Uniwersytet Warszawski Wydział Prawa i Administracji

Joanna Kornas

Obowiązek lojalności akcjonariusza w spółce akcyjnej

Praca magisterska na kierunku prawo

Praca wykonana pod kierunkiem dr. hab. prof. UW Michała Romanowskiego

Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego Instytut Prawa Cywilnego

Warszawa, kwiecień 2010

3

Streszczenie

Praca stawia tezę, że w prawie polskim obowiązuje norma-zasada lojalnego postępowania, z której in concreto wynika obowiązek lojalności akcjonariusza. Istota problemu sprowadza się do odpowiedniego zdefiniowana pojęć takich jak obowiązek czy spółka, uświadomienia sobie różnic między przepisem a normą prawną oraz że prawo składa się z norm-zasad i norm-reguł. Praca referuje i ocenia poglądy doktryny polskiej, dotyczące obowiązku lojalności akcjonariusza, dokonuje także analizy prawnoporównawczej (Treupflicht w prawie niemieckim, fiduciary duties w wybranych systemach common law). W konsekwencji stwierdza, że w polskim prawie obowiązuje wspomniana zasada, wyrażająca powinność lojalności wobec innych akcjonariuszy, a nie wobec spółki. Najpełniejszy wyraz znajduje ona w spółkach publicznych.

Słowa kluczowe

lojalność, akcjonariusz, spółka, akcyjna, publiczna, zasady prawa, normy zasady, komparatystyka

Dziedzina pracy (kody wg programu Socrates-Erasmus)

10300 Prawo cywilne

Tytuł pracy w j ęzyku angielskim

Shareholder’s duty of loyalty in Polish joint stock companies

4

Spis treści Wykaz skrótów ...................................................................................................................................... 7

Literatura ............................................................................................................................................. 11

Wstęp.................................................................................................................................................... 20

Rozdział 1. „Obowiązek” lojalności – podstawowe pojęcia i problemy ............................................. 23

1.1. Uwagi ogólne ......................................................................................................................... 23

1.2. Pojęcie lojalności .................................................................................................................... 23

1.3. Pojęcie obowiązku .................................................................................................................. 26

1.4. Pojęcia spółki, korporacji i spółki akcyjnej ............................................................................. 27

1.4.1. Pojęcie spółki ................................................................................................................. 27

1.4.2. Pojęcie korporacji ........................................................................................................... 29

1.4.3. Istota spółki akcyjnej; akcja, członkostwo ....................................................................... 30

1.5. Aspekty prawnoporównawcze ................................................................................................ 36

1.5.1. Uwagi ogólne ................................................................................................................. 36

1.5.2. Prawo niemieckie ............................................................................................................ 38

1.5.3. Common law ................................................................................................................... 39

Rozdział 2. „Obowiązek” lojalności akcjonariusza. Poglądy doktryny i orzecznictwa ..................... 43

2.1. „Obowiązek” lojalności akcjonariusza w spółce akcyjnej ........................................................ 43

2.1.1. Uwagi ogólne ................................................................................................................. 43

2.1.2. Argumenty przeciwko istnieniu „obowiązku” lojalności akcjonariusza ............................ 43

2.1.3. Stanowisko pośrednie ..................................................................................................... 45

2.1.4. Argumenty za istnieniem „obowiązku” lojalności akcjonariusza ...................................... 46

2.2. „Obowiązek” lojalności akcjonariusza w spółce europejskiej (SE) – wzmianka ....................... 52

2.3. „Obowiązek” lojalności akcjonariusza w spółce komandytowo-akcyjnej (S.K.A.) – wzmianka 53

2.4. Treupflicht der Aktionäre w niemieckiej Aktiengesellschaft (AG) ........................................... 54

2.4.1. Poglądy orzecznictwa i doktryny ..................................................................................... 54

2.4.2. Wyroki w sprawach Linotype i Girmes ............................................................................ 58

2.4.3. Podsumowanie zagadnienia „obowiązku” lojalności akcjonariusza w prawie niemieckim 60

2.5. Common law: shareholder fiduciary duties ............................................................................. 61

2.5.1. Uwagi ogólne ................................................................................................................. 61

2.5.2. „Obowiązek” lojalności akcjonariusza w orzecznictwie angielskim i amerykańskim ....... 62

5

2.5.3. Zasadność i potrzeba stosowania koncepcji fiduciary duties – poglądy doktryny ............. 66

2.5.4. Podsumowanie zagadnienia „obowiązku” lojalności akcjonariusza w prawie angielskim i amerykańskim ................................................................................................................................ 73

Rozdział 3. „Obowiązek” lojalności akcjonariusza spółki akcyjnej – istota problemu. Ocena poglądów doktryny .............................................................................................................................. 75

3.1. „Obowiązek” lojalności akcjonariusza spółki akcyjnej – istota problemu ................................ 75

3.1.1. Istota problemu ............................................................................................................... 75

3.1.2. Pojęcia ............................................................................................................................ 75

3.1.3. Przepis prawny a norma prawna ...................................................................................... 76

3.1.4. Normy-reguły i normy-zasady. Zasady prawa ................................................................. 78

3.2. Ocena poglądów doktryny polskiej z uwzględnieniem kontekstu prawnoporównawczego. ...... 82

3.2.1. Ocena poglądów negujących istnienie „obowiązku” lojalności akcjonariusza .................. 82

3.2.2. Ocena poglądów stwierdzających istnienie „obowiązku” lojalności akcjonariusza ........... 86

3.3. Podsumowanie ....................................................................................................................... 93

Rozdział 4. Zasada lojalnego postępowania akcjonariusza w spółce akcyjnej................................... 95

4.1. Uwagi ogólne ......................................................................................................................... 95

4.2. Aksjologiczne uzasadnienie zasady lojalnego postępowania akcjonariusza ............................. 95

4.3. Przejawy zasady lojalnego postępowania akcjonariusza w przepisach Kodeksu spółek handlowych ....................................................................................................................................... 99

4.3.1. Uwagi ogólne ................................................................................................................. 99

4.3.2. Przejawy zasady lojalnego postępowania akcjonariusza w przepisach KSH ..................... 99

4.3.3. Podsumowanie .............................................................................................................. 109

4.4. Zasada lojalnego postępowania akcjonariusza spółki publicznej ............................................ 110

4.4.1. Spółka akcyjna a spółka publiczna ................................................................................ 110

4.4.2. Normatywne podstawy obowiązywania zasady lojalnego postępowania akcjonariusza spółki publicznej .......................................................................................................................... 113

4.4.3. Podsumowanie .............................................................................................................. 116

4.5. Stosunek zasady lojalnego postępowania akcjonariusza do zasady jednakowego traktowania akcjonariuszy ................................................................................................................................... 117

4.6. Znaczenie zasad ładu korporacyjnego (corporate governance) dla zasady lojalnego postępowania akcjonariusza – wzmianka .......................................................................................... 120

4.7. Treść zasady lojalnego postępowania akcjonariusza .............................................................. 121

4.7.1. Aktywność czy bierność? .............................................................................................. 121

4.7.2. Lojalność: wobec kogo? ................................................................................................ 123

6

4.7.3. Status akcjonariusza a treść zasady lojalnego postępowania – wzmianka ....................... 125

4.8. Wymiar prakseologiczny zasady lojalnego postępowania akcjonariusza ................................ 127

4.9. Podsumowanie ..................................................................................................................... 129

Uwagi i wnioski końcowe ................................................................................................................... 131

20

Wstęp

Istnienie obowiązku lojalnego postępowania w polskim prawie prywatnym może

wydawać się nie budzącym wątpliwości faktem – niejednokrotnie doktryna i orzecznictwo

powołują się na ten „obowiązek”, nie negując jego istnienia, a zarazem nie poświęcając mu

większej uwagi, traktując jako coś oczywistego1. Podobna uwaga dotyczy problematyki

„obowiązku” lojalności akcjonariusza2. Jednakże pomimo tych wypowiedzi, różne aspekty

„obowiązku” lojalności – tak na gruncie prawa kontraktowego jak i prawa spółek, w odniesieniu

do akcjonariusza spółki akcyjnej – wciąż budzą kontrowersje. Powinność akcjonariusza do

lojalnego postępowania bywa negowana lub traktowana jako wyjątek; uznanie jej

obowiązywania nie jest równoznaczne z „rozciągnięciem” jej oddziaływania na spółki publiczne;

treść „obowiązku” lojalności nie jest jednoznacznie definiowana; liczne kwestie wciąż pozostają

sporne.

CELEM PRACY JEST UDOWODNIENIE TEZY , STOSOWNIE DO KTÓREJ W POLSKIM PRAWIE

SPÓŁEK OBOWIĄZUJE ZASADA LOJALNEGO POSTĘPOWANIA AKCJONARIUSZA W SPÓŁCE AKCYJNEJ; Z

ZASADY LOJALNEGO POSTĘPOWANIA AKCJONARIUSZA MOŻE WYNIKAĆ W OKOLICZNOŚCIACH

1 Por. przykładowo M. Romanowski, Zasada „jedna akcja – jeden głos” a natura spółki akcyjnej, HUK 2008, nr 4, s. 475, M. Safjan, Pojęcie i funkcje zasad prawa prywatnego, [w:] W kierunku europeizacji prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Jerzemu Rajskiemu, pod red. A. Brzozowskiego, W. Kocota i K. Michałowskiej, Warszawa 2007, s. 8, Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, wyd. 7., Warszawa 2006, s. 162, Nb 432, T. Knypl, K. Trzciński, Znaczenie zwyczajów i dobrych obyczajów w prawie cywilnym i handlowym, PPH 1997, nr 8, s. 18, B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Uwagi o zawodowym obowiązku udzielenia informacji, [w:] Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci profesora Tomasza Dybowskiego, „Studia Iuridica” t. 21, Warszawa 1994, s. 51, M. Safjan, Klauzule generalne w prawie cywilnym (przyczynek do dyskusji), PiP 1990, nr 11, s. 56, A. Stelmachowski, Wstęp do teorii prawa cywilnego, wyd. 2., Warszawa 1984, s. 108 oraz m.in. uchwałę SN z dnia 29 lipca 1977 r., III CZP 54/77, OSNC 1978, nr 4, poz. 61, „Lex” nr 2174; uchwałę SN z dnia 5 czerwca 1984 r., III CZP 14/84, OSNC 1984, nr 12, poz. 217, „Lex” nr 3004; uchwałę SN z dnia 18 grudnia 1990 r., III CZP 67/90, OSNC 1991, nr 5-6, poz. 65, „Lex” nr 3625; uchwałę SN z dnia 31 marca 1993 r., III CZP 1/93, OSNC 1993, nr 10, poz. 170, „Lex” nr 3902; wyrok SN z dnia 22 grudnia 2005 r., „Lex” nr 407115 czy uchwałę SN z dnia 29 czerwca 2007 r., III CZP 62/07, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 87, „Lex” nr 270431. 2 Por. przykładowo A. Witosz, Wspólnik lub akcjonariusz spółki krajowej w transgranicznym łączeniu się, gdy spółką przejmującą jest spółka zagraniczna, Pr. Sp. 2009, nr 3, s. 4, M. Romanowski, W sprawie pojęcia i natury spółki publicznej, PPH 2009, nr 3, s. 12-13, P. Wąż, Szkoda wyrządzona spółce zależnej przez spółkę dominującą, Pr. Sp. 2008, nr 1, s. 13, K. Oplustil, Zaskarżenie uchwały walnego zgromadzenia o tezauryzacji zysku w spółce, „Glosa” 2005, nr 3, s. 52, T. Sójka, Umorzenie akcji, Kraków 2004, s. 71, M. Spyra, „Związanie” prawa do głosu w spółce akcyjnej. Dopuszczalność, konstrukcja, skuteczność, TPP 2000, nr 3, s. 92 oraz wyrok TK z dnia 21 czerwca 2005 r., P 25/02, OTK ZU 2005, seria A, nr 6, poz. 65, „Lex” nr 155536.

21

KONKRETNEGO PRZYPADKU OBOWIĄZEK LOJALNEGO POST ĘPOWANIA AKCJONARIUSZA SPÓŁKI

AKCYJNEJ .

Jakkolwiek praca dotyczy prawa polskiego, zawiera także wątki prawnoporównawcze.

Sięgnięcie do tych ostatnich jest niezbędne w dobie postępującej integracji europejskiej i

globalizacji, w świecie, który jest kształtowany przez konieczną i naturalną współpracę

narodowych systemów prawnych, mającą na celu rozwiązanie wspólnych problemów3. „Polem

doświadczalnym” wspólnych rozwiązań jest w dużej mierze prawo spółek, pierwsza dziedzina

prawa prywatnego, podlegająca harmonizacji na szeroką skalę4. Harmonizacja zawsze wiąże się z

sięganiem do różnych porządków prawnych – to właśnie obce5 inspiracje spajają prawo

europejskie6. Ów zbitek obcości przybiera formę dyrektywy, która następnie jest

implementowana do prawa rodzimego. Hermetyczność narodowego porządku prawnego nie

wchodzi więc we współczesnym świecie w rachubę, co w szczególności dotyczy państw Unii

Europejskiej. Prawo krajowe musi być otwarte na idee, wartości i metodologie innych państw –

wymuszają to globalizacja i integracja7. Otwartość wymaga natomiast traktowania „obcych” jako

równych, co jest wpisane w naturę prawa porównawczego. Źródłosłów słowa

„komparatystyka” , wywodzi się z łacińskiego czasownika comparo, compare (porównywać).

„Com” to archaiczna wersja „cum”, czyli „z kimś”; „ par, paris” znaczy „równy”. „Compare” jest

więc łączeniem równych sobie8. Komparatystyka prawnicza jest obecnie niezbędna: pozwala

uświadomić sobie względność własnego systemu prawnego9 przy jednoczesnym istnieniu

uniwersalności prawa jako takiego10. Znajdowanie minimum cech wspólnych oraz

porównywanie (stwierdzanie podobieństw i różnic)11 instytucji prawnych pozwala nie tylko

poznać obce prawo, ale także wniknąć w istotę własnego i poczynić obserwacje, które nie są

3 Por. H.P. Glenn, Aims of comparative law, [w:] Elgar Encyclopedia of Comparative Law, ed. by J.M. Smits, Cheltenham, UK, Northampton, MA, USA, 2006, s. 63-64, T. Koopmans, Comparative Law and the Courts, ICLQ 1996, vol. 45, part 4, s. 549, 556. 4 A. Opalski, Stan i perspektywy europejskiego prawa spółek a rozwój polskiego prawa spółek, StPP 2008, nr 1, s. 67 i n. 5 O ile można mówić o kategorii „obcości” tam, gdzie prawo tworzone jest z samych „obcych” doświadczeń. 6 Z. Brodecki (red.), Europa sędziów, Warszawa 2007, s. 36. 7 Tak też M. Matczak, Semantyka otwarcia – czy argument z zagranicznego orzecznictwa i doktryny da się pogodzić z pozytywistyczną wizją prawa?, [w:] Prawo w dobie globalizacji – broszura z XI Konferencji Wydziałowej, która odbyła się na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego dnia 5 marca 2010 r., s. 35. 8 Por. H.P. Glenn, op.cit., s. 63. 9 M. Ancel, Znaczenie i metody prawa porównawczego, Warszawa 1979, s. 176. 10 Ibidem, s. 18. 11 J. Wróblewski, Problem nieporównywalności z komparatystyce prawniczej, PiP 1975, nr 8-9, s. 6-7.

22

możliwe przy ograniczeniu się do badania porządku prawnego tylko jednego państwa12. Jak

powiedział jeszcze w minionym stuleciu Lord Goff of Chieveley: „Prawo porównawcze mogło

być hobby dnia wczorajszego, jednakże przeznaczone jest do stania się nauką jutra.

Zamiast się lękać, musimy powitać jego oddziaływanie.”13. Obecny wiek, owe „jutro” Lorda

Goffa, należy do prawniczej komparatystyki14.

Oprócz założenia o porównywalności systemów prawnych, przyjmuję w niniejszej pracy

także założenie o obowiązywaniu zasady lojalnego postępowania na gruncie prawa zobowiązań15

(która to norma wyrażona jest w Kodeksie cywilnym16, m.in. przez przepisy art. 56, art. 65 i

art. 35417) i całego prawa spółek; mam także na względzie zasadę jedności prawa prywatnego

wyrażoną w art. 1 KC18. Zamierzam wykazać, że zasada lojalnego postępowania akcjonariusza w

spółce akcyjnej ma swoje źródło w normach prawnych, a więc obowiązuje w systemie prawa, a

obowiązywanie to nie jest sprzeczne z naturą tej spółki – wręcz przeciwnie, to właśnie natura

spółki akcyjnej jest argumentem za istnieniem takiej zasady.

12 Por. R.B. Schlesinger, H.W. Baade, M.R. Damaska, P.E. Herzog, Comparative Law: Cases – Text – Materials, 5th ed., Mineola, New York, 1988, s. 1. 13 „Comparative law may have been the hobby of yesterday, but it is destined to become the science of tomorrow. We must welcome, rather than fear, its influence.”, Lord Goff of Chieveley, The Future of the Common Law. The Wilbeforce Lecture 1997, ICLQ 1997, vol. 46, part 4, s. 748. 14 Co trafnie przewidział już w stuleciu minionym T. Koopmans, op.cit., s. 556. 15 Na temat „obowiązku” lojalności w prawie obligacyjnym zob. P. Mikłaszewicz, Obowiązki informacyjne w umowach z udziałem konsumentów na tle prawa Unii Europejskiej, Warszawa 2008, s. 145-148, J. Pokrzywniak, Obowiązek lojalności jako element stosunku obligacyjnego, MoP 2003, nr 19, s. 885 i n. 16 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (DzU nr 16, poz. 93 ze zm.), dalej jako KC. 17 A. Opalski, Obowiązek lojalności w spółkach kapitałowych, KPP 2008, nr 2, s. 468, D. Wajda, Obowiązek lojalności w spółkach handlowych, Warszawa 2009, s. 52-58, J. Pokrzywniak, op.cit., s. 888. 18 M. Romanowski, [w:] SPP. Prawo spółek osobowych, t. 16, pod red. A. Szajkowskiego, Warszawa 2008, s. 87, Nb 1 (zob. przyp. 1 oraz przyp. 5 na s. 88 na temat relacji między art. 1 KC i art. 2 KSH).

23

Rozdział 1.

„Obowi ązek” lojalności – podstawowe pojęcia i problemy

1.1. Uwagi ogólne

Analiza problematyki „obowiązku” lojalności akcjonariusza wymaga precyzyjnego

określenia znaczenia używanych pojęć. Słowa opisują rzeczywistość, a różne konwencje

językowe mają na celu uproszczenie komunikacji międzyludzkiej. Jednakże nie do końca

uświadomione i nieprecyzyjne używanie określonych terminów okazuje się rodzić szereg

kontrowersji związanych z omawianym w tej pracy zagadnieniem (zob. ROZDZ. 3.2.1).

Wyjaśnianie znaczeń powinno zatem zmierzać do uporządkowania sensów przypisywanych

danemu terminowi i służyć lepszemu zrozumieniu jego treści prawnej19. Poprawnym użyciem

pojęcia można nazwać takie, które najlepiej wyjaśnia istotę rzeczy20.

Precyzyjne określenie znaczenia używanych słów jest istotne także z punktu widzenia

prawa porównawczego21, które wymaga identyfikacji przedmiotu badania oraz cech, ze względu

na które porównywanie jest dokonywane22.

1.2. Pojęcie lojalności

Termin „lojalność” pojawia się w przepisach dotyczących prawa prywatnego

sporadycznie (por. art. 760 KC czy art. 6 UsDetU23) i nie posiada definicji legalnej. Jest więc

terminem faktycznym, a nie prawnym24. W związku z tym, przy ustalaniu jego znaczenia należy

w pierwszej kolejności wziąć pod uwagę znaczenie proponowane przez doktrynę i orzecznictwo,

a w braku takowego sięgnąć do ogólnych reguł języka polskiego25.

19 P. Oertmann, Interesse und Begriff in der Rechtswissenschaft, 1931, s. 42 ff. 68 za: J. Hennrichs, Treupflichten im Aktienrecht, AcP 1995, Band 195, Heft 3, s. 228, przyp. 29. 20 J. Hennrichs, op.cit., s. 228. 21 Które w istocie nie jest prawem (zbiorem zasad i reguł), a metodą postrzegania prawnych: problemów, instytucji i całych systemów. Zob. R.B. Schlesinger [et al.], op.cit., s. 1. 22 J. Wróblewski, Metodologiczne zagadnienia porównywania systemów prawa, PiP 1974, nr 8-9, s. 36. 23 Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o usługach detektywistycznych (DzU 2002 nr 12, poz. 110 ze zm.). 24 Na temat terminów prawnych i faktycznych zob. M. Zieliński, Z. Radwański, Wykładnia prawa cywilnego, StPP 2006, nr 1, s. 25-26. 25 Ibidem, s. 25.

24

Polskie orzecznictwo nie wypracowało ogólnej definicji lojalności w prawie prywatnym

ani szczegółowej na potrzeby prawa spółek. Nieliczne orzeczenia odnoszące się do problematyki

lojalności nie poddają tej instytucji dogłębnej analizie albo skupiają się na naruszeniach

występujących na tle konkretnych stanów faktycznych26.

Doktryna także nie prezentuje jednolitej koncepcji lojalności; zazwyczaj poprzestaje na

próbie zidentyfikowania cech „obowiązku” lojalności w konkretnym stosunku prawnym27.

Wskazuje, że lojalność jest synonimem dobrej wiary28, pojęciem celowo niedookreślonym,

wyznaczającym nieskonkretyzowany obowiązek dłużnika, który „materializuje” się w

poszczególnych stanach faktycznych, w toku wykonywania zobowiązania29, jak również w fazie

przedkontraktowej30; postępowaniem w taki sposób, aby nie zawieść zaufania drugiej strony

stosunku prawnego31. Wzorzec lojalnego zachowania nie ma konkretnej treści – ustalić ją można

dopiero na tle poszczególnych stanów faktycznych32.

Różne słowniki języka polskiego33 prezentują dość podobną definicję lojalności. Zgodnie

ze słownikiem języka polskiego PWN „lojalno ść” to „postawa, postępowanie zgodne z

przepisami prawa; prawomyślność, praworządność; lojalność wobec państwa; prawość, wierność,

rzetelność w stosunkach z ludźmi” 34. Według innego słownika „lojalny” to „uczciwy, rzetelny

wobec kogoś, w stosunku do kogoś; postępujący zgodnie z nakazami władz, zgodnie z

obowiązującym prawem”35. Słownik wyrazów obcych PWN36 podaje definicję tożsamą z

pierwszą z przytoczonych, natomiast słownik synonimów37 wskazuje „uczciwość”, „prawość”,

26 Por. przyp. 1 oraz następujące orzeczenia: wyrok SN z dnia 27 listopada 2003 r., IV CK 218/02, „Lex” nr 106599; wyrok SN z dnia 16 października 2008 r., III CSK 100/08, OSNC-ZD 2009, nr 1, poz. 30, „Lex” nr 475285. 27 P. Mikłaszewicz, op.cit., s. 145. Zob. przykłady i literaturę podaną przez J. Pokrzywniaka, op.cit., s. 885 i n. 28 D. Wajda, Obowiązek lojalności w spółkach handlowych, Warszawa 2009, s. 6. 29 P. Machnikowski, [w:] SPP. Prawo zobowiązań – część ogólna, t. 5, pod. red. E. Łętowskiej, Warszawa 2006, s. 143, Nb 99. 30 P. Mikłaszewicz, op.cit., s. 148. 31 J. Pokrzywniak, op.cit., s. 885, P. Machnikowski, [w:] SPP. Prawo zobowiązań – część ogólna, t. 5…, s. 143, Nb 99. 32 J. Pokrzywniak, op.cit., s. 889. 33 Jak wskazuje się w doktrynie, poszukując znaczenia terminów, należy sięgać do więcej niż jednego słownika. Słowniki języka polskiego mają, w założeniu, prezentować jednolitą analizę znaczeniową danych haseł. W praktyce niejednokrotnie prezentują one różne znaczenia tych samych terminów; poza tym ustalają znaczenia słów na dany moment, nie dają gwarancji, że owo znaczenie nie ulegnie zmianie. Próbując więc dotrzeć do znaczenia terminu w języku potocznym, nie można opierać się tylko na jednym słowniku. Zob. M. Zieliński, Z. Radwański, Wykładnia prawa…, s. 25-26, A. Bielska-Brodziak, Z. Tobor, Słowniki a interpretacja tekstów prawnych, PiP 2007, nr 5, s. 29. 34 M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego PWN, t. 2, L-P, Warszawa 1995, s. 47. 35 A. Markowski (red.), Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa 1999, s. 404. 36 J. Tokarski (red.), Słownik wyrazów obcych PWN, wyd. 16., Warszawa 1988, s. 435. 37 A. Dąbrówka, E. Geller, R. Turczyn, Słownik synonimów, Warszawa 2005, s. 136, pkt 955 B.

25

„wierność”, „prawdomówność” jako wyrazy bliskoznaczne do pojęcia „lojalność”. Ponadto

należy mieć na uwadze, że słowo „lojalność” pochodzi od łacińskiego przymiotnika legalis (od

rzeczownika lex, legis), czyli „zgodny z prawem”38.

Przytoczone wyżej poglądy i pojęcia skłaniają do sformułowania następujących

wniosków. Po pierwsze, etymologia słowa „lojalność” oraz jego definicje słownikowe wskazują

na ścisły związek lojalności z prawem. Lojalność tkwi w prawie już na poziomie lex, a więc w

przedmiocie interpretacji, z którego na skutek wykładni powstaje ius39. Lojalność jest więc

postępowaniem zgodnym z prawem (treścią norm prawnych, ich ratio legis). Po drugie,

lojalność jest zawsze lojalnością wobec kogoś. Z perspektywy niniejszej pracy w grę wchodzi

lojalność akcjonariusza wobec innych podmiotów prawa prywatnego – pozostałych

akcjonariuszy, spółki lub interesariuszy (pracowników i innych wierzycieli spółki); z uwagi na

zakres pracy ograniczony do prawa spółek, w dalszej części zajmować będę się tylko lojalnością

wobec innych akcjonariuszy i spółki. Po trzecie, lojalność – jako uczciwość czy rzetelność –

jawi się raczej jako element dobrych obyczajów niż dobrej wiary. Dobra wiara ma charakter

subiektywny, zakłada istnienie błędnego, lecz usprawiedliwionego przekonania o istnieniu prawa

lub stosunku prawnego40. Odwoływanie się do niej wchodzi w grę tylko, gdy ustawa uzależnia

skutki prawne od dobrej lub złej wiary (art. 7 KC)41. Natomiast dobre obyczaje mają charakter

obiektywny42, determinowane są przez dane środowisko, obojętne jest więc nastawienie

psychiczne podmiotu względem nich43. Zgodnie z dobrymi obyczajami postępuje ten, kto w

konkretnej dziedzinie życia zachowuje się uczciwie i rzetelnie44.

38 A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 2, L-P, Warszawa 2000, s. 61, J. Tokarski (red.), op.cit., s. 435. 39 W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, wyd. 4., Warszawa 2005, s. 14. 40 Zob. J. Gajda, Pojęcie dobrej wiary w przepisach kodeksu cywilnego, SP 1997, nr 2, s. 52, K. Doliwa, Dobra wiara jako wyrażenie języka prawnego, MoP 2008, nr 6, s. 305 i cyt. tam literaturę. 41 Tak też K. Doliwa, op.cit., s. 307. 42 Można powiedzieć, że dobre obyczaje to dobra wiara w znaczeniu obiektywnym, J. Gajda, op.cit., s. 41-42 i cyt. tam literatura. Z. Radwański, M. Zieliński [w:] SPP. Prawo cywilne – część ogólna, t. 1, pod red. M. Safjana, Warszawa 2007, s. 342, Nb 56 stwierdzają, że współcześnie dobra wiara ma już utrwalone w doktrynie znaczenie subiektywne, a dobre obyczaje – obiektywne. Także w projekcie nowego Kodeksu cywilnego planowane jest ostateczne „oczyszczenie” terminologii: pojęcia dobrej i złej wiary mają odnosić się tylko do wiedzy podmiotu o określonych faktach, zob. Z. Radwański, [w:] Księga pierwsza Kodeksu cywilnego. Projekt z uzasadnieniem, pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa 2008, publikacja dostępna na stronie internetowej http://www.ms.gov.pl/kkpc/kkpc.php [ostatnio dostępna 8 kwietnia 2010 r.], s. 15. 43 T. Knypl, K. Trzciński, op.cit., s. 20. 44 Ibidem, s. 19, J. Gajda, op.cit. s. 42.

26

Lojalność można więc zdefiniować jako pojęcie niedookreślone, wyrażające powinność

zachowania (polegającego na czynieniu bądź zaniechaniu45), o treści konkretyzującej się dopiero

w określonych stanach faktycznych. Lojalność jest zawsze „skierowana” wobec innego podmiotu

i wiąże się z istnieniem zaufania po stronie tegoż. Podstawą do rekonstrukcji treści lojalności w

określonym stanie faktycznym są normy prawne (uściślając: przede wszystkim cel, jakiemu owe

regulacje prawne służą46), zarówno te regulujące konkretne instytucje, jak i otwierające system

prawa cywilnego na wartości47. Lojalność jest więc kryterium prawnym, odwołuj ącym się do

ocen pozaprawnych.

1.3. Pojęcie obowiązku

Kolejnym terminem wymagającym zdefiniowania z punktu widzenia lojalności

akcjonariusza jest „obowiązek”. Termin ten nie posiada definicji legalnej. W doktrynie jest

łączony z pojęciem długu (korelatu wierzytelności48 – dług zawsze istnieje względem kogoś).

Dług to obowiązek konkretnego zachowania się49, świadczenia względem wierzyciela50. Z

punktu widzenia wierzyciela, każda wierzytelność przekształci się kiedyś w roszczenie, a więc

możność żądania spełnienia świadczenia51. Z punktu widzenia dłużnika: obowiązek potencjalny

przemieni się w realny.

Na gruncie prawa prywatnego pojęcie „obowiązku” określa więc pozycję dłużnika w

sytuacji, w której podmiot obowiązany (dłużnik) musi wykonać określone świadczenie na rzecz

innego podmiotu (wierzyciela), który może skutecznie domagać się jego spełnienia.

Wyprzedzając tok rozważań, należy już teraz podkreślić, że mówienie o instytucji będącej

przedmiotem zainteresowania tej pracy jako o „obowiązku” nie jest precyzyjne. „Obowiązek”

lojalności to w istocie zasada lojalności, z której obowiązki dopiero wypływają (zob. szerzej s. 85

i ROZDZ. 3.3).

45 P. Machnikowski, [w:] SPP. Prawo zobowiązań – część ogólna, t. 5…, s. 143, Nb 99. 46 Por. A. Bielska-Brodziak, Z. Tobor, op.cit., s. 26 i przywołane tam orzecznictwo. 47 Otwartość jest „wrodzoną” cechą prawa prywatnego, która wynika z jego fundamentu, czyli autonomii woli podmiotów tego prawa, zob. M. Zieliński, Z. Radwański, Wykładnia prawa…, s. 11; por. także. przyp. 7. 48 Z. Banaszczyk, [w:] SPP. Prawo cywilne – część ogólna, t. 1…, s. 857, Nb 56. 49 Ibidem. 50 P. Machnikowski, [w:] SPP. Prawo zobowiązań – część ogólna, t. 5…, s. 133, Nb 66, s. 158, Nb 153. 51 Z. Radwański, A. Olejniczak, op.cit., s. 14, Nb 35. Pojęcia wierzytelności i roszczenia, i relacja między nimi nie są jednak rozumiane w doktrynie jednolicie, por. np. P. Machnikowski, [w:] SPP. Prawo zobowiązań – część ogólna, t. 5…, s. 139, Nb 84, który stwierdza, że wierzytelność jest zespołem roszczeń.

27

1.4. Pojęcia spółki, korporacji i spółki akcyjnej

1.4.1. Pojęcie spółki

Przepisy prawa definiują poszczególne normatywne typy spółek handlowych, nie

formułując przy tym ogólnego pojęcia „spółki”. Doktryna wyróżnia pięć głównych teorii spółki

(umowną, organizacyjną, majątku celowego, normatywną i strukturalną), zwracając przy tym

uwagę, że samodzielnie żadna z nich nie opisuje poprawnie natury tej konstrukcji52. Nauka prawa

stara się jednak wskazać cechy stanowiące o istocie spółki (handlowej). Omawiana instytucja jest

zatem szczególną strukturą organizacyjno-prawną, „prywatnym zwi ązkiem celowym”53. Przede

wszystkim jednak spółka to więź łącząca osoby fizyczne, prywatnoprawna wspólnota

uczestników spółki, dla których jej podmiotowość prawna jest tylko pewną kwalifikacją54. Jak

więc widać, pod jednym terminem, kryją się różne pojęcia. Spółka to zarówno jednostka

organizacyjna jak i stosunek prawny (co wyraźnie podkreśla przepis art. 2 zd. 2 KSH). Trzeba

mieć świadomość, że taka dwoistość ma istotne konsekwencje prawne: inna jest funkcja

wyróżniania stosunków prawnych, a inna jednostek organizacyjnych. Pierwsza wskazuje na

pewną relację pomiędzy przynajmniej dwoma podmiotami (inter partes), druga, że dana

struktura jest konstrukcją odrębną od pozostałych podmiotów prawa (oddziaływanie erga

omnes)55. Spółka stanowi zatem punkt odniesienia dla istnienia dwóch płaszczyzn stosunków:

wewnętrznych (relacje między członkami spółki) i zewnętrznych (spółka i świat)56. Jako

wspólnotę ludzi, doktryna wiąże ją wprost z obowiązkiem wzajemnej lojalności między

wspólnikami57. Jako organizacja spółka ma natomiast znaczenie nie tylko dla podmiotów

związanych z nią stosunkiem członkostwa, ale także dla podmiotów „zewnętrznych”:

przykładowo, zamiast zawierać umowy z nieraz licznymi wspólnikami, wchodzi się w stosunek

prawny ze spółką; w razie egzekucji nie trzeba dochodzić zaspokojenia z wielu majątków

wspólników, a można z jednego, „zbiorczego” majątku spółki. Dla członków te i inne cechy

52 Zob. M. Romanowski, [w:] SPP. Prawo spółek osobowych, t. 16…, s. 92-101, Nb 2, St. Włodyka, [w:] SPH. Prawo spółek handlowych, t. 2A, pod red. St. Włodyki, Warszawa 2007, s. 35-38, Nb 5-10. 53 St. Włodyka, [w:] SPH. Prawo spółek handlowych, t. 2A…, s. 38-41, Nb 11-13. 54 A. Szajkowski, [w:] SPP. Prawo spółek osobowych, t. 16…, s. 5. 55 Por. J. Frąckowiak, Jednostka organizacyjna jako substrat osoby prawnej i ustawowej, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, pod red. L. Ogiegły, W. Popiołka i M. Szpunara, Kraków 2005, s. 901-902. 56 The New Oxford Companion to Law, Cane P., Conaghan J. (eds.), Oxford University Press, 2008, s. 180 zawiera nawet odrębne hasło „companies and the outside world” („spółki i zewnętrzny świat”). 57 St. Włodyka, [w:] SPH. Prawo spółek handlowych, t. 2A…, s. 41, Nb 13 z zastrzeżeniem jednak, że obowiązek ten jest wyraźniejszy w spółkach osobowych niż w kapitałowych.

28

stanowią ułatwienie w obrocie, swoisty przywilej. O spółce można więc myśleć jako o „nich” lub

o „niej”58. W obu przypadkach „spółka” jest pewną konwencją językową, która upraszcza opis

rzeczywistości. Jako „ona” odnosi się do świata zewnętrznego, jako „oni” dotyczy działających

zgodnie z jej zasadami ludzi. Największe znaczenie spółki ujawnia się w mnogości podmiotów

na obu wskazanych płaszczyznach (zob. ROZDZ. 4.2).

W europejskiej kulturze prawnej spółka (tak zamknięta jak i publiczna – zob.

ROZDZ. 1.4.3 i 4.4.1) tradycyjnie postrzegana jest jako zrzeszenie ludzi, połączone więzami

członkostwa59. Jednak ostanie badania financial economics zakwestionowały takie rozumienie, w

odniesieniu do spółek publicznych, postulując prawne rozumienie spółki jako szczególnej więzi

kontraktów (nexus of contracts), łączącej zarządców spółki z różnorodnymi grupami inwestorów-

kredytodawców60.

Dla lepszego zrozumienia istoty spółki, celowe jest sięgnięcie do znaczeń tego wyrazu

podawanych przez różne słowniki. Z potocznego punktu widzenia spółka jest więc „umownym

związkiem dwóch lub więcej osób dla osiągnięcia wspólnego celu61 (głównie gospodarczego)62”.

Kiedyś „spółka” oznaczała wspólne działanie, wspólnotę interesów i zamierzeń63. Wyraz ten

pochodzi od dawnego przysłówka „społu” („razem z innymi, wspólnie”); „spolić” znaczyło

„ł ączyć, zespalać” 64. Spółka – pomimo posiadania podmiotowości prawnej – postrzegana jest

więc zarówno przez naukę prawa jak i zwykłych użytkowników języka jako zgrupowanie ludzi

złączonych pewnym celem, sztuczny byt stworzony przez prawo65.

Można powiedzieć, za I. Kantem, że o ile człowiek jest celem samym w sobie66, o tyle

spółka – nie jest nim nigdy. Każda spółka jest w istocie zawsze spółką celową. Dostrzeżenie tego

faktu oraz tego, że spółka jest przede wszystkim związkiem ludzi, a jako podmiot prawa odrębny

od wspólników ma sens przede wszystkim ze względu ludzi nie będących jej członkami, ma 58 Por. przyp. 120. 59 Th. Baums, The Law of Corporate Finance in Europe – An Essay, „Institute for Law and Finance Working Paper Series” no. 63, 06/2007, s. 1, dostępny na stronie internetowej http://www.ilf-frankfurt.de/uploads/media/ILF_WP_063.pdf [ostatnio dostępny 23 grudnia 2009 r.]. 60 Ibidem, s. 1, 3. W tym ujęciu zarówno akcjonariusze (shareholders) jak i wierzyciele (creditors) są dostarczycielami kapitału, będącymi stroną umowy zawartej ze spółką. Akcjonariusze od wierzycieli różnią się tym, że nie pobierają odsetek od „kredytu” udzielonego spółce, por. ibidem, s. 1-3, 6. 61 A. Markowski (red.), Nowy słownik…, s. 960. 62 M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego PWN, t. 3, R-Z, Warszawa 1995, s. 282, I. Malmor, Słownik etymologiczny języka polskiego, Bielsko-Biała 2009 s. 379. 63 I. Malmor, Słownik etymologiczny…, s. 379. 64 Ibidem. 65 M. Romanowski, W sprawie pojęcia i natury…, s. 13. 66 M. Szyszkowska, Teoria i filozofia prawa, Warszawa 2008, s. 148.

29

kluczowe znaczenie dla określenia „kierunku” oddziaływania zasady lojalnego postępowania

akcjonariusza (zob. ROZDZ. 4.7.2.).

1.4.2. Pojęcie korporacji

Przedmiotem niniejszej pracy jest zagadnienie „obowiązku” lojalności akcjonariusza w

spółce akcyjnej, dlatego też konieczne jest określenie znaczenia terminu „spółka akcyjna”. Jako

że doktryna mówiąc o niej, niejednokrotnie odwołuje się do pojęcia korporacji67 czy stosunku

korporacyjnego68, celowe jest przybliżenie najpierw znaczenia właśnie tego terminu.

Nauka prawa wiąże termin korporacji z istnieniem osobowości prawnej69 (a więc

odrębnego podmiotu z perspektywy prawa cywilnego), a zarazem wskazuje, że oznacza on

związek osób, tworzących korporację jako jednostkę organizacyjną70. Korporację konstytuują

członkowie, którzy wnoszą udziały (lub opłacają składki), tworzące jej majątek i którzy mają

wobec tej osoby prawnej organizacyjne uprawnienia oraz obowiązki71. Zachodzące wewnątrz

niej stosunki zbliżone są do stosunków cywilnoprawnych72. Z faktu, iż korporacja jest związkiem

osób wynika, że prawo musi chronić interesy każdego jej uczestnika73. Osobami

korporacyjnymi są spółki kapitałowe: spółka akcyjna oraz spółka z ograniczoną

odpowiedzialnością74.

67 S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz do artykułów 301-458, t. III, wyd. 2., Warszawa 2008, s. 13, Nb 10, J. Frąckowiak, [w:] SPH. Prawo spółek handlowych, t. 2B, pod red. St. Włodyki, Warszawa 2007, s. 38 i n., S. Sołtysiński, Wynalazek spółki kapitałowej: o krok od wieczności, PiP 1998, nr 11, s. 14. 68 D. Wajda, Obowiązek lojalności w spółkach handlowych, Warszawa 2009, s. 300, A. Opalski, Obowiązek lojalności…, s. 468, 481, J. Modrzejewski, C. Wiśniewski, [w:] J. Okolski (red.), Prawo handlowe…, s. 217. 69 J. Frąckowiak, [w:] SPP. Prawo cywilne – część ogólna, t. 1…, s. 1070, Nb 147, Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, wyd. 8., Warszawa 2005, s. 197, Nb 440. 70 J. Frąckowiak, [w:] SPH. Prawo spółek handlowych, t. 2B…, s. 38-39, Nb 39-42, idem, Jednostka organizacyjna jako substrat…, s 911. W doktrynie pojawia się także pogląd, że korporację należy utożsamiać nie z organizacją, a ze stosunkiem prawnym – zob. idem, [w:] SPP. Prawo cywilne – część ogólna, t. 1…, s. 1071, przyp. 303. Jak jednak wspomniany autor zwraca uwagę (idem, Jednostka organizacyjna jako substrat…, s. 901-902), inne są funkcje prawnego wyodrębnienia konstrukcji stosunku prawnego, a inne organizacji; zob. s. 27 niniejszej pracy. 71 Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna…, s. 197, Nb 440, J. Frąckowiak, [w:] SPH. Prawo spółek handlowych, t. 2B…, s. 39, Nb 41. 72 J. Frąckowiak, [w:] SPP. Prawo cywilne – część ogólna, t. 1…, s. 1071, Nb 148, idem, Jednostka organizacyjna…, s. 906. 73 Idem, [w:] SPH. Prawo spółek handlowych, t. 2B…, s. 39, Nb 42. 74 Idem, [w:] SPP. Prawo cywilne – część ogólna, t. 1…, s. 1072, Nb 149.

30

1.4.3. Istota spółki akcyjnej; akcja, członkostwo

Spółka akcyjna jest typem handlowej spółki kapitałowej, uregulowanej szczegółowo w

Kodeksie spółek handlowych75. Jako jej cechy charakterystyczne wskazuje się rozdzielenie

funkcji właścicielskich od zarządzania, ograniczoną odpowiedzialność akcjonariuszy oraz

swobodną zbywalność jej praw udziałowych (akcji)76. J. Frąckowiak jako główne cechy spółki

akcyjnej wymienia: osobowość prawną, brak odpowiedzialności wspólników za zobowiązania

spółki, podział jej kapitału na będące papierami wartościowymi akcje o równej wartości oraz

dopuszczalność gromadzenia kapitału poprzez prowadzenie publicznego zapisu na akcje77.

Dookreślając jej charakter autor ten wskazuje, że spółka akcyjna jest jednostką organizacyjną o

charakterze kapitałowym78.

Rozdział „własności” od zarządu w spółce akcyjnej polega na braku obowiązku

akcjonariusza do bezpośredniego angażowania się w działalność spółki79. Do zostania członkiem

spółki akcyjnej nie jest wymagana specjalistyczna wiedza, pozwalająca na prowadzenie jej spraw

– wystarczające jest samo „dawstwo” kapitału. Zarządzaniem spółką zajmuje się bowiem

wykwalifikowana kadra kierownicza80. Pochodną takiego założenia jest regulacja, zgodnie z

którą akcjonariusz w ogóle nie jest prawnie odpowiedzialny za zobowiązania spółki81; ryzykuje

on jedynie tym, że jego inwestycja w spółkę nie zwróci mu się82. Taka konstrukcja

odpowiedzialności jest ściśle związana z posiadaniem przez spółkę akcyjną osobowości prawnej

– jako podmiot prawa odrębny od swoich założycieli i członków posiada ona własny majątek i to

nim odpowiada za wszystkie swoje zobowiązania83.

75 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (DzU nr 94, poz. 1037 ze zm.), dalej jako KSH. 76 J. Napierała, T. Sójka, [w:] A. Koch, J. Napierała (red.), Prawo spółek handlowych. Podręcznik akademicki, wyd. 2., Warszawa 2007, s. 352. 77 J. Frąckowiak, [w:] SPH. Prawo spółek handlowych, t. 2B…, s. 18, Nb 7. 78 Ibidem, s. 27-50, Nb 16-58. 79 J. Modrzejewski, C. Wiśniewski, [w:] J. Okolski (red.), Prawo handlowe…, s. 215 80 J. Napierała, T. Sójka, [w:] A. Koch, J. Napierała (red.), Prawo spółek handlowych…, s. 352. 81 Art. 301 § 5 KSH. Akcjonariusz spółki akcyjnej w organizacji odpowiada solidarnie ze spółką oraz osobami działającymi w jej imieniu za zobowiązania tejże, jednakże tylko do wartości niewniesionego wkładu na pokrycie objętych akcji (art. 13 § 2 KSH). Z chwilą więc, z którą akcjonariusz wniesie wkład, jego odpowiedzialność prawna całkowicie wygasa. 82 Akcjonariusz ponosi więc tylko odpowiedzialność ekonomiczną do wysokości wkładu wniesionego na akcje lub ceny, jaką zapłacił za akcje w obrocie wtórnym, zob. J. Frąckowiak, [w:] SPH. Prawo spółek handlowych, t. 2B…, s. 208, przyp. 2. 83 Idem, [w:] SPP. Prawo cywilne – część ogólna, t. 1…, s. 1046-1048, Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna…, s. 181, Nb 398.

31

Kolejną istotną cechą spółki akcyjnej jest istnienie w niej akcji . Termin ten ma trojakie

znaczenie: (i) ułamka kapitału zakładowego, (ii) dokumentu oraz (iii) prawa podmiotowego/

prawa udziałowego84. Zgodnie ze znaczeniem pierwszym85, akcja jest jednostką

rozrachunkową86. Każda musi mieć wartość nominalną87, przy czym musi być ona taka sama dla

każdej akcji88. W znaczeniu drugim akcja to szczególny dokument – udziałowy papier

wartościowy. Chociaż brak jest przepisu przesądzającego to wprost89, z ogółu norm wynika, że

ma ona cechy tegoż90: sposób identyfikacji uprawnionego z akcji (imiennych, na okaziciela i

zdematerializowanych91) ma powtarzalny wpływ na reguły przenoszenia praw akcyjnych92 (a

także obowiązków związanych z tymi prawami, w kontekście kategorii członkostwa, o czym

niżej). Ten związek między legitymacją a zbywalnością sprawia, że aktualna struktura

akcjonariatu pozostaje dla spółki nieznana (a przynajmniej trudna do ustalenia). Jako papier

wartościowy akcja jest instytucją prawa zobowiązań93. Chociaż nie jest kwalifikowana jako

dłużny (wierzycielski) papier wartościowy, pozwala ona na zmiany podmiotowe w ramach

stosunków quasi-zobowiązaniowych. Zasadą prawa zobowiązań jest natomiast lojalne

postępowanie względem przeciwstawnej strony stosunku prawnego.

Co do trzeciego znaczenia akcji, w doktrynie wyrażono dwa przeciwne zapatrywania, jak

należy rozumieć ten termin w kontekście prawa udziałowego: czy jako ogół praw

84 J. Okolski, D. Wajda, [w:] J. Okolski (red.), Prawo handlowe…, s. 286, W. Popiołek, [w:] SPH. Prawo spółek handlowych, t. 2B…, s. 94, Nb 132 oraz s. oraz s. 157 i n., J. Napierała, T. Sójka, [w:] A. Koch, J. Napierała (red.), Prawo spółek handlowych…, s, s. 380 i n., A. Szumański, [w:] SPP. Prawo papierów wartościowych, t. 19, pod red. A. Szumańskiego, Warszawa 2006, s. 12, Nb 1, M. Romanowski, Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz, wyd. 2., Warszawa 2003, s. 63, Nb 9. 85 Którego podstawy wyraża przepis art. 302 KSH. 86 A. Szumański, [w:] SPP. Prawo papierów wartościowych, t. 19…, s. 16, Nb 8. 87 Art. 304 § 1 pkt 5 KSH. 88 Art. 302 KSH. 89 Art. 3 pkt 1 lit. a) Ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (DzU nr 183, poz. 1538 ze zm.; dalej jako ObrIFinU) stanowi, że akcja jest papierem wartościowym; jednakże definicja papieru wartościowego zawarta w tej ustawie ma jedynie charakter terminu technicznego; nie jest definicją na potrzeby całego prawa prywatnego, zob. J. Jastrzębski, Pojęcie papieru wartościowego wobec dematerializacji, Warszawa 2009, s. 277-279 i cyt. tam literaturę. Por. także przepisy art. 511 § 2 KSH, art. 5163 pkt 5 KSH oraz art. 547 § 2 KSH, stanowiące o „papierach wartościowych innych niż akcje”; z drugiej strony „niefortunny” przepis art. 5165 § 2 pkt 3 KSH stanowiący o „udziałach, akcjach lub innych papierach wartościowych”, który może sugerować, że udziały w spółce z o.o. są papierami wartościowymi, co nie jest prawdą. 90 Zob. W. Popiołek, [w:] SPH. Prawo spółek handlowych, t. 2B…, s. 96-97, A. Szumański, [w:] SPP. Prawo papierów wartościowych, t. 19…, s. 25-26, 55-72. 91 A w zasadzie: „rejestrowych”, zob. J. Jastrzębski, op.cit., s. 388 i cyt. tam literaturę. 92 Ibidem, s. 262-263. 93 Przepisy art. 9216-92116 KC dotyczące wszystkich papierów wartościowych uregulowane są w Księdze trzeciej Kodeksu cywilnego „Zobowiązania”.

32

przysługujących akcjonariuszowi względem spółki (prawo podmiotowe lub ich wiązka)94 czy też

jako członkostwo, kryterium wyznaczające treść stosunku prawnego łączącego akcjonariusza ze

spółką, czyli jego ogół praw i obowiązków95.

Pojęcie prawa podmiotowego należy w doktrynie do spornych, zgodnie jednak uznaje się,

że jest ono pewną sferą swobody prawnej96 – elementem prawa podmiotowego nie może więc

być obowiązek97. Jednak nawet autorzy wiążący znaczenie trzeciego pojęcia akcji jedynie z

prawami, wskazują, że obowiązki akcjonariusza istnieją; są związane z jego prawami

podmiotowymi98. W rzeczy samej, sytuacja prawna akcjonariusza w stosunku spółki akcyjnej99

ustalana jest w oparciu o jego prawa i obowiązki, określane zbiorczym mianem członkostwa100,

które opiera się na legitymacji z akcji i ma charakter spersonalizowany (indywidualny). Związek

osób powiązanych instytucją członkostwa stanowi substrat korporacji . Ustanie członkostwa

oznacza zakończenie istnienia więzi między spółką i konkretnym akcjonariuszem101.

Rozumienie terminu „akcja” jako prawa podmiotowego czy udziałowego, jest w istocie

tylko częściowym ujęciem pozycji prawnej akcjonariusza w ramach spółki akcyjnej. Sądzę, że

zasadne jest mówienie o akcji – w trzecim znaczeniu – jako o członkostwie, ponieważ to ona

legitymizuje bytność akcjonariusza w spółce i określa treść jego praw i obowiązków.

Oprócz omówionych cech, doktryna wskazuje102 jako charakterystyczne dla spółek

akcyjnych: otwartość, czyli możliwość swobodnej zmiany jej składu osobowego bez naruszania

94 Zob. W. Popiołek, [w:] SPH. Prawo spółek handlowych, t. 2B…, s. 95, przyp. 4, J. Napierała, T. Sójka, [w:] A. Koch, J. Napierała (red.), Prawo spółek handlowych…, s. 382, A. Szumański, [w:] SPP. Prawo papierów wartościowych, t. 19…, s. 19, Nb 12 i cyt. tam literaturę. 95 J. Okolski, D. Wajda, [w:] J. Okolski (red.), Prawo handlowe…, s. 286, M. Michalski, Kontrola kapitałowa nad spółką akcyjną, Kraków 2004, s. 46, M. Romanowski, Prawo o publicznym obrocie …, s. 64, Nb 13. 96 Por. M. Pyziak-Szafnicka, [w:] SPP. Prawo cywilne – część ogólna, t. 1…, s. 687 i n. i cyt. tam literaturę, Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna…, s. 90 i n. 97 Na tego typu błąd ekwiwokacji zwraca też uwagę J.P. Naworski, [w:] SPP. Prawo spółek osobowych, t. 16…, s. 234, Nb 16. 98 W. Popiołek, [w:] SPH. Prawo spółek handlowych, t. 2B…, s. 95, przyp. 4. 99 Por. art. 2 zd. 2 KSH, który podstawową kategorią limitującą stosowanie ogólnych norm prawa prywatnego czyni nie właściwość (naturę) spółki, czyli podmiotu prawa, a właśnie właściwość (naturę) stosunku spółki, czyli relacji między akcjonariuszami. 100 J.P. Naworski, [w:] SPP. Prawo spółek osobowych, t. 16…, s. 230, Nb 14 oraz przyp. 184 na tej stronie; wydaje się, że tak też po pewnym wahaniu D. Wajda, Obowiązek lojalności w spółkach handlowych, Warszawa 2009, s. 300-306. 101 J.P. Naworski, [w:] SPP. Prawo spółek osobowych, t. 16…, s. 230, Nb 14, T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz, Spółka europejska w polskiej typologii spółek handlowych (II), PPH 2005, nr 12, s. 17, M. Michalski, Kontrola kapitałowa…, s. 75, 139-141, 143. 102 Zob. S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński [et al.], Kodeks spółek handlowych. Komentarz do artykułów 301-458, t. III…, s. 11 i n., J. Modrzejewski, C. Wiśniewski, [w:] J. Okolski (red.), Prawo handlowe…, s. 215 i n., M. Romanowski, Zasada „jedna akcja – jeden głos”…, s. 463-466.

33

ciągłości jurydycznej spółki, dużą liczbę anonimowych akcjonariuszy, którzy wywierają wpływ

na jej funkcjonowanie, a także zasady rządów większości oraz proporcjonalności, zawierające się

w zasadzie jednakowego traktowania akcjonariuszy.

Typowa spółka akcyjna składa się z wielu, anonimowych, zmiennych i pasywnych

akcjonariuszy. W praktyce możliwe jest jednak ukształtowanie jej według modelu tzw. spółki

akcyjnej zamkniętej, stanowiącej przeciwieństwo spółki publicznej103 (spółka zamknięta zwana

jest także „prywatną” 104, co nie jest poprawne, gdyż zarówno spółka publiczna jak i zamknięta są

instytucjami prawa prywatnego105). Charakteryzuje się ona niewielką liczbą akcjonariuszy,

ograniczeniem zbywalności akcji czy też aktywnym udziałem jej członków w zarządzaniu

spółką106. Jej struktura zbliża się faktycznie do struktury spółki z ograniczoną

odpowiedzialnością107, co jednak nie znaczy, że można do niej stosować przepisy o spółce z o.o.

– spółki kapitałowe są w polskim Kodeksie spółek handlowych uregulowane w sposób

autonomiczny i stosowanie między nimi analogii jest co do zasady niedopuszczalne108.

Dopełnienie prawnego obrazu spółki akcyjnej i właściwe zrozumienie jej istoty wymaga

przedstawienia historycznego rozwoju pomysłu na ten wehikuł109. Korzenie nowożytnych

spółek akcyjnych sięgają XIII/XIV-wiecznej Anglii. W tym właśnie czasie gildie kupieckie

zaczęły działać w formie „kompanii regulowanych” (regulated companies). Celem tworzenia

regulated companies było uzyskanie od władcy przywileju, który zapewniał monopolistyczną

pozycję w praktykowaniu rzemiosła lub kupiectwa w danym regionie. Członkowie kompanii nie

działali w ramach spółek (partnerships); każdy działał na własny rachunek, lecz zgodnie z

zasadami rządzącymi daną kompanią. Z czasem jednak członkowie zaczęli handlować w formie

103 Na temat pojęcia spółki publicznej zob. ROZDZ. 4.4.1. 104 Por. J. Frąckowiak, [w:] SPH. Prawo spółek handlowych, t. 2B…, s. 90, Nb 126, M. Spyra, „Związanie” prawa do głosu…, s. 85. 105 M. Romanowski, W sprawie pojęcia i natury…, s. 10, 14. 106 S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński [et al.], Kodeks spółek handlowych. Komentarz do artykułów 301-458, t. III…, s. 13, Nb 11. 107 M. Romanowski, W sprawie pojęcia i natury…, s. 10, T. Sójka, Umorzenie akcji…, s. 344. 108 A. Szumański, Zakres dopuszczalności analogii przepisów Kodeksu spółek handlowych stosowanych do innego typu spółki handlowej [w:] Studia z prawa prywatnego gospodarczego. Księga pamiątkowa ku czci prof. Ireneusza Weissa, A. Całus, J. Frąckowiak, W. Katner, A. Kidyba, M. Michalski, T. Mróz, J. Napierała, W. Popiołek, M. Poźniak-Niedzielska, U. Promińska, W. Pyzioł, J. Rajski, S. Sołtysiński, M. Spyra, M. Stec, J.A. Strzępka, A. Szumański, J. Szwaja, G. Tracz, S. Wójcik, Cz. Żuławska, Kraków 2003, s. 357 i n. 109 S. Sołtysiński, Wynalazek spółki kapitałowej…, s. 14 stwierdza, że: „Najdonioślejszym wytworem intelektu ludzkiego jest wynalazek osoby prawnej, a zwłaszcza spółki kapitałowej (…)”, co można sprowadzić do spółki akcyjnej, będącej historycznie pierwszą spółką kapitałową, a współcześnie będącą jedyną „czysto kapitałową” spółką w Kodeksie spółek handlowych.

34

spółek opartych o wspólny kapitał (joint stock). W niektórych kompaniach zakazano nawet

handlu w innej formie, co przypieczętowało przejście od regulated company do joint stock

company – pierwszej nowożytnej formy spółki akcyjnej110. Joint stock companies korzystały z

korzyści skali: gromadząc mniejsze wkłady od licznych kupców, zbierały kapitał, by

organizować wyprawy dalekomorskie w celu nabycia towarów z obcych krajów. Po powrocie z

wyprawy, towary były dzielone pomiędzy kupców proporcjonalnie do wpłat, które ci wnieśli do

wspólnego kapitału (który dzielił się na „prawa udziałowe” – shares). W późniejszym czasie

pojawiła się namiastka dywidendy: to kompania zajmowała się sprzedażą towarów, a kupcy

otrzymywali zysk proporcjonalnie do swojego udziału w joint stock. W XVII w. Kompania

Wschodnio-Indyjska jako pierwsza podzieliła swój kapitał na akcje o zmiennej liczbie i

jednakowej wartości nominalnej. W tym samym stuleciu w zwyczajowym prawie kupieckim

wykształciła się zasada zbywalności akcji (shares), powstał także masowy ich rynek. Joint stock

companies stały się więc „pełnoprawnymi” spółkami publicznymi111.

Cecha publiczności pierwszych spółek akcyjnych miała także inny wymiar. Do pełnego

korzystania z dobrodziejstw takiej spółki konieczne było otrzymanie przywileju od króla lub

parlamentu polegającego na inkorporacji – uzyskaniu przez spółkę podmiotowości prawnej,

odrębnej od podmiotowości jej członków. Zapewniał on brak odpowiedzialności wspólników za

długi spółki. Od czasu kryzysu i spekulacji związanych z Kompanią Mórz Południowych (na

skutek spekulacji cena akcji spółki wzrosła w ciągu roku ze 100 £ do 1000 £; inwestorzy liczyli,

że ceny będą rosły w nieskończoność; w końcu jednak rynek się załamał112) oraz uchwalenia

The Bubble Act w 1720 r., wprowadzającego ograniczenia transakcji akcjami, możliwość

inkorporowania joint stock companies została znacznie utrudniona. Adam Smith uważał, że joint

stock companies winny być tworzone i obdarzane przywilejem inkorporacyjnym tylko w

wyjątkowych okolicznościach, kiedy było to uzasadnione ważnym interesem publicznym113.

The Joint Stock Companies Act z 1844 r. przyznawał spółkom akcyjnym przywilej inkorporacji,

stanowił jednak, że wspólnicy są odpowiedzialni za ich długi. Wynikało to z przekonania, że

powszechne unikanie płacenia długów jest niemoralne. Dopiero ustawa o spółce joint stock z

110 P. Ireland, Company, [w:] The New Oxford Companion to Law, Cane P., Conaghan J. (eds.), Oxford University Press, 2008, s. 180. 111 J. Napierała, T. Sójka, [w:] A. Koch, J. Napierała (red.), Prawo spółek handlowych…, s 354-356, P. Ireland, Company, [w:] The New Oxford Companion to Law…, s. 180. 112 S. Griffin, Company Law. Fundamental Principles, 3rd ed., Great Britain 2000, s. 4. 113 P. Ireland, Company, [w:] The New Oxford Companion to Law…, s. 181.

35

1856 r. połączyła inkorporację z brakiem odpowiedzialności akcjonariusza za zobowiązania

spółki114.

Jak więc pokazuje historia, podstawową funkcją konstrukcji spółki akcyjnej jest

umożliwienie prowadzenia działalności na wielką skalę, w celu osiągnięcia zysku dla

wszystkich, bardzo licznych, akcjonariuszy115. W naturze tej spółki leży mnogość i

anonimowość jej wspólników (masowość akcjonariatu, otwartość spółki116) oraz oparcie

działania na kapitale gromadzonym poprzez „sprzedaż” szerokiemu gronu odbiorców praw

udziałowych w spółce, która dzięki odrębnej od wspólników podmiotowości prawnej, zapewnia

im dość bezpieczny sposób inwestowania w duże przedsięwzięcia.

Oparcie funkcjonowania spółki akcyjnej na kapitale zakładowym prowadzi niektórych do

wniosku, że spółkę tę konstytuują nie osoby, a majątek117. Natomiast fakt normatywny, że spółka

akcyjna jest osobą prawną, prowadzi do przypisywania jej odrębności od akcjonariuszy

nadmiernego znaczenia i zapominania, że podmiotowość prawna jest tylko konstrukcją,

odtworzoną ze znaczenia normy prawnej, której celem jest uproszczenie relacji międzyludzkich.

Jednakże doktryna trafnie zauważa, że twierdzenie, iż substratem spółek kapitałowych jest

kapitał, a osobowych – wspólnicy, jest nadmiernym uproszczeniem. Substratem osoby prawnej

jest bowiem zawsze organizacja ludzka118. Znamienne, że doktryna anglosaska pisząc o

podmiotowości prawnej spółki (company, corporation) podkreśla już w pierwszych zdaniach, że

spółka to osoba sztuczna (artificial )119. Wydaje się, że czasem przedstawiciele doktryny polskiej

zbytnio poddają się wrażeniu, jakie wywołuje konstrukcja osobowości prawnej, a które

zauważyła kultura common law: wrażeniu, że spółka to „ona” (autonomiczny podmiot prawa), a

nie „oni” (wspólnicy)120. Jest to szczególnie widoczne przy określaniu, wobec kogo obowiązuje

zasada lojalnego postępowania akcjonariusza. Co ciekawe, wariant „oni” zdaje się dostrzegać 114 A. Dignam, Limited liability, [w:] The New Oxford Companion to Law…, s. 737. 115 Por. T. Sójka, Zasada równego traktowania akcjonariuszy w Kodeksie spółek handlowych – zagadnienia podstawowe, RPEiS 2000, nr 4, s. 44. 116 J. Modrzejewski, C. Wiśniewski, [w:] J. Okolski (red.), Prawo handlowe…, s. 217. 117 Por. Ibidem. 118 J. Frąckowiak, [w:] SPH. Prawo spółek handlowych, t. 2B…, s. 29-40, idem, Jednostka organizacyjna…, s. 900, Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna…, s. 182, Nb 399. 119 Por. J. Lowry, Companies and the outside world, [w:] The New Oxford Companion to Law…, s. 180, L.Sh. Hoffman, The Case Against Vicarious Jurisdiction, „University of Pennsylvania Law Review” 2004, vol. 152, no. 3, s. 1051, S. Griffin, op.cit, s. 1. Natomiast Th.A. Smith, The Efficient Norm For Corporate Law: A Neotraditional Interpretation of Fiduciary Duty, „Michigan Law Review” 1999, vol. 98, s. 214 krytykuje doktrynę prawa spółek za to, że ta reifikuje korporacj ę, traktując tę sztuczną jednostkę, jak gdyby była ona realnym bytem („ (…) treating the fictional corporate entity as if it were a real thing”). 120 P. Ireland, Company, [w:] The New Oxford Companion to Law…, s. 181.

36

polski ustawodawca w przypadku „starszego brata” prawa spółek – Prawa spółdzielczego121.

Przepis art. 11 § 1 PrSpółdz stanowi, że spółdzielnia posiada osobowość prawną (od chwili

wpisania jej do Krajowego Rejestru Sądowego). Jednym z atrybutów osobowości prawnej jest

posiadanie przez osobę prawną własnego majątku, odrębnego od majątku jej uczestników.

Artykuł 3 PrSpółdz „przebija” tę zasadę, stanowiąc, że majątek spółdzielni jest prywatną

własnością jej członków. Pozornie wydaje się to nie do pogodzenia z konstrukcją osobowości

prawnej, sądzę jednak, że takie unormowanie wyraża właśnie istotę „wynalazku” osobowości

prawnej, w szczególności w kontekście art. 1 § 1 PrSpółdz („Spółdzielnia jest dobrowolnym

zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób (…) które w interesie swoich członków prowadzi

wspólną działalność gospodarczą.”). Brzmienie tego ostatniego przepisu można uznać za

definicję korporacji – konstrukcji jurydycznej, grupującej ludzi, w celu ułatwienia im realizacji

ich prywatnych interesów.

1.5. Aspekty prawnoporównawcze

1.5.1. Uwagi ogólne

Analizując „obowiązek” lojalności akcjonariusza w spółce akcyjnej nie można pominąć

aspektu prawnoporównawczego. Sięganie bowiem do rozwiązań obcych porządków prawnych

zawsze wzbogaca o nowe wartości i jest źródłem cennej refleksji122.

„Obowiązek” lojalności akcjonariusza spółki akcyjnej w prawie polskim porównuję

przede wszystkim z rozwiązaniami przyjętymi w prawie niemieckim oraz amerykańskim i

angielskim. Wybór tych właśnie systemów nie jest przypadkowy. Po pierwsze, zestawienie

tradycji kontynentalnej i common law pozwala na spojrzenie na analizowany problem z

perspektywy zupełnie różnych „mentalności”. Tradycja kontynentalna ma tendencję do tworzenia

precyzyjnych pojęć ogólnych, które stają się centralnym elementem prawa i myślenia prawnego,

podczas gdy common law prezentuje podejście praktyczne. Mierzy się z faktami życia i rozwija

„od przypadku do przypadku”123.

121 Ustawa z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (tekst jedn.: DzU 2003, nr 188, poz. 1848 ze zm.), dalej jako PrSpółdz. 122 Tak też M. Ancel, op.cit., s. 100. 123 Lord Goff of Chieveley, op.cit., s. 753, I.C. Kamiński, op.cit., s. 38.

37

Po drugie, wybór prawa niemieckiego wiąże się z jego silnym wpływem na prawo

polskie i europejskie. Zarówno Kodeks handlowy124 jak i Kodeks spółek handlowych są

wzorowane głównie na rozwiązaniach niemieckich125. Niemcy mają także silny wpływ na kształt

prawa europejskiego. Natomiast kultura common law oddziaływuje na całe współczesne prawo,

co dobrze widać też na poziomie europejskim126. Orzeczenia Europejskiego Trybunału

Sprawiedliwości w Luksemburgu mają de facto moc prawotwórczego precedensu127; Unia

Europejska ma faktyczną konstytucję, nieujętą w jeden akt prawny, na którą składają się zasady i

wartości wyinterpretowane przez ETS. Te cechy są charakterystyczne właśnie dla anglosaskiej

kultury prawnej. Common law oddziaływuje także poprzez siłę kapitału amerykańskiego czy

angielskiego. Jednym z argumentów tworzenia „kodeksów” corporate governance jest

nieznajomość europejskiego prawa przez inwestorów z krajów anglosaskich128; niektóre

instytucje prawa rynku kapitałowego, jak np. kwity depozytowe, zostały „przeszczepione” do

Polski właśnie ze Stanów Zjednoczonych129. Uwzględnienie perspektywy common law jest więc

niezbędne.

Jeśli chodzi o common law, niniejsza praca odnosi się do prawa amerykańskiego i

angielskiego, przy uwzględnieniu uwag doktryny z innych państw kultury prawnej anglosaskiej.

Nie byłoby właściwe ograniczenie się do prawa jednego tylko państwa kręgu common law.

Chociaż prawo każdego kraju jest autonomiczne130, to jednak prawnicy anglosascy uważają, że

istnieje pewien duch, pewne zasady i teorie, które tworzą common law w sensie ogólnym131.

Przedmiotem porównania w niniejszej pracy będą instytucje prawne w rozumieniu

funkcjonalnym, badane podejściem tekstowo-funkcjonalnym, przede wszystkim w oparciu o

wypowiedzi doktryny zagranicznej132. Identyfikowanie podobieństw i różnic wymaga ustalenia,

124 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. – Kodeks Handlowy (DzU nr 57, poz. 502 ze zm.), dalej jako KH. 125 Por. Uzasadnienie KSH – Druk sejmowy nr 1687 Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej III kadencji, z dnia 4 lutego 2000 r., w szczególności s. 4 i 22. 126 Por. Z. Brodecki (red.), op.cit., s. 33-35. 127 Lord Goff of Chieveley, op.cit., s. 747 zwraca uwagę, że ETS jest w pewnym sensie sądem common law. 128 Ten fakt był jednym z bodźców do stworzenia niemieckiego Corporate Governance Kodex, który w jednej ze swoich części zawiera powtórzenie niemieckich ustaw, właśnie w celach informacyjnych dla zagranicznych inwestorów. Zob. M. Lutter, Corporate governance w Niemczech i w Europie, PPH 2003, nr 4, s. 5-6. 129 M. Romanowski, Prawo o publicznym obrocie …, s. 515 i n., A. Chłopecki, [w:] SPP. Prawo papierów wartościowych, t. 19…, s. 863, Nb 378, 130 Co nie znaczy, że hermetyczne – por. wstęp. 131 M. Ancel, op.cit., s. 89, R.B. Schlesinger [et al.], op.cit., s. 229-234. 132 Na temat metodologii porównywania systemów prawnych zob. J. Wróblewski, Metodologiczne zagadnienia porównywania…, s. 31 i n.

38

czy w obcych systemach prawnych istnieją instytucje, które stanowiłyby ekwiwalent polskiej

spółki akcyjnej, akcjonariusza i „obowiązku” lojalności.

1.5.2. Prawo niemieckie

Odpowiednikiem polskiej spółki akcyjnej jest w prawie niemieckim Aktiengesellschaft

(dosł. „spółka akcyjna”; w skrócie AG), uregulowana w Aktiengesetz133 (dosł. „Prawo akcyjne” –

ustawa reguluje także niemiecką spółkę komandytowo-akcyjną – Kommanditgesellschaft auf

Aktien). Aktiengesellschaft posiada osobowość prawną i własny majątek, którym odpowiada za

swoje zobowiązania względem wierzycieli (§ 1 I AktG); ma kapitał akcyjny (Grundkapital),

dzielący się na akcje (§ 1 II AktG), które same są niepodzielne (§ 8 V AktG). Akcje AG mogą

być akcjami o wartości nominalnej (Nennbetragsaktien) lub nie posiadać takiej wartości

(Stückaktien) – § 8 I-III AktG. Niemieckie spółki akcyjne mogą być spółkami notowanymi na

giełdzie (börsennotierte), czyli takimi, które swoje akcje oferują do nabycia szerokiej

publiczności; mogą być także tworzone jako spółki zamknięte (nichtbörsennotierte), których

akcjonariusze mają większą swobodę w kształtowaniu struktury spółki (por. §§ 67 VI, 110 III czy

121 VII AktG). Wspólnicy w niemieckiej spółce akcyjnej nazywani są akcjonariuszami

(Aktionäre). Niemieckie orzecznictwo i doktryna przypisują im „obowiązek” lojalności –

Treupflicht134 (dosł. „powinność wierności” 135), który traktowany jest jako szczególny stosunek

prawny (Sonderverbindung), wynikający z członkostwa w korporacji, wiążący się z dążeniem do

realizacji wspólnego celu spółki i będący korelatem władzy, jaką akcjonariusz ma w spółce136.

133 Ustawa z dnia 6 września 1965 r. – Aktiengesetz, dostępna na stronie internetowej http://www.gesetze-im-internet.de/aktg [ostatnio dostępna 12 kwietnia 2010 r.]. 134 Por. orzeczenia z dnia 1 lutego 1988 r., II ZR 75/87 (Linotype), BGHZ tom 103, s. 184-197 i z dnia 20 marca 1995, II ZR 205/94 (Girmes), BGHZ tom 129, s. 136-177 oraz U. Hüffer, Aktiengesetz, 6. Aufl., München 2004, s. 266, uw. do § 53a, Rn 14, H.Ch. Hirt, The Duty of Loyalty Between Shareholders in Respect of the Company's Decision to Litigate Against Wrongdoing Directors in Germany: Lessons for Britain?, „European Business Law Review” 2003, nr 5, s. 523 i n., H. Hirte, Kapitalgesellschaftsrecht, 4. Aufl., Köln 2003, Rn 3.292, 4.44, J. Hennrichs, op.cit., s. 222 i n. 135 W wyroku Girmes pada nawet stwierdzenie, że akcjonariusz jest „zobowiązany do wierności” („zur Treue verpflichtet”), por. pkt A.I.1. uzasadnienia wyroku. 136 H.Ch. Hirt, op.cit., s. 525.

39

1.5.3. Common law

Znalezienie odpowiednika spółki akcyjnej w common law jest utrudnione ze względu na

brak w tej kulturze podziału na spółki z o.o. i akcyjne w rozumieniu kontynentalnym137. Spółkom

emitującym shares (udziały, akcje) można przypisać cechy zarówno polskiej spółki akcyjnej jak i

spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Ponadto w Stanach Zjednoczonych nie ma jednego

prawa spółek (corporation law) – materia ta regulowana jest przez prawa stanowe138. Należy

więc mieć na uwadze, że mówienie o „amerykańskich spółkach” jest pewnym uproszczeniem.

Pośród brytyjskich spółek emitujących akcje139 wyróżnić można private companies

limited by shares (Ltd’s) oraz public companies limited by shares (Plc’s). Private company

limited by shares to spółka posiadająca odrębną od jej członków podmiotowość prawną. Emituje

ona akcje (shares), które wydawane są akcjonariuszom w zamian za wpłaty. Akcjonariusze

ponoszą odpowiedzialność jedynie do wysokości posiadanych akcji. Z chwilą, gdy shares

zostaną całkowicie opłacone, od akcjonariuszy nie można żądać żadnych dopłat w razie

likwidacji spółki. Akcjonariusze są właścicielami spółki, ale nie muszą prowadzić jej spraw – Ltd

posiada radę dyrektorów (board of directors), organ zarządzający, w skład którego mogą, lecz

nie muszą wchodzić akcjonariusze. Private companies limited by shares nie mogą oferować

żadnych emitowanych przez siebie papierów wartościowych (securities) szerokiej publiczności

ani być notowane na giełdzie140 (sek. 755 (1) i n. Companies Act 2006). Wiele spółek tego typu

to spółki małe, prowadzące „rodzinny biznes”, których akcjonariusze często biorą udział w

zarządzaniu nimi141.

Public companies limited by shares posiadają w zasadzie te same cechy, co brytyjskie

prywatne spółki akcyjne, z tym że Plc’s mogą oferować akcje szerokiej publiczności oraz być

notowane na giełdzie. Swoboda kształtowania struktury tych spółek jest znacznie mniejsza niż

137 J. Supernat, Business Corporation (Spółka kapitałowa), Strona internetowa dr. hab. Jerzego Supernata http://www.supernat.pl/abecadlo_zarzadzania/hasla/business_corporation.html [ostatnio dostępna 12 kwietnia 2010 r.], J. Okolski, A. Opalski, Porozumienia akcjonariuszy, PPH 1999, nr 2, s. 7. 138 G. Pfeiffer, S. Timmerbeil, US-American Company Law – An Overview, „Zeitschrift für das Juristische Studium“ 2008, nr 6, s. 597, dostępny na stronie internetowej http://www.zjs-online.com/dat/artikel/2008_6_122.pdf [ostatnio dostępny 23 listopada 2009 r.]. 139 Jak już wspomniano, common law nie zna podziału na spółki z o.o. i akcyjne, nie zna więc także podziału na udziały i akcje, które określane są zbiorczym mianem „shares”. W niniejszej pracy słowo „share” jest tłumaczone jako „akcja”. 140 S. Terrett, R. Williams, An Introduction to Company Law. Workbook 1. The Corporate Entity, University of Cambridge 2008-2009, s. 11. 141 S. Griffin, op.cit., s. 49.

40

spółek akcyjnych typu private142. Plc’s są więc podobne do polskich spółek akcyjnych, podczas

gdy brytyjskiej prywatne spółki akcyjne przypominają bardziej polskie spółki z o.o.

Amerykańskie spółki emitujące akcje określane są zbiorczym mianem corporations.

Korporacje mogą być ukształtowane jako publiczne (public corporations) lub zamknięte (close

corporations). Public corporations to spółki o licznym akcjonariacie, które oferują nabycie

własnych akcji szerokiej publiczności. Ich przeciwieństwem są close corporations, aczkolwiek w

common law brak jest jednej, powszechnie akceptowanej definicji korporacji zamkniętej.

Orzecznictwo i doktryna wskazują, że charakteryzują się one małą liczbą akcjonariuszy, brakiem

rynku akcji tych spółek, udziałem większościowego akcjonariusza w zarządzaniu spółką czy też

ograniczeniami w zbywalności akcji lub zakazem oferowania ich szerokiej publiczności143. W

doktrynie niemieckiej korporację typu public przyrównano do publicznej spółki akcyjnej

(börsennotierte Aktiengesellschaft), a close do spółki akcyjnej zamkniętej (nicht börsennotierte

Aktiengesellschaft)144. Można jednak wskazać, że close corporation upodabnia się także (a może:

przede wszystkim) do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w szczególności gdy

odpowiednie regulacje ograniczają zbywalność jej akcji.

Anglosaska doktryna i orzecznictwo niejednokrotnie wskazują (nie bez kontrowersji), że

na akcjonariuszach (shareholders) ciąży „obowiązek” lojalności zwany fiduciary duty (dosł.

„obowiązek zaufania”, „obowiązek powierniczy”) lub duty of loyalty (dosł. „obowiązek

lojalności”) 145. Fiduciary duty to konstrukcja wywodząca się z equity, pierwotnie związana z

instytucją trustu. Przymiotnik „fiduciary” pochodzi od słów „zaufanie”, „wiara”; definiuje się go

jako „trust like” („zwi ązany z zaufaniem”) 146. Trust to także charakterystyczna dla common law

instytucja powiernictwa oparta na szczególnym zaufaniu. Natomiast equity to normy prawne

142 S. Terrett, R. Williams, op.cit., s. 12-13. 143 M. Siegel, Fiduciary Duty Myths in Close Corporate Law, DJCL 2004, vol. 29, s. 378, 436, P.J. Dalley, Shareholder (and Director) Fiduciary Duties and Shareholder Activism, „Houston Business and Tax Law Journal” 2008, vol. VIII, s. 319. 144 G. Pferiffer, S. Timmerbeil, op.cit., s. 598. 145 Por. m.in. G.G. Bogert, G.T. Bogert, A.M. Hess, Bogert's Trusts And Trustees, fragmenty dostępne w bazie Westlaw, 2009, § 481.1 [ostatnio dostępne 4 grudnia 2009 r.], W.M. Fletcher, Fletcher Cyclopedia of the Law of Corporations, fragmenty dostępne w bazie Westlaw, 2009, § 5811.05 [ostatnio dostępne 4 grudnia 2009 r.], E. Brodsky, M.P. Adamski, Law of Corporate Officers and Directors: Rights, Duties and Liabilities, fragmenty dostępne w bazie Westlaw, 2009, §§ 2:7 i 5:12 [ostatnio dostępne 4 grudnia 2009 r.], J.G. MacIntosh, J. Holmes, S. Thompson, The Puzzle of Shareholder Fiduciary Duties, „Canadian Business Law Journal” 1991, vol. 19, passim, I. Anabtawi, L. Stout, Fiduciary Duties for Activist Shareholders, „UCLA School of Law Law&Economics Research Paper Series”, Research Paper No. 08-02, passim. 146 L. Smith, Fiduciaries, [w:] The New Oxford Companion to Law…, s. 458, J. Edelman, When Do Fiduciary Duties Arise?, „The Law Quarterly Review”, April 2010, vol. 126, s. 305.

41

wyrażające zasady słuszności, które rozwijały się w orzecznictwie angielskiego Sądu

Kanclerskiego (High Court of Chancery), do którego składano odwołania od godzących w zasady

słuszności orzeczeń sądów common law. Equity uzupełniało i uelastyczniało formalistyczne

orzecznictwo tych sądów147. Fiduciary duty zostało ukształtowane jako powinność działania z

najwyższą starannością. Relacje powiernicze (fiduciary relationships) nie dają zakwalifikować

się ani jako część kontraktów, deliktów czy bezpodstawnego wzbogacenia; nie są też kategorią

od nich odrębną. Wykazują związki ze wszystkimi wskazanymi obszarami prawa148.

Centralnym elementem konstrukcji fiduciary duties jest interes innej osoby. Powiernik

(fiduciary) ma prawną możność wpływania na sytuację i interesy beneficjenta (beneficiary),

dlatego też obowiązany jest on do działania w jak najlepszym interesie tego drugiego149. W tym

kontekście mówi się o zasadzie ograniczonego dostępu (limited access) – powiernik otrzymuje

ograniczony dostęp do majątku beneficjenta, by działać na rzecz tegoż. Egzekwowanie

obowiązku powierniczego ma służyć kontroli, czy powiernik rzeczywiście realizuje swoją

powinność150.

Fiduciary duties wiążą się z istnieniem zasady zysków (profits rule) i zasady konfliktów

(conflicts rule). Zgodnie z tą pierwszą, powiernik nie może wykorzystywać swojej pozycji dla

osiągania korzyści dla siebie lub osoby trzeciej. Zgodnie z drugą, nie może on, w ramach

stosunku powiernictwa, realizować żadnego interesu własnego ani osób trzecich, które nie

dadzą się pogodzić z jego rolą jako działającego na rzecz beneficjenta. Wyjątki od tych zasad

mogą wynikać z mocy prawa albo ze zgody na takie działanie, udzielonej przez świadomego i w

pełni poinformowanego beneficjenta. Jako cechy stanowiące o istocie powinności powierniczych,

wskazuje się także obowiązek działania w dobrej wierze (good faith)151 i w jak najlepszym

147 Black’s Law Dictionary, B.A. Garner (ed. in chief), 7th ed., St. Paul, Minn., West Group, 1999, hasło „equity”, G. Samuel, Common law [w:] Elgar Encyclopedia of Comparative Law, ed. by J.M. Smits, Cheltenham, UK, Northampton, MA, USA, 2006, s. 147-148. 148 R. Flannigan, The Boundaries of Fiduciary Accountability, „The Canadian Bar Review” 2004, vol. 83, s. 38, przyp. 7. 149 P.J. Dalley, op.cit., s. 303-304. 150 R. Flannigan, Fiduciary Duties of Shareholders and Directors, „Journal of Business Law” 2004, May, s. 278, 281. 151 Tłumaczę „good faith” w uproszczeniu jako „dobrą wiarę” ze świadomością, że znaczeń tych dwu terminów nie można utożsamiać. Zob. uwagi na temat różnic w kontynentalnym i anglosaskim rozumieniu pojęcia „good faith” na tle Zasad Europejskiego Prawa Kontraktów, C. Castronovo, Good Faith and the Principles of European Contract Law, [w:] W kierunku europeizacji prawa prywatnego…, s. 163 i n., w szczególności s. 165-166, zob. także J. Edelman, op.cit., s. 323-325.

42

interesie (best interest) beneficjenta. Dwie pierwsze lub wszystkie te powinności łącznie bywają

określane mianem duty of loyalty („obowiązku lojalności”) 152.

Tradycyjnie koncepcja fiduciary duties wiązana jest z istnieniem określonego stosunku

lub statusu prawnego. W doktrynie anglosaskiej zwrócono jednak ostatnio uwagę, że takie

postrzeganie powinności powierniczych jest nieprawidłowe, gdyż nie daje odpowiedzi na

pytanie, jak możliwe jest istnienie „takich samych” fiduciary duties w zupełnie różnych

instytucjach prawnych. Odpowiedzią ma być koncepcja, zgodnie z którą powinności te powstają

wskutek dobrowolnego podjęcia przez dany podmiot określonych działań, w sposób wyraźny lub

dorozumiany, których rozsądna osoba mogłaby się spodziewać w konkretnej sytuacji153.

Porównując „obowiązek” lojalności akcjonariusza w common law z prawem polskim, z

pewnością celowe jest zbadanie tego „obowiązku” w odniesieniu do akcjonariuszy Plc’s oraz

public corporations. Odnoszenie się do lojalności akcjonariuszy Ltd’s oraz amerykańskich

korporacji zamkniętych nie wydaje się być potrzebne z perspektywy niniejszej pracy. Wprawdzie

spółki te podobne są do spółek akcyjnych zamkniętych154, ale wykazują – co do istoty – cechy

spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Z tego też powodu „obowiązek” lojalności

akcjonariusza private company limited by shares oraz close corporation nie będzie przedmiotem

dalszych rozważań.

152 V. Vann, Causation and Breach of Fiduciary Duty, „Singapore Journal of Legal Studies” 2006, July, s. 87-88, J. Edelman, op.cit., s. 316-317. 153 J. Edelman, op.cit., w szczególności s. 302-304, 319, 323-326. 154 Które znowu nie są „naturalnymi” spółkami akcyjnymi, zob. s. 33 i ROZDZ. 4.4.1.

43

Rozdział 2.

„Obowi ązek” lojalności akcjonariusza. Poglądy doktryny i

orzecznictwa

2.1. „Obowiązek” lojalności akcjonariusza w spółce akcyjnej

2.1.1. Uwagi ogólne

Istnienie „obowiązku” lojalności akcjonariusza spółki akcyjnej w polskim prawie należy

do kwestii spornych. Minęło już prawie 20 lat odkąd A. Chłopecki stwierdził, porównując prawo

polskie z niemieckim, że „obowiązek” lojalności akcjonariusza jest instytucją ważną dla

ochrony praw mniejszości, lecz nie znaną prawu polskiemu155. Dziś niektórzy przedstawiciele

doktryny wciąż negują istnienie tej instytucji. Inni traktują ją jako wyjątek obowiązujący tylko w

spółkach akcyjnych zamkniętych. Ostatnie wypowiedzi doktryny skupiają się na istnieniu i

uniwersalności „obowiązku” lojalności na obszarze całego prawa spółek handlowych i podejmują

próby doprecyzowania jego treści.

Rozstrzygnięcie, czy na akcjonariuszu rzeczywiście ciąży „obowiązek” lojalności (i

wobec kogo) wymaga zestawienia argumentów zarówno przeciwników jak i zwolenników tej

instytucji. Należy przy tym zastrzec, że argumenty obu stron nie zawsze przybierają „czystą”

postać – zarówno jedni, jak i drudzy skłonni są dopuszczać wyjątki od formułowanych przez

siebie twierdzeń ogólnych.

2.1.2. Argumenty przeciwko istnieniu „obowiązku” lojalno ści akcjonariusza

Doktryna formułuje następujące argumenty przeciwko istnieniu „obowiązku” lojalności

akcjonariusza:

1. „Obowiązek” lojalności akcjonariusza nie został expressis verbis wyrażony w przepisach

Kodeksu spółek handlowych, w przeciwieństwie do „obowiązku” lojalności członków

155 A. Chłopecki, „Socjalna gospodarka rynkowa” i prawo akcyjne, PPH 1992, nr 3, s. 14.

Pełna wersja „Obowiązku lojalności akcjonariusza w spółce akcyjnej”

(Joanna Kornas) dostępna na portalu Edukacji Prawniczej

wydawnictwa Beck

www.edukacjaprawnicza.pl prace mgr

przedmiot: prawo handlowe

uczelnia: Uniwersytet Warszawski