeciej osoby do pierwszejna kocu dziea, naley rwnie widzie jako technik literack wiado-mie zastosowan przez autora. Ma ona na celu wprowadzenie czytelnikaz jego zewntrznego wiata do wiata stworzonego przez narracj (1, 14.16), by nastpnie, ubogaconego o to, do czego autor chcia go przekona,wyprowadzi go na nowo do jego realnego wiata (21, 24-25)96.c. paszczyzna czasowaNarrator, ktry towarzyszy wszystkim postaciom w narracji Ewan-gelii Janowej i jest wszechobecny nie jest w aden sposb ograniczonyczasowym punktem widzenia ktrejkolwiek postaci. Zachowuje tutajcakowit autonomi i retrospektywnie relacjonuje wszystkie zdarzenia.Taki czasowy punkt widzenia wystpuje, zdaniem B. Uspienskiego, gdyautor stoi na zewntrz swoich postaci, jednake w swoim wasnym cza-sie, przyjmuje retrospektywne spojrzenie, patrzc z przyszoci na te-raniejszo postaci. Wie on to, czego posta nie moe wiedzie. Stdjego punkt widzenia jest zewntrzny w stosunku do toczcej si narra-cji97. Perspektywa retrospektywna narratora wyraa si w stwierdze-niach narratora typu: Apowiedzia to o Duchu, ktrego mieli otrzymawierzcy w Niego; Duch bowiem jeszcze nie by dany, poniewa Jezusnie zosta jeszcze uwielbiony (7, 39). Zakada to odlego czasowpomidzy zaistnieniemzdarzenia, ktrego narrator by wiadkiem, a mo-96 Na zastosowanie tej techniki w dzieach literackich zwrci uwag B. Uspienski, Po-etyka kompozycji. Struktura tekstu artystycznego i typologia form kompozycji, 147.Zob. te: R.A. Culpepper, Anatomy of the Fourth Gospel, 46.97 B. Uspienski, Poetyka kompozycji. Struktura tekstu artystycznego i typologia formkompozycji, 67. Por. J.L. Resseguie, The Strange Gospel. Narrative Design and Pointof View in John, 8.43 Ewangelia wedug w. Jana jako tekst narracyjnymentem jego opowiedzenia. Sama narracja Ewangelii Janowej nie dajenam wskazwek na temat odlegoci czasowej pomidzy tymi dwomaetapami. Mona jednak zakada, e etap opowiedzenia i spisania Ewan-gelii naley czy z istnieniem wsplnoty Janowej (zob. powyej). His-tori Jezusa opowiada narrator z punktu widzenia w przyszoci. Jest topunkt widzenia wsplnoty ludzi, ktrzy uwierzyli w sowa i czyny Je-zusa oraz w Jego zmartwychwstanie i uwielbienie. Ta perspektywa cza-sowa zapewnia wsplnocie taki punkt widzenia, jakiego nie miaa adnaz postaci wspczesnych Jezusowi98. Widoczne jest to w stwierdzeniachnarratora typu: Gdy wic zmartwychwsta, przypomnieli sobie ucznio-wie Jego, e to powiedzia, i uwierzyli Pismu i sowu, ktre wyrzekJezus (2, 22); Z pocztku Jego uczniowie tego nie zrozumieli. Ale gdyJezus zosta uwielbiony, wwczas przypomnieli sobie, e to o Nim byonapisane i e tak Mu uczynili (12, 16); Dotd bowiem nie rozumielijeszcze Pisma, ktre mwi, e On ma powsta z martwych (20, 9). Wy-daje si wrcz, e autor posuy si technik retrospektywnego punktuwidzenia narratora, by wykaza, e poznanie rzeczywistej tosamociJezusa z perspektywy czasowej, rwnolegej z biegiem opowiadanychzdarze, jest niemoliwe. By czytelnik mia waciw perspektyw ideo-logiczn potrzebny jest odpowiedni dystans czasowy pomidzy opo-wiadanymi zdarzeniami a czasem ich opowiedzenia. Na takie, a nie inne,widzenie i opowiedzenie historii Jezusa przez wsplnot Janow wpywmaj dwa elementy powizane z czasowym punktem widzenia. Popierwsze ycie ziemskiego Jezusa dopenio si, a jego kulminacj byamczeska mier, zmartwychwstanie i uwielbienie. T perspektywstara si narrator narzuci czytelnikowi, by w jej wietle czyta i inter-pretowa wszystkie opisane w Ewangelii zdarzenia. Po drugie wspl-nota Janowa skrupulatnie pielgnuje pami o sowach i czynach Jezusaoraz interpretuje je w wietle sw Pisma. Jezus jest dla czonkwwsplnoty Mesjaszem, w ktrym wypeniy si zapowiedzi Starego Tes-tamentu. Zachodzi sprzenie zwrotne pomidzy pamici o zdarze-niach i interpretacj sw Pisma. Z jednej strony zapamitane zdarzeniaz ycia Jezusa s przez wsplnot reinterpretowane w wietle swPisma, z drugiej za, sowa Pisma nabieraj dla nich nowego sensuw wietle zapamitanych zdarze, w perspektywie popaschalnej99.98 Por. R.A. Culpepper, Anatomy of the Fourth Gospel, 28.99 Szerzej na ten temat: tame, 29-31.Rozdzia I 44d. paszczyzna psychologicznaPsychologiczny punkt widzenia zasadza si na ukazanej ju uprzed-nio cesze narratora, ktr jest jego wszechwiedza100. Na paszczyniepsychologicznej ta wszechwiedza dotyczy myli, uczu i zamierzepostaci, ktre s bohaterami narracji. Wiedza ta siga tak daleko, eaden zewntrzny obserwator nie byby w stanie jej posiada101. Co wi-cej wszechwiedza narratora ma charakter retrospektywny, to znaczy nar-rator opowiada zdarzenia z perspektywy czasu post factum. Daje muto moliwo oceny zdarze i postaci oraz przedstawienia ich w odpo-wiedniej perspektywie tak, by przekona czytelnikw do swojego pun-ktu widzenia. Przyjrzymy si teraz, co narrator czwartej Ewangelii wieo Jezusie i innych waniejszych postaciach obecnych w narracji. Niechodzi nam tutaj o poznanie wiedzy narratora na temat rzeczywistychpsychicznych dozna postaci (jest przecie wszechwiedzcy!), gdy takpostawione zagadnienie miaoby charakter czysto hipotetyczny, lecz oprzeanalizowanie, w jaki sposb ujmuje on psychologi postaci.Narrator wie, e Sowo, bdce Bogiem, byo na pocztku u Boga(1, 1) i wie, co ma si wydarzy w ziemskim yciu Jezusa, zanim to siwydarzy. Poza tym, narrator ukazuje Jezusa jako wszechwiedzcego.Jezus jest wiadomtego, co ma si wydarzy i jaki jest sens tych zdarze.Wiedza Jezusa obejmuje take myli i uczucia innych postaci narracji.Narrator ukazuje ten psychologiczny punkt widzenia w nastpujcychfragmentach Ewangelii:2, 24-25: Jezus natomiast nie zwierza si im, bo wszystkich zna(eta e au e | ,t|a c-.t| :a |a;) i nie potrzebowa niczyjego wia-dectwa o czowieku. Sam bowiem wiedzia (.,t|ac-.|), co w czowiekusi kryje;4, 1-3: Akiedy Jezus dowiedzia si/pozna (czasownik .,|a), e fa-ryzeusze usyszeli, i Jezus pozyskuje sobie wicej uczniw () opu-ciJude iodszedznw do Galilei.(Tekstten jestniecoproblematyczny, gdy narrator nie mwi nic o rdle wiedzy Jezusa.Nie podaje, czy Jezus wie to sam z siebie, czy te usysza to od innych);100 Por. J.L. Resseguie, The Strange Gospel. Narrative Design and Point of View in John,16-17.101 Por. W.C. Booth, The Rhetoric of Fiction, 3.45 Ewangelia wedug w. Jana jako tekst narracyjny5, 6: Gdy Jezus ujrza go lecego i pozna (,|eu;), e czeka ju dugiczas, rzek do niego: Czy chcesz sta si zdrowym?;6, 6: Amwi to wystawiajc go na prb. Wiedzia (e.t) bowiem,co mia czyni;6, 15: Gdy wic Jezus pozna (,|eu;), e mieli przyj i porwa Go,aby Go obwoa krlem, sam usun si znw na gr;6, 61: Jezus jednak wiadom tego (.tea;e. e `Iceu;.|.aua), euczniowie Jego na to szemrali, rzek do nich: To was gorszy?;6, 64: () Lecz pord was s tacy, ktrzy nie wierz. Jezusbowiem na pocztku wiedzia (e.t), ktrzy to s, co nie wierz i ktomia Go wyda;11, 5: AJezus miowa (,a:a) Mart i jej siostr, i azarza;11, 33: Gdy wic Jezus ujrza jak pakaa ona i ydzi, ktrzy razemz ni przyszli, wzruszy si w duchu, rozrzewni (. |.t cae a :|.uat-at .aa,.|.aue|) i zapyta: Gdziecie go pooyli?;11, 38: AJezus ponownie, okazujc gbokie wzruszenie(.ta .|e; .| .aua ), przyszed do grobu. Bya to pieczara, a na niejspoczywa kamie;13, 1: Byo to przed witem Paschy. Jezus wiedzc (.tea; e`Iceu ;), e nadesza Jego godzina przejcia z tego wiata do Ojca,umiowawszy swoich na wiecie, do koca ich umiowa;13, 11: Wiedzia (e.t) bowiem, kto Go wyda, dlatego powiedzia:Nie wszyscy jestecie czyci;13, 21: To powiedziawszy Jezus dozna gbokiego wzruszenia(.aa, a :|.uat) i tak owiadczy: Zaprawd, zaprawd, po-wiadam wam: Jeden z was Mnie zdradzi;Rozdzia I 4616, 19: Jezus pozna (. ,|a), e chcieli Go pyta, i rzek do nich:Pytacie si jeden drugiego o to, e powiedziaem: Chwila, a nie b-dziecie Mnie oglda, i znowu chwila, a ujrzycie Mnie?;18, 4: A Jezus wiedzc (.t ea ;) o wszystkim, co miao na Niegoprzyj, wyszed naprzeciw i rzek do nich: Kogo szukacie?;19, 28: Potem Jezus wiadom (.t ea ;), e ju wszystko si doko-nao, aby si wypenio Pismo, rzek: Pragn.Zestawienie powyszych fragmentw pozwala nam dostrzec jak da-leko idzie narrator w ukazaniu psychicznego portretu Jezusa w swoichkomentarzach. Wida tutaj, e nie jest on tylko zewntrznym obserwa-torem zachowa Jezusa. Jest rwnie interpretatorem Jezusowych emo-cji (11, 5; 11, 33; 13, 1b; 13, 21) i myli. Emocje Jezusa s jednakopisane bardzo powierzchownie tylko w kategoriach gbokiego wzru-szenia i mioci. Natomiast narrator eksponuje wewntrzn wiedz Je-zusa odnonie do tego, co myl i czyni, czy te zamierzaj uczyniinni (2, 24-25; 4,1; 5,6; 6, 6; 6,15; 6, 61. 64; 13, 11; 16, 19) oraz prze-widywanie przez Niego przyszych zdarze (13, 1a; 18, 4). Jezus wiekto Go zdradzi, wie, e nadchodzi godzina Jego mierci, zna wszystkichi wie, co kryje si w czowieku (2, 24-25). Ostatnia wypowied na tematwewntrznych przey Jezusa (19, 28) akcentuje wiadomo wy-penienia w Nim zapowiedzi skrypturystycznych.Kolejny element paszczyzny psychologicznej punktu widzenia nar-ratora dotyczy charakterystyki uczniw Jezusa, jako najbliszej mugrupy102. Narrator komentuje ich myli i uczucia w dziewiciu frag-mentach (2, 11. 17. 22; 4, 27; 12, 16; 13, 28. 29; 20, 9; 21, 4), ktrychnie bdziemy ju tutaj przytacza w caoci. Nie umieszcza on komen-tarzy na temat stanu emocjonalnego uczniw, lecz ogranicza si dostwierdze na temat ich wiary w Jezusa, w Jego sowa i w sowa Pisma(2, 11. 22b), przypominania sobie tego, co mwi Pisma i tego, co mwiJezus (2, 17. 22a; 12, 16b), braku wiedzy (13, 28; 21, 4), braku znajo-moci Pisma (20, 9), braku zrozumienia (12, 16a) oraz na temat ich zdzi-wienia (4, 27). Wypowiedzi te s jednak bardzo lapidarne i nie pozwalaj102 Por. R.A. Culpepper, Anatomy of the Fourth Gospel, 23.103 Tame.47 Ewangelia wedug w. Jana jako tekst narracyjnyczytelnikowi wnikn gbiej w psychik uczniw oraz w wewntrznemotywacje ich dziaania. T sam strategi stosuje narrator podajc psy-chiczny portret pojedynczych uczniw. Paradoksalnie, narrator powicanajwicej uwagi psychicznemu portretowi Judasza (12, 4. 6; 18, 2)103.Rwnie wewntrzne stany postaci drugoplanowych w narracji s przed-stawione w komentarzach narratora bardzo powierzchownie: urzdnikkrlewski (4, 53), chromy uzdrowiony przez Jezusa (5, 13), bracia Je-zusa (7, 5), rodzice niewidomego od urodzenia, uzdrowionego przez Je-zusa (9, 22), Piat (19, 8), Jzef z Arymatei (19, 38), Maria Magdalena(20, 14-15). To samo naley stwierdzi po przeanalizowaniu wypowie-dzi narratora na temat ydw104 i tumu (np. 5, 16. 18; 7, 15; 8, 27. 30;11, 45; 12, 9. 10. 11. 18. 42. 43).Powysze analizy wypowiedzi narratora na temat myli i emocji wy-stpujcych w narracji postaci prowadz nas do wniosku, e autor piszcczwart Ewangeli nie przejawia specjalnego zainteresowania wprowa-dzeniem czytelnika w wiat ich przey. Komentarze te s zawsze pod-porzdkowane motywacjom