Koncepcje ontologii Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS

Koncepcje ontologii

Andrzej Łukasik

Zakład Ontologii i Teorii Poznania

Instytut Filozofii UMCS

http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik

www.filozofia.umcs.lublin.pl

Filozofia – podstawowe dyscypliny

ontologia / metafizyka – teoria bytu, ogólna filozoficzna teoria świata

epistemologia – teoria ludzkiego poznania, jego źródeł i granic, wiarygodności i uzasadniania

aksjologia – teoria wartości etycznych (etyka) lub estetycznych (estetyka)

… a ponadto: logika, estetyka, antropologia filozoficzna, filozofia umysłu, filozofia przyrody, filozofia nauki, filozofia dziejów,

filozofia prawa, filozofia społeczna, filozofia polityki, filozofia fizyki, filozofia matematyki, filozofia chemii, filozofia biologii…

wielość koncepcji filozofii, wielość koncepcji ontologii / metafizyki

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia pierwsza, metafizyka, ontologia

filozofia pierwsza — najbardziej podstawowa dyscyplina filozoficzna, traktująca o wszystkim, co istnieje lub może istnieć:

najogólniejsze własności bytu, sposoby jego istnienia i ostateczne zasady bytu; filozofia pierwsza, czyli poprzedzająca wiedzę

przyrodniczą (Arystoteles)

metafizyka — gr. ta meta ta fysika (łac. metaphysica)

Andronikos z Rodos I w. p.n.e. – nowa nazwa filozofii pierwszej [podczas porządkowania dzieł Arystotelesa] – pisma następujące

po (meta) pismach przyrodniczych (fysica)

ontologia — gr. to on; to, co jest; nauka o tym, co jest

termin wprowadzony w XVII w. (R. Gocnelius, J. Clauberg), upowszechniony w XVIII w. (Ch. Wolff, A. G. Baumgarten)


problem: czy geneza nazwy „metafizyka” jest czysto przypadkowa, czy też ma merytoryczne uzasadnienie

„Nauki bowiem o świecie, przyrodzie, roślinach i zwierzętach nazywano, zgodnie z ówczesną tradycją peri physeos lub krótko ta

physika. To wszystko zaś, co jest „poza” — meta — zasięgiem tychże nauk i stanowi podstawę ich rozumienia, a więc, co stanowi

ogólną teorię rzeczywistości, nazywano w Likeionie ta meta ta physica”.

(Krąpiec, Metafizyka 27)

transcendentalia wg tomistów – byt, rzecz, jedno, odrębne, dobro, piękno, prawda – znaczą nie pojęcia, lecz zespoły sądów

„które dotyczą rzeczywistości ujmowanej transcendentalno-analogicznie”

(Krąpiec, Metafizyka 40)


problem: czy geneza nazwy „metafizyka” jest czysto przypadkowa, czy też ma merytoryczne uzasadnienie

„Ludzie mówią nieraz o metafizyce z zabobonnym strachem („dreszcze metafizyczne”). Ten zabobon jest skutkiem zbiegu kilku

okoliczności. Zaczyna się wszystko od niejakiego Andronikosa z Rodos, który nie wiedząc jak nazwać paczkę notatek

pozostawionych przez Arystotelesa, nadał im nazwę „to, co przychodzi po (meta) fizykach”. Czego tam nie ma! Jest m.in. cały

słowniczek wyrażeń filozoficznych. W każdym razie, ów Andronikos został o tyle źle zrozumiany, że jego „meta” pojęto nie jako

odnoszące się do miejsca w bibliotece („po”), ale jako odpowiednik naszego „poza”. Metafizyka to więc to, co jest poza światem

fizycznym”.

(J. M. Bocheński, Sto zabobonów, hasło „Metafizyka”)


Znaczenia terminu metafizyka

1. teoria filozoficzna zawierająca sądy egzystencjalne (w opozycji do ontologii) (Ingarden i fenomenologia)

2. teoria filozoficzna obejmująca całość tego, co istnieje i pretendująca do ostatecznego poznania istoty rzeczywistego bytu i

koniecznych związków między przedmiotami istniejącymi (Ingarden)

3. (pseudo)naukowa doktryna zawierająca sądy o istnieniu bytów pozadoświadczalnych (kantyzm, neopozytywizm),

względnie — zbiór bezsensownych zdań, bo sensem zdania jest metoda jego weryfikacji (neopozytywizm)

4. wszelka filozofia niedialektyczna, redukcjonistyczna i mechanistyczna (Hegel, marksizm)


Ontologia (metafizyka) jako filozofia pierwsza

Najogólniejsza i najbardziej abstrakcyjna dyscyplina filozofii teoretycznej, badająca byt jako taki; bada najogólniejsze własności

bytu, sposoby jego istnienia, poszukuje ostatecznej zasady wszystkiego, co istnieje, próbuje ustalić podział bytów na kategorie i

ustalić, co i w jakim sensie jest, istnieje, bytuje. (Parmenides, Platon, Arystoteles, Tomasz, Kartezjusz, Leibniz, Spinoza, Fichte,

Schelling, Hegel, Meinong, Whitehead, Hartmann).


Arystoteles o przedmiocie filozofii pierwszej

„[…] jest nim samoistna, transcendentna i nieruchoma substancja, byt jako taki, w przeciwieństwie do dwóch innych nauk,

mianowicie fizyki, której przedmiotem jest substancja wprawdzie oddzielna, ale w ruchu, i matematyki, której przedmiotem jest

substancja wprawdzie nieruchoma, ale nie oddzielna (nie samoistna). Jeżeli istnieje nauka o substancji oddzielnej

(transcendentnej), nieruchomej i „boskiej”, to jest nauką pierwszą. A jest nią właśnie metafizyka albo teologia, czyli filozofia

pierwsza, która bada byt jako byt […]”

(Arystoteles, Metafizyka)

[…] jeśli nie istnieje inna substancja, niż ta, którą ustanowiła przyroda, to fizyka jest nauką pierwszą; jeśli natomiast istnieje jakaś

substancja nieruchoma, to nauka o tej substancji powinna być wcześniejsza i powinna być pierwszą filozofią i, w ten sposób

ogólną, bo jest pierwsza”. (Arystoteles, Metafizyka)


Trzy stopnie abstrakcji według Arystotelesa

nauki teoretyczne:

— fizyka, czyli nauki przyrodnicze (filozofia druga) 1 stopień abstrakcji

— matematyka 2 stopień abstrakcji

— filozofia pierwsza 3 stopień abstrakcji


Ontologia (metafizyka) jako ezoteryczna doktryna o bycie supranaturalnym

supranaturalizm: u podstaw wszelkich zjawisk znajdują się byty mające własności odmienne od naturalnych i niepodlegające

naturalnym prawidłowościom przyczynowo-skutkowym

np. spirytualizm, idealizm platoński, pitagoreizm, mistycyzm, gnostycy

niezależność od nauki i doświadczenia potocznego, odwołanie się do pozaracjonalnych źródeł poznania (objawienie, intuicja

irracjonalna, olśnienie, przeżycia mistyczne, emocje itp.)

ezoteryczność (wiedza dostępna tylko wybranym)

tu: meta-fizyka – ponad przyrodą, badanie nadprzyrodzonej warstwy bytu


Ontologia jako filozofia zdrowego rozsądku

przekonania zdrowego rozsądku, ukształtowane w historii setek pokoleń i wyrażone w języku potocznym w zasadzie

odzwierciedlają rzeczywistą strukturę świata

ontologia poddaje te twierdzenia krytycznej analizie (T. Reid, G. E. Moore, L. Wittgenstein, G. Ryle, J. A. Austin, P. F. Strawson)


Ontologia jako metafizyka świadomości ludzkiej

zagadnienia dotyczące istnienia czegokolwiek rozpatrywane są z perspektywy sposobu jego pojawienia się w świadomości

ontologia uświadamiania bytu ontologia świadomości

świadomość jest punktem wyjścia filozofii, wszelki byt traktowany jako korelat świadomości

rodowód: cogito Kartezjusza, ontologie idealizmu subiektywnego — Berkeley, Hume, Kant, Fichte, empiriokrytycyzm (Mach

Avenarius), fenomenalizm danych zmysłowych (Ayer), fenomenologia Husserla, metafizyka egzystencjalizmu (Heidegger, Sartre,

Jaspers, Marleau-Ponty)


Ontologia jako analiza pojęć

cel: opracowanie języka, za pomocą którego można by poprawnie mówić o istnieniu czegokolwiek

metody: spekulacje pojęciowe, analizy lingwistyczne, logiczne i fenomenologiczne

ontologia metafizyka

wstęp do metafizyki (np. kategorie Arystotelesa)

brak twierdzeń egzystencjalnych

niezależność od nauk (a priori)

Wolff, Brentano, Meinong, Husserl, Frege, Russell, Wittgenstein, Ingarden, Quine


K. Ajdukiewicz – zadania ontologii

„dążenie do definicji rzeczowych pewnych terminów opartych na wniknięciu w znaczenie przysługujące tym terminom w języku, z

którego je czerpiemy” (K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii 105)

„dyscyplina ta zmierza do wyjaśnienia aparatu pojęciowego, którym operuje się w filozofii i w życiu codziennym”

np. pojęcie substancji i cechy; bytu rzeczywistego i pomyślanego; pojęcie bytu realnego i idealnego; pojęcie związku

przyczynowo-skutkowego; czasu i przestrzeni…

przykłady bardzo ogólnych twierdzeń ontologicznych uzyskanych przez analizę pojęć

ontologiczna zasada (nie)sprzecznośći

ontologiczna zasada wyłączonego środka


R. Ingarden – ontologia a metafizyka

ontologia — założenie i przygotowanie metafizyki; a priori, niezależna od nauk, brak sądów egzystencjalnych

„Rozważanie ontologiczne polega na analizie zawartości idei. Najistotniejsze swe uzasadnienie posiada ono w czystym

uchwyceniu ostatecznych jakości idealnych (»czystych istot«) i zachodzących między nimi związków koniecznościowych. Z

drugiej strony jednak przedłuża się w analizę czystych możliwości, jakie dla indywidualnego bytu wynikają z tego, co stwierdzono

w zawartości idei. Badanie ontologiczne nie zakłada żadnego przedmiotowego faktu w szerszym tego słowa znaczeniu, a więc

ani istnienia świata realnego, ani przedmiotów w jego obrębie, ani też istnienia jakiejkolwiek dziedziny przedmiotowej określonej

przez pewien układ aksjomatów […]” (R. Ingarden, Spór o istnienie świata)

„Rozważania zagadnień ontologicznych są w stosunku do nauk szczegółowych a) teoretycznie wcześniejsze i jako takie od nich

niezależne, b) ogólniejsze od nich, c) nie pociągają za sobą żadnych pozytywnych twierdzeń o faktach realnych, dla których

wyznaczają jedynie granice ich możliwości” (R. Ingarden, Spór o istnienie świata, t. 1, s. 45).


Trzy grupy zagadnień ontologicznych według Ingardena

egzystencjalno-ontologiczne: jaki sposób istnienia jest wyznaczony przez istotę przedmiotu (czy przedmiot faktycznie istnieje

— ustalają nauki szczegółowe lub metafizyka)

formalno-ontologiczne: czy X jest rzeczą, procesem…, co to jest forma rzeczy w ogóle itp.

materialno-ontologiczne: pytania o jakościowe, resp. materialne określenie przedmiotu


Ontologia jako dział logiki formalnej

teoria typów, teoria relacji, mereologia, teoria deskrypcji…

analiza kategorii semantycznej, przedmiotu (jako desygnatu nazwy lub elementu zbioru), zbioru przedmiotów, własności, relacji

itp.

dostarcza narzędzi pojęciowych do analiz w innych typach ontologii

S. Leśniewski, G. W. Leibniz, Ch. S. Peirce, G. Cantor, B. Russell, A. N. Whitehead, L. Chwistek, A. Tarski, K. Ajdukiewicz, W. V.

O. Quine.


Ontologia w sensie Quine’a

Odpowiedź na pytanie „co istnieje?” nie może być sformułowana poza kontekstem danej teorii naukowej.

np. czy istnieje siła?; DNA, kwarki…

Pytamy: jakie byty są postulowane przez formalizm danej teorii naukowej?

„Teoria zakłada istnienie tylko tych bytów, których występowanie wśród zmiennych kwantyfikacji jest warunkiem koniecznym

prawdziwości twierdzeń tej teorii”.

(W. V. O. Quine, O tym, co istnieje)


Ontologia jako ogólna teoria świata realnego

Hempoliński: ogólna teoria świata realnego, przestrzenno-czasowego, oparta na wiedzy przyrodniczej; bada świat jako całość;

historycznie wyprzedzała ontologię i współcześnie jest głównym tematem badań ontologicznych (jońska filozofia przyrody,

Demokryt, filozofia przyrody Platona, Arystotelesa i Stoików, Epikur i Lukrecjusz, Kotarbiński, Armstrong, Quine, Putnam…)

Cackowski: „nauka o najogólniejszych prawach zmienności wszelkiej rzeczywistości (przyrody martwej, ożywionej i

społeczeństwa)”

kosmologia filozoficzna, filozofia fizyki i nauk biologicznych, filozofia człowieka, ontologia społeczeństwa i filozofia umysłu

ontologie spekulatywne (Spinoza, Leibniz, Hegel) i naukowe (materializm, filozofia nauki)

ontologia = metafizyka świata realnego; zależna od nauk przyrodniczych


„Punktem wyjścia ontologii [jako ogólnej teorii świata realnego – A. Ł.] i zapewne całego myślenia filozoficznego stało się

rozróżnienie zjawiska i rzeczywistości, głównym celem badań zaś – przeniknięcie warstwy zjawiskowej świata i dotarcie w głąb

bytu rzeczywistego, do jego podstaw (ostatecznych zasad), a tym samym zrozumienie natury i struktury świata jako całości oraz

związków między różnymi jego fragmentami lub aspektami”.

(M. Hempoliński, Filozofia współczesna 54)

zjawisko a rzeczywistość


Pytania kontrolne

Omów etymologię terminów metafizyka, ontologia, filozofia pierwsza.

Co rozumiano w historii filozofii pod pojęciem „metafizyka”?

Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako filozofii pierwszej.

Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako ogólnej teorii świata realnego.

Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako supranaturalizmu.

Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako filozofii zdrowego rozsądku.

Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako metafizyki świadomości ludzkiej

Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako działu logiki formalnej.

Scharakteryzuj koncepcję ontologii jako analizy pojęć.

Jakie są zadania ontologii według Ajdukiewicza?

Czym różni się ontologia od metafizyki w ujęciu Ingardena?



Literatura

K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania.

Metafizyka

Z. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia filozofii

T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach

M. Hempoliński (red.), Ontologia. Antologia tekstów filozoficznych

M. Hempoliński, Filozofia współczesna. Wprowadzenie do zagadnień i

kierunków

W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia

T. Kotarbiński, Ontologia, [w:] Ontologia, teoria poznania i metodologia

nauk, s. 101-232

Koncepcje ontologii Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS

Documents

Transcript of Koncepcje ontologii Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS