Klimat życia emocjonalnego adolescentów z rodzin o...

Studia Dydaktyczne 24-25/2013 ISSN 1230 - 1760

Katarzyna Walęcka-Matyja

Uniwersytet Łódzki

JAKOŚĆ KLIMATU EMOCJONALNEGO RODZIN POCHODZENIA

ADOLESCENTÓW JAKO PREDYKATOR ICH KOMPETENCJI

EMOCJONALNYCH

Wprowadzenie

Zjawiska emocjonalne i ich znaczenie w życiu człowieka

Emocje towarzyszą człowiekowi od zawsze i zajmują stałe miejsce

w ludzkiej, codziennej egzystencji. Spełniają funkcję motywacyjną, pobudza-

jąc człowieka do reagowania. Rolą zjawisk emocjonalnych jest także ukie-

runkowywanie oraz podtrzymywanie działań jednostki wobec określonych,

korzystnych dla niej celów.

Emocji nie traktuje się już jako zakłócenia w systemie, ale przypisuje

określoną rolę, zwykle pozytywną we wspieraniu rozwoju i adaptacji (Ru-

dolph Schaffer, 2004). Sytuacją dobrze ilustrującą przystosowawczą funkcję

zjawisk emocjonalnych może być lęk przed nieznajomymi osobami, pojawia-

jący się u dziecka około 8 miesiąca życia. Wywołuje on pobudzenie organi-

zmu dziecka, co skutkuje reakcjami adaptacyjnymi jak opór, wycofanie czy

ucieczka do bezpiecznego miejsca. Ponadto płacz dziecka komunikuje mat-

ce o jego poczuciu zagrożenia, mobilizując ją do podjęcia niezbędnych dzia-

łań, zapewniających bezpieczeństwo potomkowi. Zatem można zgodzić się,

iż emocje regulują kontakty z ludźmi, warunkując bliskość lub dystans

w relacjach interpersonalnych z innymi osobami.

Zjawiska emocjonalne sprzyjają także zachowaniom prospołecznym.

Uzyskane wyniki badań dowodzą, że jeśli w ludziach wzbudzi się dobre sa-

mopoczucie, to bardziej prawdopodobnym jest, iż zaangażują się oni w dzia-

łania zmierzające do udzielenia pomocy innym osobom (Philip Zimbardo,

2011)

Emocje stanowią część systemu komunikacji werbalnej a także nie-

werbalnej. Już w okresie niemowlęcym, sposób w jaki rodzice odnoszą się

JAKOŚĆ KLIMATU EMOCJONALNEGO RODZIN POCHODZENIA ADOLESCENTÓW JAKO PREDYKATOR

ICH KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH

Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760

274

do dziecka stanowi źródło wiedzy na temat sposobu okazywania emocji.

Działania podejmowane w sytuacjach trudnych, budzących silne emocje

także stanowią formę komunikatu niewerbalnego. Rodzaj reakcji przejawia-

nych w odpowiedzi na wyrazy emocji innych również ma wpływ na przebieg

komunikacji międzyludzkiej.

Ponadto emocje pomagają w organizowaniu doświadczeń, bowiem

od nich zależy na co ludzie zwracają uwagę. Zjawiska emocjonalne decydu-

ją także o tym jak postrzegamy siebie i inne osoby oraz wpływają na sposób

interpretowania różnych sytuacji życiowych.

Oprócz wymienionych powyżej funkcji, zjawiska emocjonalne inten-

syfikując doświadczenia życiowe ludzi sygnalizują, że dana reakcja lub zda-

rzenie ma szczególnie istotny charakter (Zimbardo, 2011).

Udowodniono, że istnieją różnice interindywidualne w zakresie roz-

woju emocjonalnego. Jak wynika z przeprowadzonych w tym zakresie badań

osoby potrafiące biegle sygnalizować innym własne stany emocjonalne, po-

siadające umiejętność radzenia sobie ze swoimi emocjami, zdolność doko-

nywania trafnej interpretacji zjawisk emocjonalnych obserwowanych u in-

nych osób, korzystające z pozytywnych wzorów emocji charakteryzują się

wyższym statusem społecznym oraz częściej darzone są sympatią niż oso-

by, które tego nie potrafią (Bridget Murphy, Nancy Einsberg, 1997).

D. Goleman wskazuje, iż istnieje silna dodatnia korelacja między tzw.

kompetencją emocjonalną a funkcjonowaniem człowieka we wszystkich sfe-

rach życia, zarówno osobistej jak i zawodowej (Daniel Goleman, 1997).

Fakt występowania ścisłego związku między kompetencjami emocjo-

nalnymi i społecznymi skutkuje tym, że są one traktowane przez niektórych

badaczy jako jedność, określana terminem emocjonalne kompetencje spo-

łeczne (Amy Halberstat, Suzanne Denham, Julie Dunsmore, 2001).

Pojęcie i źródła kompetencji emocjonalnych

W niniejszym artykule przyjęto, że kompetencje emocjonalne są zja-

wiskiem psychologicznym, złożonym z następujących czynników:

Świadomość własnego stanu emocjonalnego

Zdolność spostrzegania własnych emocji

Zdolność do posługiwania się słownictwem powszechnie stoso-

wanym w danej kulturze związanym z emocjami

Zdolność do współczującego zaangażowania w doświadczenia

emocjonalne innych

Świadomość, że wewnętrzne stany emocjonalne nie muszą kore-

spondować z ich zewnętrznymi oznakami

KATARZYNA WALĘCKA-MATYJA


275

Zdolność adaptacyjnego radzenia sobie z przykrymi emocjami

Świadomość, że rodzaj relacji w dużej mierze określa sposób

komunikowania emocji i wzajemność emocji w związku

Zdolność do samoskuteczności, tj. poczucia kontroli oraz akcep-

tacji własnych stanów emocjonalnych (Carolyn Saarni, 1999).

Zakłada się, że wymienione wyżej czynniki kompetencji emocjonalnej

nie tworzą całości. W niektórych umiejętnościach emocjonalnych jednostka

może wykazywać się większą swobodą zaś w innych być słabszą. Podkreśla

się znaczenie wieku jako czynnika silnie determinującego biegłość w posłu-

giwaniu się kompetencją emocjonalną. Wraz z nabywaniem nowych do-

świadczeń w ciągu biegu życia ludzie stają się w tym zakresie coraz spraw-

niejsi (Peter Salovey, John Mayer, 1990).

Badacze zgromadzili wystarczającą liczbą dowodów empirycznych,

pozwalających w znacznym stopniu zrozumieć istotę i determinanty różnic

indywidualnych, odpowiedzialnych za kompetencje w tym aspekcie ludzkie-

go zachowania. W literaturze przedmiotu wymienia się trzy główne kategorie

czynników:

-biologiczne,

-związane z kontaktami interpersonalnymi

-środowiskowe (Schaffer, 2006).

Czynniki biologiczne są przyczyną różnic w zachowaniu, uwarunko-

wanych głównie typem temperamentu.

Determinanty kompetencji emocjonalnych związane z kontaktami in-

terpersonalnymi dotyczą głównie rozwoju emocjonalnego dziecka rozpatry-

wanego w kontekście środowiska rodzinnego. Dla kształtowania kompetencji

emocjonalnych istotne znaczenie ma prawidłowo funkcjonująca rodzina

dziecka, w której istnieją pozytywne wzorce reakcji emocjonalnych, dzieci

mają poczucie bezpieczeństwa, wsparcia, a także doświadczają miłości ro-

dzicielskiej. Z perspektywy rozwoju emocjonalnego istotną wartość przypisu-

je się rodzajowi przywiązania obserwowanego między rodzicem a dzieckiem

w okresie niemowlęcym. Uważa się bowiem, że wiedza przyswojona w tego

typu związku jest uogólniana na inne rodzaje relacji, by w fazie końcowej

stać się elementem stylu uczuciowego, charakteryzującego każdego czło-

wieka odrębnie. Z badań wynika, że istnieje ścisły związek między jakością

wczesnych relacji rodzic - dziecko a reakcjami dziecka dotyczącymi przeja-

wiania empatii. Stwierdzono, że dzieci przejawiające tzw. bezpieczny styl




276

przywiązania1 częściej okazywały współczucie rówieśnikom niż dzieci prze-

jawiające style przywiązania pozbawione poczucia bezpieczeństwa (Nancy

Eisensberg, 2005).

Warto zwrócić uwagę na wyniki badań empirycznych stwierdzają-

cych, że u dzieci 3- letnich, pewnie przywiązanych do swoich matek obser-

wowano wyższy poziom uspołecznienia, kompetencji emocjonalnych, zdol-

ności do współpracy, wytrwałości, oraz samokontrolę niż u dzieci niepewnie

przywiązanych do matek. Dzieci cechujące się ambiwalentnym stylem przy-

wiązania zachowywały się zwykle prowokująco, antagonistycznie, były im-

pulsywnie, napięte a czasem bezradne. Z kolei dzieci z unikającym wzorcem

przywiązania częściej charakteryzowały zachowania wrogie, powściągliwe

oraz izolacja społeczna od innych dzieci (Jan Rostowski, 2003).

Przeprowadzone w tym zakresie badania upoważniają także do

stwierdzenia, iż dzieci z silnym poczuciem zaufania do innych i poczuciem

bezpieczeństwa w późniejszym wieku były mniej skoncentrowane na zaspo-

kajaniu swoich potrzeb a bardziej skłonne do reagowania na potrzeby innych

niż dzieci z niskim poczuciem bezpieczeństwa.

Zatem podkreśla się związek między wczesną więzią z innymi, a re-

agowaniem emocjonalnym. W literaturze przedmiotu można znaleźć wyniki

badań wskazujące, że jakość relacji z najbliższymi osobami w ciągu pierw-

szych dwóch lat życia może w znaczący sposób determinować reakcje em-

patyczne w późniejszym wieku (Mark H. Davis, 1999; Ronit Roth-Hananiaa

i in. 2011).

Ostatnim z wymienionych powyżej czynników wpływających na po-

ziom za kompetencji emocjonalnych są czynniki środowiskowe. Pojmowane

są one jako szerszy kontekst, w jakim rodzina wychowuje dziecko. Należą

do nich, np. bezrobocie, ubóstwo, przewlekłe choroby członków rodziny,

zaburzona struktura rodziny.

W niniejszym artykule skoncentrowano się na czynniku zaburzonej

struktury rodziny i jego wartości predyktywnej dla rozwoju kompetencji emo-

cjonalnych adolescentów.

1 Bezpieczny styl przywiązania to jeden ze wzorców przywiązania występujący

u niemowląt. Charakteryzuje się on wyraźnymi reakcjami niezadowolenia dzieci w czasie rozstania z matką i radosnym jej powitaniem po czasie nieobecności. Styl ten przejawia ok. 65% dzieci. Obok stylu opartego o bezpieczeństwo M. Ainsworth (w 1978 roku) wyróżniła styl przywiązania określany jako niepewno - unikający oraz styl niepewno - ambiwalentny przywiązania. Dla całości obrazu niniejszej problema-tyki warto dodać, że wyodrębniono czwarty styl przywiązania określany stylem zdezorientowanym (Rostowski, 2003).



277

Struktura rodziny a klimat emocjonalny życia rodzinnego

Nadal w wielu społeczeństwach normę społeczną stanowi rodzina

o pełnej strukturze, która jest modelem rodziny opartym na nierozerwalnym

związku małżeńskim, składającym się z rodziców i dzieci. Tak rozumiana

rodzina stanowi potencjalnie najlepsze środowisko dla rozwoju swych człon-

ków (Ewa Marynowicz -Hetka, 1980; Teresa Rostowska, 2001).

Współcześnie jednak można zaobserwować coraz więcej rodzin

o innej niż pełna strukturze, tj. rodzin monoparentalnych, zastępczych, zre-

konstruowanych a także związków alternatywnych, np. kohabitanckich czy

homoseksualnych (Iwona Janicka, 2006).

Zakłada się, że członkowie każdej rodziny tworzą swój własny świat,

określający jej spójność, rozwój uczuć i działań, kształtują wyobrażenia

członków rodziny o sobie i o innych. Wytwarzanie indywidualnej i niepowta-

rzalnej organizacji układu stosunków rodzinnych warunkują wzajemne

związki emocjonalne małżonków oraz proces niwelowania różnic osobowo-

ściowych. Decyduje ona o właściwej dla danej rodziny atmosferze rodzinnej,

która szczególnie wpływa na rozwój osobowości młodych jednostek oraz

przyczynia się do kształtowania się ich emocjonalno-społecznych reakcji na

otaczający świat.

W literaturze przedmiotu można spotkać zgodnie opinie autorów de-

finiujące termin klimat rodzinny (często stosowany zamiennie z terminem

atmosfera emocjonalna) (Maria Przetacznik-Gierowska, Ziemowit Włodarski,

2002; Józefa Sołowiej, 2003).

W niniejszej pracy przyjęto, iż „zakres pojęcia klimat bądź atmosfera

emocjonalna obejmuje relacje między członkami rodziny i ich doznania spo-

wodowane różnego typu zdarzeniami” (Sołowiej, 2003, s.58). Należy jednak

podkreślić, iż atmosfera emocjonalna w rodzinie nie ma charakteru stałego,

a jej dynamika i rozwój zależne są od wielu czynników. W tym zawiera się

sens jej przekształcania w celu uzyskiwania doraźnie oraz długofalowo po-

żądanych efektów.

Atmosfera rodzinna może cechować się wzajemną życzliwością,

współdziałaniem albo też obojętnością, niechęcią lub wręcz wrogością. Bar-

dzo często charaktery rodziców zdeterminowane są atmosferą uczuciową

panującą w ich własnych domach rodzinnych, stąd możliwość powtarzania

pewnych zachowań i reakcji w odniesieniu do własnych dzieci. Jakość klima-

tu uczuciowego w rodzinie zależy także od stylu komunikacji rodzinnej, który




278

wyznaczają takie czynniki jak dojrzałość osobowa2 dorosłych członków ro-

dziny, poziom otwartości oraz ich umiejętności w zakresie partnerskiego

komunikowania się i konstruktywnego rozwiązywania konfliktów (Rostowska,

2006).

Funkcjonowanie w rodzinach o zaburzonej strukturze, tj. niepełnych

i zrekonstruowanych jest często utrudnione występującymi problemami

o charakterze psychicznym, które zwykle dotyczą dzieci jak i dorosłych

członków rodziny.

Należą do nich m.in.

- zaburzenia więzi z najbliższymi członkami rodziny

- zaburzenia lub brak poczucia bezpieczeństwa

- labilność atmosfery rodzinnej

- zjawiska poszerzenia oraz pomieszania ról w rodzinie

- niedostępność lub brak obserwacji wzorców rodziców obu płci

- konflikt lojalności (Aleksandra Lewandowska-Walter, 2006).

Mając na uwadze wymienione wyżej obszary trudności psychologicz-

nych, które w różnym stopniu i nasileniu zakłócają funkcjonowanie rodzin

o zróżnicowanej strukturze zakłada się, iż jakość klimatu rodzinnego w tych-

że rodzinach jest niższa niż w rodzinach o pełnej strukturze. W oparciu

o literaturę przedmiotu można stwierdzić, iż niska jakość klimatu emocjonal-

nego rodziny skutkuje zahamowaniem lub opóźnieniem rozwoju kompetencji

emocjonalnych u dzieci i młodzieży a także innymi niekorzystnymi konse-

kwencjami dla ich rozwoju jak wzrost agresywności, nieprzystosowanie spo-

łeczne, przestępczość czy nadużywanie środków odurzających (Main, Geo-

rge, 1985 za Zimbardo, 2001; Mieczysław Plopa, 2004).

Problem

Przeprowadzone badania miały na celu uzyskanie odpowiedzi na

poniżej zamieszczone pytania badawcze:

Czy występuje zróżnicowanie w zakresie jakości klimatu emocjonal-

nego rodzin pełnych, monoparentalnych i zrekonstruowanych w percepcji

badanych adolescentów?

Czy istnieją różnice w poglądach badanych kobiet i mężczyzn

z rodzin pełnych, niepełnych i zrekonstruowanych w zakresie oceny jakości

klimatu rodzinnego?

2 Według Z. Chlewińskiego (1991) istotą dojrzałej osobowości jest autonomia we-

wnętrzna jednostki, traktowanie innych w sposób podmiotowy oraz umiejętność rzeczywistego wglądu w motywy swego postępowania (Zbigniew Chlewiński, 1991).



279

Stosownie do założonego celu sformułowano następujące hipotezy

badawcze:

H1:W ocenie badanych adolescentów jakość klimatu emocjonalnego

rodzinach niepełnych i zrekonstruowanych jest niższa niż w rodzinach o peł-

nej strukturze.

H2: Istnieją różnice w ocenie jakości klimatu emocjonalnego rodzin

o zróżnicowanej strukturze w percepcji badanych kobiet i mężczyzn.

Metoda

W procesie gromadzenia materiału empirycznego zastosowano

opracowany przez autorkę kwestionariusz ankiety, który pozwolił na uzyska-

nie informacji dotyczących danych społeczno - demograficznych badanej

młodzieży (wiek, płeć, miejsce zamieszkania, stan cywilny, wykształcenie,

aktywność zawodowa), danych związanych z zagadnieniem struktury demo-

graficznej rodziny pochodzenia badanych oraz danych uwzględniających

poglądy badanych adolescentów na temat jakości klimatu emocjonalnego

w rodzinie.

Charakterystyka badanej grupy

W badaniach uczestniczyło 314 osób (158 kobiet i 156 mężczyzn),

pochodzących z województwa łódzkiego. Średnia wieku badanych wynosiła

21 lat.

Ze względu na kryterium struktury rodziny pochodzenia badanych

wyodrębniono 3 grupy porównawcze. Grupa I porównawcza złożona była ze

105 osób pochodzących z rodzin niepełnych (53 mężczyzn i 52 kobiety).

Grupa II porównawcza składała się ze 104 osób pochodzących z rodzin zre-

konstruowanych (51 mężczyzn i 53 kobiety). Natomiast Grupę III porównaw-

czą tworzyło 105 osób pochodzących z rodzin pełnych (52 mężczyzn i 53

kobiety).

Motywem przyjęcia powyższej typologii rodzin były względy metodolo-

giczne, związane z usprawnieniem prowadzenia badań w tym obszarze. Do

próby właściwej nie zakwalifikowano osób pochodzących z innych typów

rodzin niż wyżej wymienione.

Analizując materiał empiryczny, dotyczący miejsca zamieszkania ba-

danych adolescentów stwierdzono, iż najczęściej zamieszkiwali oni duże

miasto, charakteryzujące się liczbą mieszkańców powyżej 100 tysięcy (2=

4,166; df=4; p=,384).




280

Kolejną rozpatrywaną zmienną demograficzną był stan cywilny mło-

dzieży z badanych typów rodzin. Zaobserwowano, że przeważają osoby

w stanie wolnym (2=1,322;df=2;p=,516).

Określając poziom wykształcenia w badanych grupach adolescentów

stwierdzono, że był on stosunkowo jednolity. Zdecydowaną większość mło-

dzieży charakteryzowało wykształcenie na poziomie średnim (2=1,031;

df=2; p=,597).

Następnym analizowanym zagadnieniem była aktywność zarobkowa

badanej młodzieży. Uzyskane wyniki (2= 1,681; df=2; p=,085) wskazały na

występowanie tendencji do podejmowania aktywności zarobkowej, szcze-

gólnie przez młodzież z rodzin monoparentalnych i zrekonstruowanych.

Przechodząc do analizy danych dotyczących struktury demograficznej

rodziny pochodzenia badanej młodzieży zauważono, że wśród wszystkich

kategorii badanych rodzin dominował typ rodziny nuklearnej, jednopokole-

niowej (85,7% rodzin jednopokoleniowych). Uzyskany rezultat badawczy jest

zgodny z obserwowaną współcześnie tendencją do zanikania rodzin wielo-

pokoleniowych (Zbigniew Tyszka, 1991). W dwóch pozostałych typach ro-

dzin tj. niepełnych (66,7% rodzin jednopokoleniowych) i zrekonstruowanych

(66,3% rodzin jednopokoleniowych) zdecydowanie częściej z rodziną bada-

nego zamieszkiwały osoby z szerszego kręgu rodzinnego. Średni wiek ba-

danych, w którym nastąpiła zmiana w strukturze ich rodziny wynosił 12,5 lat

(dla kobiet-11,6 lat a dla mężczyzn -13,4 lat).

Przebieg badań

Badania z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety prowadzono w la-

tach 2006- 2007, na terenie województwa łódzkiego. Uczestniczyła w nich

młodzież znajdująca się w fazie rozwoju określanej jako późna adolescencja

(średnia wieku badanych wynosiła 21 lat). Jest to okres, w którym młodzi

ludzie mają już za sobą pierwszy etap dojrzewania i w miarę ukształtowaną,

dojrzałą osobowość co pozwala im na dokonanie realnej oceny siebie oraz

swego środowiska rodzinnego. Badania miały charakter grupowy. Wobec

wszystkich osób zastosowano zasadę dobrowolnego uczestnictwa w bada-

niach. W analizie materiału badawczego zastosowano test niezależności Chi

- kwadrat (2). Test ten przeznaczony jest do porównywania prób, które zo-

stały pobrane niezależnie z właściwych im populacji, gdy zmienna zależna -

normalna ma charakter klasyfikacji dwu- i więcej kategorialnej (Jerzy Brze-

ziński, 2000).



281

Wyniki

Jakość klimatu emocjonalnego w rodzinach o zróżnicowanej

strukturze w percepcji badanych kobiet

W grupie badanych kobiet z rodzin o zróżnicowanej strukturze opty-

malną jakość klimatu rodzinnego najczęściej wskazywały kobiety pochodzą-

ce z rodzin pełnych. Rzadziej taki sam pogląd przejawiały kobiety z rodzin

zrekonstruowanych. Natomiast najrzadziej optymalną jakość klimatu emo-

cjonalnego deklarowały kobiety z rodzin monoparentalnych (wykres 1).

Wykres 1. Jakość klimatu rodzinnego w percepcji kobiet z badanych typów

rodzin.

62,3%38,5

52,8

43%

38,532,1

3,8%23,1 15,1

0%

20%

40%

60%

80%

100%

pełna niepełna zrekonstruowana

Chi-kwadrat=10,365; df=4; p=, 035

optymalnie w granicach przeciętności z niedostatkami

Źrodło: badania własne

Analizując dane zawarte na wykresie 1 zauważono, że zbliżona pod

względem wartości procentowych grupa z kobiet ze wszystkich badanych

typów rodzin deklarowała jakość klimatu rodzinnego na przeciętnym pozio-

mie. Zauważalna jest jednak wyraźna tendencja zmniejszania rozkładu pro-

centowego tego wyboru od rodziny pełnej poprzez monoparentalną do zre-

konstruowanej.

Zróżnicowanie wyników stwierdzono w zakresie oceny „z niedostat-

kami” jakości klimatu rodzinnego przez badane grupy kobiet. Najczęściej

w ten sposób atmosferę rodzinną określały kobiety z rodzin monoparental-

nych w porównaniu do kobiet z rodzin pełnych i zrekonstruowanych. W świe-




282

tle testu Chi-kwadrat uzyskane wyniki okazały się istotne statystycznie

(2=10,365; df=4; p=,035).

Jakość klimatu emocjonalnego w rodzinach o zróżnicowanej

strukturze w percepcji badanych mężczyzn

W rezultacie przeprowadzonej analizy danych statystycznych, mają-

cej na celu określenie jakość klimatu rodzinnego w ocenie mężczyzn z ba-

danych typów rodzin, stwierdzono, że w zdecydowanej większości męż-

czyźni z rodzin pełnych najwyżej określali jakość klimatu rodzinnego. Rza-

dziej optymalny poziom atmosfery rodzinnej deklarowała grupa mężczyzn

z rodzin monoparentalnych i grupa mężczyzn z rodzin zrekonstruowanych.

Grupy cechowało podobieństwo pod względem uzyskanych wartości pro-

centowych (wykres 2).

Wykres 2. Jakość klimatu rodzinnego w percepcji mężczyzn z badanych

typów rodzin.

55,8%30,2 33,3

38,0%

39,6 39,2

13,5%30,2 27,5

0%

20%

40%

60%

80%

100%

pełna niepełna zrekonstruowana

Chi-kwadrat=9,358; df=4; p=,053

optymalnie w granicach przeciętności z niedostatkami

Źrodło: badania własne

Badani mężczyźni ze wszystkich z rodzin pełnych, monoparentalnych

i rodzin zrekonstruowanych jednakowo oceniali jakość klimatu rodzinnego

jako przeciętną.

Rozpatrując wybór najniższej jakości atmosfery rodzinnej przez grupy

badanych mężczyzn stwierdzono, że około dwukrotnie częściej mężczyźni



283

z rodzin monoparentalnych a także zrekonstruowanych wskazywali na nie-

dostateczną jakość klimatu rodzinnego.

Uzyskane wyniki świadczą o wyraźniej tendencji do przedstawionych

powyżej zależności (2=9,358;df=4; p=,053).

W kontekście powyższych rezultatów badawczych można stwierdzić,

że rodzina pełna posiada znaczącą przewagę w tworzeniu wyższych stan-

dardów atmosfery rodzinnej w porównaniu z pozostałymi, badanymi typami

rodzin. Najwyraźniejsze różnice wśród badanych kobiet i mężczyzn dotyczy-

ły wskazań odnoszących się do negatywnej oceny jakości klimatu rodzinne-

go. Mężczyźni prezentowali większy krytycyzm niż kobiety oraz niższy sto-

pień wskazań na optymalną jakość klimatu rodzinnego. Można wnioskować,

iż większe potrzeby w tym zakresie występują u mężczyzn. Biorąc pod uwa-

gę wiek respondentów jest to wysoce optymistyczne- rokuje, iż tworząc

w przyszłości swoje rodziny dążyć będą do wyższych jakościowo standar-

dów.

Efekty badań wskazują na lukę w przygotowaniu rodziców do two-

rzenia wysokiej jakości klimatu emocjonalnego rodziny. Kilkudziesięciopro-

centowe oceny negatywne oraz nie mniejszy brak ocen pozytywnych powo-

duje, iż problem wymaga obok już istniejących rozwiązań (propagowanie

pozytywnych wzorców) dodatkowych działań modyfikujących w przygotowa-

niu młodzieży do życia w rodzinie. Praktycznym postulatem byłoby zawarcie

stosownych treści programowych w systemie powszechnej edukacji.

Podsumowanie

Wyniki przeprowadzonych badań jednoznacznie potwierdziły hipote-

zę pierwszą, dowodząc, że jakość klimatu emocjonalnego w ocenie bada-

nych kobiet i mężczyzn z rodzin o zróżnicowanej strukturze jest odmienna.

Rezultaty badacze dowiodły także, iż atmosfera rodzinna najczęściej była

oceniana jako optymalna przez kobiety i mężczyzn z rodzin pełnych.

Można przewidywać, iż rozwój kompetencji emocjonalnych młodzie-

ży, wychowywanej w rodzinach charakteryzujących się wysoką jakością kli-

matu emocjonalnego będzie pełniejszy, chociażby ze względu na fakt, iż

jednostka będzie miała dostęp do pozytywnych wzorców, które wyrażają

ekspresję emocjonalną, wrażliwość i współczucie dla innych. Stanowi to

podstawę przyszłych, bliskich relacji z innymi osobami, które prawdopodob-

nie będą satysfakcjonujące i zdecydowanie przyczyniające się do trwałości

związków małżeńskich (Brian H. Spitzberg i William R. Cupach, 2002). Ist-

nieje bowiem prawidłowość wskazująca na bardzo duże prawdopodobień-




284

stwo powielania wzorów funkcjonowania emocjonalnego rodziców przez

adolescentów szczególnie w relacjach z innymi bliskimi osobami.

Wychowanie w rodzinie cechującej się dobrym klimatem emocjonal-

nym sprzyja także lepszemu przystosowaniu do zmian życiowych, przeja-

wianiu większej plastyczności zachowań i postaw w różnorodnych sytua-

cjach społecznych. Ponadto osoby z rodzin o pozytywnej atmosferze cechu-

ją się niższymi wskaźnikami lęku, depresji czy poczucia samotności niż oso-

by z rodzin o niskiej jakości klimatu emocjonalnego. Młodzież żyjąca

w środowisku rodzinnym, umożliwiającym obserwację dorosłych członków

rodziny przejawiających pozytywne wzorce emocjonalne rozwija umiejętność

rejestrowania nawet subtelnych fluktuacji klimatu społecznego rodziny,

a także innych grup społecznych, np. grup rówieśniczych. Ma to istotne zna-

czenie dla funkcjonowania społecznego nie tylko w sferze prywatności, ale rów-

nież w sferze zawodowej. Stwierdzono bowiem empirycznie, że zdolności

i umiejętności komunikacyjne stanowią istotny element będący wyznacznikiem

skuteczności pracy nauczycieli, powodzenia w sytuacji rozmów kwalifikacyjnych

czy też w osiąganiu statusu zawodowego (Spitzberg i Cupach, 2002).

Zaznacza się, że rozwojowi kompetencji emocjonalnych sprzyja tak-

że środowisko pozarodzinne, które zaspokaja emocjonalne potrzeby dziec-

ka, zniechęca do nadmiernej koncentracji na sobie, przez co daje możliwość

eksponowania emocjonalnych potrzeb innych. Zachęca też dziecko do do-

świadczania szerokiego zakresu emocji, dostarcza możliwości obserwowa-

nia i uczestniczenia w interakcjach społecznych, wyzwalających emocjonal-

ną wrażliwość.

Czy można sądzić, iż inne środowisko wychowawcze niż rodzina peł-

na, np. rodzina monoparentalna czy zrekonstruowana będzie sprzyjało roz-

wojowi kompetencji emocjonalnych młodzieży? Z przeprowadzonych badań

wynika, że adolescenci obu płci z rodzin monoparentalnych i zrekonstruo-

wanych częściej niż adolescenci z rodzin pełnych dostrzegali niską jakość

klimatu emocjonalnego w rodzinie pochodzenia. Zakłada się, że było to rów-

noznaczne z przejawianym brakiem zadowolenia z charakteru relacji we-

wnątrzrodzinnych oraz specyficznych wzorców interakcji w rodzinie, w dużej

mierze uwarunkowanych jej strukturą. Rozkład procentowy wyborów doko-

nywanych przez respondentów pozwala też stwierdzić, iż młodzież z rodzin

zrekonstruowanych nieco lepiej oceniała jakość klimatu emocjonalnego

swych rodzin niż młodzież z rodzin monoparentalnych. Uzyskane wyniki

mogą świadczyć o pewnych długoterminowych, psychologicznych konse-

kwencjach tak silnie naznaczonych emocjami zjawisk jak rozwód. Naruszają

one bowiem podstawowe poczucie bezpieczeństwa u dziecka i powodują



285

trudności w prawidłowym zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych. Można

przewidywać, iż młodzież z tychże rodzin będzie cechować niższy poziom

kompetencji społecznych niż młodzież z rodzin pełnych czy zrekonstruowa-

nych. Zaznacza się, że deficyty w zakresie umiejętności społecznych są nie-

korzystne dla rozwoju oraz utrudniają przystosowanie się do środowiska

prowadząc zwykle do podejmowania zachowań ryzykownych i nieaprobo-

wanych społecznie, jak np. przemoc, wandalizm (Spitzberg i Cupach, 2002).

Z badań wynika, że ponad 10% ogólnej populacji świata może mieć

znaczne trudności w odnajdywaniu się w codziennych sytuacjach społecz-

nych, w sprawnym funkcjonowaniu społecznym oraz w relacjach interperso-

nalnych. Dobre efekty w tym wypadku przynoszą treningi umiejętności spo-

łecznych, uczące osoby z trudnościami właściwego reagowania oraz wła-

ściwego funkcjonowania w określonych sytuacjach (Michael Argyle, 1994).

Na zakończenie warto dodać, iż naukowe rozważanie problematyki

związanej z emocjami nie zwalnia od widzenia tych kwestii w kategoriach

humanistycznych imponderabiliów. Dopiero synteza osiągnięć psychologii,

etyki, pedagogiki, socjologii, historii itp. może dać wystarczająco szeroką

dla pełnych ocen i wskazań erudycję.

Bibliografia:

1. Argyle M. (1994). Nowe ustalenia w treningu umiejętności społecznych.

[w:] W. Domachowski, M. Argyle (red.) Reguły życia społecznego. Oks-

fordzka psychologia społeczna, PWN, Warszawa, s. 197 – 208.

2. Brzeziński J. (2000), Badania eksperymentalne w psychologii i pedago-

gice. Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa.

3. Chlewiński Z. (1991), Kształtowanie umiejętności poznawczych. Identyfi-

kacja pojęć. Wyd. PWN, Warszawa.

4. Davis M. H. (1999), Empatia. O umiejętności współodczuwania. Gdań-

skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.

5. Eisenberg N. (2005). Empatia i współczucie. [w:] M. Lewis, J.M. Haviland

- Jones (red.), Psychologia emocji, Gdańskie Wydawnictwo Psycholo-

giczne, Gdańsk, s. 849-862.

6. Goleman D. (1997), Inteligencja emocjonalna. Wyd. Media Rodzina,

Poznań.

7. Halberstat A.G., Denham S. A., Dunsmore J.C. (2001), Affective social

competence. “Social Development”, 10, s. 79-119.

8. Janicka I. (2006). Alternatywne formy życia rodzinnego a rozwój dziecka.

[w:] T. Rostowska, J. Rostowski (red.),Wokół wychowania. Rola rodziny

i szkoły w procesie socjalizacji dziecka, Wyd. WSI , Łódź, s. 75-82.




286

9. Lewandowska - Walter A. (2006). Znaczenie struktury i relacji rodzinnych

dla jakości życia dziecka z rodziny zrekonstruowanej. [w:] T. Rostowska

(red.), Jakość życia rodzinnego. Wybrane zagadnienia, Wyd. WSI , Łódź,

s.185-198.

10. Marynowicz - Hetka E. (1980). Praca socjalno - wychowawcza z rodziną

niepełną. Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa.

11. Murphy B., Einsberg N. (1997), Young children’s emotionality, regulation

and social functioning and their responses when they are targets of

a peer’s anger. “Social Development”, 6, s.18-36.

12. Plopa M. (2005), Psychologia rodziny. Teoria i badania. Wyd. EUHE,

Elbląg.

13. Przetacznik-Gierowska M., Włodarski Z. (2002), Psychologia wycho-

wawcza, Wyd. PWN, Warszawa.

14. Rostowska T. (2006). Rozwojowe aspekty jakości życia rodzinnego. [w:]

T. Rostowska (red.), Jakość życia rodzinnego. Wybrane zagadnienia,

Wyd. WSI , Łódź, s.11-28.

15. Rostowski J. (2003), Style przywiązania a kształtowanie się związków inter-

personalnych w rodzinie. [w:] I. Janicka, T. Rostowska (red.), Psychologia

w służbie rodziny, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 19-32.

16. Roth-Hananiaa R, Davidov M., Zahn-Waxler C. (2011). Empathy devel-

opment from 8 to 16 months: Early signs of concern for others. “Infant

Behavior and Development”, 3, s. 447–458.

17. Saarni, C. (1999). Kompetencja emocjonalna i samoregulacja

w dzieciństwie. [w:] Salovey P., Sluyter D.J. (red.), Rozwój emocjonalny

a inteligencja emocjonalna, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań, s. 75-131.

18. Salovey P., Mayer J. D. (1990). Emotional intelligence. “Imagination,

Cognition, and Personality”, 9, s.185-211.

19. Sołowiej J. (2003). Rodzina osób twórczych. [w:] I. Janicka, T. Rostow-

ska (red.). Psychologia w służbie rodziny, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego,

Łódź, s. 56-66.

20. Spitzberg, B. H., Cupach, W. R. (2002). Interpersonal skills. [w:] H. L.

Knapp, J. A. Daly (red.) Handbook of interpersonal communication.

Sage: Thousand Oaks, s. 564 – 611.

21. Tyszka Z. (1991). Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną.

Wyd.2 Ministerstwo Edukacji, Poznań.

22. Zimbardo P. (2011). Psychologia i życie. Wyd. PWN, Warszawa.



287

Summary

The quality of emotional climate family of origin adolescents

as a predictor of emotional competence

Key words: adolescence, emotional climate, emotional competence,

family structure

Nowadays the issues concerning the development of human func-

tioning and development of emotional competence are seen as a current

subject. To a large extent, the researchers are able to understand the nature

and determinants of individual differences, responsible for competence in

this aspect of human behavior, but there is still a need for cognitive reflec-

tion.

The purpose of this article was to provide quality family atmosphere

in shaping adolescent emotional competence. It was assumed that a factor

structure of the family designates a specific way of functioning, which may

contribute to the differentiation of the quality of family climate.

The report presents the results of a competitive study which involved

314 people (158 women and 156 men) from the region of Łodź. The average

age of respondents was 21 years.

Three different groups of adolescents have been distinguished. The teenag-

ers have been divided according to their family structures: complete families,

incomplete families and reconstructed families.

As a result of statistical analysis, it was found that the emotional cli-

mate of families of origin was perceived differently by men and women from

families with different structures. The results have shown that the quality of

family atmosphere was most often assessed as optimal by men and women

from complete families. The group of adolescents form incomplete families

and reconstructed families more than adolescents form complete families

saw poor emotional climate in the family of origin. The Percentages distribu-

tions also allow research results concluded that adolescents from families

reconstructed bit better assess the quality of the emotional climate of their

families than adolescents from incomplete families.

Klimat życia emocjonalnego adolescentów z rodzin o...

Documents

Transcript of Klimat życia emocjonalnego adolescentów z rodzin o...