KANTATA OKOLICZNOŚCIOWA W OSIEMNASTOWIECZNYM … · 10 Wprowadzenie iż równie istotnym wsparciem...

SOWO MIASTEM PRZEPOJONE

KANTATA OKOLICZNOCIOWAW OSIEMNASTOWIECZNYM GDASKU

Piotr Kociumbas

SOWO MIASTEM PRZEPOJONE

KANTATA OKOLICZNOCIOWAW OSIEMNASTOWIECZNYM GDASKU

Oficyna Wydawnicza ATUT Wrocawskie Wydawnictwo OwiatoweWrocaw 2009

Wydanie specjalne ORBIS LINGUARUM

Redakcja: Edward Biaek i Eugeniusz Tomiczek

Vol. 89

Piotr Kociumbas: Sowo miastem przepojone. Kantata okolicznociowa w osiemnastowiecznym Gdasku

Wrocaw 2009

Recenzje:prof. dr hab. Katarzyna Grzywka

prof. dr hab. Anna Mako-Matysiak

Stypendium Kulturalne Miasta Gdaska

Wydanie publikacji zostao sfinansowane przez:

Fundusze na Badania Statutowe Instytutu Germanistyki

Uniwersytetu Warszawskiego

Na okadce: M. D. T. Freislich: Der auff dem Dantziger Helicon von Apollo beygelegte Wett=Streit der Spraachen, Danzig 1719. Druk z tekstem kantaty.

PL GD, sygn. 235/54, k. 1r. Karta tytuowa druku.

ISBN 978-83-7432-545-5ISSN 1426-7241

Projekt okadki: Dymitr Szewionkow-KismieowProjekt i skad: Ludmia Koza

Oficyna Wydawnicza ATUT Wrocawskie Wydawnictwo Owiatowe50-011 Wrocaw, ul. T. Kociuszki 51A, tel. (+48) (0)71 342 20 56, fax (0)71 341 22 04http://www.atut.ig.pl, e-mail: [email protected]

Spis treci

I Wprowadzenie 7

1. Wstp, cel i zakres podjtych bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92. Kantata okolicznociowa. Prba definicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363. Stan wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

II Kantata okolicznociowa w osiemnastowiecznym Gdasku 79

1. Civium Gedanensium vita privata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 811.1. Urodziny i imieniny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

1.1.1. To historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 811.1.2. Przykady twrczoci kantatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 861.1.3. Sowo kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

1.2. lub i wesele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1191.2.1. To historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1191.2.2. Przykady twrczoci kantatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1301.2.3. Sowo kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

1.3. Wprowadzenie na urzd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1751.3.1. To historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1751.3.2. Przykady twrczoci kantatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1851.3.3. Sowo kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

1.4. Wygoszenie uroczystej mowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2281.4.1. To historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2281.4.2. Przykady twrczoci kantatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2351.4.3. Sowo kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

1.5. mier i pogrzeb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2871.5.1. To historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2871.5.2. Przykady twrczoci kantatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2961.5.3. Sowo kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350

2. Civium Gedanensium vita publica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3572.1. Pocztek roku kalendarzowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357

2.1.1. To historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357

2.1.2. Przykady twrczoci kantatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3602.1.3. Sowo kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373

2.2. Wybory do wadz miejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3772.2.1. To historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3772.2.2. Przykady twrczoci kantatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3832.2.3. Sowo kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417

2.3. Przekazanie dbr uytecznoci publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4202.3.1. To historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4202.3.2. Przykady twrczoci kantatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4222.3.3. Sowo kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476

2.4. Uroczystoci jubileuszowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4792.4.1. To historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4792.4.2. Przykady twrczoci kantatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4812.4.3. Sowo kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518

III Podsumowanie 521

IV Zusammenfassung 549

V Ilustracje 575

VI Literatura 587

1. Indeks skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5892. Literatura prymarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5913. Literatura sekundarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6164. Inne rda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638

VII Wykazy 639

1. Wykaz kantat ujtych szczegowo w analitycznej czci pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641

2. Wykaz zaginionych drukw zawierajcych teksty gdaskich kantat okolicznociowych . . . . . . . . . . . . . . . . . 642

3. Wykaz rkopisw zawierajcych teksty gdaskich kantat okolicznociowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 644

4. Wykaz gdaskich kantat okolicznociowych zachowanych jedynie w rkopisach muzycznych . . . . . . . . . . . . . . . 645

VIII Indeks osobowy 649

I Wprowadzenie

1. Wstp, cel i zakres podjtych bada

Gdask jest bez wtpienia jednym z najciekawszych punktw na kultural-nej mapie Rzeczypospolitej doby XVIII w. To miasto synce bogactwem i wspania zabudow, ktrego mieszkacy, jak pisze historyk literatury, [] czuli si u siebie tak w Warszawie, jak w Berlinie, a ich zwizki han-dlowe i kulturalne z ca Europ [] nie zostay osabione na przeomie wieku XVII i XVIII, jak miao to miejsce na innych terenach Rzeczypospo-litej1. Nadmotawski grd to rwnie silny orodek mieszczastwa, od poowy XVI w. rzdzony przez protestantw, cieszcy si rwnoczenie ogromnymi przywilejami w ramach polskiego organizmu pastwowego. Cho od pocztku XIV w. gdaska spoeczno, jak i lokalne elity wadzy wyranie zdominowane byy przez ludno pochodzenia niemieckiego, w najmniejszym stopniu nie przeszkadzao to miastu w wyraaniu swojej lojalnoci wobec Korony i katolickich krlw polskich2. W tym wanie miecie przyszo przeywa swj rozkwit kantacie okolicznociowej jed-nemu z bardziej intrygujcych komponentw gdaskiego krajobrazu kulturalnego sprzed ponad dwustu lat, komponentu przejawiajcego si w symbiozie sowa i dwiku i bdcego odzwierciedleniem spoecznej re-akcji na aktualne wydarzenia z ycia nadmotawskiego grodu. Przeled-my pokrtce kontekst spoeczny, polityczny i kulturowy, w ktrym wspo-mniany maria poezji i muzyki funkcjonowa.

Potencja intelektualny mieszkacw Wenecji Pnocy w szczeglnie nas tutaj interesujcym osiemnastym stuleciu stanowi nadzwyczaj istotny element skadajcy si na kultur wielonarodowej i wielowyznaniowej Rze-czypospolitej. To wanie tutaj powstaway dziea najwybitniejszego osiem-nastowiecznego badacza dziejw Polski i jej prawa, Gottfrieda Lengnicha, a take Michaela Christopha Hanowa, ucznia i kontynuatora filozofii Chri-stiana Wolffa. Rwnoczenie podkreli naley, i potencja w wynika z charakteru gdaskiej kultury, kultury przede wszystkim mieszczaskiej, protestanckiej i niemieckojzycznej3. Charakter ten bez wtpienia determi-nowa moliwoci kontaktw kulturalnych Gdaska oraz w ogromnym stopniu owe kontakty ukierunkowywa. Trzeba mie rwnie wiadomo,

1 A. Grzekowiak-Krwawicz: Gdask owiecony. Szkice o kulturze literackiej Gdaska w do-bie Owiecenia, Warszawa 1998, obwoluta.

2 S. Salmonowicz: Wstp, w: idem (red.): Mieszczastwo gdaskie, Gdask 1997, s. 5.3 S. Salmonowicz: Prusy Krlewskie i Prusy Ksice jako terytorium wspycia a zagadnie-

nia etniczne Gdaska XVII-XVIII wieku, w: Zapiski historyczne, 1989, z. 1, s. 58-71.

10 Wprowadzenie

i rwnie istotnym wsparciem dla gdaskiego potencjau intelektualnego tego czasu byo pooenie geograficzne, a take sytuacja polityczna i gospo-darcza miasta4. wczesne powizania gospodarcze nadmotawskiego grodu naznaczone byy bowiem z jednej strony relacjami z polskim zapleczem, z drugiej za z europejskimi partnerami, gwnie Niderlandami, Wielk Brytani, Szwecj i Francj, cho w zasadzie mona by wymieni wikszo portw Starego Kontynentu5. Wspomniane relacje ekonomiczne gwaranto-way gdaszczanom przynajmniej powierzchowny kontakt z kultur innych krajw i decydoway o otwartoci miasta na zewntrzne wpywy kulturowe.

Pod wzgldem politycznym osiemnastowieczny Gdask porusza si w makroregionalnej przestrzeni Rzeczypospolitej szlacheckiej, mikro-regionalnie za funkcjonowa w obrbie Prus Krlewskich i z pruskimi miastami (gwnie Elblgiem i Toruniem) czya go wsplnota intere-sw. Miasto wielokrotnie byo wcigane w wydarzenia dotyczce caego kraju, do wymieni konfederacj torusk i barsk oraz a moe przede wszystkim podwjn elekcj Stanisawa Leszczyskiego, wojn o sukce-sj polsk i jego pobyt wraz ze stronnikami w murach nadmotawskiego grodu. To ostatnie wydarzenie zaowocowao wieloletnimi kontaktami gdaskich uczonych z polskimi magnatami Andrzejem Stanisawem Zauskim, Stanisawem Poniatowskim, Czartoryskimi6. Paradoksalnie wojna w obronie Leszczyskiego skutkowaa rwnie tworzeniem si no-wych wizi kulturalnych7. Bodcem do rozwoju kultury Gdaska stawa si niekiedy fakt nieuczestniczenia w wydarzeniach politycznych, cho-by w wojnie siedmioletniej, siejcej spustoszenie w krajach niemieckich, w tym na lsku. Ze wspomnianych terenw, zwizanych z nadmotaw-skim grodem pod wzgldem kulturowym, uchodzili modzi intelektuali-ci i znajdowali bezpieczn przysta oraz sprzyjajce warunki dla rozwoju swojego potencjau wanie w Gdasku8.

Fakt, i Gdask sta si gospodarczo siln i uprzywilejowan cz-ci organizmu pastwowego Rzeczypospolitej szlacheckiej, pozwoli,

4 A. Grzekowiak-Krwawicz: Gdask owiecony, op. cit., s. 18.5 E. Cielak / J. Trzoska: Handel i egluga gdaska w XVIII wieku, w: HG, t. III/1, 1655-

-1793, Gdask 1993, s. 383-384, 430-431.6 A. Grzekowiak-Krwawicz: Gdask owiecony, op. cit., s. 20.7 Po klsce Leszczyskiego gdaska delegacja zmuszona bya uda si do Rosji, aby

tam pertraktowa wysoko kontrybucji naoonej na miasto. Uczestniczcy w niej Carl Gottlieb Ehler, czonek Rady Miejskiej i zarazem matematyk, pozna wwczas Leonharda Eulera. Kontakty te wspieraa wieloletnia korespondencja obu uczonych, do ktrej Euler wczy najwybitniejszego gdaskiego matematyka Heinricha Kh-na. Listy tego ostatniego wywoay tak olbrzymie zainteresowanie, e w 1735 r. zosta on wyrniony honorowym czonkostwem Akademii Petersburskiej, zob. J. A. Ko-pielewicz: Pocztki zwizkw Petersburskiej Akademii Nauk z uczonymi Gdaska, w: Kwar-talnik Historii Nauki i Techniki, nr 2, 1978, s. 324-325.

8 A. Grzekowiak-Krwawicz: Gdask owiecony, op. cit., s. 20.

11Wstp, cel i zakres podjtych bada

jak podkrela badacz gdaskiego owiecenia, [] zachowa miastu ogromn niezaleno, nie do utrzymania na przykad w monarchii absolutnej. Std, a by moe rwnie z niewiadomego przejmowania wzorw polskich, bra si swoisty republikanizm gdaszczan, poczo-ny z silnym patriotyzmem lokalnym, ktry objawi si midzy innymi do powszechn niechci wobec pruskiego zaborcy pozornie bli-skiego kulturowo. Wreszcie przynaleno do Rzeczypospolitej powo-dowaa, i mimo istniejcych barier musiao si rzeczy dochodzi do kontaktw kulturalnych. Gdascy uczeni interesowali si jej histori, histori jej ustroju, prawami za do ich opisania i analizy stosowali najnowsze metody naukowe, z ktrymi zapoznali si na uniwersytetach niemieckich. Jak szczliwe to byo poczenie, wiadczy fakt, i naj-wybitniejsze prace uczonych gdaskiego owiecenia z zakresu prawa, historii, a po czci i historii literatury powicone byy sprawom pol-skim9. Istotnymi przeto wydarzeniami politycznymi wpywajcymi na gdask kultur, a precyzyjniej na jej upadek, byy bez wtpienia rozbiory Rzeczypospolitej. W 1772 r. pierwszy z nich niemal zupenie odci miasto od polskiego zaplecza, uwydatniajc i tak stopniowo pogarszajc si kiepsk sytuacj polityczn i gospodarcz Gdaska. Podczas drugiego rozbioru (w 1793 r.) nadmotawski grd zosta osta-tecznie wcielony do Prus i powoli stawa si niemieck prowincj.

Jak ju wspomniano, studia uniwersyteckie zapewniay gdaszcza-nom moliwo intelektualnego kontaktu z najnowszymi tendencjami w kulturze europejskiej, moliwo zdecydowanie najpowszechniejsz. Do tradycji bogatszych rodw mieszczaskich, cho rwnie przy sy-stemie stypendialnym wadz miejskich tych mniej zamonych, naleao wysyanie synw na studia, nierzadko na kilka uczelni. Fakt ukoczenia studiw stanowi bowiem conditio sine qua non wstpienia na ciek karie-ry naukowej czy duchownej, a take przyjcia do grona wadz miejskich. Chtnie podejmowano wic nauk na uniwersytetach niemieckich (Wit-tenberga, Erfurt, Frankfurt nad Odr, Getynga, Krlewiec), w szczeglno-ci jednak preferowano Jen, Lipsk oraz Halle. Te dwa ostatnie stanowiy wybitne orodki myli owieceniowej: w Lipsku wykada Johann Chri-stoph Gottsched, w Halle za obok Wolffa profesorami byli Christian Thomasius, August Hermann Francke oraz Nikolaus Gundling10.

9 Ibidem, s. 20-22.10 M. Pawlak: Studia modziey z Rzeczypospolitej w Lipsku w dobie unii polsko-saskiej, w:

T. Kostkiewiczowa (red.): Kultura literacka poowy XVIII wieku w Polsce. Studia i szkice, Wrocaw 1992, s. 203; M. Cieski: Formacja owieceniowa w literaturze Polski i Niemiec, Wrocaw 1992, s. 73. Zob. take: B. Nadolski: Wyjazdy modziey gdaskiej na studia zagra-niczne w XVII wieku, w: RG, t. 24, 1965, s. 173-217.

12 Wprowadzenie

Gdascy absolwenci wspomnianych uczelni bardzo czsto udawali si w podre naukowe, obejmujce waciwie cay Stary Kontynent, co w poczeniu z edukacyjn potrzeb skutkowao obok znajomoci naj-nowszych prdw ideowych osobistymi, pielgnowanymi przez wiele lat kontaktami z ich twrcami. Kontakty owe cechowaa najczciej rw-noprawna wymiana myli, gwnie w zakresie nauk przyrodniczych i ma-tematycznych, aczkolwiek nauki humanistyczne rwnie nie byy wolne od tego zjawiska. Gdascy przedstawiciele wspomnianych dziedzin byli czonkami najbardziej prestiowych towarzystw naukowych w Europie, choby Royal Society w Londynie (Jacob Theodor Klein, przyrodnik, Jo-hann Philipp Breyne, przyrodnik i lekarz), Akademii Petersburskiej (wspo-mniani ju Khn i Lengnich), Deutsche Gesellschaft w Jenie (Hanow). Wszyscy oni, publikujc w Gdasku swoje prace i wykadajc w miejsco-wym Gimnazjum, stawali si naturalnymi porednikami midzy europej-skimi ideami owiecenia a coraz liczniejsz grup odbiorcw w miecie11. Nie do przecenienia pod tym wzgldem jest rwnie rola gdaskich to-warzystw naukowych, szczeglnie Societas litteraria cuius symbolum Virtutis et Scientiarum incrementa (1720-1727) oraz zaoonego w roku 1743 Societas Phy-sicae Experimentalis (od 1753 r. jako Die Naturforschende Gesellschaft), kt-rego liczni honorowi czonkowie z caej Europy gwarantowali oywion wymian myli midzy nadmotawskim grodem a przedniejszymi orod-kami naukowymi Starego Kontynentu12.

Analizujc kulturalne powizania miasta z europejskimi orodkami myli, nie sposb nie wspomnie o kontaktach gdaszczan z J. C. Gottsche-dem. Wynikay one w gwnej mierze ze zwizkw familijnych (Luise Adelgunde Victorie Kulmus, crka wybitnego gdaskiego lekarza, bya od 1735 r. maonk lipskiego uczonego), cho nie tylko. wiadczy o tym krg gdaskich korespondentw Gottscheda, do ktrego poza rodzin zali-czali si najwybitniejsi miejscowi uczeni, rwnie fakt publikowania prac tych ostatnich w jego czasopismach oraz omawiania przeze ich wystpie. Doda naley, i lipski uczony by do uwanym obserwatorem wydarze kulturalnych majcych miejsce w nadmotawskim grodzie i czsto je ko-mentowa13.

11 A. Grzekowiak-Krwawicz: Gdask owiecony, op. cit., s. 22-24.12 E. Schumann: Geschichte der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig 1743-1892, Danzig

1893, s. 175-176; L. Mokrzecki: Gdaskie Gimnazjum Akademickie zarys dziejw, w: GGA, t. I, Szkice z dziejw, s. 34-35.

13 J. Jarzcka: ycie umysowe w Rzeczypospolitej w latach 1729-1762 w wietle listw z Pol-ski do Gottscheda i polonikw wystpujcych na amach jego czasopism, w: Studia i materiay z dziejw nauki polskiej, seria A, 1980, z. 15, s. 76-79. Na wyjtkowo tych kontak-tw wskazuje fakt, i Gottsched podarowa gimnazjalnej bibliotece druk z wasn mow w setn rocznic mierci szczeglnie przeze cenionego Opitza, zmarego jak podkreli autor w Gdasku. Przed stron tytuow druku odnajdziemy r-kopimienn dedykacj: Illustris Gymnasii Gedanenses BIBLIOTHECAE D.[at]


Na ksztat kultury osiemnastowiecznego Gdaska bez wtpienia wpy-na struktura miejscowego spoeczestwa. Co prawda waciwa jej bya hierarchiczno typowa dla innych miast Prus Krlewskich, jednak wiksza zamono, wiadomo siy lokalnego patrycjatu, a take niedopuszczenie do miasta szlachty wyranie j indywidualizoway14. Ciekawym zjawiskiem byo wytworzenie si ju w XVII w. grupy tzw. uczonych (litterati und Ge-lehrte), do ktrej zaliczali si absolwenci wyszych studiw, na og praw-niczych (niejednokrotnie posiadali oni doktoraty europejskich uczelni), powicajcy si subie urzdniczej dla miasta. Stopniowo awansowali oni do najwyszych godnoci, co umoliwiao im uzyskiwanie znacznych nieraz majtkw. Ich wzajemne powizania familijne pozwalay nie dopuszcza do urzdw czonkw innych grup spoecznych, chyba e speniali oni warunek ukoczenia studiw wyszych i spowinowacili si przez maestwo z ro-dzinami zaliczanymi do grupy uczonych15. Owa licznie reprezentowana elita intelektualna nie bya co wyjtkowe dla Prus Krlewskich zwizana z miejscowym Gimnazjum Akademickim, nadto jej przedstawiciele majcy przewag w obsadzie Rady i awy Miejskiej16, w duym stopniu ksztatowali jako ludzie ponadprzecitnie wyedukowani kulturalny krajobraz Wenecji Pnocy, w tym rwnie w zakresie zachowa literackich. To wanie Rada Miejska nadzorowaa edukacj i programy nauczania (piecz sprawowao tu zoone z rajcw Collegium Scholarchale), przydzielaa stypendia na wyjazdy uni-wersyteckie oraz prac naukow, nagradzaa osignicia literackie, sprawowa-a kontrol nad miejskimi drukarniami, zakupami do Biblioteki Rady Mia-sta i podejmowaniu decyzji o kierunkach gromadzenia jej zbiorw (poprzez protobibliotekarza)17. Publikacje miejskich drukar cenzurowali gimnazjal-ni profesorowie, zobligowani do tego rozporzdzeniem magistratu18. Wspo-mnie rwnie naley o edyktach, zarzdzeniach i ordynacjach antyzbytko-wych, ktrymi Rada staraa si reglamentowa mieszczask obyczajowo

D.[icat] D.[edicat] AUCTOR. Zob. J. C. Gottsched: Lob= und Gedchtnirede auf den Vater der deutschen Dichtkunst, Martin Opitzen von Boberfeld, Nachdem selbiger vor hundert Jahren in Danzig Todes verblichen, zur Erneurung Seines Andenkens im Jahre 1739 den 20 August auf der philosophischen Catheder zu Leipzig gehalten von, Leipzig 1739. PL GD, sygn. De 1927 8. Zob. take: H. Brandes: Johann Christoph & Luise Adelgunde Victorie Gottsched und der deutsch-franzsische Aufklrungsdiskurs, w: J. Stben (Hrsg.): Ostpreuen Westpreuen Dan-zig. Eine historische Literaturlandschaft, Mnchen 2007, s. 237.

14 A. Grzekowiak-Krwawicz: Gdask owiecony, op. cit., s. 32.15 J. Dygdaa: Politycy gdascy doby owiecenia. Szkic do portretu zbiorowego, w: S. Salmono-

wicz (red.): Mieszczastwo gdaskie, Gdask 1997, s. 144-145; E. Cielak: Konflikty polityczne i spoeczne w Gdasku w poowie XVIII wieku, Wrocaw / Warszawa / Krakw / Gdask 1972, s. 20-36.

16 Szerzej na temat organw wadzy w nadmotawskim grodzie pisz w podroz-dziale 2.1.1. niniejszej pracy.

17 Z. Nowak: Bibliotheca Senatus Gedanensis 1596-1817, w: GGA, t. I, Szkice z dziejw, s. 113.18 A. Grzekowiak-Krwawicz: Gdask owiecony, op. cit., s. 32.

14 Wprowadzenie

i w celu poprawy spoeczestwa kreowa pozytywne postawy konsumpcyjne, z reguy pobaliwie traktujc wasne rodowisko.

Spord instytucji uczestniczcych w formowaniu kultury literackiej nadmotawskiego grodu szczegln rol odgrywaa szkoa, przede wszyst-kim Gimnazjum Akademickie, cho w osiemnastym wieku okres wietno-ci miao ono ju za sob. Uczszczaa do niego obok mieszczan z Prus Krlewskich rwnie szlachta protestancka z terenw Rzeczypospolitej, jednake w coraz mniejszym stopniu. Pozostao ono nadal orodkiem wy-boru literackiego, ktry ustala kanon obowizkowych tekstw i wprowa-dza uczniw w krg okrelonych twrcw, ksztaci przyszych autorw oraz wychowywa odbiorcw literatury zwizanych tak z Gdaskiem, jak i innymi orodkami. Dziaajcy przy Gimnazjum profesorowie poezji i wymowy (eloquentiae et poeseos) mieli z pewnoci najwikszy wpyw na ksztatowanie pogldw literackich swoich uczniw. W interesujcym nas okresie wspomnian katedr obejmowali kolejno: Christoph Behr (w la-tach 1688-1704) nastpca Johanna Petera Titza (Titiusa) i kontynuator jego dziaalnoci dydaktycznej19, Johann Sartorius (w latach 1704-1729), Gottfried Lengnich (w latach 1729-1749), Gottlieb Wernsdorff (w latach 1749-1774), Carl Benedict Cosack (w latach 1774-1797) oraz Carl Morgen-stern (w latach 1798-1802)20. Wszyscy wymienieni profesorowie zachca-li gimnazjalistw do studiowania i komentowania dzie gwnie anty-cznych poetw, filozofw, historykw i twrcw pism politycznych. Jak podaje Edmund Kotarski, najczciej wybierano dziea Horacego, Cezara, Owidiusza, Terencjusza, Wergiliusza i one funkcjonoway w programach nauczania Gimnazjum nieustannie; pozostali autorzy pojawiali si zdecy-dowanie rzadziej. To wanie kontakt z pismami staroytnych mistrzw utrwala w gdaskim rodowisku profesorsko-uczniowskim owiecenio-we przewiadczenie o szczeglnej misji literatury oraz jej funkcjach mo-ralnych i poznawczych21.

W ramach zaj gimnazjalici poznawali od strony praktycznej budo-w utworw literackich, przyswajali sobie rnorodne formy wypowiedzi (eucharistica, gratulatoria, salutatoria, consolatoria, valedictoria), studiowali wni-kliwie Ars poetica Horacego, jak rwnie nowe zaoenia poetyki klasycy-stycznej na podstawie m.in. LArt potique Nicolasa Boileau-Despraux oraz Gottscheda, gwnie Grundri zu einer vernunfftmigen Redekunst, a take jego Versuch einer critischen Dichtkunst22. Ta szeroka edukacja w zakresie retoryki

19 Z. Nowak: Midzy barokiem a owieceniem, w: HG, t. III/1, 1655-1793, Gdask 1993, s. 283-284.

20 T. Hirsch: Geschichte des academischen Gymnasiums in Danzig, in ihren Hauptzgen dar-gestellt, Danzig 1837, s. 63.

21 E. Kotarski: Gdaska poezja okolicznociowa XVIII wieku, Gdask 1997, s. 10, 12.22 M. Szyrocki: Dzieje literatury niemieckiej, t. 1, Warszawa 1969, s. 209-210; J. Jarzcka:

ycie umysowe w Rzeczypospolitej, op. cit., s. 76-78; Z. Nowak: Owiecenie w Gdasku,


i poetyki miaa na celu umoliwienie absolwentom penej swobody wy-powiadania si na rne tematy, zarwno publiczne, jak i zawodowe, oraz zdobycie praktyki w pisaniu pism urzdowych, listw prywatnych i in-nych, w tym rwnie literackich, tekstw23. Owo permanentne obcowanie z twrczoci autorw staroytnych, jak i pniejszych, odwoujcych si do antycznej teorii i praktyki literackiej sprawiao, i osiemnastowiecz-na gdaska sztuka sowa, w kadym razie ta reprezentujca nurt oficjalny adresowana gwnie do elity intelektualnej miasta, inspirowana bya po czci barokow, przede wszystkim jednak klasycystyczn konwencj. Bez wzgldu na to, do ktrego dziau pimiennictwa owe dziea literackie nale-ay, stanowiy one jedno, gdy ywy w gdaskim rodowisku scjentyzm zaciera granic midzy nauk a twrczoci literack. W nich wszystkich pojawiaj si lady myli filozoficznej i politycznej, szczeglnie za wzo-rw literackich i toposw charakterystycznych dla antyku24.

Jednym z ciekawszych wydarze wpywajcych na lokaln kultur so-wa pisanego tego czasu byo zaoenie przez gimnazjalistw dwch gda-skich towarzystw literackich, propagujcych najnowsze prdy literackie epoki. Pierwsze z nich, Deutsche Gesellschaft der Wissenschaften zu Dan-zig, wzorowao si na towarzystwie lipskim Gottscheda i miao charakter po czci literacki, po czci naukowy. Dziaao w okresie nauki w Gimna-zjum jego zaoycieli (1752-1758), do ktrych naleeli: Carl Friedrich von Schmeling, Johann Michael Wulf oraz Joachim Wilhelm Weickhmann, i skupiao kilkunastu czonkw. Na zebraniach rozwaali oni kwestie moralno-filozoficzne, przede wszystkim jednak jzykowo-literackie, gdy gwnym celem towarzystwa byo doskonalenie jzyka niemieckiego, stylu oraz formy wypowiedzi. Ich zainteresowania obejmoway rwnie twrczo klasykw aciskich i francuskich, tumaczon przez nich na niemiecki, a take nowsz literatur francusk. Za swoich mistrzw uwaali Christiana Wolffa, Johanna Christopha Gottscheda i Christia-na Frchtegotta Gellerta25. Drugie towarzystwo Deutsche Gesellschaft zur Befrderung des guten Geschmacks (znane rwnie jako Vereinigte Gesellschaft zur bung der schnen Wissenschaften in Danzig oraz Aes-thetische Gesellschaft zu Danzig) zostao zaoone w roku 1755 przez Philippa Ernsta Rauffseysena, Johanna Adama Tritta oraz Benjamina Be-nedikta Henrichsdorffa i dziaao okoo czterech lat. Owo liczce do szes-

w: HG, t. III/1, 1655-1793, Gdask 1993, s. 689-690; E. Kotarski: Gdaska poezja okolicz-nociowa XVIII wieku, op. cit., s. 11.

23 L. Mokrzecki: Wok staropolskiej nauki i owiaty. Gdask Prusy Krlewskie Rzeczpo-spolita, Gdask 2001, s. 327.

24 E. Kotarski: Zaplecze instytucjonalne kultury literackiej, w: S. Salmonowicz (red.): Mieszczastwo gdaskie, Gdask 1997, s. 240.

25 A. Grzekowiak-Krwawicz: Gdask owiecony, op. cit., s. 116, 118; E. Kotarski: Gdaska poezja okolicznociowa XVIII wieku, op. cit., s. 43.

16 Wprowadzenie

nastu czonkw grono, pragnce ksztatowa upodobania literackie gda-szczan, dyskutowao na temat regu pisania, mwienia oraz rozrniania dobrego i zego smaku, omawiao konkretne utwory literackie i prezen-towao wasne. Czonkowie zajmowali si rwnie translatoryk, krytyk literack, teatraln i byli chyba pierwszymi, ktrzy w Gdasku odeszli od estetyki Gottscheda, zwracajc si chtnie ku patetycznej i penej wznio-sych uczu twrczoci Friedricha Gottlieba Klopstocka26.

Instytucj istotn z punktu widzenia caego miasta, ktra w sposb zorganizowany wspieraa odbir tekstu literackiego, by przede wszyst-kim teatr. Przedstawienia odbyway si podobnie jak w wieku ubiegym w przestrzeni sakralnej (niewykraczajce poza mury kocioa spektakle o charakterze kameralnym, odwoujce si do wydarze roku liturgicz-nego), edukacyjnej (szkoy parafialne, gwnie jednak Gimnazjum Aka-demickie i Collegium Societatis Iesu) i ludycznej (kamienice i schroniska, druga Szkoa Fechtunku)27. W przypadku przestrzeni edukacyjnej istot-n rol odgrywao wielkie audytorium gimnazjalne (Auditorium Athenaei Maximum), gdzie do regularnie, zwaszcza do poowy XVIII w., wysta-wiano tragedie i dramy oraz organizowano wikszo oficjalnych uro-czystoci, w tym miejskich. Za opraw muzyczn owych uroczystoci odpowiedzialni byli miejscy kapelmistrzowie. W Gimnazjum oraz Ko-legium Jezuickim regularnie miay miejsce wystpy klas wyszych, pod-czas ktrych modzie udzielaa si w dysputach i popisach oratorskich, a take przedstawieniach panegirycznych z deklamacjami i muzyk, dedykowanych przede wszystkim dobrodziejom szkoy28. W przypadku przestrzeni ludycznej szczeglna rola przypada drugiej Szkole Fechtun-ku (Fechtschule), ktrej budow na terenie pozyskanym w wyniku zasypania fosy biegncej wzdu ul. Podwale Przedmiejskie ukoczono w latach trzydziestych siedemnastego stulecia pod kierunkiem i wedug projektu Jacoba van den Blocke29.

Gdask doby XVIII wieku by terenem wizyt trup teatralnych, gwnie niemieckich. Podjte w 1730 r. prby zorganizowania staego teatru oraz

26 A. Grzekowiak-Krwawicz: Gdask owiecony, op. cit., s. 118, 120.27 E. Kotarski: Gdaska poezja okolicznociowa XVIII wieku, op. cit., s. 13.28 T. Witczak: Teatr i dramat staropolski w Gdasku (Przegld historycznomateriaowy),

Gdask 1959, s. 124-139; E. Rabowicz: Gdaski teatr jezuicki wobec owiecenia, w: Gda-skie Zeszyty Humanistyczne, 1961, nr 1-2, s. 115-134; E. Kotarski: Zaplecze instytucjonal-ne kultury literackiej, op. cit., s. 241.

29 J. M. Michalak: Nowe spojrzenie na teatr elbietaski w Gdasku i jego budowniczego, w: Gdaski Rocznik Kulturalny, t. 19, 2000, s. 120. Por. O. Rub: Die dramatische Kunst in Danzig von 1615 bis 1893, Danzig 1894, s. 6-54; J. Bolte: Das Danziger Theater im 16. und 17. Jahrhundert, Hamburg / Leipzig 1895, s. 162-163; B. Pompecki: Literaturgeschichte der Provinz Westpreuen. Ein Stck Heimatkultur, Danzig 1915, s. 95-102; H. Motekat: Ostpreui-sche Literaturgeschichte mit Danzig und Westpreuen, Mnchen 1977, s. 125-130; E. Kotarski: Gdaska poezja okolicznociowa XVIII wieku, op. cit., s. 15.


przeznaczenie przez magistrat blisko 1000 florenw na adaptacj wysuonej ju Szkoy Fechtunku do potrzeb teatralnych nie przyniosy zrazu zamie-rzonego efektu w postaci trwalszych imprez. Wojna o sukcesj polsk, ktrej najbardziej dramatyczna cz rozegraa si wanie w grodzie nad Motaw, odcisna swoje pitno na sytuacji gdaskiej Melpomeny i Talii. Wadze mia-sta przez kilka lat (poza rokiem 1735) nie cieszyy si z wpyww za wynajem teatru. Sytuacja zmienia si dopiero w roku 1741. W licie adresowanym do Gottscheda z 26 sierpnia tego roku gdaszczanin Johann Adam Kulmus wspomina o nowej scenie (gruntownie wyremontowanym budynku z 1730 r. zwanym Comdienhaus lub Comdienbude) oraz nowym repertu-arze (opartym na wzorach francuskiego klasycyzmu, propagowanym przez Gottscheda). Nowa moda na dramat klasycystyczny nie od razu zmienia (wynikajcy rwnie z przyzwyczajenia) zastany gust; pojawienie si owe-go dramatu stao pod znakiem pierwszych niedoskonaych prb. W licie wspomniano rwnie porednio o nowym typie teatru impresaryjnym30. Z czasem nowy repertuar coraz czciej dochodzi do gosu na afiszach tea-tralnych. Na scenie pojawiay si Der sterbende Cato Gottscheda, Le Cid Pierrea Corneillea, Essex Thomasa Corneillea, Iphignie Jeana Baptiste Racinea. Szcze-gln popularnoci cieszyy si dziea Woltera. W 1753 r. w Domu Cechu Su-kiennikw przedstawiono gdaszczanom pierwsze woskie opery komiczne, w tym Il serva padrona Giovanniego Battisty Pergolesiego31.

Drug poow stulecia cechowaa ju wyrana stabilizacja ycia sce-nicznego. Trupy aktorskie zaczy wystpowa przez cae sezony, w czasie ktrych przedstawiay kilkadziesit, a pod koniec wieku nawet ponad sto spektakli, i tak niemal co roku. Czste obcowanie ze sztuk wyrabiao po-czucie smaku i ksztatowao opinie o teatrze, czemu daway wyraz powstaj-ce w Gdasku krytyki, recenzje i polemiki. Trzy zespoy odwiedzajce w tym okresie Gdask zapewniy sobie trwae miejsce w dziejach osiemnastowiecz-nego teatru niemieckiego. Rzecz si tyczy zespou aktorskiego kierowane-go przez Conrada Ernsta Ackermanna (wystpowa tu w latach 1755-1756), Franza Schucha starszego i jego spadkobiercw (od 1757 r. do pocztku XIX w.) oraz Carla Theophila Dbbelina (w latach 1768-1769)32. Przez dwa sezony (1755 i 1756), czyli w okresie wytonej dziaalnoci Ackermanna, przed gdaszczanami prezentowao si okoo dwudziestu aktorw, ktrzy

30 P. Kkol: Teatr gdaski w XVIII wieku, w: Pomerania, nr 4, 2006, s. 41-42.31 Ibidem, s. 42; J. M. Michalak: Italienische Operngesellschaften auf den Bhnen zu Danzig

im 18. Jahrhundert, w: H. Mns (Hrsg.): Musik und Migration in Ostmitteleuropa (= Schriften des Bundesinstituts fr Kultur und Geschichte der Deutschen im stlichen Europa, Bd. 23), Mnchen 2005, s. 106-107.

32 P. Kkol: Co berliczycy wiedzieli o gdaskim teatrze 2. poowy XVIII wieku?, w: E. Ba-rylewska-Szymaska / E. Kizik / W. Szymaski (red.): Gdaszczanin w Berlinie. Daniel Chodowiecki i kultura 2. poowy XVIII wieku w Europie Pnocnej, Gdask 2002, s. 113; idem: Teatr gdaski w XVIII wieku, op. cit., s. 40-42.

18 Wprowadzenie

wystawiali sztuki nalece wwczas do czowki europejskiego dorobku dramatycznego. Z najczciej grywanych na scenie autorw francuskich prym wid Molier, cho nie brakowao rwnie twrczoci klasycystycz-nej Pierrea Corneillea i Racinea. Ackermann wprowadza na scen rw-nie dramaty mieszczaskie Anglikw: Edwarda Moorea i Georgea Lillo. Z niemieckich dramaturgw wystawiano dziea Johanna Christiana Krge-ra, Christiana Frchtegotta Gellerta, Johanna Eliasa Schlegla i Gottholda Ephraima Lessinga. Wieczr teatralny obejmowa zazwyczaj dwa lub trzy utwory, czsto podsumowywano go pantomimicznym baletem, ktry wraz z komicznymi bohaterami stanowi najwyraniej ukon w stron widzw o mniej wyszukanym smaku33.

Od 1757 r. uwag nadmotawskich widzw zaprzta zesp Franza Schucha starszego, ktry prezentowa spektakle obejmujce burleski i sztu-ki regularne. Jego spadkobierczyni, Karoline, mimo stara u wadz miasta, od 1772 r. zmuszona bya organizowa przedstawienia w specjalnej budzie stojcej na terenie podmiejskiej osady Siedlec, zajtych po pierwszym za-borze Polski przez wojska pruskie. 5 sierpnia 1779 r. wystawia ona sztuk Die Hollender, oder was vermag ein vernnftiges Frauen-Zimmer nicht w nowo wy-budowanym budynku teatralnym na Placu Targw Dominikaskich (Do-miniksplan). Na afiszach okrelano go mianem neu erbautes Comdien-haus lub das schon bekannte Schauspielhaus34. Odstp czasowy, ktry dzieli gdaskie spektakle poszczeglnych sztuk od ich europejskich pra-premier, nie by wielki. Repertuar, aktualny i wwczas najmodniejszy, od-zwierciedlay przedstawienia ksztatowane w latach 1779-1800, obejmujce niczym skadanki dwa, trzy, a czasem cztery utwory rnego typu: sow-nego (dramy, tragedie, komedie), sowno-muzycznego (opery, operetki, po-jedyncze arie)35, muzycznego (koncerty instrumentalne) czy baletowego36. Wiek XVIII przynis miastu kolejny obiekt, tym razem z prawdziwego zdarzenia. Nowy budynek teatralny w stylu klasycystycznym zosta otwarty przy Targu Wglowym ju w 1801 r.

Z innych autorw, ktrych dziea rwnie pojawiay si na gda-skiej scenie teatralnej, wymieni naley: Williama Szekspira, Jeana de La Fontainea, Pierrea Beaumarchaisgo, Carla Goldoniego, Friedricha Schillera, Augusta Wilhelma Ifflanda i Augusta von Kotzebuego37. Rw-

33 P. Kkol: Teatr gdaski w XVIII wieku, op. cit., s. 43.34 J. M. Michalak: Afisze teatralne a ycie muzyczne Gdaska w latach 1779-1801, w: L. Bie-

lawski / J. K. Dadak-Kozicka (red.): rda muzyczne. Krytyka, analiza, interpretacja, Warsza-wa 1999, s. 74.

35 List tytuw muzycznych dzie scenicznych wystawianych w Gdasku w latach 1779-1801 na podstawie zachowanych afiszw sporzdzi J. M. Michalak, zob. idem: Afisze teatralne a ycie muzyczne Gdaska, op. cit., s. 88-90.

36 P. Kkol: Co berliczycy wiedzieli o gdaskim teatrze, op. cit., s. 115.37 E. Kotarski: Zaplecze instytucjonalne kultury literackiej, op. cit., s. 242-243.


nie miejscowi twrcy byli autorami sztuk wystawianych na deskach gdaskiego teatru. Nalea do nich choby Johann Daniel Glummert (1734-1788), wyksztacony muzycznie kancelista i notariusz miejski, autor m.in. wierszy okolicznociowych, sielanek, kantat, singspieli oraz opub-likowanej i wystawionej w miecie komedii. By on take organizatorem koncertw dla mionikw muzyki38.

Pocztki publicznej dziaalnoci koncertowej w Gdasku przypadaj na lata czterdzieste XVIII w. i wiza je naley z osobami Johanna Jere-miasa du Graina, muzyka przybyego do Gdaska w 1739 r. i czynnego jako organista przy kociele w. Elbiety39, a take Johanna Daniela Puck-litza, od 1731 r. wymienianego na licie muzykw kocioa Mariackiego40. Koncerty organizowane byy cotygodniowo, o czym informowaa szcze-glnie w drugiej poowie stulecia lokalna prasa41. Dziaalno owa po-dejmowana bya rwnie przez innych animatorw ycia muzycznego (kupcw, profesorw Gimnazjum czy zawodowych muzykw), wrd nich Daniela Gralatha czy Johanna Carla Turgego, organisty przy kocie-le w. Jana. Wykonawcami byli zarwno lokalni profesjonalici muzycy miejscy i cechowi, jak i znani wirtuozi z zagranicy; nie brakowao rwnie amatorw, w tym cudownych dzieci42. Koncerty urzdzano najczciej w zamknitych przestrzeniach gdaskich kamienic i ogrodw: w dniu 23 lutego 1740 r. du Grain przedstawi swoje najnowsze dzieo, oratorium Der Winter, w domu przy ul. Trzecia Grobla, za kilka tygodni pniej zorganizowa koncert w hotelu Dom Angielski przy ul. Chlebnickiej. Sala ta gocia koncertujcych muzykw a po pierwsze dziesiciolecia XIX w.43. Wspomniany du Grain w 1743 r. po raz pierwszy zaprasza na

38 B. Pompecki: Literaturgeschichte der Provinz Westpreuen, op. cit., s. 98; H. Rausch-ning: Geschichte der Musik und Musikpflege in Danzig. Von den Anfngen bis zur Auflsung der Kirchenkapellen (= Quellen und Darstellungen zur Geschichte Westpreuens, Bd. 15), Danzig 1931, s. 380; E. Kotarski: Gdaska poezja okolicznociowa XVIII wieku, op. cit., s. 16; J. M. Michalak: Od Frstera do Frhlinga. Przyczynki do dziejw ycia muzycznego i teatralnego dawnego Gdaska (= Kultura Muzyczna Pnocnych Ziem Polski, nr 12), Gdask 2009, s. 134-135.

39 J. M. Michalak: Johann Jeremias du Grain und seine Familie, w: D. Popinigis (Hrsg.): Musica Baltica. Danzig und die Musikkultur Europas. Gdask and European Musical Culture, Gdask 2000, s. 248; J. M. Michalak: Od Frstera do Frhlinga, op. cit., s. 59, 62.

40 H. Rauschning: Geschichte der Musik, op. cit., s. 349; B. Dugoska: Johann Daniel Pucklitz i jego utwory, w: L. Bielawski / J. K. Dadak-Kozicka (red.): rda muzyczne. Kryty-ka, analiza, interpretacja, Warszawa 1999, s. 146.

41 Treci prasowych ogosze dotyczcych organizowanych przez du Graina kon-certw przytacza J. M. Michalak, zob. idem: Johann Jeremias du Grain, op. cit., s. 255--256; idem: Od Frstera do Frhlinga, op. cit., s. 74-76.

42 R. Szyszko: Kultura muzyczna Gdaska drugiej poowy XVIII wieku w wietle gdaskich zbiorw, w: RG, t. 47, 1987, z. 1, s. 174.

43 J. M. Michalak: To przy tej uliczce, to przy tamtej Peregrynacje Polihymnii po Gdasku w czasach Daniela Chodowieckiego w: E. Barylewska-Szymaska / E. Kizik / W. Szyma-

20 Wprowadzenie

koncerty do domu cechu bednarzy przy ul. Garncarskiej, w tym samym roku Johann Carl Braunitz, muzyk kapeli Rady Miejskiej, naby dom na rogu ulic Czwarta Grobla 13 i Tobiasza 1, gdzie w grudniu 1745 r. po raz pierwszy muzykowano publicznie. Do czterech sal, w ktrych w latach czterdziestych raczono melomanw muzyk, doczyy dwie kolejne: 29 listopada 1757 r. J. D. Pucklitz zorganizowa w swoim mieszkaniu przy ul. Myskiej pierwszy z kilku koncertw, za od lutego 1758 r. goci Poli-hymni w swoich progach waciciel jednej z najokazalszych prywatnych kamienic nad Motaw Johann Peter Lambert Bohon. Tu organizowa koncerty wspomniany ju J. D. Glummert. Dnia 12 listopada 1770 r. po raz pierwszy popyny dwiki muzyki z winiarni Petera Klotha przy ul. Dugiej 57; jej kolejnym wacicielem by Johann Benck, ktry kultywowa muzyczne tradycje lokalu. 26 sierpnia 1771 r. koncertowa tu 21-letni Ci-priano Cormier rodem z Wenecji, skrzypek kapeli ksicia Aleksandra Mi-chaa Sapiehy44. W 1775 r. gdaszczanie mogli cieszy si dwikami mu-zyki w domu Richarda Danielsa opodal bramy w. Ducha, latem 1781 r. w paacu hrabiego Rogaliskiego na Nowych Ogrodach, rok pniej w za-jedzie przy ul. Podwale Przedmiejskie, a na pocztku 1786 r. za w domu przy Dugim Targu 41, zwanym pniej Zot Kamienic. W 1790 r. po raz pierwszy uraczono melomanw koncertem w hotelu przy ul. Podwale Przedmiejskie 18, a w roku 1798 rozpoczto wieloletni dziaalno kon-certow w hotelu Pod Biaym Lwem przy ul. Kadki. Prezentacje kunsztu i twrczoci muzycznej odbyway si rwnie w gdaskich wityniach: w sierpniu 1788 r. w kocioach: w. Piotra i Pawa, w. Jana, w. Mikoaja oraz Panny Marii koncertowa Georg Joseph Vogler, organista, kompozy-tor i teoretyk muzyki, wspczesnym znany jako Abb Vogler45.

W interesujcym nas okresie nadal utrzymywao si znaczne oywie-nie wielostronnych kontaktw muzycznych Gdaska z zagranic. Przeja-wiay si one w wymianie kompozytorw, kapelmistrzw oraz muzykw, ktrzy przybywajc do nadmotawskiego grodu propagowali i preferowa-li oprcz swoich kompozycji okrelony repertuar. Kontakty nawizy-wali studiujcy w rnych orodkach europejskich muzycy-stypendyci, take muzycy udajcy si na zagraniczne tourne artystyczne finansowane przez Rad Miejsk. Doda naley, i na szlaku wiodcym muzykw do rnych stolic europejskich peni Gdask (szczeglnie w drugiej poowie stulecia) funkcj miasta wzowego. Utrzymywa on oywione kontakty zarwno z duymi orodkami muzycznymi (Berlin, Drezno, Wrocaw,

ski (red.): Gdaszczanin w Berlinie, op.cit., s. 101-102.44 Ibidem, s. 103-105.45 Ibidem, s. 105-107. Por. H. Rauschning: Geschichte der Musik, op. cit., s. 380,

397-399; R. Szyszko: Kultura muzyczna Gdaska, op. cit., s. 175; K. Neschke: Johann Balthasar Christian Freislich (1687-1764): Leben, Schaffen und Werkberlieferung, Oschersleben 2000, s. 70-72.


Lipsk, Warszawa, Hamburg), jak i mniejszymi, reprezentujcymi jednak wysoki poziom kultury muzycznej (Krlewiec, Gota, Szczecin, Erfurt, Lubeka, Zwickau, Magdeburg, Elblg)46. Szczegln popularnoci cie-szyy si nad Motaw dziea kompozytorw szkoy berliskiej: Carla Heinricha Grauna, Georga Antona Bendy, Carla Philippa Emanuela Bacha, take kompozytorw lskich: Johanna Georga Hoffmanna, Mar-tina Wirbacha, Johanna Theodora Roemhildta. Rwnie popularni byli twrcy drezdescy: Gottfried August Homilius, Christian Gotthilf Tag, Christian Ehregott Weinling. Nierzadko wykonywano utwory Georga Philippa Telemanna, Georga Friedricha Hndla i Wolfganga Amadeusa Mozarta47. Prezentowany repertuar obejmowa utwory koncertowe, kan-taty, oratoria, pasje, dramaty religijne (rzadziej singspiele czy spektakle operowe), rwnie muzyk symfoniczn, kameraln i solow. Znaczna cz wykonywanych kompozycji miaa charakter religijny, co wynikao z upodoba estetycznych dominujcej w Gdasku spoecznoci prote-stanckiej. Doda naley, i surowi pod wzgldem moralnym pastorzy nie sprzyjali rozrywkowym formom operowym i teatralnym. Podobny dobr form muzycznych i treci mona zauway take w innych orodkach b-dcych pod wyranym wpywem protestantyzmu48.

Do krgu animatorw ycia muzycznego w miecie zaliczali si rw-nie organici, kantorzy czy dyrektorzy muzyczni (Musikdirektoren) przy gdaskich kocioach, w tym kapelmistrz kocioa Panny Marii naj-bardziej eksponowane stanowisko muzyczne Gdaska. Ten ostatni, poza opraw muzyczn naboestw i komponowaniem utworw religijnych dla gwnego kocioa nad Motaw, kierowa kapel Rady Miejskiej. Ka-pela ta uwietniaa wydarzenia z ycia Rady i Gimnazjum. Bazujcy na czonkach kapeli kocioa Mariackiego zesp liczy 12 instrumentalistw oraz 4 piewakw, jednak podczas szczeglnych uroczystoci jego skad powikszano do dwudziestu osb49. Wysoki poziom kapeli (szczeglnie w pierwszej poowie stulecia) powodowa, e o wspomniane stanowisko ubiegali si rwnie znakomici muzycy obcy50. Funkcj kapelmistrza

46 R. Szyszko: Kultura muzyczna Gdaska, op. cit., s. 172.47 L. Mokrzecki: Kontakty artystyczne i naukowe Gdaska z zagranic w XVI-XVIII wieku,

w: J. Krassowski (red.): Muzyka w Gdasku wczoraj i dzi II, Gdask 1992, s. 10; R. Szysz-ko: Kultura muzyczna Gdaska, op. cit., s. 172.

48 R. Szyszko: Kultura muzyczna Gdaska, op. cit., s. 171. Wspomnie tu warto o wpywie gdaskiego Ministerstwa Duchownego na decyzj Rady Miasta, zgodnie z ktr do nowo wydanego kancjonau gdaskiego (1764) wczono jedynie dwie pieni Christiana Frchtegotta Gellerta. Uzasadniono j faktem, i wspomniany poeta by rwnie Komdien=Dichter, zob. G. Lschin: Geschichte Danzigs von der ltesten bis zur neuesten Zeit, Zweiter Theil, Danzig 1828, s. 287.

49 L. Mokrzecki: Kontakty artystyczne i naukowe Gdaska, op. cit., s. 9.50 O gotowoci podjcia obowizkw kapelmistrza przy gdaskim kociele Ma-

riackim wspomina J. S. Bach w jednym z listw do swojego przyjaciela Georga

22 Wprowadzenie

w interesujcym nas okresie penili kolejno pochodzcy z Turyngii kom-pozytorzy: Maximilian Dietrich Theodor Freislich (w latach 1699-1731), Johann Balthasar Christian Freislich (w latach 1731-1764), Friedrich Chris-tian Mohrheim (w latach 1764-1780), Georg Simon Lhlein (od marca do grudnia 1781 r.). Ostatnim kapelmistrzem kocioa Mariackiego by gdaszczanin Benjamin Gotthold Siewert (w latach 1782-1811)51. Warto doda, i podobne kapele dziaay rwnie przy pozostaych dwch gw-nych gdaskich kocioach: w. Jana i w. Katarzyny. Pochodzcy z nich oraz kapeli mariackiej muzycy byli zobligowani do wspierania oprawy muzycznej rwnie w kocioach w. Trjcy (tutejszy zesp zosta rozwi-zany w 1750 r.), w. Bartomieja i w. Barbary52.

Kantorzy gdaskich kociow zajmowali si rwnie nauczaniem muzyki w przykocielnych szkoach, kantor kocioa w. Trjcy za w Gimnazjum Akademickim. To ostatnie, zajmujce w gdaskim szkol-nictwie wiodc pozycj, byo podzielone na dwie czci: w dwch klasach wyszych, prima i secunda, zostao ustanowionych siedem katedr, w kadej z trzech niszych naucza jeden nauczyciel. W klasie quarta by nim wa-nie kantor, ktry naucza aciny, rachunkw, religii oraz muzyki. Wspie-rany przez tzw. sukcentorw lub precentorw ksztaci uczniw w zakresie piewu i gry na instrumentach oraz wprowadza zagadnienia teoretyczne; opiekowa si rwnie szkolnymi zespoami wokalnymi i instrumental-nymi. Obok kantora i sukcentorw dziaali tu rwnie tzw. rekordanci, czyli ubodzy uczniowie najstarszych klas, penicy jednoczenie funkcje wychowawcze w szkolnej bursie. Niejednokrotnie obdarzeni adnymi gosami, zarabiali na ycie piewem na prywatne bd publiczne za-mwienie53. Dziaalno wspomnianych osb bya widoczna i dawaa si odczu w yciu nadmotawskiego grodu choby podczas wystpw wokalnych i wokalno-instrumentalnych, odbywajcych si regularnie

Erdmanna staego agenta rosyjskiego w Gdasku, zob. F. Kessler: Die Musikent-wicklung in Danzig von 16. bis zur Mitte des 18. Jahrhunderts im berblick, w: D. Popinigis (Hrsg.): Musica Baltica. Danzig und die Musikkultur Europas. Gdask and European Musical Culture, Gdask 2000, s. 93.

51 J. M. Michalak: Es ist itzt eyn ander wellt, vnd gehet anders zu. Evangelische Kantoren und Kantorate im Danzig des 18. Jahrhunderts, w: J. Kremer / W. Werbeck (Hrsg.): Das Kan-torat des Ostseeraums im 18. Jahrhundert. Bewahrung, Ausweitung und Auflsung eines kirchenmu-sikalischen Amtes, (= Greifswalder Beitrge zur Musikwissenschaft, Bd. 15), Greifswald / Stuttgart 2007, s. 189; idem: Od Frstera do Frhlinga, op. cit., s. 105. Por. F. Kessler / H. Scheunchen / W. Schwarz: Musikgeschichte Pommerns, Westpreuens, Ostpreuens und der baltischen Lande (= Die Musik der deutschen im Osten Mitteleuropas, Bd. 3), Dlmen 1989, s. 79-81, 83.

52 J. G. Hingelberg: ber Danziger Musik und Musiker, Elbing 1785, s. 39-40. PL GD, sygn. Od 21789 8; J. M. Michalak: Od Frstera do Frhlinga, op. cit., s. 88, 90.

53 L. Mokrzecki: Wok staropolskiej nauki i owiaty, op. cit., s. 350-351; J. M. Micha-lak: Od Frstera do Frhlinga, op. cit., s. 92.


z okazji uroczystoci szkolnych czy miejskich. Uczestniczce w nich zespoy wystpoway rwnie w koncertach okolicznociowych organi-zowanych przez Rad Miejsk, gray i pieway dla mieszczan, zarw-no w miejscach publicznych, jak i w domach prywatnych, udzielay si w czasie naboestw i wit kocielnych.

Jak ju wspomniano, muzyka nie bya przedmiotem nauczania w aka-demickich, lecz w modszych klasach Gimnazjum. W zachowanych pla-nach nauczania mona zaobserwowa drobne wahania w liczbie lekcji w tygodniu, opcjonalno nazwy przedmiotu (Exercitia Musica, Musices prae-cepta et exercitia, Musica Poetica cum symphoniacis exercitis) oraz zmienno klas, w ktrych nauczano muzyki. A nauczano jej niezmiennie o staej porze: o godzinie pierwszej po poudniu. W sobot uczniowie przygotowywali piewy do niedzielnego naboestwa w kociele w. Trjcy54. Doda na-ley, e w interesujcym nas stuleciu (wraz ze mierci w 1715 r. wielkiego mionika muzyki rektora Samuela Schelwiga) kadziono coraz mniej-szy nacisk na nauczanie tego przedmiotu; tygodniowa liczba godzin przeznaczonych na nauczanie muzyki w Gimnazjum spada pod koniec wieku z 4 do 2, co z czasem odbio si niekorzystnie na stopniu umuzykal-nienia modziey55. Najprawdopodobniej wpyna na to dominacja od-miennych koncepcji programowych, ktre pojawiy si wraz z rozwojem owieceniowych prdw, zmiana stanowiska wobec potrzeb liturgii, jak rwnie systematycznie pogbiajcy si kryzys lokalnego systemu eduka-cji. Przyczyn mona si take doszukiwa w wydarzeniach politycznych, powodujcych upadek ekonomiczny miast oraz mieszczastwa w Polsce, upadek bezporednio ograniczajcy ilo obchodzonych wit i uroczysto-ci, a wic okazji do muzycznych wystpw56. W zwizku z prowadzonymi rozmowami na temat reformy pograjcego si w upadku systemu szkol-nictwa, Rada zarzdzia w 1765 r. wizytacj szk. W jej trakcie przepytano wszystkich nauczycieli co do obecnego stanu prowadzonych przez nich zaj, w tym rwnie kantorw, ktrych odpowiedzi ujawniy wielki kry-zys. Carl Friedrich Bartoldi, kantor w Gimnazjum i kocioa w. Trjcy, poinformowa m.in.: Obecnie tylko jeden ucze klasy Secunda chodzi na jego lekcje piewu, cho wczeniej wrd studentw mia znanych pie-wakw [], ktrych uczy. Teraz jednak niektrzy rodzice uwaaj, e ich dzieci wskutek piewu uszkodz sobie puca i dlatego powstrzymali ich od

54 D. Popinigis: Gimnazjum Gdaskie i muzyka, w: GGA, t. I, Szkice z dziejw, s. 276.55 L. Mokrzecki: Wok staropolskiej nauki i owiaty, op. cit., s. 354, 358.56 Ibidem, s. 354. W XVIII w. pooenie finansowe Gimnazjum systematycznie

si pogarszao. Przyczyn naley upatrywa szczeglnie w machinacjach finansowych krla pruskiego Friedricha II, ktry podczas wojny siedmioletniej faszowa monet polsk. Skutkowao to spadkiem realnych pac kadry profesorskiej oraz pogarsza-niem si warunkw nauki gimnazjalistw. Zob. E. Kizik: Koszty utrzymania Gimnazjum Akademickiego, w: GGA, t. I, Szkice z dziejw, s. 60.

24 Wprowadzenie

chodzenia na lekcje piewu. Ci, co przychodzili i zaczli si uczy piewu, wkrtce przestawali, gdy zauwayli, e nie s w stanie od razu doprowadzi swego gosu do perfekcji57. Tymczasem uczniowie szkoy przy kociele Panny Marii nie mieli w ogle nauki muzyki. 45-letni kantor Christoph Gottlieb Schultz wyzna, i kapelmistrz poleci mu naucza piewu, jed-nake on tego zaniecha. Jego wypowied dowodzi, i Friedrich Christian Mohrheim uzyska zwolnienie z obowizku udzielania nauki muzyki w przykocielnej szkole. Ow moliwo przewidywa wydany przez Rad w 1655 r. regulamin chru, przy czym kapelmistrz musia znale na to miejsce inn osob i odda jej swoje wynagrodzenie58. Efektem wizytacji bya podjta przez Rad 1 wrzenia 1766 r. decyzja o reformie szkolnictwa. Podniesiono pensj kadego nauczyciela o 50 florenw rocznie, za w za-kresie nauczania muzyki zarzdzono, eby wszyscy kantorzy, a w szkole przy kociele Mariackim kapelmistrz, nie tylko sami sumiennie prowa-dzili lekcje piewu, lecz take zachcali chopcw do piewania59. Pod ko-niec stulecia rozpocza si sukcesywna likwidacja kantoratw, zazwyczaj wraz z odchodzeniem kantorw ze szk: w 1788 r. szkoy przy kocioach w. Barbary i w. Bartomieja zostay przeksztacone w niezalene od ko-cioa szkoy bez nauki aciny oraz muzyki. W roku 1791 podobnemu prze-ksztaceniu ulega szkoa przy kociele w. Katarzyny, nauczano tam jed-nak nadal w ograniczonym zakresie jzyka aciskiego. Dwa lata pniej, po mierci kantora Gottfrieda Hingelberga, zanik kantorat w kociele w. Jana, a organista przej zadania kantora w zakresie muzyki kocielnej. Proces likwidacji zakoczy si 13 stycznia 1811 r., kiedy to zmar ostatni kapelmistrz kocioa Mariackiego, B. G. Siewert60. Powrmy jednake do kwestii ycia literackiego w miecie.

Szczeglnie wane miejsce wrd osiemnastowiecznych instytucji ko-munikacji literackiej w Gdasku, zwaszcza w dobie racjonalizmu i owie-cenia, zajmoway oficyny wydawnicze. Wytwory sztuki drukarskiej staj si rwnie nad Motaw towarem o charakterze niemal masowym, trac urok swojej dawnej tajemniczoci, nawet jeli s wci drogie i nie dla ka-dego dostpne61. W latach dziewidziesitych siedemnastego stulecia Jo-hann Zacharias Stolle zakupi mieszczc si na Przedmieciu drukarni

57 J. M. Michalak: Od Frstera do Frhlinga, op. cit., s. 93.58 Ibidem. Por. K. Neschke: Zur berlieferung musikalischer Werke der Kapellmeister an

St. Marien zu Danzig, w: D. Popinigis (Hrsg.): Musica Baltica. Danzig und die Musikkultur Europas. Gdask and European Musical Culture, Gdask 2000, s. 233. Wicej informacji na temat urzdu kapelmistrza w Gdasku zawiera praca: F. Kessler: Das Danziger Kapell-meisteramt, Lneburg 2000.

59 J. M. Michalak: Od Frstera do Frhlinga, op. cit., s. 95.60 Ibidem, s. 82, 102-103.61 D. Haberland: Der Buchdruck in Danzig in der Frhen Neuzeit. Vom Wanderdrucker bis

zur Massenproduktion, w: J. Stben (Hrsg.): Ostpreuen Westpreuen Danzig. Eine historische Literaturlandschaft, Mnchen 2007, s. 203.


radzieck od spadkobiercw Davida Friedricha Rhetego; otrzyma rw-noczenie od Rady podobnie jak jego poprzednicy przywilej i tytu typografa miejskiego i gimnazjalnego (Reipublicae e Gymnasii Typographus). Po jego mierci w 1720 r. drukarni przej syn Johann Daniel. Uzyska on rwnie tytu urzdowego typografa, ktry towarzyszy mu zaledwie przez trzy lata, gdy mody Stolle zmar w 1723 r. Oficyna ta drukowaa gwnie dziea naukowe, dysertacje gimnazjalne, zarzdzenia miejskie, kalendarze, pisma okolicznociowe, a take liczne publikacje w jzyku polskim, m.in. podrczniki szkolne oraz kancjonay dla ewangelickich kociow pol-skich. Wyrniay si one piknymi miedziorytami i wykazyway cechy typowe dla baroku w fazie rozkwitu62. Po mierci Johanna Daniela oficyn obja wdowa Concordia Benigna, ktra prowadzia j z pomoc dotych-czasowego faktora drukarni Thomasa Johanna Schreibera. Ten ostatni polubi wdow w 1724 r. i przej niniejszym drukarni Rady Miasta, otrzymujc rwnie tytu Senatus et Athenaei Typographus. Zgodnie z polece-niem wadz Schreiber odnowi zasoby typograficzne oficyny: wprowadzi rozmaite pisma i kroje czcionek, wielkie, ozdobne inicjay oraz liczne ele-menty dekoracyjne, ktre wykazuj cechy pnego baroku, a nawet rysy rokoko63. Da si on pozna jako niezwykle podny drukarz, ktry przez blisko pidziesit lat swojej dziaalnoci wytoczy ponad dwiecie pozy-cji, obejmujcych m.in. prawie wszystkie dziea Gottfrieda Lengnicha czy liczne prace innych gdaskich uczonych (co byo zwizane z przypada-jcym na ten czas rozkwitem towarzystw naukowych), dysertacje gimna-zjalne, podrczniki jzyka polskiego, kancjonay, druki okolicznociowe, a take opatrzone piknymi winietami drzeworytowymi czasopisma64. Przez dwa lata po jego mierci (1778) oficyn kierowa modszy syn Schrei-bera, Johann Carl, nastpnie zakupi j gdaski ksigarz Daniel Ludwig Wedel. Otrzyma on od Rady potwierdzenie przywilejw poprzednikw, na co wskazywa adres wydawnictwa (Drukarnia uprzywilejowana Sta-nw Miasta), za po przejciu Gdaska pod panowanie pruskie uzyska dla niej tytu nadwornej oficyny krla pruskiego (Hofbuchdruckerey). Poza publikowaniem drukw wynikajcych z urzdu typografa miejskie-go, kontynuowa rwnie zapocztkowane przez Schreibera wydawa-nie gdaskich czasopism65.

62 A. Kawecka-Gryczowa / K. Korotajowa: Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 4, Pomorze, Wrocaw / Warszawa / Krakw 1962, s. 425-430; M. Pelczarowa: Stolle, Jan Zachariasz; Stolle, Jan Daniel, w: SPKP, s. 858-859.

63 A. Kawecka-Gryczowa / K. Korotajowa: Drukarze dawnej Polski op. cit., s. 405- -413; M. Pelczarowa: Schreiber, Tomasz Jan; Schreiber, Jan Karol, w: SPKP, s. 801-802.

64 M. Pelczarowa: Schreiber, op. cit., s. 801.65 A. Kawecka-Gryczowa / K. Korotajowa: Drukarze dawnej Polski op. cit., s. 441-

-444; M. Roppel: Wedel, Daniel Ludwik, w: SPKP, s. 941.

26 Wprowadzenie

Warto jeszcze powici kilka sw drukarzom, ktrzy w interesuj-cym nas okresie kontynuowali tradycje synnej staromiejskiej officinae Hnefeldianae. Nalea do nich Israel Mller (zm. 1722), znany z toczenia m.in. katalogw aukcyjnych prywatnych bibliotek gdaskich, katolickich utworw religijnych oraz utworw okolicznociowych66. Dwa lata po jego mierci oficyna przesza w rce Ulricha Krossa, nastpnie za w 1732 r. zostaa sprzedana Johannowi Jacobowi Preussowi. Obaj drukarze specja-lizowali si w wydawaniu dzie prawniczych, drukw religijnych (gwnie dla obozu katolickiego), drukw okolicznociowych oraz kalendarzy67. Kolejnym wacicielem oficyny Hnefeldowskiej by Gottfried Hart-mann (zm. ok. 1762). Toczy on druki w jzykach: aciskim, polskim, niemieckim i francuskim, gwnie dla rodowiska katolickiego, zwaszcza polskiego68. Z czasem oficyna znalaza si w rkach Johanna Emanuela Friedricha Mllera starszego (w latach 1770-1781), nastpnie wdowy po nim (1781-1784), ostatecznie za ich syna, Johanna Emanuela Friedricha Mllera modszego (w latach 1784-1806). Zasadniczo zachowaa ona pro-fil wydawniczy swoich poprzednikw i utrzymywaa si pomimo silnej konkurencji ze strony Schreibera dziki dawnej klienteli69.

Prawie zupenie zostaa zarzucona w osiemnastowiecznym Gdasku ga- drukarstwa zajmujca si wydawaniem muzykaliw. Wyjtki obejmuj m.in. kancjona wydany u Simona Reinigera (1706), psaterz opublikowa-ny przez Corneliusa von Bengherna (1713) oraz piewnik przeznaczony dla gminy ewangelicko-reformowanej, wydany przez Schreibera (1744)70. Niemay wpyw na ten stan rzeczy miaa dziaalno siedemnastowiecz-nego ksigarza gdaskiego Georga Frstera, ktry sprowadza wszelkiego rodzaju muzykalia z Antwerpii i zaspokaja popyt na nie poprzez swoje fi-lie ksigarskie, znajdujce si w innych miastach Rzeczypospolitej. Otrzy-ma on bowiem przywilej krlewski zezwalajcy na handel ksikami we wszystkich miastach Korony i Litwy71. Istotny wpyw na wspomnian sy-tuacj mia rwnie charakter wykonywanych wwczas w nadmotawskim grodzie utworw muzycznych. Przewanie byy to kompozycje okazjo-nalne, prezentowane jednorazowo, co stawiao pod wtpliwo sens pub-

66 M. Pelczarowa: Mller, Izrael, w: SPKP, s. 612.67 A. Kawecka-Gryczowa / K. Korotajowa: Drukarze dawnej Polski, op. cit., s. 217,

317-318; M. Pelczarowa: Kross, Ulryk, w: SPKP, s. 472; eadem: Preuss, Jan Jakub, w: SPKP, s. 716.

68 M. Pelczarowa: Hartmann, Gotfryd, w: SPKP, s. 316-317.69 A. Kawecka-Gryczowa / K. Korotajowa: Drukarze dawnej Polski, s. 290-271;

K. Korotajowa: Mller (Mller, Miller) Jan Emanuel Fryderyk starszy, w: SBPN, t. 3, 1997, s. 280; eadem: Mller (Mller, Miller) Jan Emanuel Fryderyk modszy, w: SBPN, t. 3, 1997, s. 280-281.

70 M. Przywecka-Samecka: Dzieje drukarstwa muzycznego w Polsce do koca XVIII wieku, Wrocaw 1993, s. 159.

71 Ibidem, s. 160.


likowania ich drukiem. Wydawanie nut byo procesem czasochonnym i kosztownym w przeciwiestwie do druku niewielkich i nieskompliko-wanych pod wzgldem edytorskim tekstw literackich kompozycji. Owe teksty stanowi czsto jedyn pamitk i dowd uwietnianego muzyk wydarzenia72.

Piszc o osiemnastowiecznym drukarstwie gdaskim, nie mona po-min blisko ze zwizanych instytucji obiegu sowa drukowanego, na ktre w szczeglnoci skaday si liczne w tym czasie ksigarnie73 oraz aukcje ksikowe74. Oferoway one rnorodne publikacje i muzykalia wydawane nie tylko w Gdasku, ale rwnie za granic Rzeczypospolitej, choby w Erfurcie, Berlinie, Bernie, Lipsku, Hamburgu, Eisenach, Halle czy Jenie. Publikoway rwnie katalogi nowoci, ktre nierzadko pocho-dziy z Targw Lipskich75. Do najbardziej wyrniajcych si ksigarzy zaliczy naley Georga Markusa Knocha, Johanna Heinricha Rdigera, Johanna Antona von Waasbergha, Jobsta Hermanna Flrkego, Johanna Christiana Schustera oraz wspominanego ju Wedla76. Aukcje ksikowe, ktrych w interesujcym nas okresie odbyo si w nadmotawskim gro-dzie co najmniej dwiecie, prowadzone byy przez zawodowych licytato-rw i prezentoway ofert antykwaryczn, ktra czsto obejmowaa rw-nie ksiki wydane zaledwie przed kilkoma laty77. Praktycznie przez cae osiemnaste stulecie Gdask by najwikszym orodkiem handlu ksik na ziemiach Rzeczypospolitej, uwzgldniajc za powizania handlowe miejscowych ksigarzy oraz ofert wydawnicz mona miao powiedzie, i by on orodkiem na skal europejsk78.

Niektrzy waciciele ksigar prowadzili rwnie biblioteki; stanowi-y one kolejn instytucj obiegu sowa drukowanego w Gdasku. W 1789 r. Heinrich Karl Brckner, przy znajdujcej si na ul. Dugiej ksigarni, otworzy bibliotek, ktra czya w sobie funkcje wypoyczalni i czy-telni. Sze lat pniej bibliotek uruchomi rwnie inny gdaski ksi-garz Ferdinand Troschel79. Nie mona przy tej okazji nie wspomnie o gwnej i najwikszej ksinicy miejskiej, jak bya Bibliotheca Senatus Gedanensis. Jej olbrzymi ksigozbir, zajmujcy pi sal Gimnazjum Aka-demickiego, liczy pod koniec XVIII w. okoo 26 tysicy tomw i stale

72 R. Szyszko: Kultura muzyczna Gdaska, op. cit., s. 173.73 Zob. Z. Nowak: Dzieje ksigarstwa w dawnym Gdasku, w: Ksigarstwo Gdaskie daw-

niej i dzi, Gdask 1980, s. 17-20.74 Zob. P. Szafran: Gdascy organizatorzy aukcji ksikowych w XVII i XVIII w. oraz

przepisy normujce przebieg aukcji, w: LG, t. 4-5, 1970-1971, s. 119-129.75 E. Kotarski: Gdaska poezja okolicznociowa XVIII wieku, op. cit., s. 23.76 Z. Nowak: Owiecenie w Gdasku, op. cit., s. 708-709.77 I. Imaska: Obieg ksiki w Prusach Krlewskich w XVIII wieku, Toru 1993, s. 106.78 A. Grzekowiak-Krwawicz: Gdask owiecony, op. cit., s. 76.79 E. Kotarski: Zaplecze instytucjonalne kultury literackiej, op. cit., s. 248.

28 Wprowadzenie

rozrasta si w zwizku z nowymi zakupami i darami, gwnie ze strony uczonych, pisarzy, duchownych, lekarzy, burmistrzw, rajcw, rwnie bibliotekarzy. Krajobraz ksinic miejskich uzupeniay jeszcze biblioteki Zappio-Johannitana (ok. 2000 woluminw w roku 1778) oraz Towarzy-stwa Przyrodniczego (ok. 1000 tytuw). Ta ostatnia miecia si w Zielo-nej Bramie i jako pierwsza w miecie moga poszczyci si owieceniow genez80. Wrd prywatnych bibliotek warto wymieni ksigozbir Carla Benedicta Cosacka (1746-1797), obejmujcy liczne prace z zakresu teologii i kultury antycznej. Z jego stanowiskiem jako gimnazjalnego profesora wymowy wiza naley zbir dzie dotyczcych historii literatury oraz te-orii estetyczno-literackich, poczwszy od rozwaa Johanna Christopha Gottscheda i Georga Friedricha Meiera, na najnowszych pracach z tej dziedziny skoczywszy. Biblioteka owa zdominowana bya przez litera-tur niemieckojzyczn, zawieraa komplet dzie Gottscheda, Gottholda Ephraima Lessinga, rwnie utwory Friedricha Schlegla, Albrechta von Hallera, Christopha Martina Wielanda, Heinricha von Kleista, Friedricha Gottlieba Klopstocka, Salomona Gessnera i Christiana Frchtegotta Gel-lerta. Z dzie spoza niemieckiego krgu jzykowego odnajdziemy poezj angielsk (Alexander Pope, Edward Young, James Thomson) i skromnie reprezentowan literatur francusk, gwnie klasykw, cho rwnie po-jedyncze prace Woltera, Monteskiusza, Denisa Diderota i Jeana Jacquesa Rousseau (bez owieceniowych dzie filozoficznych i powieci sentymen-talnej)81. W bibliotece wspominanego ju Johanna Daniela Glummerta, pochodzcej z tego samego czasu, co ksigozbir Cosacka, odnajdzie-my dziea bardziej wspczesne, choby prace teoretyczne oponentw Gottscheda, liczne przykady powieci sentymentalnej (z Cierpieniami mo-dego Wertera na czele), take wiele czasopism kulturalnych i literackich82.

Nieodcznym elementem krajobrazu wydawniczego i czytelniczego osiemnastowiecznego Gdaska byo czasopimiennictwo. Wywierao ono niemay wpyw na ycie umysowe miasta, szczeglnie poprzez publikacje naukowe i moralne, propagujce ideay europejskiego owiecenia. Rno-rodne tytuy dostarczay informacji o tematyce politycznej, zamieszczay na swoich amach obwieszczenia wadz, porady praktyczne, ogoszenia rekla-mowe i ciekawostki, informacje o aukcjach, prenumeratach, wiadomoci o yciu muzycznym. Byy one rwnie nonikiem materiaw o charak-terze literackim, choby wierszy (rwnie okolicznociowych), drobnych utworw fabularnych, esejw i felietonw czy relacji z podry83.

Najliczniejsz i najistotniejsz z punktu widzenia ksztatowania literackich postaw grup periodykw wydawanych w Gdasku tworzyy te o charakterze

80 Z. Nowak: Owiecenie w Gdasku, op. cit., s. 710.81 A. Grzekowiak-Krwawicz: Gdask owiecony, op. cit., s. 88.82 Ibidem, s. 90.83 E. Kotarski: Gdaska poezja okolicznociowa XVIII wieku, op. cit., s. 34.


moralno-obyczajowym. Wspomnie naley choby wzorowany na Gottsche-dowskich Vernunftige Tadlerinnen tygodnik Die mhsame Bemercke-rin84 (1736-1737), poza tym Der Teutsche Diogenes85 (1736-1737), Der fromme Naturkundige86 (1738-1739) pod redakcj gdaskiego lekarza i przy-rodnika Christiana Sendela, Der Freydenker87 (1741-1743), Sendschreiben einiger Personen an einander ber allerley Materien88 (1748). To ostatnie cza-sopismo poruszao kwesti dobrego smaku, literatury i teatru, rozliczao si rwnie z literack spucizn baroku, jej jaowymi konceptami i nadt twr-czoci okolicznociow, opowiadajc si za klasycystyczn estetyk w myl teorii Boileau-Despraux i literatur o suebnej funkcji wobec spoecze-stwa. Odwoywao si rwnie do poetyki Gottscheda, rozprawiajc o drama-cie i jego wychowawczych, umoralniajcych zadaniach89. W drugiej poowie wieku pojawiy si kolejne tytuy, m.in. Danziger Wochen=Schrift90 (1784- -1789), Alte und neue Litteratur nach neuer Lektre gemodelt91 (1792-1793). Gwnym celem wydawcw (Schreiber, Waasbergh, Wedel, Flrke) i autorw wsppracujcych przy powstawaniu powyszych tytuw byo uwiadamia-nie czytelnikom [] w sposb mdry, powany, spokojny i rozsdny [] ich wad, w szczeglnoci egoizmu, rozrzutnoci, prnoci, pychy, nieuczci-woci, pijastwa. Jednoczenie zabiegali [oni P.K.] o utrwalenie w krgach mieszczaskich takich cnt, jak pracowito, oszczdno, rzetelno. [] Za idealnego czowieka uznawali dobrego chrzecijanina, lojalnego obywate-la, wzorowego ma i ojca92.

Oprcz czasopism naukowych i moralnych wydawano w nadmotaw-skim grodzie tygodniki oraz pisma pojawiajce si czciej co dwa, trzy dni. Od 1739 r. ukazyway si Ntzliche Danziger Erfahrungen, ktre pniej wspieray gdaski rynek czasopimienniczy pod zmienionymi ty-tuami93. Tygodnik w przekazywa informacje wydawnicze i ksigarskie

84 Die mhsame Bemerckerin derer menschlichen Handlungen, Danzig 1736- -1737. PL GD, sygn. Dc 2260 8.

85 Der Teutsche Diogenes, Danzig 1736-1737. PL GD, sygn. Dc 2269 8.86 Der fromme Naturkundige in Versen verfasset, Danzig 1738-1739. PL GD,

sygn. Dc 2381 8.87 Der Freydenker, Danzig 1741-1743. PL GD, sygn. Dc 2296 8. Od 1766 r. wzno-

wiono wydawanie tego pisma w oficynie D. L. Wedla, PL GD, sygn. Dc 2296/2 8.88 Sendschreiben einiger Personen an einander ber allerley Materien, Danzig

1748. PL GD, sygn. Dc 2413 8.89 E. Kotarski: Zaplecze instytucjonalne kultury literackiej, op. cit., s. 251.90 Danziger Wochen=Schrift, Danzig 1784-1789. PL GD, sygn. Dc 2432 8; Dc

2433 8.91 Alte und neue Litteratur nach neuer Lektre gemodelt, Danzig 1792-1793. PL

GD, sygn. Dc 2330 8.92 E. Kotarski: Zaplecze instytucjonalne kultury literackiej, op. cit., s. 251.93 W latach 1749-1751 czasopismo to nosio tytu Danziger Nachrichten, nebst

gelehrten Anmerkungen allerley ntzlicher Dinge und Seltenheiten, nastpnie

30 Wprowadzenie

oraz wiadomoci dotyczce prenumerat, zawiera recenzje podpisane przez lokalne autorytety, informowa o yciu teatralnym i muzycznym Gda-ska, publikowa eseje historyczne i przyrodoznawcze, opowiadania i teksty poetyckie. Pismem pojawiajcym si dwa, z czasem trzy razy w tygodniu, byy Historische und Gelehrte Neuigkeiten94, wydawane od 1781 r. przez Jobsta Flrkego. Obejmoway one wieci z rynku wydawniczego i ksigar-skiego, z ycia muzycznego i teatralnego, przede wszystkim jednak nowiny polityczne z rnych stron Europy, w tym doniesienia o klskach ywioo-wych, sensacje i prognozy polityczne95.

Warto jeszcze wspomnie o nowym zjawisku obecnym w yciu kultu-ralnym i towarzyskim osiemnastowiecznego Gdaska, mianowicie o ka-wiarniach. Stay si one w miar upywu czasu coraz bardziej popularnym miejscem spotka przedstawicieli wszystkich stanw i rnych nacji. Szczeglnym uznaniem cieszya si kawiarnia zaoona na przeomie siedemnastego i osiemnastego stulecia, ktrej wacicielem by Anthon Momber (1670-1737). Miejsce to sprzyjao dyskusjom osb zaintereso-wanych sowem drukowanym oraz formowaniu opinii na rne tematy, gwnie handlowe i polityczne. wiadczy moe o tym rodzaj wykada-nych w kawiarni gazet, take zagranicznych (z Hagi, Amsterdamu, Ham-burga, z Francji), oraz fakt, i gociom udostpniano atlas geograficzny96. Ilo kawiarni w nadmotawskim grodzie stale przybywaa, szczeglnie w ostatnich trzydziestu latach XVIII w. W tym okresie prnie dziaaa ka-wiarnia Ernsta Jakoba Duisburga przy ul. Za Murami, w ktrej z czasem zaczto organizowa rwnie koncerty97. Od koca 1787 r. udostpniaa ona gociom dzienniki i tygodniki z Hamburga, Berlina, Amsterdamu,

Danziger Nachrichten, Erfahrungen und Erluterungen allerley ntzlicher Dinge und Seltenheiten (1752-1755), Gemeinntzige Danziger Anzeigen, Erfahrungen und Erluterungen allerley ntzlicher Dinge und Seltenheiten (1755-1758), W-chentliche Danziger Anzeigen und dienliche Nachrichten (1758-1795), Kniglich Preuische Danziger Nachrichten und Anzeigen zum Nutzen und zur Bequemlich-keit des Publikums (od 10 stycznia 1795 r.), nastpnie Kniglich Preuische Dan-ziger Nachrichten und Anzeigen zum Nutzen und Besten des Publikums (od 24 stycznia 1795 r.). PL GD, sygn. X 350 8; X 351 8; Uph. q. 2392-2417 f.

94 Rwnie i to czasopismo ukazywao si z czasem pod zmienionymi tytuami. Od 1785 r. wydawano je jako Deutsche Zeitung, od 1795 za jako Danziger Zei-tung. PL GD, sygn. Od 24413 8; Od 24426 4; Uph. o. 7971; Uph. q. 2418-2420; Uph. q. 2421-2430; Uph. q. 2431-2437.

95 E. Kotarski: Gdaska poezja okolicznociowa XVIII wieku, op. cit., s. 33-34. Szerzej o osiemnastowiecznej prasie gdaskiej w: M. Wittenberg: Vertheidiger der ewigen Rechte und Freund der Tugend. Die Danziger Presse vom 17. bis zum frhen 19. Jahrhundert, w: H. Bning / H. W. Jger / A. Ktny / M. Szczodrowski: Danzig und der Ostseeraum. Sprache, Literatur, Publizistik, Bremen 2005, s. 139-169, 172-173.

96 Ibidem, s. 36.97 J. M. Michalak: To przy tej uliczce, op. cit., s. 105.


Elblga, Torunia, Warszawy oraz Lwowa98. Z inspiracji waciciela po-wstao rwnie systematycznie spotykajce si towarzystwo czytelnicze, z czasem nazywane instytutem czytelniczym, ktrego miejscem spotka raz w miesicu by ogrd inicjatora. W 1791 r. powoano do ycia resurs, czyli klub towarzyski, niepozbawiony aspiracji intelektualnych i artys-tycznych, majcy swoj siedzib wanie w domu Duisburga99.

* * *Celem niniejszej rozprawy jest przedstawienie z punktu widzenia li-teraturoznawcy zjawiska, jakim na kulturalnej mapie Gdaska doby osiemnastego wieku bya kantata okolicznociowa, oraz udowodnienie tezy, e teksty powstaych w osiemnastowiecznym Gdasku kantat oko-licznociowych odwouj si do aktualnych wydarze z ycia nadmot-awskiego grodu. Ramy czasowe dla niniejszych rozwaa zawieraj si w latach 1701-1800 i obejmuj stulecie, w ktrym wspomniane zjawisko ze wzgldu na licznie organizowane w miecie uroczystoci przeywao swj rozkwit. W wyniku pogarszajcej si w drugiej poowie XVIII w. sytuacji ekonomicznej miasta i ograniczenia liczby okazji do witowania, a przez to spadajcego zapotrzebowania na okazjonalne kompozycje, rozkwit w podobnie jak blask wczesnego ycia muzycznego w nadmotawskim grodzie zaczyna stopniowo traci na intensywnoci, by z pocztkiem kolejnego stulecia sta si jedynie faktem historycznym. O lokalnym ob-nieniu si rangi muzyki w pocztkach XIX w. moe zreszt wiadczy fakt, i pod rzdami pruskimi poczono funkcj kantora, kapelmistrza i organisty przy gwnym kociele nad Motaw oraz zdecydowano si rozwiza 17 marca 1818 r. kapel Rady Miejskiej100.

Przestrzeni do realizacji wyej postawionych celw jest cz anali-tyczna niniejszej pracy, obejmujca dwa rozdziay. Pierwszy z nich, opa-trzony tytuem Civium Gedanensium vita privata, powicono tekstom kan-tat zwizanym tematycznie z aktualnym wydarzeniem z ycia jednostki. T ostatni czyy z nadmotawskim grodem wizy bezporednie (stay pobyt w miecie lub podmiejskiej posiadoci) bd porednie (zwizek jedynie na paszczynie emocjonalnej). W ramach tego rozdziau utwo-rzono pi kategorii obejmujcych jako podrozdziay nastpujce wydarzenia: urodziny i imieniny, lub i wesele, wprowadzenie na urzd, wygoszenie uroczystej mowy oraz mier i pogrzeb. Rozdzia drugi, za-tytuowany Civium Gedanensium vita publica, dedykowano tekstom kantat zwizanym tematycznie z aktualnym wydarzeniem z ycia gdaskiej

98 E. Kotarski: Zaplecze instytucjonalne kultury literackiej, op. cit., s. 255-256.99 Ibidem, s. 249.100 B. Skrodzka: Twrczo kantatowa Benjamina Gottholda Siewerta, w: J. Krassowski

(red.): Muzyka w Gdasku wczoraj i dzi I, Gdask 1988, s. 211.

32 Wprowadzenie

spoecznoci. Uwzgldnia on cztery kategorie obejmujce jako podroz-dziay takie wydarzenia, jak: pocztek roku kalendarzowego, wybory do wadz miejskich, przekazanie dbr uytecznoci publicznej oraz uroczysto-ci jubileuszowe. W tre kadego podrozdziau wprowadza rys historyczny, ktry ma na celu ukazanie konkretnej kategorii wydarze moliwie wielo-stronnie, bez sztucznego wyodrbniania ich z caej struktury wizi politycz-nych, spoecznych i kulturalnych miasta. Nastpujcy po nim opis twrczo-ci kantatowej obejmuje szczegow analiz czterech reprezentatywnych z punktu widzenia czasu powstania oraz odmiany tekstw nalecych do danej kategorii, celem ukazania heterogenicznoci zjawiska oraz zacho-dzcych w nim zmian ewolucyjnych. Ograniczenie takie jest zdaniem au-tora konieczne nie tylko ze wzgldu na jasno wywodu, ale te na unik-nicie zbdnych i nucych w odbiorze powtrze, ktrych w przypadku analizy tekstw pisanych na podobn okazj trudno jest unikn, chocia-by w zwizku z operowaniem przez nie arsenaem tych samych, jakkolwiek modyfikowanych motyww i wtkw. Analiz tekstu, bdc zawon dla potrzeb pracy analiz struktury dziea literackiego, rozpoczyna prezentacja okolicznoci towarzyszcych jego powstaniu i publicznemu przedstawieniu, przede wszystkim w oparciu o informacje z poprzedzajcej tekst karty tytuo-wej. Analiza struktury, uzupeniona o elementy analizy wersologicznej i ge-nologicznej, uwzgldnia organizacj materiau jzykowego (stylistyk dziea) oraz materiau znaczeniowego (wiat przedstawiony, zawarto ideow oraz sytuacj komunikacyjn) tak dalece, jak byo to niezbdne do realizacji celw rozprawy i ukierunkowana jest przede wszystkim na udowodnienie przedsta-wionej wyej tezy. Terminologia wersologiczna, stylistyczna oraz dotyczca elementw wiata przedstawionego i komunikacji literackiej zaczerpnita zostaa z pracy Adama Kulawika101; pokrewne stylistyce elementy retoryczne, nieobce prezentowanym tutaj tekstom, ukazano w rozumieniu prac Hein-richa Lausberga102, Mirosawa Korolki103 oraz fundamentalnego dla teorii wiersza okolicznociowego studium Wulfa Segebrechta104. Skrty biblijne za-stosowane w niniejszej rozprawie przejto z Biblii Tysiclecia105, polskojzyczne cytaty z Pisma witego przytoczono za Bibli Gdask106. Zamykajce kady podrozdzia sowo kocowe przedstawia syntetyczne wnioski wynikajce

101 A. Kulawik: Poetyka. Wstp do teorii dziea literackiego, Krakw 1997.102 H. Lausberg: Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze, tum., oprac. i wstp

A. Gorzkowski, Bydgoszcz 2002.103 M. Korolko: Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990.104 W. Segebrecht: Das Gelegenheitsgedicht. Ein Beitrag zur Geschichte und Poetik der deutschen

Lyrik, Stuttgart 1977, s. 111-151.105 Pismo wite Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiclecia, Pozna 31976.106 Biblia Swita: To jest Ksigi Starego y Nowego Przymierza z Zydowskiego y Greckiego J-

zyk n Polski pilnie y wiernie przetumczone. Cum Gratia & Privilegio S. R. M. we Gdan-sku w Drukrnicy Andrzej Hunefeld Roku MDC XXXII, Gdask 1632. PL GD, sygn. Hd 15113 8.


z oglnej analizy caego materiau waciwego danej kategorii wydarze i ma przede wszystkim na celu ukazanie charakterystycznych dla cech. Wnioski bdce wynikiem caoci postpowania analitycznego zostay przedstawione i podsumowane w finalnej czci caej pracy.

Owo zorientowane socjologicznie podanie od szczegu do ogu wynika z inspiracji pracami Edmunda Kotarskiego107 oraz Alfreda Dr-ra108. Z takim postpowaniem wizaa si potrzeba wyrnienia jednostek konstrukcyjnych tekstu kantaty okolicznociowej w oparciu o jego ukad graficzny, majcych wspiera przejrzysto procesu analitycznego. Nale- do nich: czon, cz i odsona. Pod pojciem c z o n u naley rozu-mie fragment tekstu, ktry zosta graficznie wyodrbniony za pomoc dodatkowej interlinii. Niekiedy bywa on rwnie wydzielony wciciem. Mianem c z c i okrelono fragment tekstu tworzcy architektonicznie zwart cao, zazwyczaj obejmujcy kilka czonw i posiadajcy nag-wek. Najczciej cechuje go jednolito pod wzgldem kroju i wielkoci czcionki. Od s o n nazwano fragment tekstu uwzgldniajcy zazwyczaj kilka czci, przypisany do konkretnego etapu uroczystoci uwietnianej caoci tekstu. Poprzedzony jest on przewanie cyfr rzymsk lub/i od-powiednim nagwkiem.

Materia empiryczny wykorzystany w niniejszej pracy obejmuje cz-nie 138 tekstw okolicznociowych kompozycji muzycznych okrelonych w intytulacji jako kantaty oraz tych, ktre w myl poetyki Gottscheda mona owym mianem opatrzy109. Celem uzupenienia obrazu zjawiska uwzgldniono rwnie dwa teksty, ktre zgodnie z opini niektrych badaczy uchodz za podstaw kompozycji kantatowej. Wszystkie teksty zawarte s w osiemnastowiecznych drukach ze zbiorw Biblioteki Gda-skiej Polskiej Akademii Nauk (PL GD) spadkobierczyni dawnej Bi-bliotheca Senatus Gedanensis oraz Archiwum Pastwowego w Gdasku (PL GDap). Towarzyszca im pierwotnie warstwa muzyczna w zdecydowanej wikszoci przypadkw nie zachowaa si. Cytowane w niniejszej pracy fragmenty tekstw, oryginalnie zoone fraktur i szwabach, zostay od-wzorowane we wspczesnej antykwie. Przy opracowaniu tekstu uwzgld-niono podstawowe zasady wypracowane przez wydawcw niemieckich110. Zabiegi edytorskie zostay ograniczone do minimum: reguy pisania wiel-

107 E. Kotarski: Gdaska poezja okolicznociowa XVII wieku, Gdask 1993; idem: Gda-ska poezja okolicznociowa XVIII wieku, op. cit.

108 A. Drr: Kantaty Jana Sebastiana Bacha, tum. A. A. Teske, Lublin 2004.109 Reguy poetyckie Gottscheda odnoszce si do kantaty jako gatunku literackie-

go omawiam w podrozdziale I.2. Kantata okolicznociowa. Prba definicji.110 W. Heinemeyer (Hrsg.): Richtlinien fr Edition landesgeschichtlicher Quellen, Marburg

/ Hannover 22000. Zob. take: S. Scheibe: Zu einigen Grundprinzipien einer historisch-kriti-schen Ausgabe, w: G. Martens / H. Zeller (Hrsg.): Texte und Varianten. Probleme ihrer Edition und Interpretation, Mnchen 1971, s. 1-44.

34 Wprowadzenie

kich i maych liter odpowiadaj dzisiejszym normom jzyka niemieckie-go. Przemilczano korekt nielicznych, nie budzcych wtpliwoci bdw literowych i bez specjalnego zaznaczenia rozwizano abrewiatury. Uzu-penienia o charakterze redakcyjnym zostay ujte w nawias kwadratowy. Wystpujce w oryginale uwydatnienia fragmentw tekstu, bdce wyni-kiem zmiany kroju lub wielkoci czcionki, zaznaczono kursyw. Jednost-ki konstrukcyjne kantaty okolicznociowej na poziomie czci, wydzielo-ne w oryginale jedynie poprzez segmentacj tekstu bd zrnicowanie wielkoci, wzgldnie kroju czcionki, zostay zidentyfikowane na podsta-wie analizy wersologicznej poszczeglnych segmentw, kontekstu ich wy-stpowania oraz porwnania z warstw muzyczn utworu, o ile takowa zachowaa si. Przy rozwizywaniu aciskich sigli nieocenion pomoc okazaa si praca Marka Winiarczyka111. Za rdo informacji o pieniach kocielnych wykorzystanych w analizowanym materiale empirycznym oraz za rdo ich incipitw suy jeli nie zaznaczono inaczej lute-raski Danziger Gesangbuch (1793), z ktrego przejto rwnie dane o auto-rach ich warstwy poetyckiej112. Dat powstania, wzgldnie publikacji pie-ni przytoczono w oparciu o monografi Franza Kesslera113.

Kantaty celem atwiejszego ich przywoywania w tekcie rozprawy zostay umieszczone w spisie literatury prymarnej, uporzdkowane al-fabetycznie wedug nazwiska kompozytora (wzgldnie autora adaptacji nowego tekstu literackiego do istniejcej ju muzyki, w myl karty tytu-owej druku) i tytuu oraz zostay opatrzone numeracj. Do tej ostatniej odwouje si skrt LP oraz nastpujca po nim cyfra. Tytu, o ile nie jest sa-modzielnym elementem karty tytuowej lub funkcjonujcym w pimien-nictwie naukowym synonimem danej kompozycji, jest tosamy z incipi-tem tekstu kantaty. Przy tytuach kantat Johanna Balthasara Christiana Freislicha podano w nawiasie odpowiedni numer z tematyczno-systema-tycznego katalogu jego dzie (FreisVW)114. Z publikacji tej przejto rw-nie pisowni tytuw utworw, nazwiska kompozytora oraz nazwiska jego przyrodniego brata Maximiliana Dietricha Theodora Freislicha115. Bezporednio przed spisem literatury umieszczony zosta indeks skrtw funkcjonujcych w obrbie pracy. Na jej ostatnich stronach umieszczo-

111 M. Winiarczyk: Sigla Latina in libris impressis occurrentia cum siglorum Graecorum ap-pendice. ed. 2 aucta et emendatior, Wrocaw 1995.

112 Danziger Gesangbuch, welches auf E. Hochedlen Raths Verordnung zum allgemeinen Ge-brauch der Kirchen= und Haus=Andachten von Em. Ehrwrdigen Ministerio der ungenderten Augsp. Conf. allhier aufs Neue vermehrt und nebst einem Anhange von Gebeten von neuen herausge-geben worden ist, Danzig 1793. PL GD, sygn. Od 15205 8.

113 F. Kessler: Danziger Gesangbcher 1586-1793, (= Einzelschriften der Historischen Kommission fr ost- und westpreuische Landesforschung, Bd. 15), Lneburg 1998, s. 106-155.

114 K. Neschke: Johann Balthasar Christian Freislich, op. cit.115 Ibidem, s. 32-33.


no wykaz zaginionych drukw (sporzdzony na podstawie katalogowych opisw z PL GD) i zachowanych manuskryptw zawierajcych teksty gdaskich kantat okolicznociowych, a take wykaz kantat okoliczno-ciowych zachowanych do dzi wycznie w postaci rkopisw muzycz-nych. Te ostatnie zostay opatrzone tytuem i numerem wedug katalogu Rpertoire International des Sources Musicales (RISM)116, a take gwoli skru-pulatnoci odniesieniem do katalogu rkopisw muzycznych dawnej Danziger Stadtbibliothek, sporzdzonym przez Otto Gnthera117. Cao pracy zamyka indeks osobowy.

Niniejsza monografia w nieco odmiennym ksztacie zostaa przedsta-wiona w 2008 r. jako rozprawa doktorska Radzie Wydziau Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego. Chciabym w tym miejscu podzikowa Panu prof. dr. hab. Lechowi Kolago, ktry podj si obowizkw promotora, za wszelkie udzielane rady i wskazwki. Za wnikliw ocen pracy i uwagi krytyczne dzikuj recenzentkom: Pani prof. dr hab. Katarzynie Grzywce oraz Pani prof. dr hab. Annie Mako-Matysiak. Osobne podzikowania skadam Panu mgr. Janowi Michaowi Krzemiskiemu, pracownikowi Biblioteki Gdaskiej Polskiej Akademii Nauk, oraz Panu mgr. Jerzemu Marianowi Michalakowi. Ich rozlega wiedza, yczliwo oraz cenne, kry-tyczne uwagi i rady byy mi pomocne przy poszukiwaniach rdowych i znaczco przyczyniy si do wzbogacenia ich wynikw oraz kocowego ksztatu niniejszej publikacji. Pragn take wyrazi swoj wdziczno Pani dr Danucie Popinigis z Akademii Muzycznej w Gdasku za liczne konsul-tacje muzykologiczne i bezcenne wskazwki, ktre ubogaciy niniejsz pra-c, a take za zaszczepienie we mnie mioci do kultury muzycznej dawnego Gdaska.

116 Na podstawie: Musikhandschriften nach 1600. Thematischer Katalog. Reihe: A/II, hrsg. von Internationales Quellenlexikon der Musik (RISM) Zentralredaktion an der Uni-versittsbibliothek Johann Christian Senckenberg Frankfurt am Main, CD-ROM, 15. kumulierte Ausgabe, Mnchen 2007.

117 Zob. Gnther.

2. Kantata okolicznociowa. Prba definicji

Biorc pod uwag dwoist natur kantaty okolicznociowej, ktr wsp-tworz pierwiastki muzyczny i poetycki, niezbdne wydaje si przedsta-wienie i zdefiniowanie owego zjawiska z perspektywy formy muzycznej, przede wszystkim jednak z punktu widzenia gatunku literackiego. Wszak to wanie w warstwie tekstowej zawiera si niemal caa substancja odwo-ujca si do wydarzenia, z okazji ktrego powstaa dana kantata. Wspo-mniana substancja waciwa jest poezji okolicznociowej i to wanie zgod-no definicji tej ostatniej z warstw tekstow kantaty stanowi zasadnicze kryterium przynalenoci do interesujcej nas tutaj grupy utworw.

Po raz pierwszy nazwa kantata pojawia si w zbiorze Cantade et arie a voce sola (1620) Alessandro Grandiego i okrelaa duszy, wieloczciowy utwr wokalny na gos solowy i basso continuo. Sam termin pochodzi z jzy-ka woskiego, w ktrym mianem cantata (w. cantare piewa) okrelano utwr wokalny, uwydatniajc niniejszym jego opozycyjno do utworu czysto instrumentalnego, nazywanego sonata118. Wywodzce si z tra-dycji monodii Giulia Cacciniego i Jacopa Periego utwory obejmoway od piciu do dziewiciu przekomponowanych strof madrygaowego tekstu opartego na staym basie, kontrastujcych ze stroficznie naznaczon ari, w przypadku ktrej wszystkie zwrotki piewane byy na t sam melodi. Caccini, w ktrego Nuove musiche (1602) pojawiaj si obok siebie obydwa rodzaje stroficznych kompozycji, okrela owe przekomponowane utwo-ry jeszcze jako arie. W opatrzonych mianem kantaty utworach Benedetta Ferrariego, zawartych w trzyczciowym zbiorze Musiche varie a voce sola (1633-1641), utorowa sobie drog podzia na recytatywy i arie119, bdcy istotnym wyrnikiem dla interesujcego nas tutaj gatunku. Decyduj-cym zaoeniem dla tekstu sownego byo naprzemienne wystpowanie narracji i refleksji, ktre jako poetycko-muzyczny schemat formalny wy-korzystywano a do pnych lat XVIII w.120. Dobr tekstw wynika z w-czesnej przynalenoci kantaty kontynuujcej zreszt tradycje madryga-u do kategorii sztuki prawdziwej, wykwintnej, zastrzeonej jedynie dla dystyngowanego rodowiska (musica riservata). Wykorzystywano wic na-dal poezj Francesca Petrarki, Torquata Tassa, Pietra Bemba, Giovanniego

118 H. Engel / G. Feder / H. Hucke / D. Launay / R. Schaal / S. Wallon: Kantate, w: MGG, Bd. 7, 1958, szp. 553.

119 A. A. Abert: Ferrari, Benedetto, w: MGG, Bd. 4, 1955, szp. 73.120 Kantate, w: BRM, Bd. 2, szp. 273.

37Kantata okolicznociowa. Prba definicji

Battisty Guariniego, dalej tworzcych pod wpywem Giambattisty Mari-na marinistw (i manierystw) Claudia Achilliniego, Gabriella Chiabre-ry, Francesca Balducciego oraz librecistw operowych Giulia Strozziego i Nicol Minata. Teksty poetyckie pisali rwnie kompozytorzy: Fran-cesco Rasi, Domenico Mazzocchi i Loreto Vittori. Bya to przewanie naznaczona tsknot poezja miosna, ktrej alegoryczn i mitologiczn leksyk dotykay czsto ingerencje ze strony kocielnej cenzury121.

Okres rozkwitu woskiej kantaty nastpi wraz z kompozycjami Lui-giego Rossiego i Giacoma Carissimiego. W zdecydowanej wikszoci nie byy one ju zbudowane stroficznie, lecz cechowaa je szczeglnie w utworach tego pierwszego wieloczciowo wynikajca przewanie z zestawienia obok siebie trjczonowych arii da capo122 i poprzedzajcych je recytatyww melodeklamacyjnie wykonywanych odcinkw wiersza w gwnej mierze madrygaowego. Uksztatowanie tekstu oraz rodki mu-zyczne (ritornel, bas ostinatowy) gwarantoway przy bardzo zmiennej liczbie pojawiajcych si arii zwarto i jednolito melodyczn, waci-w pojedynczej scenie operowej123. Cho zdecydowana wikszo kantat bya przeznaczona na jeden gos solowy, to pojawiay si rwnie cho-by w twrczoci Carissimiego kantaty na dwa i wicej gosw, co nie wpyno jednak na utrat kameralnego charakteru kompozycji. Nadal bya ona wszak przeznaczona na gosy solowe, a zwikszona obsada sta-a si wspczynnikiem umoliwiajcym odpowiednie rozczonkowanie utworw124. Do grona mistrzw gatunku po 1650 r. naleeli: Francesco Cavalli, Antonio Cesti, Giovanni Legrenzi, Alessandro Stradella oraz kompozytorzy szkoy boloskiej (Maurizio Cazzati, Pirro Albergati, Francesco Gasparini). To wanie tu pojawia si po raz pierwszy cantata con stromenti, wzbogacona o rozwinite partie instrumentw koncertujcych, ktra w szkole neapolitaskiej (Alessandro Scarlatti, Emanuele dAstorga, Giovanni Battista Pergolesi, Niccolo Jommelli, Francesco Durante i in.) doczekaa si uproszczenia formy i stabilizacji cyklu; ostatecznie jednak, przy stopniowo sabncym znaczeniu pod koniec XVIII w., przeksztacia si w ari koncertow125.

Zdecydowan wikszo kantat neapolitaskich, ktre stay si synoni-mem stylu osiemnastowiecznej woskiej kantaty kameralnej, cechuje bu-

121 H. Engel i in.: Kantate, op. cit., szp. 553-554.122 Forma da capo (w. od pocztku) oparta jest na trjczonowej konstrukcji

o schemacie ABA, zakadajcej powtrzenie czonu inicjalnego z caym jemu waci-wym materiaem muzycznym i tekstowym, zob. Aria, w: EM, s. 50.

KANTATA OKOLICZNOŚCIOWA W OSIEMNASTOWIECZNYM … · 10 Wprowadzenie iż równie istotnym wsparciem...

Documents

Transcript of KANTATA OKOLICZNOŚCIOWA W OSIEMNASTOWIECZNYM … · 10 Wprowadzenie iż równie istotnym wsparciem...