Literka.pl - Jak skonstruować dobry program profilaktyki szkolnej

Jak skonstruować dobry program profilaktyki szkolnej

Data dodania: 2009-09-25 11:03:24

Obowiązek opracowania i realizowania przez szkołę programu profilaktyki wprowadzono

rozporządzeniem MENiS w 2002 roku. Zatem od siedmiu lat każda polska szkoła

dysponuje własnym programem – własnym. Sądzę, iż część z nich – tak naprawdę –

nigdy nie była modyfikowana, a w wielu znajdują się zapisy nieprzystające do aktualnych

problemów i potrzeb środowiska szkolnego.

Czas więc na ich uporządkowanie, tym bardziej że wymaga tego reforma programowa

wprowadzana już 1 września br. Jak sensownie sporządzić taki program, by nie był

martwy i nie wylądował jedynie w szufladzie dyrektorskiego biurka? Jak stworzyć coś, co

może realnie wspierać codzienną pracę edukacyjno-wychowawczą szkoły? Dla tych,

którzy obowiązek dostosowania dotychczasowych programów profilaktycznych traktują z

należytą powagą i mają gotowość do współdziałania na rzecz zmiany istniejącej w szkole

sytuacji wychowawczej, pomocne mogą być poniże wskazówki. Mam świadomość, że w

nawale prac związanych z organizacją nowego roku szkolnego, modyfikacja programu

szkolnej profilaktyki nie jest głównym priorytetem. Ufam jednak, iż ten obszar szkolnej

działalności zaniedbany nie będzie.

Po pierwsze — zaangażowanie Rady Pedagogicznej

Należy tej sprawie poświęcić specjalną Radę Pedagogiczną. Jej cel to jasne określenie

wspólnego stanowiska w sprawie roli szkoły w zapobieganiu zakłóceniom rozwojowym

uczniów, analiza obowiązujących podstaw prawnych oraz standardów budowania

szkolnego programu profilaktyki, stanowiącego wieloaspektową interwencję korygującą

niedostatki wychowania na trzech poziomach: 

1. wspomagania ucznia w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu

rozwojowi i zdrowemu życiu,

2. ograniczania i likwidowania czynników ryzyka, które zaburzają rozwój i

dezorganizują zdrowy styl życia,

3. inicjowania i wzmacniania czynników chroniących, które sprzyjają prawidłowemu

rozwojowi i zdrowemu życiu.

Ważne jest, by wszyscy mieli świadomość, że to, jak zostanie skonstruowany ten

program i co się w nim znajdzie, zależy wyłącznie od grona pedagogicznego. Nie warto

zatem kopiować programów umieszczanych w Internecie ani funkcjonujących w

zaprzyjaźnionych szkołach. Rada Pedagogiczna powinna też wnikliwe zapoznać się z

treściami nowej podstawy programowej (szkolny program profilaktyki wspomaga

wychowanie i nauczanie w kontekście przyjętych tam celów), jak również dokonać

tzw.„bilansu otwarcia”, czyli analizy wszystkich problemów szkoły, jej zasobów i potrzeb

środowiska szkolnego. Najlepiej zrobić to, szukając odpowiedzi na pytania typu: Jakie

zachowania ryzykowne uczniów stanowią największe problemy? Ilu uczniów znajduje się

w grupie ryzyka ze względu na deficyty rozwojowe i środowiskowe? Ilu uczniów wagaruje

lub ma inne poważne problemy z zachowaniem? Jaki odsetek uczniów ma poważne

problemy z nauką? Ilu nauczycieli posiada kwalifikacje do prowadzenia zajęć

profilaktycznych? Ilu prowadzi z uczniami zajęcia pozalekcyjne, w tym wyrównawcze,

korekcyjno-kompensacyjne, socjoterapeutyczne? Czy uczestniczą w nich uczniowie z

grup ryzyka? Jak często tematy związane z profilaktyką  są przedmiotem WDN? Jakie są

potrzeby szkoleniowe nauczycieli w zakresie zagadnień dotyczących profilaktyki? Jaka

jest motywacja nauczycieli do współpracy z rodzicami? Jakie formy tej współpracy

prowadzi szkoła? Kto z personelu prowadzi z uczniami działania interwencyjne, gdy jest

taka potrzeba? Z jakimi instytucjami i organizacjami szkoła współpracuje w zakresie

profilaktyki? Kto koordynuje w szkole działania profilaktyczne?

Po takiej analizie własnych zasobów (ludzkich i materialnych) będzie wiadomo, jakie są

możliwości ich wykorzystania oraz potrzeby, które powinny być zaspokojone.

Znając zasoby własnej szkoły, można dokonać rzetelnej oceny sytuacji wychowawczej i

zidentyfikować niepokojące objawy. Aby dostrzec, jakie zachowania uczniów mogą być

dysfunkcyjne lub problemowe, należy wiedzieć, jakie są prawidłowości rozwoju i

potrzeby danej grupy wiekowej. Niezbędna jest do tego tzw. norma, czyli punkt

odniesienia, porównania niepokojących zachowań z konwencjonalnymi. Jeśli już objawy

zostaną zidentyfikowane (konkretne zachowania) można przejść do nazwania

(zwerbalizowania) problemu: co się dzieje? Do pełnego zrozumienia występujących

trudności potrzebne jest jeszcze„odświeżenie” znanych nauczycielom, teoretycznych,

psychologicznych koncepcji, wyjaśniających naturę, przyczyny oraz możliwości

przeciwdziałania im (teorie czynników ryzyka i chroniących). I tak:

Listy czynników ryzyka i chroniących bywają długie i różnorodne. Zmieniają się

wraz z ogólnymi zmianami obyczajowymi i kulturowymi społeczeństw. Różnie

oceniana jest też ich hierarchia ważności.

Badacze od lat rekonstruują czynniki, które zwiększają odporność człowieka na

działanie czynników ryzyka. Są to cechy, sytuacje, warunki przeciwdziałające

zachowaniom ryzykownym. Określa się je jako czynniki chroniące  czyli

właściwości jednostek lub środowiska społecznego, których występowanie

wzmacnia ogólny potencjał zdrowotny człowieka i zwiększa jego odporność na

działanie czynników ryzyka.

Czynniki ryzyka i chroniące można pogrupować w kilka kategorii, jako zmienne

związane z jednostką, zmienne związane z rodziną i zmienne związane z lokalną

społecznością.

Za najważniejsze czynniki chroniące na ogół uważa się:

— silną więź emocjonalną z rodzicami,

— ogólnie pozytywne relacje z dorosłymi (posiadanie autorytetów),

— zainteresowanie nauką szkolną i aspiracje edukacyjne,

— regularne praktyki religijne,

— poszanowanie prawa, norm i wartości,

— przynależność do pozytywnej grupy społecznej,

— angażowanie się w działania prospołeczne.

Natomiast ogólnymi czynnikami ryzyka są odpowiednio:

— brak więzi w rodzinie (konflikty, prezentowane przez rodziców zachowania

dysfunkcyjne, niekonsekwencja lub brak dyscypliny wychowawczej),

— negatywne relacje ze znaczącymi osobami dorosłymi,

— niepowodzenia w nauce szkolnej i związany z tym faktem brak wiary we własne siły,

— odrzucenie religii i powszechnie obowiązujących norm i wartości,

— buntowniczość, zachowania aspołeczne,

— przynależność do negatywnej grupy, uleganie negatywnej presji rówieśniczej,

— angażowanie się w zachowania ryzykowne (np. odurzanie się).

Prawdopodobieństwo pojawienia się zachowań ryzykownych jest tym większe, im

więcej czynników ryzyka oddziałuje na dzieci i młodzież oraz im bardziej są one

szkodliwe i dłużej trwa ich działanie. Rola, jaką mogą odegrać wspomniane czynniki,

zależy również od wieku dziecka, jego fazy rozwoju, uwarunkowań środowiskowych

i sytuacyjnych.

Po drugie– praca zespołu

Należy powołać zespół, który podejmie się skonstruowania projektu programu szkolnej

profilaktyki na bazie systematycznie dokonywanej diagnozy sytuacji wychowawczej

szkoły, potrzeb w zakresie profilaktyki oraz charakterystyki społeczności szkolnej. Należy

pamiętać, że projekt działań profilaktycznych winien być konstruowany w odniesieniu do

koncepcji człowieka nakreślonej w programie wychowawczym szkoły jako model

ucznia–wychowanka, który określa cele i zadania mające chronić młodych ludzi przed

zagrożeniami, pomagać im i wspierać ich w sytuacjach kryzysowych.

Autorzy programu profilaktyki szkolnej muszą zadbać o właściwą jego konstrukcję, na

którą składają się:

Założenia teoretyczne (uzasadnienie) i wynik diagnozy zachowań problemowych w

danej placówce oświatowej.

Przykład: Gdy problemem jest agresja rówieśnicza, to działanie profilaktyczne powinno

polegać na tworzeniu takich warunków, aby potrzeby rozwojowe uczniów były

zaspakajane w konstruktywny sposób, np. poprzez rozwijanie umiejętności tworzenia

satysfakcjonujących relacji z kolegami i koleżankami, radzenia sobie ze stresem,

przykrymi emocjami.

Cel ogólny, który powinien być mierzalny, uwzględniający przyjęte wcześniej

teoretyczne założenia i wyniki diagnozy. Pomocą do uściślenia celu ogólnego są

cele szczegółowe.

Przykład: Celem ogólnym jest wtedy przeciwdziałanie zachowaniom agresywnym, a

celem szczegółowym wspieranie ucznia w sytuacjach trudnych, kryzysowych– tak ofiarę,

jak i sprawcę agresji.

Zadania, czyli jednoznacznie sformułowane stwierdzenia, które wyjaśniają w jaki

sposób będą osiągane cele. Zadania/działania powinny być konkretne i zrozumiałe

dla realizatorów szkolnej profilaktyki.  

Przykład: Zadaniem adresowanym do uczniów jest np. rozwijanie odpowiedzialności za

osoby z najbliższego otoczenia, nabycie umiejętności radzenia sobie ze złością.

Zadaniem adresowanym do rodziców może być rozwijanie ich umiejętności

wychowawczych, a do nauczycieli– zarówno warsztaty umiejętności wychowawczych, jak

i jednolity system reagowania, zgodny z opracowanymi procedurami interwencji.

Sposób realizacji zadań, uwzględnienie najważniejszych strategii profilaktycznych

oraz informacji o konkretnych działaniach (dla kogo, kiedy, gdzie, kto realizuje, w

jakiej formie, jak długo).

Przykład: Dla uczniów: działania informacyjne poprzez gazetki, ulotki, broszurki, jak

również„skrzynkę problemów”, czyli możliwość zgłaszania swojej sprawy bez

konieczności osobistego kontaktu z wychowawcą, działania edukacyjne poprzez trening

zastępowania agresji, działania alternatywne poprzez pracę w wolontariacie

młodzieżowym, szkolnej drużynie sportowej. Dla rodziców: warsztaty psychoedukacyjne

z cyklu„Szkoła dla rodziców”, spotkania Rodzicielskiej Grupy Wsparcia lub Klubu Mądrych

Rodziców. Dla nauczycieli: szkolenie w ramach WDN np.„Systemowe podejście do agresji

w szkole”,„Jak nie wchodzić w uczniowskie prowokacje”.

Strategia ewaluacji, czyli jej rodzaj (np. wewnętrzna, zewnętrzna, czy mieszana),

metody ewaluacji oraz które elementy programu będą oceniane– np. uzyskane

wyniki bezpośrednie lub odroczone, przebieg procesu czy zastosowane strategie.

Warto przemyśleć formę prezentacji otrzymanych danych ewaluacyjnych, które

będą potem przedstawiane społeczności szkolnej.

Program szkolnej profilaktykinie jest dokumentem zamkniętym, musi ulegać zmianom

wraz ze zmieniającą się rzeczywistością wychowawczą szkoły. Program jest zapisem

swoistych oczekiwań i przewidywań dotyczących efektów wychowania szkolnego.

Pamiętajmy, że program profilaktyki to pojęcie bardzo szerokie, obejmujące różnorodne

działania, to cała strategia, realizacja koncepcji wychowania i przeciwdziałania

wielorakim zagrożeniom. Mogą znaleźć się tutaj programy psychoedukacyjne

(realizowane przez zewnętrznych specjalistów lub będące autorskimi innowacjami

pedagogicznymi nauczycieli), ale również określone wymogi dotyczące zachowania

uczniów i nauczycieli lub działania prozdrowotne. Nie jest jednak beczką bez dna, więc

nie wrzucajmy w niego nadmiernej ilości zadań. Realizacja tego programu ma być

przecież stałym, niekończącym się procesem wspomagania ucznia w radzeniu sobie z

problemami i zagrożeniami, procesem ograniczającym i likwidującym czynniki, które

zaburzają jego prawidłowy rozwój. Nie wchodźmy zatem w pułapkę ilości, zaniedbując

jakość naszych oddziaływań.

Krzysztof Wojcieszek, autor wielu programów profilaktycznych adresowanych do

młodzieży powiedział kiedyś:„Profilaktykę tworzą nie programy, nawet najbardziej

wysublimowane, lecz ludzie. Ludzie dobrzy i mądrzy. Szukajmy takich ludzi i pozwólmy

im działać”. Zgadzam się z nim w pełni, bo wiem, że w wielu naszych szkołach są

wspaniali nauczyciele, na co dzień wspomagający uczniów w radzeniu sobie z

przeróżnymi trudnościami. Znam takich wielu i choć nie mają na to certyfikatów, są

profilaktykami z krwi i kości.

Przykładowy zakres oddziaływań profilaktycznych ujętych w programie

profilaktyki szkolnej

Działania informacyjne i interwencyjne adresowane do uczniów

zapoznanie z punktami statutu szkoły zakazującymi używania środków

odurzających, stosowania agresji i przemocy, opuszczania szkoły podczas zajęć

oraz procedurami w sytuacjach ryzykownych zachowań,

informowanie o społecznych i zdrowotnych skutkach uzależnień,

zwalczanie mitów na temat zachowań ryzykownych,

promowanie sukcesów młodzieży na forum klasy, szkoły, lokalnego środowiska,

zajęcia adaptacyjno-integracyjne,

kontrakty klasowe,

spotkania z pedagogiem szkolnym, dzielnicowym, kuratorem sądowym, których

przesłaniem nie jest wzbudzanie lęku, ale kształtowanie postaw opartych na

odpowiedzialności za dokonywane wybory i postępowanie.

Działania alternatywne adresowane do uczniów

praca w organizacjach działających na terenie szkoły, w środowisku lokalnym–

samorząd uczniowski, harcerstwo, wolontariat, stowarzyszenia i fundacje, które

kreują świadomą pracę na rzecz innych, tym samym rozwijają zainteresowania i

wzbogacają rozwój osobowości,

atrakcyjna oferta zajęć pozalekcyjnych,

organizacja imprez masowych, wycieczki, biwaki, szkolne festyny środowiskowe,

organizacja i propagowanie olimpiad, konkursów, zawodów.

Działania edukacyjne skierowane do uczniów

zajęcia z komunikacji interpersonalnej,

trening zastępowania agresji,

socjoterapia.

Działania adresowane do rodziców

monitorowanie potrzeb i oczekiwań  wobec systemu wychowawczo-profilaktycznego

szkoły,

zapoznanie ze statutem szkoły, podstawowymi regulaminami, szkolnym

programem wychowawczo-profilaktycznym,

psychoedukacja, odpowiadająca na rzeczywiste potrzeby, profesjonalnie

organizowana i sprawnie przeprowadzana,

umożliwienie aktywnej działalności i współdecydowania o życiu szkoły.

Działania skierowane do nauczycieli

bieżąca aktualizacja wiedzy z zakresu prawa oświatowego,

monitorowanie potrzeb w zakresie doskonalenia umiejętności wychowawczych,

psychoedukacja,

udzielanie wsparcia w sytuacjach kryzysowych i konfliktowych, m.in. poprzez

tworzenie nauczycielskich grup wsparcia czy powołanie superwizora.

W dzisiejszych czasach, kiedy działalność szkoły tak silnie związana jest z jej najbliższym

środowiskiem, nic nie stoi na przeszkodzie, by w zakresie profilaktyki współpracować też

ze szkołami znajdującymi się w pobliżu. Dobrym i sprawdzonym pomysłem są m.in.

wspólne zajęcia psychoedukacyjne dla nauczycieli i rodziców, debaty i happeningi

organizowane przez uczniów, a nawet międzyszkolne zajęcia pozalekcyjne.

Małgorzata Łoskot

Literka.pl - Jak skonstruować dobry program profilaktyki szkolnej Literka.pl - Jak

skonstruować dobry program profilaktyki szkolnej