Marketing polityczny w teorii i praktyce Pod redakcj ANDRZEJA W. JABOSKIEGO i LESZKA SOBKOWIAKA Wrocaw 2002 Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego Recenzent Zbigniew Blok Redaktor Wydawnictwa Lidia Banel Projekt okadki Barbara Kaczmarek Redaktor techniczny Boena Sobota Wydanie ksiki dofinansowane przez Komitet Bada Naukowych Ksika ukazaa si w wyniku wsppracy wydawniczej Instytutu Politologii Uniwersytetu Wrocawskiego i Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocawskiego Sp. z o.o. Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego Sp. z o.o., Wrocaw 2002 ISSN 0239-6661 ISBN 83-229-2179-9 Skad i amanie wykonano w Zakadzie Usug Wydawniczych Comped " Wydrukowano we Wrocawskiej Drukarni Naukowej PAN im. S. Kulczyskiego Sp. z o.o. Spis treci Od redaktorw 7 LESZEK SOBKOWIAK, Dziaania polityczne. Teoria i praktyka 11 ROBERT WISZNIOWSKI, Wprowadzenie do teorii marketingu politycznego 45 ANDRZEJ w. JABOSKI, Marketing polityczny w USA: koncepcja i zastosowanie w kampaniach prezydenckich 66 MARZENA C1CHOSZ, Metody analizy i diagnostyki rynku politycznego 90 ANDRZEJ CZAJOWSKI, Wyborca na rynku politycznym 111 DARIUSZ SKRZYPISKI. Strategie partii politycznych 126 KRYSTYNA A. PASZKIEWICZ, Public relations w polityce 148 MAGORZATA JANIKWISZNIOWSKA, Promocja i reklama polityczna 171 JACEK SROKA, Lobbing jako strategia promocji interesw grupowych 193

Od redaktorw Zmiany systemowe, jakie zaszy w ostatnich dekadach w Polsce, wywary silny wpyw na zmian sposobu uprawiania polityki oraz nauki o polityce jako dyscypliny akademickiej. Pojawiy si nowe subdyscypliny bada i dydaktyki, ktre wczeniej, z przyczyn ideologicznych i politycznych, nie mogy by przedmiotem zainteresowa polskiej politologii ani te figurowa w programach studiw politologicznych. Do tych subdyscyplin naley marketing polityczny, bdcy przedmiotem niniejszego opracowania. Badania problematyki marketingowej zostay najwczeniej podjte przez ekonomistw oraz socjologw specjalizujcych si w badaniach rynku. Dorobkiem nauki o marketingu zainteresowali si stosunkowo szybko politolodzy, w szczeglnoci zajmujcy si problematyk kampanii wyborczych i partii politycznych. Polska politologia nie przecieraa bynajmniej nowych szlakw w tym obszarze badawczym. Zagadnienia marketingu politycznego, promocji i reklamy politycznej, public relations i lobbingu stanowiy od wielu lat przedmiot bada nauk spoecznych w krajach zachodnich, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych, gdzie marketing rozwin si najwczeniej jako forma praktyki politycznej oraz dziedzina wiedzy naukowej. Restauracja systemu demokratycznego w Polsce po dekadach autorytaryzmu i monopolu politycznego stworzya atrakcyjne pole dla bada nad rnymi formami strategii i taktyki dziaa politycznych. W kolejnych kampaniach wyborczych: parlamentarnych, prezydenckich i samorzdowych mona byo obserwowa stosowanie rnych instrumentw marketingu politycznego, lepsz wiedz o mechanizmach rywalizacji politycznej oraz rosncy profesjonalizm kandydatw i sztabw wyborczych. Zagadnienia dotyczce metod marketingowych w polityce zaczy przyciga coraz wiksz uwag politologw, zwaszcza modego pokolenia, co zaowocowao ju kilkoma wanymi publikacjami

ksikowymi, bdcymi gwnie rezultatem udanych rozpraw doktorskich. Tematyka tych prac skupia si przede wszystkim na zagadnieniach kampanii wyborczych do Sejmu, marketingu partii politycznych oraz metod kreowania wizerunku kandydatw w kampaniach prezydenckich w Polsce. Marketing, promocja i reklama mog stanowi pod warunkiem zrozumienia ich istoty i umiejtnoci sprawnego zastosowania uyteczne instruOd redaktorw menty do osigania celw politycznych. Poznanie i praktyczne wykorzystanie tych rodkw jest wyrazem rosncego profesjonalizmu w zakresie wiedzy politycznej. Instrumenty marketingowe s przydatne nie tylko w okresach prowadzenia kampanii wyborczych, ale rwnie w codziennej dziaalnoci liderw politycznych, instytucji spoecznych, partii politycznych, zwizkw zawodowych i innych uczestnikw ycia politycznego. Moe to dotyczy projektowania i stosowania w praktyce rnych strategii politycznych, kreowania wizerunku polityka, nowo powstaej organizacji politycznej, reklamowania spoeczestwu polityki rzdowej, majcej istotne znaczenie dla pastwa, albo promowania wizerunku kraju, miasta lub regionu. W ostatnich dekadach kampanie wyborcze w wielu krajach nabray permanentnego charakteru, nie ograniczajc si, jak dawniej, do zamknitych okresw bezporednio poprzedzajcych gosowanie. Wiedza o marketingu nabraa tym samym wikszego znaczenia w yciu politycznym wspczesnych nam pastw. Niniejszy tom zawiera dziewi artykuw, prezentujcych wybrane zagadnienia z obszaru marketingowej teorii i praktyki politycznej. S one rezultatem bada i przemyle politologw z Uniwersytetu Wrocawskiego. Prac otwiera artyku Leszka Sobkowiaka Dziaania polityczne. Teoria i praktyka. Autor wnikliwie analizuje to zagadnienie, omawiajc kolejno definicje i gwne elementy teorii dziaa politycznych: podmiot, cel, metody, rodki, rezultaty, rodzaje, uwarunkowania, kontekst obiektywny i subiektywny. Duo uwagi autor powica reguom racjonalnoci i wartociowania dziaa politycznych. Wiedza zawarta w artykule jest teoretycznym wprowadzeniem do zagadnie marketingu politycznego, odnosi si do wszelkich form i rodzajw dziaa politycznych. Bez znajomoci oglnej natury dziaa politycznych trudno sobie wyobrazi zaprojektowanie racjonalnych dziaa lub strategii marketingowych, a nastpnie ich efektywn realizacj. W artykule Wprowadzenie do teorii marketingu politycznego Robert Wiszniowski omawia najwaniejsze pojcia i zagadnienia dotyczce marketingu politycznego. Na wstpie przedstawia genez marketingu politycznego, nastp nie przeprowadza jego porwnanie z marketingiem ekonomicznym oraz opisuje proces ewolucji kampanii politycznych, wyranie przyjmujcy orientacj marke tingow. Na tej podstawie konstruuje model marketingu politycznego, ktrego elementy skadowe wyjania i konkretyzuje w dalszej czci. Czytelnik znajdzie tu informacje na temat oferty politycznej, kampanii politycznej typu marke tingowego oraz rodowiska marketingu politycznego. O .', Artyku Andrzeja W. Jaboskiego Marketing polityczny w USA: koncepcja i zastosowanie w kampaniach prezydenckich stanowi przykad prezentacji wiedzy o marketingu politycznym w wymiarze pojedynczego kraju. Wybr kraju nie jest przypadkowy, marketing polityczny narodzi si bowiem w USA i tam zosta najpeniej wykorzystany w praktyce kampanii wyborczych. Autor poczy w tym artykule wtki teoretyczne, historyczne i wspczesne. NajOd redaktorw pierw ukaza genez marketingu politycznego i przedstawi etapy jego ewolucji w USA. W drugiej czci artykuu omwi strategie i techniki marketingowe w wybranych kampaniach prezydenckich, ilustrujc to cytatami z wypowiedzi animatorw wybranych kampanii. W kocowej czci zawarto rozwaania nad zakresem wpywu marketingu na rezultaty wyborw prezydenckich. Marzena Cichosz w artykule Metody analizy i diagnostyki tynku politycznego dowodzi, e w marketingowej koncepcji polityki nie jest moliwe racjonalne formuowanie celw i projektowanie ich realizacji bez wnikliwej diagnozy kontekstu spoeczno-politycznego. Po sformuowaniu definicji rynku politycznego, okreleniu jego struktury, rodzajw i faz, autorka omawia rda informacji o rynku,

wymienia rodzaje niezbdnych do dziaania politycznego zasobw, prezentuje metody segmentacji rynku wyborczego oraz charakteryzuje nowoczesne metody bada rynkowych w odniesieniu do polityki. Andrzej Czajowski w opracowaniu Wyborca na tynku politycznym podejmuje analiz zoonego zagadnienia podmiotowoci politycznej wyborcw. Zdaniem autora wyborcy wystpuj w trzech rolach: podmiotw polityki, przedmiotu oddziaywa politycznych i wreszcie klientw rynku politycznego. Ten ostatni aspekt zosta szczegowo scharakteryzowany za pomoc kilku modeli, ukazujcych w formie graficznej wzory usytuowania wyborcw na politycznym rynku. W artykule Strategie partii politycznych Dariusz Skrzypiski wprowadza Czytelnika w zawioci tej problematyki. Po scharakteryzowaniu struktury rynku politycznego autor definiuje znaczenie poj strategia" i strategia polityczna", odwoujc si do sekwencji racjonalnych decyzji i dziaa podmiotu polityki. Zdaniem autora analiza tych dziaa powinna koncentrowa si na takich czynnikach, jak: typ i charakter podmiotu, celu podmiotu, zastosowane metody i rodki oraz cechy otoczenia danego podmiotu. W dalszej czci pracy przeprowadzono analiz elementw planowania strategicznego oraz typw strategii partii, by w kocowej czci przej do omwienia typw strategii wyborczych. W artykule Public relations w polityce Krystyna A. Paszkiewicz wyjania istot tej stosunkowo mao znanej formy aktywnoci politycznej. Autorka dokonuje przegldu definicji, celw, modeli i obszarw zastosowania public relations. Te wstpne, formalne ustalenia pozwalaj na scharakteryzowanie public relations jako procesu, w ktrym wyodrbnia si poszczeglne fazy: analizy sytuacji wyjciowej, formuowania programu dziaa, jego zastosowania i ewaluacji. Ostatnia cz artykuu opisuje metody i techniki public relations oraz konkretne przykady ich politycznego zastosowania. Opracowanie Promocja i reklama polityczna, ktrego autork jest Magorzata Janik-Wiszniowska, stanowi szczegow charakterystyk tych dwch form dziaania marketingowego. Omwiony tutaj zosta imponujcy repertuar rozmaitych technik wpywania na wiadomo i zachowania ludzi: reklama, marketing bezporedni, promocja sprzeday, public relations i publicity, sprze10 Od redaktorw da osobista. Artyku ilustrowany jest tablicami i wykresami, uatwiajcymi przyswojenie wiedzy. W ostatniej jego czci przedstawiono zasady projektowania reklamowych kampanii politycznych. Zbir zamyka praca Jacka Sroki Lobbing jako strategia promocji interesw grupowych. Autor porzdkuje aparatur pojciow lobbingu, charakteryzuje lobbing w kategoriach strategii organizacyjnej, ukazuje przesanki i koszty jej powodzenia, dokonuje typologii rnych form dziaa lobbingowych. W ostatniej czci autor omawia formalnoprawne regulacje oraz realne dziaania lobbystyczne w Polsce. Przekazywane do rk Czytelnika opracowanie ma charakter przede wszystkim prezentacyjny, zawiera duy adunek wiedzy pojciowej i opisowej, adresowane jest gwnie, chocia nie wycznie, do studentw i doktorantw poli-tologii, socjologii i marketingu. Autorzy i redaktorzy tomu wyraaj nadziej, e publikacja ta przyczyni si do zmniejszenia luki istniejcej na rynku opracowa ksikowych, powiconych marketingowi politycznemu. Biorc pod uwag wystpujce w literaturze niejasnoci pojciowe w tym obszarze, moemy oczekiwa, e prezentowane teksty pomog studentom i innym zainteresowanym osobom w przyswojeniu wielu zagadnie w tej nowej, dynamicznie rozwijajcej si dyscyplinie nauk spoecznych. Zdajemy sobie spraw, e opracowanie nie jest wolne od wad i nie wyczerpuje zoonej problematyki marketingu politycznego. Niektre saboci pierwszej redakcji tomu zostay wyeliminowane dziki uwagom profesora Zbigniewa Bloka, zawartym w jego wnikliwej recenzji wydawniczej. Pragniemy niniejszym wyrazi za to podzikowanie. Oczekujemy te od Czytelnikw uwag, ktre postaramy si uwzgldni w nastpnym wydaniu pracy. Andizej W. Jaboski i Leszek Sobkowiak LESZEK SOBKOWIAK Uniwersytet Wrocawski Dziaania polityczne. Teoria i praktyka W prezentowanym opracowaniu podejmuj charakterystyk waciwoci kluczowego dla politologii pojcia dziaania politycznego. Przedstawiam zatem jego definicje, podstawowe skadniki (podmiot, cel,

metody, rodki, skutki), rodzaje i determinanty, obiektywny i subiektywny kontekst oraz kwestie racjonalnoci i wartociowania. Wykad problematyki ma z jednej strony teorio-polityczny charakter, a poczynione w nim ustalenia odnosz si do oglnego zbioru dziaa politycznych. Z drugiej jednak strony ustalenia te mog suy bardziej skonkretyzowanym studiom nad specyficznymi formami dziaa politycznych kryjcych si pod opatrzonymi przymiotnikiem polityczny" nazwami marketingu, public relations, promocji, reklamy, lobbingu, a take nie bdcych przedmiotem niniejszego opracowania zagadnie socjotechniki i komunikacji. S to zarazem nazwy szybko rozwijajcych si w ostatnich dekadach dyscyplin (subdyscyplin) nauk spoecznych, w tym politologii. Podkreli pragn ten dualistyczny charakter opracowania: mowa bdzie o pewnych obszarach wiedzy oraz stanowicych dla podoe empirycznepewnych zjawiskach i procesach politycznych. Zagadnienia wstpne ; >'? Pojcia zachowania i dziaania politycznego nale do podstawowych kategorii politologii, a zwaszcza behawioralnej koncepcji polityki. Orientacja ta, zrodzona w latach dwudziestych XX w. i szybko rozwijajca si w nastpnych dziesicioleciach, na trwae wesza do metodologiczno-teoretycznej skarbnicy nauk spoecznych. Jej twrcy i zwolennicy uwaali j za udan prb przeciwstawienia si zbyt wskim koncepcjom badania procesw politycznych zawartych w tradycyjnej, normatywnej nauce o polityce, gdzie dominoway podejcia historyczne i formalnoprawne. Wrd podstawowych zaoe behawioralizmu podkreli naley przede wszystkim nastpujce postulaty (zob. Ryszka, 1984, s. 354-359; Jaboski, 12 Leszek Sobkowiak 1991, s. 9-13; Porbski, 1996; Wiatr, 1999, s. 71-97; Antoszewski 1999, s. 190-193): 1. Konieczno opisywania i wyjaniania zjawisk oraz procesw spo ecznych poprzez obserwacj (bezporedni i/lub poredni) i analiz zachowa ludzi. Realizacja tego zaoenia wymaga uwzgldnienia dwch perspektyw badawczych: a) psychologicznej, w ktrej naley poszukiwa wewntrznych determinant zachowa oraz b) ilociowego (statystycznego) kontekstu zacho wa, co oznacza, e badania powinny koncentrowa si na pomiarze ich ro dzajw, rozmiarw i czstotliwoci. Metodami badawczymi realizujcymi te zadania s zatem: 1) statystyczne badania uczestnictwa politycznego, w szcze glnoci badania wyborcze; 2) badania ankietowe i wywiady; 3) eksperymenty laboratoryjne; oraz 4) zastosowania teorii gier do badania podejmowania decy zji politycznych" (Wiatr. 1999, s. 75). 2. Obowizek poszukiwania na podstawie rzetelnego materiau empi rycznego zwizkw przyczynowych zachodzcych midzy badanymi zja wiskami oraz denie do okrelenia wzgldnie trwaych prawidowoci rz dzcych zachowaniami jednostek i grup spoecznych. 3. Rozumienie ycia spoecznego jako dynamicznego procesu, co pociga za sob obowizek badania przyczyn, przebiegu i rezultatw przeksztace (modyfikacji, zmian) praktyki spoecznej. 4. Przyjcie metodologicznej dyrektywy holizmu (caociowoci), co powo duje konieczno poszukiwania wszelkiego rodzaju czynnikw warunkujcych badane zachowania (analiza wieloczynnikowa) i nakada obowizek respekto wania podejcia interdyscyplinarnego sama politologia nie jest przecie w stanie wyczerpujco wyjani zachowa ludzi. 5. Rezygnacj z podejcia wartociujcego (aksjologicznego, ideologicz nego), gdy deformuje ono proces poznawczy, w ktrym idzie przecie o obiek tywn, bezstronn prezentacj i interpretacj materiau empirycznego. Sdy wartociujce ustpuj tutaj miejsca zdaniom opisowym, bezstronnym charak terystykom funkcji badanych zjawisk i procesw, bez wzgldu na ich pozytywne czy negatywne znaczenie dla poszczeglnych podmiotw polityki itp. Nie

oznacza to jednake rezygnacji z badania roli wartoci, jako jednego z wielu czynnikw wpywajcych na zachowania i procesy polityczne. 6. Wreszcie chodzi o denie do stworzenia teorii zawierajcej zbir praw rzdzcych rozwojem rzeczywistoci spoecznej, tak jak prawa odkryte przez nauki cise i przyrodnicze rzdz rozwojem rzeczywistoci przyrodniczej" (Dziubka, 1999, s. 47). , : ... ; .. . . Politologiczna refleksja zgodna z wymienionymi kanonami opieraa si wic na badaniach empirycznych, w ktrych gromadzono i weryfikowano olbrzymie iloci danych faktograficznych. Dotyczyy one waciwoci zbiorowych i indywidualnych zachowa: ich motyww (potrzeb, interesw, wartoci), mechanizmw i skutkw. Analiza tych danych miaa dostarczy wnioskw, na podDziaania polityczne. Teoria i praktyka 13 stawie ktrych moliwe byoby formuowanie uoglnie teoretycznych o przyczynowym charakterze, czy dalej idc rozbudowanych teorii empirycznych. Zarazem odrzucono interwencj w procesy poznawcze systemw wartoci moralnych, religijnych i ideologicznych. Taki sposb bada politologicznych umoliwi nieobecne w tradycyjnej nauce o polityce prby rzeczowego, opartego na koncepcji realizmu politycznego wyjaniania praktyki w obszarach wyznaczonych treci takich poj, jak wadza polityczna, wpyw polityczny, interesy, grupy interesu, sprzecznoci, walka, konflikt, rywalizacja polityczna itp. Behawioralizm zosta poddany szczeglnie silnej krytyce w latach szedziesitych i siedemdziesitych XX w. (zob. Porbski, 1996, s. 27-28, 32-38). Wedug niektrych politologw nie speni on oczekiwa w zakresie rozwoju nauki o polityce. Zdaniem innych uczonych konieczna okazaa si redefinicja tej koncepcji badawczej, przy jednoczesnym uznaniu, e cz jego metodologicznych zaoe i poznawczych osigni staa si niekwestionowanymi, naturalnymi elementami politologii. Take wspczenie przy wystpowaniu mniej czy bardziej ostrych dyskusji midzy zwolennikami behawioralizmu oraz krytyki ze strony jego przeciwnikw, zasadnych w duej mierze i naturalnych w metodologicznie pluralistycznym rodowisku naukowym wewntrznie silnie zrnicowana i stale ewoluujca koncepcja behawioralna (postbeha-wioralna), pozostaje jedn z liczcych si orientacji metodologiczno-teore-tycznych. Nie ulega wtpliwoci, e w ostatnich dekadach pewien aspekt behawio-ralnego nurtu badawczego przeywa swoisty renesans. Nie chodzi wprawdzie 0 badania podstawowe, ktre miayby prowadzi do sformuowania nie istniejcej dotychczas i chyba niemoliwej satysfakcjonujcej oglnej teorii zachowa. Mamy raczej do czynienia z zastosowaniem wczeniej zwery fikowanej w badaniach naukowych wiedzy o zachowaniach ludzi i sposo bach wpywania na nie. Myl tutaj o praktycznym, interdyscyplinarnym wykorzystywaniu wiedzy z zakresu psychologii, socjologii, prakseologii, teorii organizacji i zarzdzania, politologii, antropologii, demografii itp. Wiedza ta stanowi merytoryczn podstaw ksztatowania si takich dyscyplin naukowych 1 zarazem rodzajw dziaa, jak wanie marketing, reklama, promocja, public relations, komunikacja itp. Charakterystyczna dla tych dyscyplin jest orientacja rynkowa, ktra niesie za sob wiele konsekwencji. Kilka z nich, nawizujcych bezporednio do tradycji behawioralnej, chciabym tutaj podkreli. Po pierwsze, orientacja ta wymaga rozwinicia i szerokiego stosowania rnorakich ilociowych (statystycznych) i jakociowych metod badania rynku konsumenta (wyborcy), dziki czemu moliwe staje si wzgldnie precyzyjne okrelenie ich oczekiwa (zob. artyku M. Cichosz w niniejszym tomie). Po drugie, akcentuje si w niej znaczenie kryterium racjonalnoci w postpowaniu ludzi oraz w projektowaniu 14

Leszek Sobkowiak strategii oddziaywa na ich zachowania. Racjonalno natomiast definiuje si czsto tak jak np. w teorii racjonalnego aktora, teorii gier czy w koncepcji racjonalnoci instrumentalnej, o czym pisz w dalszej czci artykuu w kategoriach korzyci, zyskw. Oznacza to odsunicie na dalszy plan albo rezygnacj z podejcia normatywno-wartociujcego na rzecz stanowiska pragmatycznego (realistycznego), stawiajcego na pierwszym miejscu wasne interesy danego podmiotu jako kryterium wyboru celu i sposobu jego realizacji. Po trzecie, istot mechanizmu rynkowego jest rywalizacja, w ktrej zwykle dominuj i zwyciaj kryteria skutecznoci kosztem wartoci moralnych, religijnych czy ideologicznych. Szczeglnie wyranie manifestuje si to zjawisko w silnie rozwinitych i powszechnych oddziaywaniach perswazyjnych i manipulacyjnych. Charakterystyczna dla ostatnich dekad jest eksplozja pimiennictwa w wymienionym zakresie oraz ekspansja takich wanie praktycznych oddziaywa w sferze ekonomicznej, politycznej i kulturowej. W coraz wikszym stopniu s one obecne w codziennym yciu jednostek, grup i spoeczestw. Wiele praktycznych przykadw potwierdza si realnego wpywu mechanizmw komunikacyjnych, marketingowych, reklamowych itp. na decyzje i dziaania podejmowane przez ludzi. Konsekwencje tego stanu rzeczy dla praktyki politycznej mona okreli nastpujco: ot marketing, promocja, reklama stanowi coraz bardziej znaczce narzdzia sprawowania wadzy i uprawiania polityki we wspczesnych systemach. W duym a spotyka si rwnie opinie, e w przewaajcym stopniu efektywno dziaa politycznych wspzaley od nabycia przez liderw i orodki decyzji politycznych profesjonalnej wiedzy w tym zakresie (alternatyw jest korzystanie z usug wyspecjalizowanych i zwykle apolitycznych instytucji obsugujcych rynek polityczny). Jest ona niezbdna do poprawnego metodologicznie projektowania dziaa i strategii politycznych, tym bardziej e cz z nich ma publiczny charakter. Oznacza to, i twrcy i wykonawcy takich dziaa i strategii: 1) pragn jawnie i kreatywnie oddziaywa na zachowania pewnych grup i organizacji, < ?>>?:?'.?: v; . ,M. ,.??.-..?> \. ,;?.??. : 2) musz si liczy z manifestowanymi przez nie potrzebami, interesami i wartociami, 3) powinni zdiagnozowa wiadomociow i materialn kondycj tych pod miotw po to, by trafnie odczyta ich oczekiwania i na podstawie tej wiedzy ostatecznie sformuowa cele strategiczne, 4) musz take wzi pod uwag potencjalne pozytywne i negatywne reakcje innych podmiotw na przebieg i rezultaty podjtych dziaa, i wreszcie 5) przyj akceptowalne publicznie metody i rodki dziaania bd te przy gotowa argumentacj budujc t akceptacj w przypadku zamiaru stoso wania metod i rodkw odbiegajcych od dotychczasowej praktyki. 1) Dziaania polityczne. Teoria i praktyka 15 Z kolei praktyczna ju realizacja takich strategii wymaga umiejtnoci sprawnego posugiwania si wspomnianymi narzdziami, posiadania odpowiednich zasobw, staej ewaluacji etapw dziaania itp. Zarwno w sferze konstruowania, jak i realizacji wspomnianych strategii zwaszcza strategii wyborczych, coraz czciej wane, a niekiedy wrcz gwne role przypadaj profesjonalnie przygotowanym osobom i instytucjom obsugujcym rne domeny polityki: firmom marketingowym, biurom badania opinii publicznej, specjalistom do spraw promocji i reklamy, lobbystom itp. Fakt ten stawia zasadnicze, aczkolwiek nienalece do tematyki tego artykuu pytanie o zakres suwerennoci (autonomii, samodzielnoci) wspczesnych partii na rynku politycznym. Zachowania i dziaania spoeczne zagadnienia definicyjne W literaturze przedmiotu wystpuje wiele poj okrelajcych funkcjonowanie ludzi w yciu spoecznym. Nale do nich aktywno, czynno, zachowania, dziaania, uczestnictwo, partycypacja, postpowanie itp. Opierajc si na konwencji sformuowanej w prakseologii oraz teorii organizacji i zarzdzania, okrel relacje midzy pojciami zachowania i dziaania. Ot szerszy zakres ma pojcie

zachowania. Jak pisze T. Pszczoowski (1978, s. 56, 283): zachowanie si wyraa si ruchem albo bezruchem, wykonanym wiadomie albo niewiadomie. Pewnym rodzajem zachowania si jest dziaanie, ale nie kade zachowanie si zaliczymy do dziaania", a zatem zachowania si odruchowego, mimowolnego nie uznamy za dziaanie, jeli nawet zblia ono podmiot dziaania do stanu korzystnego czy podanego". Oglnie rzecz biorc, pojcie to za J. Zieleniewskim (1981, s. 162) rozumiem jako znajdowanie si w okrelonym stanie, ktry mona scharakteryzowa w kategoriach relacji podmiotu zachowujcego si i jego otoczenia". Zastosowanie kryterium obserwowalno-ci reakcji podmiotu prowadzi do nastpujcych ustale w kwestii waciwoci i rodzajw zachowania: 1. Jeeli reakcja podmiotu zachowujcego si daje si zaobserwowa przez podmioty funkcjonujce w otoczeniu, to wtedy zachowanie ma charakter czynny (aktywny). *. .- . ,.-.. / ,:. ,:: ??;.-.> 2. Jeli reakcja podmiotu jest nieobserwowalna, to mamy do czynienia z za chowaniem biernym. 3. Zachowania czynne i bierne mog mie sens pozytywny lub negatywny, przy czym sens ten oceniany jest zarwno przez podmiot zachowujcy si, jak i przez podmioty funkcjonujce w otoczeniu. Specyficznym rodzajem zachowa s dziaania. T. Pszczoowski okrela je jako celowe, wiadome i dowolne zachowanie si ludzkie" (1978, s. 56). Kryteria ich wyrniania ze zbioru zachowa stanowi zatem: wiadomo, celo14 Leszek Sobkowiak strategii oddziaywa na ich zachowania. Racjonalno natomiast definiuje si czsto tak jak np. w teorii racjonalnego aktora, teorii gier czy w koncepcji racjonalnoci instrumentalnej, o czym pisz w dalszej czci artykuu w kategoriach korzyci, zyskw. Oznacza to odsunicie na dalszy plan albo rezygnacj z podejcia normatywno-wartociujcego na rzecz stanowiska pragmatycznego (realistycznego), stawiajcego na pierwszym miejscu wasne interesy danego podmiotu jako kryterium wyboru celu i sposobu jego realizacji. Po trzecie, istot mechanizmu rynkowego jest rywalizacja, w ktrej zwykle dominuj i zwyciaj kryteria skutecznoci kosztem wartoci moralnych, religijnych czy ideologicznych. Szczeglnie wyranie manifestuje si to zjawisko w silnie rozwinitych i powszechnych oddziaywaniach perswazyjnych i manipulacyjnych. Charakterystyczna dla ostatnich dekad jest eksplozja pimiennictwa w wymienionym zakresie oraz ekspansja takich wanie praktycznych oddziaywa w sferze ekonomicznej, politycznej i kulturowej. W coraz wikszym stopniu s one obecne w codziennym yciu jednostek, grup i spoeczestw. Wiele praktycznych przykadw potwierdza si realnego wpywu mechanizmw komunikacyjnych, marketingowych, reklamowych itp. na decyzje i dziaania podejmowane przez ludzi. Konsekwencje tego stanu rzeczy dla praktyki politycznej mona okreli nastpujco: ot marketing, promocja, reklama stanowi coraz bardziej znaczce narzdzia sprawowania wadzy i uprawiania polityki we wspczesnych systemach. W duym a spotyka si rwnie opinie, e w przewaajcym stopniu efektywno dziaa politycznych wspzaley od nabycia przez liderw i orodki decyzji politycznych profesjonalnej wiedzy w tym zakresie (alternatyw jest korzystanie z usug wyspecjalizowanych i zwykle apolitycznych instytucji obsugujcych rynek polityczny). Jest ona niezbdna do poprawnego metodologicznie projektowania dziaa i strategii politycznych, tym bardziej e cz z nich ma publiczny charakter. Oznacza to, i twrcy i wykonawcy takich dziaa i strategii: 1) pragn jawnie i kreatywnie oddziaywa na zachowania pewnych grup i organizacji, 2) musz si liczy z manifestowanymi przez nie potrzebami, interesami i wartociami, 3) powinni zdiagnozowa wiadomociow i materialn kondycj tych pod miotw po to, by trafnie odczyta ich oczekiwania i na podstawie tej wiedzy ostatecznie sformuowa cele strategiczne, 4) musz take wzi pod uwag potencjalne pozytywne i negatywne

reakcje innych podmiotw na przebieg i rezultaty podjtych dziaa, i wreszcie 5) przyj akceptowalne publicznie metody i rodki dziaania bd te przy gotowa argumentacj budujc t akceptacj w przypadku zamiaru stoso wania metod i rodkw odbiegajcych od dotychczasowej praktyki. 1) Dziaania polityczne. Teoria i praktyka 15 Z kolei praktyczna ju realizacja takich strategii wymaga umiejtnoci sprawnego posugiwania si wspomnianymi narzdziami, posiadania odpowiednich zasobw, staej ewaluacji etapw dziaania itp. Zarwno w sferze konstruowania, jak i realizacji wspomnianych strategii zwaszcza strategii wyborczych, coraz czciej wane, a niekiedy wrcz gwne role przypadaj profesjonalnie przygotowanym osobom i instytucjom obsugujcym rne domeny polityki: firmom marketingowym, biurom badania opinii publicznej, specjalistom do spraw promocji i reklamy, lobbystom itp. Fakt ten stawia zasadnicze, aczkolwiek nienalece do tematyki tego artykuu pytanie o zakres suwerennoci (autonomii, samodzielnoci) wspczesnych partii na rynku politycznym. Zachowania i dziaania spoeczne zagadnienia definicyjne W literaturze przedmiotu wystpuje wiele poj okrelajcych funkcjonowanie ludzi w yciu spoecznym. Nale do nich aktywno, czynno, zachowania, dziaania, uczestnictwo, partycypacja, postpowanie itp. Opierajc si na konwencji sformuowanej w prakseologii oraz teorii organizacji i zarzdzania, okrel relacje midzy pojciami zachowania i dziaania. Ot szerszy zakres ma pojcie zachowania. Jak pisze T. Pszczoowski (1978, s. 56, 283): zachowanie si wyraa si ruchem albo bezruchem, wykonanym wiadomie albo niewiadomie. Pewnym rodzajem zachowania si jest dziaanie, ale nie kade zachowanie si zaliczymy do dziaania", a zatem zachowania si odruchowego, mimowolnego nie uznamy za dziaanie, jeli nawet zblia ono podmiot dziaania do stanu korzystnego czy podanego". Oglnie rzecz biorc, pojcie to za J. Zieleniewskim (1981, s. 162) rozumiem jako znajdowanie si w okrelonym stanie, ktry mona scharakteryzowa w kategoriach relacji podmiotu zachowujcego si i jego otoczenia". Zastosowanie kryterium obserwowalno-ci reakcji podmiotu prowadzi do nastpujcych ustale w kwestii waciwoci i rodzajw zachowania: 1. Jeeli reakcja podmiotu zachowujcego si daje si zaobserwowa przez podmioty funkcjonujce w otoczeniu, to wtedy zachowanie ma charakter czynny (aktywny). 2. Jeli reakcja podmiotu jest nieobserwowalna, to mamy do czynienia z za chowaniem biernym. 3. Zachowania czynne i bierne mog mie sens pozytywny lub negatywny, przy czym sens ten oceniany jest zarwno przez podmiot zachowujcy si, jak i przez podmioty funkcjonujce w otoczeniu. Specyficznym rodzajem zachowa s dziaania. T. Pszczoowski okrela je jako celowe, wiadome i dowolne zachowanie si ludzkie" (1978, s. 56). Kryteria ich wyrniania ze zbioru zachowa stanowi zatem: wiadomo, celo16 Leszek Sobkowiak wo i dowolno. Kryterium wiadomoci oznacza, e dziaania s wytworem wiadomych de danego podmiotu, uwarunkowanych jego wasn wiedz teoretyczn i dowiadczeniem praktycznym. Dziaania nie s zatem rezultatem przypadkowych czy bezwarunkowych reakcji podmiotu na pewne bodce pynce z jego otoczenia, a taki wanie charakter ma cz zachowa ludzkich. Kryterium celowoci wskazuje na umiejtnoci zdefiniowania przyszego stanu podanego przez dany podmiot. Inaczej mwic, bdzie to ch czy pragnienie wywoania przyszych stanw rzeczywistoci, korzystnych dla dziaajcego podmiotu. Wreszcie przez kryterium dowolnoci rozumie si wzgldne poczucie swobody wyboru czasu, miejsca i sposobu dziaania. Oznacza to pewien zakres suwerennoci podmiotu w

podejmowaniu decyzji o podjciu bd zaniechaniu dziaania (Zieleniewski, 1981, s. 162-166). Analizujc wic sens pojcia dziaania przyjmuj, e: 1) dziaania mog przyj charakter czynny (aktywny) oraz bierny (w zna czeniu wiadomego, celowego i dowolnego powstrzymania si od wykonania pewnej czynnoci), 2) dziaanie (aktywne, bierne) moe mie znaczenie pozytywne lub nega tywne, przy czym odpowiednia kwalifikacja jest formuowana przez podmiot dziaania bd podmioty funkcjonujce w otoczeniu spoecznym, 3) biorc pod uwag przyjty przez dany podmiot cel, kade dziaanie jest przeze pozytywnie kwalifikowane; inaczej bdzie w przypadku podmiotw funkcjonujcych w otoczeniu dziaanie obserwowanego podmiotu moe zosta przez nie ocenione w kategoriach pozytywnych lub negatywnych, 4) wreszcie biorc pod uwag rzeczywisty skutek dziaania, moe ono by ocenione jako pozytywne lub negatywne przez podmiot dziaajcy oraz pod mioty znajdujce si w otoczeniu. Podsumowujc rozwaania nad relacjami zachowania i dziaania, podkrelam, e a) pojcie zachowania ma szerszy zakres, b) dziaanie jest jedn z postaci zachowania, wyrnion wedle kryteriw wiadomoci, celowoci i dowolnoci, c) u podstaw zachowa i dziaa danych podmiotw le rnorakie potrzeby, interesy i wartoci, ktre mog wchodzi w relacje zgodnoci, czciowej niezgodnoci i niezgodnoci, d) charakter, cel i skutek dziaania podlegaj tosamym bd zrnicowanym ocenom formuowanym przez jego sprawc i inne podmioty. Tosamo ocen jest czynnikiem stabilizacji, zgody, integracji itp. grupy, organizacji, systemu, natomiast zrnicowanie ocen moe przyczynia si do ich destabilizacji, walki, dezintegracji itp. Tak wic zrnicowane oceny celu, przebiegu i skutkw dziaania stanowi jedno ze rde dynamiki spoecznej wzbudzajc procesy kooperacji pozytywnej i/lub negatywnej o rnych poziomach natenia i gwatownoci. Rozbudowan charakterystyk rnych aspektw dziaa spoecznych przedstawi T. Uliski (1991, s. 73-74). Zaakcentowa on nastpujce kwestie: Dziaania polityczne. Teoria i praktyka 17

a) ich spoeczny sens, tkwicy w tym, e podjte s z zamiarem realizacji celw o spoecznej doniosoci, wyraaj denia zwizane ze spoeczn iden tyfikacj jednostek, wizi spoeczn"; b) dziaania oparte s na spoecznej wiedzy danego podmiotu o zewntrznych warunkach wraz ze wiadomym przewidywaniem moliwych spoecznych skutkw zachowania"; c) podmiot dziaania jest wiadomy uczestnictwa w praktyce okrelonej grupy spoecznej i jej instytucji", a zatem zdaje sobie spraw z faktu, e jego dziaanie jest fragmentem wikszej zbiorowej caoci"; d) dziaania podmiotu s zorientowane" na innych: nastawione na okrelone zachowania innych podmiotw (jednostek i grup), w tym na okrelon inter pretacj ich sensu, zmierzaj do wywoania okrelonych zachowa innych, wywarcia na nich wpywu, a zarazem same uzalenione s w swych efektach od ich zachowania"; e) dziaania podmiotu stanowi najczciej element szerszych, wielopodmiotowych procesw wsppracy bd walki; '" -..,... f) podmiot planuje swoje dziaania, znajc w okrelonym stopniu faktycz ne bd przewidujc potencjalne stany otoczenia spoecznego, w tym korzystne i niekorzystne dla siebie zachowania innych podmiotw; g) dziaania spoeczne wywouj okrelony rezonans, oddwik spoeczny,

a wic powoduj trwae skutki spoeczno-psychologiczne, tworz okrelone fakty spoeczne". Opisana wyej wieloaspektowo dziaa spoecznych zawiera w sobie kilka wanych przesa. Po pierwsze, wskazuje na merytoryczne bogactwo potencjalnych pl refleksji poznawczej. Po drugie, uzmysawia konieczno stosowania interdyscyplinarnego podejcia w badaniach nad dziaaniami. Po trzecie, akcentuje znaczenie wiedzy dziaajcego podmiotu wpywu jej jakoci na trafno zdiagnozowania sytuacji i sformuowania celu, optymalny przebieg jego realizacji i wreszcie osignicie podanych rezultatw. Ta ostatnia kwestia w najwikszym stopniu przesdzajca o ostatecznej efektywnoci dziaania wymaga krtkiego rozwinicia. W oglnym ujciu mona wymieni dwie uporzdkowane w czasie fazy dziaania: jego preparacji (przygotowania, planowania) oraz realizacji. Faza preparacji to inaczej mwic faza podejmowania decyzji o celach i sposobach dziaania. Jako tego procesu wspzaley od dwch oglnych czynnikw. Po pierwsze, podmiot projektujcy dziaanie powinien sprawnie posugiwa si metodologicznie poprawnymi standardami analizy, syntezy, rozwizywania problemw, podejmowania decyzji itp. Po drugie, podmiot ten powinien zgromadzi rzeteln wiedz empiryczn o posiadanych zasobach i wszelkich uwarunkowaniach przyszego dziaania oraz okreli na tej podstawie prawdopodobiestwo osignicia zamierzonego celu. ., ;t ' .'???? .?;!---.-? 4l 18 Leszek Sobkowiak W literaturze wystpuje wiele konkretnych standardw czy modeli racjonalnego postpowania, charakteryzujcych zawarto obu faz. I tak J. Ziele-niewski (1981, s. 203) proponuje picioelementowy cykl dziaania zorganizowanego: (a) Uwiadomienie sobie [...] rzeczywistych celw dziaania i ich wzajemnego stosunku. (b) Planowanie dziaania, czyli obmylenie rodkw i sposobw dziaania, dostosowanych zarwno do celw, jak i do warunkw; albo inaczej, organizowanie toku dziaa. (c) Pozyskanie i rozmieszczenie zasobw potrzebnych do wykonania planu... (d) Realizowanie planu, im bardziej udoskonalona struktura organizacyjna, tym bardziej powodzenie caego procesu zaley od dokadnoci realizacji wszystkich, choby pozornie drobnych szczegw planu. (e) Kontrola realizacji, polegajca na porwnywaniu realizacji z odpowiednimi wzorami i wycigniciu z tego porwnania wnioskw na przyszo. Z kolei A. Podgrecki (1962, s. 36) opracowujc ogln koncepcj socjo-techniki sformuowa procedur toku postpowania celowociowego, do ktrej zaliczy: diagnoz, skadajc si z opisu, zestawienia ocen, konkluzji, postulowania i stawiania hipotez; uzasadnianie; konstruowanie projektu; realizacj projektu; sprawdzanie i ocen skutkw". Z kwestiami opisanymi wyej przez T. Uliskiego (1991) znakomicie koresponduje sformuowana przez J. Kubina (2000, s. 226) charakterystyka strategii jako sekwencji dziaa. Odwoujc si do toku postpowania celowociowego, wyrnia on a pi faz preparacji: (1) okrelenie i uzgodnienie z zainteresowanymi partnerami potrzeby zmian oraz rozpoznanie, co stanowi problem; (2) przyjcie wsplnych wartoci i celw obejmujcych take sposoby i rodki socjotechnicznej aktywnoci; (3) globaln ewaluacj przyczyn powodujcych powstanie wsplnie zdefiniowanego problemu spoecznego oraz wstpn projekcj alternatywnych opcji; (4) dokonanie syntezy waciwej wiedzy jako podstawy dziaa strategicznych i (5) opracowanie strategii (tu w znaczeniu wszym dominujcego sposobu dziaania) i planu skoordynowanej wielopodmiotowej akcji wraz ze wskazaniem oczekiwanych nastpstw. Innymi przykadami projektowania dziaa spoecznych s rnorakie modele racjonalnego podejmowania decyzji. Propozycja Ch. Lindbloma (cyt. za: Tansey, 1995, s. 216) zawiera pi etapw postpowania:

1. Definiowanie i uszeregowanie wartoci. 2. Wyszczeglnienie zgodnych z nimi celw. 3. Rozpoznanie wszystkich istotnych opcji lub rodkw dla osignicia tych celw. 4. Ocena wszystkich konsekwencji tych opcji i ich porwnanie. 5. Porwnanie opcji lub kombinacji opcji, ktre mog doprowadzi do maksymalnego poziomu wartoci najwyszej rangi. Z kolei B.W. Hogwood i L.A. Gunn (tame, s. 222) zbudowali model procesu ksztatowania praktyki politycznej, w skad ktrego wchodz: 1. Postanowienie o decydowaniu (badanie zagadnie lub ustalanie kolejnoci). 2. Postanowienie, jak decydowa. 3. Okrelenie zagadnie. 4. Przewidywanie. 5. Ustalanie celw i priorytetw. 6. Analiza opcji. 7. Wprowadzanie polityki w ycie, obserwacja, kontrola. 8. Ocena i przegld. 9. Kontynuowanie polityki, odroczenie lub zaprzestanie. Dziaania polityczne. Teoria i praktyka 19 Wreszcie faz preparacji mona przedstawi w postaci omioelementowego cigu: zdefiniowanie problemu, sformuowanie celu, zebranie informacji, ocena czynnikw pozytywnych i negatywnych, opracowanie wariantw rozwizania problemu, analiza tych wariantw, ostateczny wybr danego wariantu, opracowanie planu dziaania. Zaprezentowane spojrzenia na sposoby konstruowania dziaania uzmy sawiaj wag pierwszego preparacyjnego etapu. Bez adnej przesady mona stwierdzi, e etap ten w przewaajcej mierze warunkuje szans powodzenia drugiego etapu, tj. realizacji. Im wicej intelektualnego wysiku woy dany podmiot w przygotowanie dziaania, tym bliszych celowi moe spodziewa si efektw. . ... Zachowania i dziaania polityczne zagadnienia definicyjne Sprowadzajc pojcia zachowania i dziaania do sfery polityki, przytocz kilka definicji wskazujcych na ich rne aspekty. W szeroki sposb okrela zachowania polityczne P.J. Gieorgica (1988, s. 45). S to wedug niego wszelkie dziaania jednostki penicej jak rol polityczn, niezalenie od tego, czy ma ono charakter werbalny czy niewerbalny, uwiadomiony czy nieuwiadomiony". Amerykaski politolog D.Truman przez zachowanie polityczne rozumie takie dziaania i interakcje ludzkie oraz grupowe, ktre wi si z procesem rzdzenia [...] W najszerszym znaczeniu taka koncepcja wcza do rubryki zachowa politycznych wszystkie aktywnoci ludzkie, o ktrych mona orzec, i s czci rzdzenia'" (F. Ryszka, 1984, s. 356). Zdaniem J.J. Wiatra (1999, s. 73) zacho wania polityczne to wszelkie dziaania jednostki o charakterze werbalnym lub niewerbalnym, ktre odnosz si do jej roli jako czonka pewnej zbiorowoci politycznej". ?.>>. - /,-, ?.? ;>??-.- ,:,..< jf ,' .:"?-. , Respektujc wczeniej zarysowane podejcie prakseologiczne (T. Pszczo-towski, Z. Zieleniewski), naley stwierdzi, e autorzy przytoczonych definicji nie podjli prby rozrnienia zakresu poj zachowania i dziaania oraz w zwizku z tym nie sprecyzowali ich sensu. Std te zachowanie definiuj w kategoriach dziaania, ktre przecie jest jedynie pewn form zachowania. Tak wic ostatecznie przez zachowania polityczne bd rozumia wszelkie wiadome i niewiadome (mimowolne) reakcje (czynnoci) ludzi na bodce wywodzce si ze zjawisk i procesw politycznych, ktiych istot jest sprawowanie wadzy, w tym podejmowanie zaspokajajcych potizeby ludzi decyzji o rozdziale dbr materialnych i niematerialnych. Dua rnorodno wtkw wystpuje take w definicjach dziaania politycznego. F. Ryszka (1984, s. 34) lakonicznie zauwaa, e jest to planowe przeksztacenie jednej sytuacji w drug". Zdaniem T. Klementewicza (1988, s. 164) dziaanie polityczne to jednostkowa lub zbiorowa czynno podmiotw spoI

20 Leszek Sobkowiak ecznych, spontaniczna lub zorganizowana, odwoujca si wprost lub porednio do interesw wielkich grup spoecznych i wartoci waciwych tym grupom; dziaanie to jest podejmowane w ramach istniejcych stosunkw wadzy lub wbrew tym stosunkom, regulowanych zazwyczaj normami prawnymi bd normami statutowymi". Inna definicja podkrela aspekt decyzji i ich skutkw dziaania polityczne to podejmowanie i realizacja decyzji politycznych poprzez zorganizowane podmioty, wynikiem czego jest powstanie okrelonych faktw politycznych i ksztatowanie si okrelonych procesw politycznych" (Chmaj, migrodzki, 1996, s. 58). A. Bodnar (1985, s. 104-105) wskazuje na trzy waciwoci dziaa politycznych: po pierwsze, s na og dziaaniami zbiorowymi"; po drugie, podejmowane s na og za porednictwem wyspe cjalizowanych organizacji, a wic partii politycznych, organw pastwa, gre miw kierowniczych zwizkw zawodowych i innych organizacji spoeczno-politycznych", przy czym mog mie charakter zgodny bd niezgodny z istnie jcymi regulacjami normatywnymi; po trzecie, s podejmowane w sytuacji ujawniajcych si sprzecznoci spoecznych i wystpujcymi w lad za nimi konfliktw". Zdaniem T. Uliskiego (1991, s. 75), mona mwi o trzech kryteriach politycznoci dziaa, i s to: ,,a) zwizek (genetyczny, funkcjonalny, motywacyjny) z potrzebami i interesami okrelonych wielkich grup spoecznych, b) obiektywne uwikanie w sprzecznoci tych interesw oraz ich harmonizacj, c) oglnospoeczna donioso, polegajca w tym wypadku na przyczynianiu si do integracji i odtwarzania jednoci spoeczestwa". Uwzgldniajc niektre przedstawione sugestie przyjmuj, i dziaanie polityczne stanowi/bmif zachowa politycznych, polegajcych na racjonalnym, celowym i dowolnym postpowaniu podmiotu realizujcego swoje potrzeby, interesy i wartoci w warunkach zgodnoci i/lub spizecznoci, wsppracy i/lub konfliktu z innymi podmiotami zwizane bezporednio i/lub porednio Z wadz polityczn. Tak wic oglnym jakby konsumujcym istot polityki celem dziaa politycznych jest sprawowanie wadzy politycznej bd te wywieranie wpywu na proces podejmowania decyzji wadczych. Warto wzi pod uwag jeszcze jedn kwesti zwizan z omawianym pojciem. W literaturze przedmiotu wystpuje rozrnienie zachowa (dziaa) politycznych i zachowa (dziaa) doniosych politycznie (zob. Klementewicz, 1988, s. 165-166). Sens pierwszego pojcia przedstawiem wczeniej. Z kolei zachowaniami doniosymi politycznie s takie dziaania spoeczne, ktre zachodz w sferach: ekonomicznej, kulturowej i socjalnej, a ktrych przebieg oraz skutki wchodz" w sfer polityki i skaniaj podmioty polityki do pewnych reakcji. Reakcje takie maj miejsce niezalenie od tego, czy byo to zaplanowan intencj dziaajcych podmiotw czy te dzieem przypadku. Wrd przykadw zachowa dziaa doniosych politycznie znajd si np.: wywoujce silne reakcje emocjonalne wypowiedzi publiczne osb, bdcych moralnymi czy 20 Leszek Sobkowiak ecznych, spontaniczna lub zorganizowana, odwoujca si wprost lub porednio do interesw wielkich grup spoecznych i wartoci waciwych tym grupom; dziaanie to jest podejmowane w ramach istniejcych stosunkw wadzy lub wbrew tym stosunkom, regulowanych zazwyczaj normami prawnymi bd normami statutowymi". Inna definicja podkrela aspekt decyzji i ich skutkw dziaania polityczne to podejmowanie i realizacja decyzji politycznych poprzez zorganizowane podmioty, wynikiem czego jest powstanie okrelonych faktw politycznych i ksztatowanie si okrelonych procesw politycznych"

(Chmaj, migrodzki, 1996, s. 58). A. Bodnar (1985, s. 104-105) wskazuje na trzy waciwoci dziaa politycznych: po pierwsze, s na og dziaaniami zbiorowymi"; po drugie, podejmowane s na og za porednictwem wyspe cjalizowanych organizacji, a wic partii politycznych, organw pastwa, gre miw kierowniczych zwizkw zawodowych i innych organizacji spoeczno-politycznych", przy czym mog mie charakter zgodny bd niezgodny z istnie jcymi regulacjami normatywnymi; po trzecie, s podejmowane w sytuacji ujawniajcych si sprzecznoci spoecznych i wystpujcymi w lad za nimi konfliktw". Zdaniem T. Uliskiego (1991, s. 75), mona mwi o trzech kryteriach politycznoci dziaa, i s to: ,,a) zwizek (genetyczny, funkcjonalny, motywacyjny) z potrzebami i interesami okrelonych wielkich grup spoecznych, b) obiektywne uwikanie w sprzecznoci tych interesw oraz ich harmonizacj, c) oglnospoeczna donioso, polegajca w tym wypadku na przyczynianiu si do integracji i odtwarzania jednoci spoeczestwa". v1i'? Uwzgldniajc niektre przedstawione sugestie przyjmuj, i dziaanie polityczne stanowi foim zachowa politycznych, polegajcych na racjonalnym, celowym i dowolnym postpowaniu podmiotu realizujcego swoje potrzeby, interesy i wartoci w warunkach zgodnoci i/lub spizecznoci, wsppracy i/lub konfliktu z innymi podmiotami zwizane bezporednio i/lub porednio Z wadz polityczn. Tak wic oglnym jakby konsumujcym istot polityki celem dziaa politycznych jest sprawowanie wadzy politycznej bd te wywieranie wpywu na proces podejmowania decyzji wadczych. Warto wzi pod uwag jeszcze jedn kwesti zwizan z omawianym pojciem. W literaturze przedmiotu wystpuje rozrnienie zachowa (dziaa) politycznych i zachowa (dziaa) doniosych politycznie (zob. Klementewicz, 1988, s. 165-166). Sens pierwszego pojcia przedstawiem wczeniej. Z kolei zachowaniami doniosymi politycznie s takie dziaania spoeczne, ktre zachodz w sferach: ekonomicznej, kulturowej i socjalnej, a ktrych przebieg oraz skutki wchodz" w sfer polityki i skaniaj podmioty polityki do pewnych reakcji. Reakcje takie maj miejsce niezalenie od tego, czy byo to zaplanowan intencj dziaajcych podmiotw czy te dzieem przypadku. Wrd przykadw zachowa dziaa doniosych politycznie znajd si np.: wywoujce silne reakcje emocjonalne wypowiedzi publiczne osb, bdcych moralnymi czy Dziaania polityczne. Teoria i praktyka 21 religijnymi autorytetami, na tematy polityczne bd pozapolityczne; naruszenie przez osob publiczn wartoci i wzorw zachowa obyczajowych jakiej zbiorowoci czy grupy spoecznej mniejszoci wyznaniowej, narodowociowej, seksualnej itp.; manifestacja szowinistycznych postaw podczas zawodw sportowych, wcznie z fizyczn agresj wobec kibicw obcokrajowcw. Elementy skadowe i rodzaje dziaa politycznych ?"?0 Analiza dziaania politycznego wymaga przyjcia pewnej specyfikacji jego skadnikw. Jedno z moliwych uj zakada charakterystyk piciu elementw dziaania: podmiotu, celu, metod, rodkw i skutkw. Do podmiotw dziaa politycznych zaliczam zbiorowych i indywidualnych uczestnikw polityki, po dejmujcych w sposb wzgldnie trway wiadome, suwerenne i zaplanowane dziaania", zwizane z ich usytuowaniem w ekonomicznej, politycznej, socjalnej i kulturowej strukturze spoeczestwa (Sobkowiak, 1999, s. 414). S nimi zatem jednostki np. liderzy ugrupowa politycznych, przywdcy i funkcjonariusze pastwowi podejmujcy decyzje polityczne, obywatele w roli wyborcw, ludzie zgaszajcy i dochodzcy swoich roszcze wobec organizacji i instytucji politycznych, publicyci polityczni oraz rnego rodzaju zbiorowoci i grupy spoeczne o formalnym i nieformalnym charakterze np. partie polityczne, zwizki zawodowe, orodki decyzyjne organizacji politycznych czy te ich

gremia kierownicze, poszczeglne instytucje pastwowe, takie jak parlament, rzd, armia, prokuratura. ? h.i-r.??,??'? Kolejnym skadnikiem dziaania politycznego s cele. Okrelam je jako antycypowane stany rzeczywistoci bd te intencjonalne denia, majce spowodowa zmiany obiektywnej sytuacji w kierunku zgodnym z oczekiwaniami (potrzebami, interesami i wartociami) podmiotw polityki. Cele te mog projektowa konserwacj, modernizacj bd zmian aktualnego stanu rzeczy. W kadym z tych przypadkw dany podmiot dy do osignicia szeroko rozumianych korzyci materialnych i/lub niematerialnych, majc do dyspozycji trzy oglne mechanizmy: wspprac, kompromis bd te walk z innymi podmiotami polityki. I tak cele mog projektowa zdobycie i utrzymanie wadzy politycznej albo jej osabienie i zniszczenie, ksztatowanie kultury politycznej, maksymalizacj mobilizacji politycznej, zawarcie koalicji rzdzcej, promowanie okrelonych wartoci, strategii, osb itp. Nastpnym elementem analizy s metody dziaa politycznych. Ich zbir zawiera m.in. sposoby osigania celw oparte na autorytecie, przymusie, walce, kompromisie, wsppracy, zgodnoci lub niezgodnoci z normami systemu politycznego, jawnoci lub kamuflau, etycznoci lub nieetycznoci. Nie wchodzc w szczegow charakterystyk, bd to: bojkot, sabota, szykana, agresja 22 Leszek Sobkowiak

sowna i fizyczna, protesty, bunty, rewolucje, wojny (Biayszewski, 1983, s. 49-50), demonstracje, manifestacje, strajki, propaganda, publiczna dyskusja, negocjacje, mediacje, arbitra, pucze, zamachy stanu, prowokacja itp. Czwartym skadnikiem dziaa politycznych s ich rodki. Mam tutaj na myli rnorakie zasoby, bez ktrych posiadania realizacja celw nie jest moliwa: ludzi odgrywajcych role wykonawcw decyzji; struktury organizacyjne; rodki finansowe i materialne; wiedz teoretyczn i metodologiczn, pozwalajc na intelektualne rozpoznanie obszaru dziaania i zaprojektowanie optymalnej w danych warunkach strategii dziaania; informacje na temat zjawisk i procesw zachodzcych w otoczeniu dziaajcego podmiotu; legitymacj polityczn, czyli poparcie udzielane dziaajcemu podmiotowi przez spoeczestwo bd jego poszczeglne krgi; ilo czasu, jakim dysponuje dany podmiot na realizacj celu; sie pozytywnych wizi z innymi podmiotami polityki. W konkretnym ujciu bd to takie narzdzia polityki, jak system prawny, sdy, prokuratura, policja, biura badania opinii publicznej, rodki masowego przekazu, przemwienia, ordzia, archiwa, rodki rejestrowania, przetwarzania i przesyania informacji (np. telefony, komputery, Internet), rodki transportu, armia i organizacje paramilitarne, instytucje naukowe, edukacyjne, artystyczne, religijne. Ostatnim komponentem analizy dziaa politycznych s ich skutki. Mona tutaj zastosowa kilka perspektyw, rnicujc rezultaty dziaa na: gwne i uboczne; zaplanowane i przypadkowe; pozytywne (korzystne) i negatywne (niekorzystne); zgodne i niezgodne z obowizujcymi systemami normatywnymi (ideologicznymi, moralnymi, religijnymi); wzmacniajce i osabiajce system polityczny; integrujce i dezintegrujce dany podmiot, rodowisko czy grup spoeczn itd. Rezultaty dziaania staj si faktami obiektywnie istniejcymi stanami rzeczywistoci, o ile upowszechni si w pewnej przestrzeni spoeczno-politycznej i zaczn bezporednio i/lub porednio oddziaywa na mylenie i postpowanie ludzi. Stan si wic fragmentami ich wiadomoci i bd wpyway na nastpne procesy preparacji i realizacji celw. Pojawia si zatem tutaj fundamentalne z punktu widzenia praktyki politycznej zagadnienie funkcjonalnoci i dysfunkcjonalnoci dziaa. Kady podmiot rozpatruje funkcjonalno i dysfunkcjonalno dziaa politycznych w specyficzny dla siebie sposb. Oznacza to, e stosowane przeze kryteria i oceny bd podbudowane rnorakimi racjami. Racje te to nic innego, jak poziom zgodnoci/niezgodnoci albo te przydatnoci/nieprzydatnoci skutkw dziaania ze wzgldu na interesy podmiotu oceniajcego. Moliwe s w tym przypadku dwie perspektywy: systemowa i partykularna. Jeli oceny motywowane s perspektyw oglnosystemow, czyli korzyci skutkw dla systemu jako caoci, to zaj tutaj mog nastpujce sytuacje: a) podmiot adekwatnie ocenia skutki dziaania jako korzystne

lub niekorzystne dla systemu, b) podmiot mimo powoywania si na obiektywizm i oglne systemowe spojrzenie nie jest w stanie wyzwoli si z np. fragmentarycznego i nieadekwatnego ogldu I Dziaania polityczne. Teoria i praktyka 23

r zagadnienia. W przypadku motywacji partykularnej zarwno podmiotu dziaania, jak i podmiotu obserwujcego i oceniajcego dziaanie take moliwe s dwie sytuacje, tzn. bez wzgldu na rzeczywisty skutek dziaania dany podmiot przedstawi ocen negatywn jako element walki z innym podmiotem albo te podejmie ocen pozytywnjako element nawizywania lub potwierdzania wsppracy z innym podmiotem. M.K. Mlicki (1986, s. 126) stwierdzi, e wszelkim dziaaniom czowieka przypisywa mona trojakiego rodzaju oceny bd sprawnociowe, bd etyczne, bd estetyczne, bd dwie lub trzy oceny cznie". Praktyka polityczna dostarcza wielu przykadw, wiadczcych o tym, e zwykle podmioty stosuj kryteria sprawnociowe, a w dalszej kolejnoci etyczne. Nie zmienia tego fakt, e w oficjalnie, publicznie formuowanych ocenach akcentuj one przede wszystkim kryterium etycznoci. Nie ma wtpliwoci, e partykularnie motywowane i oparte na subiektywnych kryteriach oceny dziaania bd tym bardziej rozbiene, im dalej na linii przyjaciel-wrg" bd od siebie usytuowane podmioty formuujce oceny. O ostatecznej ocenie zdecyduje natomiast poziom dystansu celu zaplanowanego i osignitego efektu kocowego. Warto o tym wszystkim pamita ju w fazie projektowania dziaania. Tam wanie naley rozpatrzy i sprbowa okreli potencjalne, przysze reakcje podmiotw obecnych w otoczeniu na planowane dziaania. Nie zachodz one w spoecznej prni wystpuj tu dwa mechanizmy ocen: po pierwsze, dziaania planowane (faza preparacji) podlegaj ocenom podmiotw otoczenia ze wzgldu na ich spodziewane funkcje; po drugie, realnych, pozytywnych bd negatywnych skutkw dziaania dowiadczaj podmioty obecne w otoczeniu. Uwagi te odnosz si do zjawiska identycznego, czciowo odmiennego i cakowicie rnego formuowania kryteriw ocen i samych ocen dotyczcych projektu, przebiegu i skutkw danego dziaania przez podmiot dziaajcy oraz podmioty funkcjonujce w otoczeniu. Jaki jest wpyw tego stanu rzeczy na ycie polityczne? Po pierwsze, identyczno czy te podobiestwo ocen mo e by wstpnym warunkiem bd te wynikiem podjcia przez pewne podmio ty kooperacji pozytywnej. Podmioty te zwikszaj swj potencja polityczny, a tym samym szans utrzymania bd wzmocnienia pozycji politycznej jako efektu synergii. Po drugie, czciowe zrnicowanie ocen moe by zarwno sygnaem rodzcej si midzypodmiotowej wsppracy, jak i narastajcego konfliktu. Po trzecie, cakowicie sprzeczne oceny danego dziaania najczciej stanowi dowd stanu walki midzy podmiotami polityki. Kady z tych trzech hipotetycznych przypadkw moe odegra rol katalizatora dynamiki ycia politycznego. ;; -r;s Nastpnym wanym aspektem analizy dziaa politycznych jest wskazanie ich rodzajw. Biorc pod uwag relacje orodka decyzyjnego i jego otoczenia, A. Bodnar (1985, s. 119) wyrni trzy typy dziaa: po pierwsze, podejmowane w ramach ukadu kierowniczego. Bd to procesy inicjowania decyzji politycz24 Leszek Sobkowiak

nych, oceny przebiegu realizacji decyzji, oceny ksztatujcej si sytuacji politycznej itp."; po drugie, podejmowane przez ukad kierowniczy wobec oto-czenia. Bd to decyzje polityczne oraz oddziaywania polityczne wzgldem adresatw tych decyzji i oddziaywa"; po trzecie, podejmowane wobec ukadu kierowniczego przez jego otoczenie. Dziaania te bd wyraay aprobat dla poczyna ukadu kierowniczego lub te bd inicjowane w celu zmiany sposobu funkcjonowania tych czy innych ogniw ukadu kierowniczego, realizowanej struktury preferencji, innego odczytywania interesw spoecznych, innego stosowania obowizujcych norm itp." Cytowany autor wyszczeglni zarazem kolejne dwa rodzaje dziaa, a mianowicie zinstytucjonalizowane tzn. dziaania podejmowane w ramach organizacji, zgodnie z obowizujcymi normami i dyrektywami", oraz niezinstytucjonalizowane czyli podejmowane w ramach organizacji lub poza ni, ale niezgodne z obowizujcymi normami" (tame). Omawiajc wczeniej sens poj zachowania i dziaania, wyrniem dziaania czynne (aktywne) i bierne. Oprcz tego, chciabym jeszcze wskaza kolejne ich rodzaje: 1. Racjonalne, polegajce na wiadomym i celowym podjciu pewnych czynnoci, ktre powinny przynie zaplanowane korzyci, oraz irracjonalne bdce dzieem podmiotu majcego ograniczon bd faszyw wiedz o wa runkach dziaania, nietrafnie definiujcego swoje interesy i w zwizku z tym niezdolnego do podjcia decyzji adekwatnych wzgldem obiektywnej sytuacji, przy jednoczesnym udziale silnych emocji, stereotypw, mitw itd. 2. Kontrolowane, przebiegajce zgodnie z wczeniej przyjtym planem dzia ania oraz niekontrolowane, bdce zwykle skutkiem silnego pobudzenia emo cjonalnego danego podmiotu, ktre prowadzi do zachowa przewanie szkod liwych ze wzgldu na jego biece i/lub dugofalowe interesy. 3. Konsensualne, w ktrych podmiot uwaa, e kooperacja pozytywna z in nymi podmiotami jest skuteczn drog realizacji wasnych interesw, oraz konfliktowe, w ktrych osignicie korzyci moliwe jest w drodze kooperacji negatywnej (walki), kiedy to strona przeciwna zostanie pozbawiona czci bd caoci dbr bdcych przyczyn konfliktu. ?_:?.?-,?.. 4. Konformistyczne, polegajce na postpowaniu zgodnym z wartociami i normami dominujcymi w danym rodowisku, grupie czy organizacji spo ecznej oraz nonkonformistyczne, gdzie podmiot dziaania lekceway, narusza bd wrcz amie wartoci i normy obowizujce w pewnych krgach spo ecznych. 5. Indywidualne, gdzie podmiotem dziaania jest jednostka odgrywajca formaln bd nieformaln rol polityczn, oraz zbiorowe ktrych sprawc jest formalna bd nieformalna grupa ludzi (zob. Sobkowiak, 1999, s. 663-664). 6. Dobrowolne (swobodne), suwerennie inicjowane przez dany podmiot w warunkach zwykle niezagraajcych jego interesom, chocia chodzi take 1. Dziaania polityczne. Teoria i praktyka 25 0 dziaania mogce szkodzi podmiotowi, ale zgodne z uznawanymi przeze wartociami i ideami, oraz przymusowe, podejmowane w warunkach silnej pre sji, bezporedniej lub poredniej, wywieranej przez podmioty otoczenia, gdzie wartoci i interesy podmiotu dziaania s potencjalnie bd realnie zagroone. 7. Jawne, poddajce si obserwacji podmiotw otoczenia, w ktrych pod miot dziaania nie ukrywa, lecz informuje o swoich zamierzeniach, godzc si jednoczenie na zewntrzn kontrol i ocen wasnego postpowania, oraz niejawne (zakamuflowane), w ktrych podmiot prbuje ukry przed otoczeniem wszystkie bd niektre elementy dziaania (podmiot, cel, metody, rodki, skutki).

8. Zachowawcze, stabilizujce status quo, np. w postaci zasad i sposobw funkcjonowania systemu politycznego, aparatu pastwowego, partii itp., oraz rewolucyjne, ktre maj przynie w efekcie radykaln zmian dotychcza sowego stanu rzeczy. 9. Etyczne, realizowane zgodnie z obowizujcym w pewnej przestrzeni spoecznej systemem norm moralnych, oraz nieetyczne, ktrych cel, przebieg 1 rezultaty naruszaj czy ami owe normy. ,;? ?. ? Przedstawione rodzaje dziaa politycznych ukazuj praktyczne bogactwo ich aspektw czy waciwoci. Konkretne dziaanie polityczne nie ma jednowy miarowego charakteru, wrcz przeciwnie integruje w sobie wiele wspomnia nych aspektw jednoczenie. I tak np. kampania wyborcza moe stanowi dziaanie: jawne ze wzgldu na oddziaywania na wyborcw, a zarazem niejawne np. niektre zabiegi o pozyskanie finansw s ukryte przed opini publiczn, a cz finansw pochodzi zwykle z nieznanych rde; konsensualne zawieranie koalicji wyborczych; konfliktowe walka, dezawuowanie prze ciwnikw; etyczne gdy dotrzymana zostaje umowa o cywilizowanych meto dach rywalizacji wyborczej, i nieetyczne gdy dochodzi, eufemistycznie m wic, do brutalizacji kampanii. : , > .; -?-:?,?...;?,-???; ? -V:i--r Podsumowujc zawarte w tej czci opracowania uwagi na temat rnorakich skadnikw dziaania oraz ich rodzajw, chc mocno podkreli obowizek wieloaspektowego opisywania i wyjaniania waciwoci zrealizowanych dziaa politycznych, a take zgodnego z tym nakazem postpowania przy konstruowaniu przyszych dziaa. Uwarunkowania dziaa politycznych ? Dziaania polityczne jako wytwory intencjonalnych zachowa ludzi aktywnie wspksztatuj rzeczywisto spoeczno-polityczn. Nadaj sens pewnym jej aspektom i wpywaj na kierunki, zakres oraz tempo rozwoju spoecznego. Same jednoczenie zgodnie z metodologiczn regu wzajemnych zwizkw i oddziaywa wszelkich elementw tej rzeczywistoci podlegaj wpywom 26 Leszek Sobkowiak rnorakich obiektywnych i subiektywnych czynnikw. Spord wielu obecnych w literaturze przedmiotu koncepcji opisujcych i wyjaniajcych t kwesti, skoncentruj si na dwch propozycjach autorstwa T. Parsonsa oraz A. Bodnara. Pierwsza z nich w interpretacji B. Misztala (1977, s. 131 i n.) traktujc dziaanie jako oglny system spoeczny, charakteryzuje jego cztery podsystemy (aspekty, konteksty teoretyczne). Stanowi je: kontekst biologiczny, inaczej mwic organizm czowieka rozpatrywany jako zesp stanw neurofizjologicz-nych wraz ze swymi potrzebami i wymogami"; kontekst psychiczny, czyli osobowoci ludzi uwikanych w dziaania; kontekst spoeczny, w ktrym system spoeczny rozumiany jest jako interakcje pomidzy indywidualnymi aktorami i grupami"; i wreszcie kontekst kulturowy, ktrego istot jest zesp norm, modeli, wartoci, ideologii i wiedzy". Opisane czynniki stanowi zarazem cztery oglne determinanty dziaania. Oznacza to, i na preparacyjn i realizacyjn faz dziaania wpywaj w rnym stopniu i z rnym nateniem: a) psychofizyczne (trwae i sytuacyjne) potrzeby i waciwoci sprawcw oraz adresatw dziaania, b) rodzaje i konsekwencje dotychczasowych indywidualnych i zbiorowych relacji midzyludzkich, c) obowizujce treci, wartoci i wzory kultury spoeczestwa (grupy, rodowiska), w ktrym konstruowane i podejmowane jest pewne dziaanie. A. Bodnar (1985, s. 111-112) w swojej koncepcji pola polityki wskaza na wzajemne warunkowanie si polityki (zjawisk i procesw politycznych) oraz jej otoczenia. Otoczenie to zoone jest z czterech elementw, uporzdkowanych wedle znaczenia czy te siy wpywu na sfer polityki. Chodzi mianowicie o na stpujce sfery danego spoeczestwa: baz ekonomiczn, struktury spoecz ne, wartoci ideologiczne i wiadomo spoeczn. Jak pisze autor: pole polityki ilustruje makrospoeczne otoczenie dziaania politycznego oraz jego

czynniki sprawcze i celowociowo-rezultatywne. Jednoczenie wskazuje ono na kierunki przyczynowo-skutkowego przeplatania si rnych elementw otoczenia dziaania politycznego". ?. . ,_ , ??>??;? ?.,-.?. Podkreli naley wyranie dwukierunkowy charakter relacji midzy elementami pola polityki. Oznacza to, po pierwsze, e kade dziaanie (zjawisko, proces) polityczne warunkujbezporednio bd porednio, w duym, rednim bd maym stopniu, zgodnie bd niezgodnie z intencj podmiotu dziaania skadniki otoczenia. Po drugie, kade dziaanie polityczne podlega rnie kwalifikowanym wpywom skadnikw swojego otoczenia. Mog one zatem oddziaywa wszystkie jednoczenie, w pewnych zestawach bd pojedynczo; bezporednio lub porednio; w przewidziany przez podmiot dziaania lub nieprzewidziany sposb itp. Po trzecie, na ksztat i rezultaty dziaania politycznego wpywaj wzajemne relacje midzy przytoczonymi elementami otoczenia. Relacje te wsptworz pewien stan makrootoczenia sfery polityki, zwikszajc lub zmniejszajc potencjalne i rzeczywiste moliwoci osigania celw politycznych. Zgodnie zatem z istot modelu pola polityki pena analiza kierunkw Dziaania polityczne. Teoria i praktyka 27 i mechanizmw warunkowania musi zatem uwzgldnia wszystkie wspomniane relacje. Sdz, e problematyk determinant dziaania politycznego mona jeszcze inaczej uporzdkowa, przyjmujc obecno czterech oglnych czynnikw je warunkujcych: systemowych, rodowiskowych, sytuacyjnych i osobowociowych. Na uwarunkowania systemowe skada si normatywna i behawioral-na strona systemu oglnospoecznego, w tym politycznego. Aspekt normatywny to inaczej wszelkie idee, wartoci, normy i instytucje wsptworzce dany system oraz okrelajce jego powinnoci i podany sposb funkcjonowania. Chodzi tutaj jednake nie tylko o formalnoprawne ramy i cele systemu, ale take preferowane i upowszechniane przeze wzory indywidualnych i zbiorowych dziaa, funkcjonalnych wobec logiki i oczekiwa systemu. Kwesti kluczow dla losw systemu jest spowodowanie trwaoci, dominacji i powtarzalnoci takich wanie wzorw. Aspekt behawioralny oznacza natomiast rzeczywisty a nie powinnociowy" czy modelowy sposb skonstruowania i funkcjonowania systemu. Biorc pod uwag powszechne zjawisko mniejszych czy wikszych rnic midzy sfer powinnoci a sfer realnoci, naley ukazywa konsekwencje oddziaywania faktycznych mechanizmw i rezultatw danego systemu na polityczne dziaania ludzi. W przypadku uwarunkowa rodowiskowych wymienia si przede wszystkim aktorw i konkretne waciwoci bezporedniego otoczenia danego podmiotu dziaajcego, w ktrym odgrywa on rne role i zaspokaja wikszo swoich potrzeb i interesw. W sferze podmiotowo-instytucjonalnej bd to wic oddziaywania rodzin, grup nieformalnych (ssiedzkich, rwieniczych, towarzyskich), lokalnych organizacji i instytucji o charakterze politycznym, ekonomicznym, religijnym, artystycznym, zakadw pracy, lokalnych mediw, lokalnych autorytetw, np. politykw, nauczycieli, ksiy itd. Z kolei mwic o waciwociach rodowiska mam na myli m.in. charakter lokalnej spoecznoci, ktry mona np. analizowa w dwubiegunowym ujciu: otwarty zamknity, homogeniczny heterogeniczny, konfliktowy konsensualny. Na uwarunkowania sytuacyjne skadaj si czynniki towarzyszce konkretnym dziaaniom politycznym w okrelonym czasie. Bd to zarwno stae elementy otoczenia znane danemu podmiotowi, uwzgldniane przez niego w fazie preparacji i interweniujce w realizacj dziaania, jak i czynniki pojawiajce si ad hoc. Mog one pomaga bd przeszkadza w osiganiu przyjtego celu. Do uwarunkowa sytuacyjnych zalicza si rwnie konkretne stany i procesy zachodzce w biologicznej i psychicznej strukturze podmiotu w trakcie konstruowania i realizowania kolejnych faz dziaania. Kolejn kategori determinant dziaa politycznych s czynniki osobowociowe specyficzne dla danej jednostki cechy psychospoeczne, wpywajce na jej procesy poznawcze i wykonawcze. Zaliczy mona do nich m.in.: intelekt, emocje, motywacje, pami, zainteresowania, zdolnoci mylenia abstrakcyj28

Leszek Sobkowiak nego, umiejtnoci analityczne, temperament, si woli, poziom odpornoci na sytuacje trudne. W praktyce politycznej przedstawione uwarunkowania pozostaj ze sob w rozmaitych relacjach. W ujciu modelowym mog one przybra nastpujce postaci: 1) wspdziaania, czyli spjnego, jednokierunkowego oddziaywania czynnikw systemowych, rodowiskowych, sytuacyjnych i osobowociowych na pewne dziaanie polityczne; 2) sprzecznoci, czyli niezgodnoci i wzajemnego wykluczania si wspomnianych determinant; 3) zgodnoci w pewnych sferach i aspektach oraz niezgodnoci w innych; 4) autonomicznoci tych czynnikw, tzn. ich wzgldnie niezalenego funkcjonowania. Ostatni prezentowan przeze mnie koncepcj jest propozycja H. Biay-szewskiego (1983, s. 199 i n.), wedle ktrej na zachowania ludzi wpywaj dwa oglne i zarazem cile ze sob zwizane czynniki: sytuacja spoeczna i osobowo czowieka: 1. Sytuacja spoeczna czowieka to inaczej obiektywne warunki okrelajce jego miejsce w strukturze spoecznej, penione funkcje, poziom ycia i warunki pracy, dostp do dbr kultury, perspektywy awansu i rozwoju osobistych moliwoci oraz de, a take wszelkie ograniczenia i przeszkody zawajce pole dziaania i moliwoci realizacji potencjalnych zdolnoci i aspiracji". Do czynnikw sytuacyjnych cytowany autor zaliczy system normatywny, struktur interesw, opini publiczn, zdarzenia nadzwyczajne, prognozy dotyczce rezultatw dziaa, rozmaite zachowania ludzi. 2. Drugi oglny czynnik struktura osobowoci mieci w sobie zinternalizowane wartoci i normy spoeczne, uksztatowane potrzeby, denia i as piracje, predyspozycje intelektualne, zainteresowania, cechy emocjonalno-charakterologiczne itp." Niezmiernie interesujcy poznawczo i zarazem nioscy powane konsekwencje praktyczne jest wniosek okrelajcy znaczenie wpywu tych czynnikw na zachowania ludzi. Ot wyniki bada empirycznych jednoznacznie wskazuj na to, e radykalnie silniejsz determinant s sytuacje spoeczne przecitnie biorc tylko okoo 10% zmian w zachowaniach ludzi uwarunkowane jest uprzednimi zmianami w ich postawach, o pozostaych zmianach behawioralnych decyduj zmienne sytuacyjne" (tame, s. 201). Przesanie to jest szczeglnie wane i wrcz instruktaowe dla takich form dziaa, jak marketing, public relations, promocja i reklama, gdzie czsto celem jest wanie wywoanie raczej zmian w zachowaniach tu i teraz", ni spowodowanie trwaych przeksztace ich postaw, ideaw, osobowoci. Si oddziaywania czynnikw sytuacyjnych szczeglnie wida podczas konfliktu danej postawy czowieka i dominujcych oczekiwa (da) otoczenia spoecznego. Bardzo czsto taki konflikt koczy si wybraniem przez jednostk zachowa konformistycznych. Dziaania polityczne. Teoria i praktyka 29 Oczywicie ten przegld uwarunkowa dziaa politycznych nie jest wyczerpany. Mona aczkolwiek nie jest to celem opracowania porzdkowa je jeszcze w innych ujciach i wskazywa dalsze rodzaje: polityczne, ekonomiczne, prawne, ideologiczne, religijne, spoeczno-demograficzne, geograficzne itp.; krajowe i midzynarodowe; systemowe i pozasystemowe, przewidywalne i nieprzewidywalne. . ;v '?..? v ?-??>.-? '.: ;;?! ? : v ? ?; ;? Subiektywny i obiektywny sens dziaa politycznych Polityka jest swoist wielowarstwow i wieloaspektow przestrzeni, zawierajc cile splecione i wzajemnie warunkujce si elementy: podmiotowo-in-stytucjonalny, poznawczy (intelektualny, informacyjny), aksjologiczny (wartoci, oceny) oraz behawioralny (dziaania). W przestrzeni tej zachodz rozmaite procesy rozumiane jako sekwencje dziaa politycznych. Charakter tych procesw (dziaa) wie si m.in. z nastpujcymi czynnikami: 1) obiektywnymi warunkami, w jakich zostay zainicjowane i zrealizowane; 2) wiedz podmiotw polityki charakteryzujc, adekwatnie lub nieadekwatnie, rzeczywisto spoecz-no-polityczn; 3) celami, jakie pragn osign uczestnicy polityki; 4) wiedz tych

podmiotw o warunkach, sposobach i przewidywanych rezultatach projektowanego dziaania; 5) kryteriami wyboru ostatecznego celu i sposobu dziaania; 6) reakcjami pozytywnymi, ambiwalentnymi, negatywnymi wielopod-miotowego otoczenia na skutki realizowanych dziaa (zaplanowane i nieprzewidziane, korzystne i niekorzystne dla podmiotu dziaania, gwne i uboczne itp.); 7) charakterem sprze zwrotnych. W kadym praktycznym przypadku dziaania (procesu) politycznego mamy zatem do czynienia z jego dwoma aspektami. Pierwszy to aspekt subiektywny. Informuje on o tym czy, w jaki sposb oraz z jakim skutkiem konkretny podmiot dziaania posiad, poj i zuytkowa spoecznie istniejc wiedz (metodologiczn, teoretyczn, potoczn). Jakie wycign wnioski z obserwacji i analizy zewntrznych warunkw: otaczajcej go rzeczywistoci w ogle, a sfery przyszego dziaania w szczeglnoci. Z subiektywnego punktu widzenia kade dziaanie jest przecie specyficzn emanacj osobowoci, wiedzy (prawdziwej, faszywej) i praktycznego dowiadczenia ludzi. Z kolei te waciwoci s skonkretyzowanymi rezultatami procesw socjalizacji. Czowiek filtruje" zatem spoeczn, obiektywnie istniejc wiedz przez swoje waciwoci: emocje, intelekt, wartoci, przyswojone wzory zachowa itd. We waciwy dla siebie sposb rozumie, interpretuje oraz wyobraa sobie stany przesze i aktualne, swoje usytuowanie w strukturze spoeczestwa, formuuje cele i dobiera odpowiedni wedle niego sposb ich osignicia. Kadorazowo jest konstruktorem (preparatorem) indywidualnego, oryginalnego sposobu dziaania nadaje mu swj osobisty sens i ksztat. W zalenoci od 30 Leszek Sobkowiak splotu wielu czynnikw w tym subiektywnie uwarunkowanej jakoci: postrzegania warunkw otoczenia, preparowania i realizacji dziaania dany podmiot moe w peni bd czciowo osign zaoony rezultat albo te ponie porak. Rezultaty dziaania maj zatem sens subiektywny gdy bezporednio wpywaj na stan wiadomoci, reakcje i przysze dziaania podmiotu; obiektywny gdy staj si mniej czy bardziej trwaymi, mniej czy bardziej znaczcymi elementami rzeczywistoci spoecznej i jako takie wpywaj na postpowanie innych ludzi. Drugi, obiektywny kontekst dziaa politycznych odnosi si do treci i funkcji elementw otoczenia spoecznego, bdcych wytworami przeszych i wspczesnych pokole, grup, jednostek, a zarazem istniejcych niezalenie od wiadomoci i woli podmiotu dziaania. W tej paszczynie przyjmuje si, i bez wzgldu na poziom wiedzy i poczucie podmiotowoci danego czowieka czy grupy ludzi dcych do spenienia swoich potrzeb i interesw preparowane i realizowane przez nich dziaania polityczne s swoist odpowiedzi na pewne stany rzeczywistoci spoeczno-politycznej. Jednoczenie dziaania te s zgodne z historyczno-aktualn logik tej rzeczywistoci czy te inaczej mwic z mechanizmami rozwoju spoecznego. Przyjcie np. metodologicznej perspektywy wyjaniania przyczynowo-skutkowego oznacza, e pewne stany przesze warunkuj pewne stany przysze. W ujciu procesualnym sekwencjami konkretnych dziaa np. rewolucji, sprawowania i tracenia wadzy, powstawania, funkcjonowania i biurokratyzacji czy oligarchizacji ruchw spoeczno-politycznych rzdz" pewne prawidowoci, potwierdzane wielokrotnie w przeszej praktyce politycznej. Na kontekst obiektywny skadaj si trzy warstwy rzeczywistoci spoecznej. Pierwsz stanowi uksztatowane w przeszoci waciwoci kultury, polityki, ekonomiki, wiadomoci, struktury spoecznej i rodowiska naturalnego. Inaczej mwic, jest to szeroko rozumiana kultura, podoe historyczne czy tradycja spoeczestwa (zob. m.in.: Czarnowski, 1956, s. 13-20; Szczepaski, 1972, s. 29-103; Bodio, 1988, s. 56-74; Topolski, 1981; Wiatr, 1999, s. 171-189). Elementy te charakteryzuj si wysokim stopniem trwaoci. Nie jest to jednak ich cecha absolutna, lecz wzgldna: ulegaj one oczywicie przeksztaceniom, ale jest to zwykle proces bardzo powolny. Wyjtkiem s okresy gwatownych i rozlegych zaburze (np. rewolucje polityczne, wojny, rewolucje naukowo-techniczne), prowadzcych do jakociowych zmian w jednej bd kilku sferach ycia spoecznego. Przykadem trwaoci tej warstwy obiektywnej rzeczywistoci s fragmenty wiadomoci spoecznej, zawierajce odziedziczone z poprzednich stuleci i silnie utrwalone idee, wartoci, przekonania, stereotypy, mity, wzory zachowa itp.

Drug warstw wyznacza uksztatowany w danym spoeczestwie ad (porzdek spoeczny, ustrj, system). Chodzi tutaj o funkcjonujcy w praktyce typ systemu: politycznego, ekonomicznego, socjalnego i kulturowego. Struktura, 30 Leszek Sobkowiak splotu wielu czynnikw w tym subiektywnie uwarunkowanej jakoci: postrzegania warunkw otoczenia, preparowania i realizacji dziaania dany podmiot moe w peni bd czciowo osign zaoony rezultat albo te ponie porak. Rezultaty dziaania maj zatem sens subiektywny gdy bezporednio wpywaj na stan wiadomoci, reakcje i przysze dziaania podmiotu; obiektywny gdy staj si mniej czy bardziej trwaymi, mniej czy bardziej znaczcymi elementami rzeczywistoci spoecznej i jako takie wpywaj na postpowanie innych ludzi. Drugi, obiektywny kontekst dziaa politycznych odnosi si do treci i funkcji elementw otoczenia spoecznego, bdcych wytworami przeszych i wspczesnych pokole, grup, jednostek, a zarazem istniejcych niezalenie od wiadomoci i woli podmiotu dziaania. W tej paszczynie przyjmuje si, i bez wzgldu na poziom wiedzy i poczucie podmiotowoci danego czowieka czy grupy ludzi dcych do spenienia swoich potrzeb i interesw preparowane i realizowane przez nich dziaania polityczne s swoist odpowiedzi na pewne stany rzeczywistoci spoeczno-politycznej. Jednoczenie dziaania te s zgodne z historyczno-aktualn logik tej rzeczywistoci czy te inaczej mwic z mechanizmami rozwoju spoecznego. Przyjcie np. metodologicznej perspektywy wyjaniania przyczynowo-skut-kowego oznacza, e pewne stany przesze warunkuj pewne stany przysze. W ujciu procesualnym sekwencjami konkretnych dziaa np. rewolucji, sprawowania i tracenia wadzy, powstawania, funkcjonowania i biurokratyzacji czy oligarchizacji ruchw spoeczno-politycznych rzdz" pewne prawidowoci, potwierdzane wielokrotnie w przeszej praktyce politycznej. Na kontekst obiektywny skadaj si trzy warstwy rzeczywistoci spoecznej. Pierwsz stanowi uksztatowane w przeszoci waciwoci kultury, polityki, ekonomiki, wiadomoci, struktury spoecznej i rodowiska naturalnego. Inaczej mwic, jest to szeroko rozumiana kultura, podoe historyczne czy tradycja spoeczestwa (zob. m.in.: Czarnowski, 1956, s. 13-20; Szczepaski, 1972, s. 29-103; Bodio, 1988, s. 56-74; Topolski, 1981; Wiatr, 1999, s. 171-189). Elementy te charakteryzuj si wysokim stopniem trwaoci. Nie jest to jednak ich cecha absolutna, lecz wzgldna: ulegaj one oczywicie przeksztaceniom, ale jest to zwykle proces bardzo powolny. Wyjtkiem s okresy gwatownych i rozlegych zaburze (np. rewolucje polityczne, wojny, rewolucje naukowo-techniczne), prowadzcych do jakociowych zmian w jednej bd kilku sferach ycia spoecznego. Przykadem trwaoci tej warstwy obiektywnej rzeczywistoci s fragmenty wiadomoci spoecznej, zawierajce odziedziczone z poprzednich stuleci i silnie utrwalone idee, wartoci, przekonania, stereotypy, mity, wzory zachowa itp. Drug warstw wyznacza uksztatowany w danym spoeczestwie ad (porzdek spoeczny, ustrj, system). Chodzi tutaj o funkcjonujcy w praktyce typ systemu: politycznego, ekonomicznego, socjalnego i kulturowego. Struktura, Dziaania polityczne. Teoria i praktyka 31 zasady, wartoci, sposb i efektywno funkcjonowania systemu s to wytwory czynnikw i warunkw istniejcych w przeszoci (mechanizm cigoci rozwoju) oraz teraniejszych; krajowych i midzynarodowych; kontrolowanych przez podmioty dziaania oraz od nich niezalenych; wzgldnie trwaych i koniunkturalnych. Uoglniajc, ksztat i funkcjonowanie systemu s obiektywnym rezultatem przeszych i aktualnych relacji midzypodmiotowych, majcych posta wsp pracy, kompromisw i walki. Obiektywny charakter omawianej warstwy pole ga na tym, e dany ad spoeczny wytwarza i zarazem chroni formalnoprawne

i materialne warunki swego istnienia. Powoduje to konieczno respektowania zasad i wytworw danego adu podczas preparacji i realizacji dziaa politycz nych pod rygorem wielce prawdopodobnej ich czciowej lub cakowitej nieskutecznoci. : Trzecia warstwa obejmuje sytuacyjny kontekst dziaa politycznych. Aktualne dziaania polityczne danego podmiotu w kadym konkretnym przypadku s bezporednio i/lub porednio uwarunkowane: 1) obiektywnymi elementami tradycji oraz adu spoecznego; 2) wpywami zobiektywizowanych efektw biecych dziaa innych podmiotw; 3) przeksztacajcymi si oraz nowo powstajcymi czynnikami i warunkami politycznymi, socjalnymi, ekonomicznymi itd. Jak wida, jest to najbardziej dynamiczna i zmieniajca si warstwa obiektywnego kontekstu dziaa politycznych. wiadome i racjonalne w subiektywnym rozumieniu podmiotu planowanie i osiganie celw zakada zatem uwzgldnianie wszelkich korzystnych i niekorzystnych dla uwarunkowa i dziaa podejmowanych przez innych uczestnikw polityki. Dotychczasowe uwagi wymagaj kilku oglnych komentarzy. Ot obiektywna determinacja dziaa politycznych nie oznacza, e ludzie s swoistymi winiami zewntrznych uwarunkowa. Nie ma take nic wsplnego z fata-listycznym stanowiskiem, skutkujcym przekonaniem o niemonoci wpywania jednostki czy grupy ludzi na bieg spraw spoecznych. Mechanizm obiektywnej determinacji trafnie tumaczy K. Dobrowolski (cyt. za: Wiatr, 1999, s. 179-180): kada kultura aktualnie istniejca opiera si w mniej lub wicej wysokim stopniu na dziedzictwie przeszoci. Skadaj si na nie elementy powstae w epokach odlegych lub bliskich. ycie kadego pokolenia przebiega jednak nie tylko pod naciskiem dziedzictwa. Ogromn rol odgrywaj bowiem zmieniajce si warunki bytu, w ramach ktrych powstaj nowe bezporednie odpowiedzi, nowe zachowania si i dziaania kulturowe wyrose na gruncie okrelonych potrzeb. Pod wpywem zmienionych warunkw ksztatuj si te nowe denia i tsknoty za urzeczywistnieniem wizji takich postaci ycia, ktrych jeszcze nie ma. Generacje wchodzce w ycie przeywaj w zwizku z tym dziedzictwo przeszoci w swoisty sposb. Mog porzuca je lub przetwarza i w dorobek kultury wnosi nowe wartoci i osignicia w zalenoci od warunkw historycznych, od ukadu stosunkw spoecznych, od potrzeb biecych. Drugi komentarz odnosi si do rwnie wtpliwego jak fatalistyczne podejcie zaoenia o (cakowitej?) niemonoci zrozumienia i zdiagno-zowania obiektywnego kontekstu dziaania. Jego rozpoznanie wspzaley od 32 Leszek Sobkowiak jakoci intelektu podmiotu, stosowanej przeze metodologii, rzetelnoci instrumentarium badawczego, jego teoretycznej i empirycznej wiedzy, dostpnoci przedmiotu (obiektu) bada empirycznych i materiaw rdowych itp. W zalenoci zatem od jakoci tych i innych czynnikw moliwa staje si rzeczowa charakterystyka przynajmniej niektrych stanw (warstw, aspektw) rzeczywistoci spoecznej oraz usytuowania w niej podmiotu dziaania. Na tej podstawie okrela si przesanki i stopie prawdopodobiestwa zrealizowania rozmaitych celw politycznych. Ostatnia wreszcie kwestia wie si z sensem kategorii opisujcych kolejne aspekty obiektywnego i subiektywnego kontekstu wspczesnych dziaa ludzkich: gstego otoczenia spoecznego i wichrowatoci spoecznej (socjotech-nicznej). Pierwsza kategoria oznacza za J. Rudniaskim (1983, s. 22) du liczb ludzi zamieszkujc okrelon przestrze [...] powizanych wzajem ze sob rnorodnymi rodkami przekazu informacji oraz w wysokim stopniu od siebie uzalenionych z powodu wzajemnego powizania swoich interesw, cilej: niemonoci zaspokojenia nawet swoich potrzeb podstawowych, a w kadym razie ich wikszoci, bez udziau ludzi spoza wasnego krgu rodzinnego". Jest wic gste otoczenie spoeczne skomplikowan, wielo-elementow i wieloaspektow sieci powiza midzy wieloma podmiotami, przybierajcych postaci wizi i zalenoci bezporednich i porednich, pozytywnych i negatywnych, strukturalnych i sytuacyjnych. Bez uwzgldnienia tego aspektu w tworzeniu i realizacji dziaania malej szans osignicia wikszoci celw danego podmiotu.

Kategori wichrowatoci spoecznej (zob. Podgrecki, 1974, s. 559-560) charakteryzuje szczeglny stan otoczenia podmiotu dziaania, przejawiajcy si w pewnych postawach i zachowaniach ludzi bdcych adresatami tego dziaania. Wichrowato oznacza zatem, e pewna ilo ludzi pocztkowo akceptujca dany podmiot i pozytywnie reagujca na bodce zawarte w danym dziaaniu zmienia swoje zachowania i/lub postawy na krytyczne wobec podmiotu. W konsekwencji osoby te zmniejszaj swoj podatno na wspomniane bodce albo te cakowicie je odrzucaj. Zdaniem M.K. Mlickiego (1986, s. 34) gwnymi przyczynami wichrowatoci s: 1) nieprawdziwo lub fragmentaryczno informacji, ktrymi posuguje si podmiot dziaania. Ujawnienie informacji o takich manipulacjach zwykle powoduje spadek zaufania do danego podmiotu oraz obojtno wobec stosowanych przeze bodcw; 2) ujawnienie informacji o tym, e podmiot dziaania oszukiwa, realizujc cele niezgodne z celami oficjalnymi korzystnymi dla adresatw dziaania; 3) skanianie ludzi do realizacji wielu nietosamych czy te wykluczajcych si celw jednoczenie (np. podczas kampanii wyborczej wszystkie sztaby wyborcze apeluj o poparcie ich programw i kandydatw jako najlepszych), co prowadzi moe do ich dezorientacji oraz w zwizku Dziaania polityczne. Teoria i praktyka 33 z tym do trudnoci w podjciu decyzji o sposobie reagowania na bodce, a ostatecznie rezygnacji z jakiegokolwiek dziaania. Jakie wnioski pyn zatem z uwag o gstym otoczeniu spoecznym i zjawisku wichrowatoci dla podmiotu dziaania politycznego? Po pierwsze, oba zjawiska stanowi elementy obiektywnych uwarunkowa polityki. W fazie preparacji i realizacji dziaa politycznych koniecznie naley respektowa fakt, e zazwyczaj przebiegaj one w konkretnie zdefiniowanym gstym otoczeniu oraz w warunkach mniejszej czy wikszej wichrowatoci. Pynie std obowizek waciwego zdiagnozowania otoczenia. Po drugie, strategia dziaania nastawiona na realizacj partykularnych interesw oparta np. na faszywych, irracjonalnych przesankach, nieliczca si z interesami podmiotw otoczenia, a zwaszcza z ich ewentualnym sprzeciwem nie ma szans powodzenia w duszej perspektywie i prdzej czy pniej musi wytworzy relacje konfliktowe. Oznacza to, e w projektowanych i realizowanych strategiach konieczne jest przewidywanie i uwzgldnianie moliwych reakcji podmiotw otoczenia zarwno wspierajcych, jak i deprecjonujcych podmiot i cel dziaania. Po trzecie, charakterystycznymi cechami wspczesnego gstego otoczenia spoecznego jest wysoki poziom rozwoju technologii komunikacyjnych. Powoduje to m.in. daleko idce wzajemne poinformowanie podmiotw o ich waciwociach i zamierzeniach, wraz z formalnym i nieformalnym dostpem do najwaniejszych, strategicznych informacji. W konsekwencji podmiot polityki, jeli nawet chciaby, to w wielu wypadkach nie jest w stanie skutecznie zakamuflowa projektowane dziaania a zwaszcza dziaania majcego spowodowa szkodliwe dla kogo skutki przed otoczeniem. Wiedza o tym moe by swoist przestrog czy hamulcem w podejmowaniu dziaa egoistycznych, niezgodnych z oficjalnymi wartociami i reguami, a przynajmniej moe si przyczyni do ich zagodzenia. Po czwarte, w wymienionych warunkach konieczne staje si pod grob spadku sprawnoci osigania wasnych celw, skonfliktowania podmiotw i ostrej walki prowadzcej w ostatecznoci do dezintegracji sceny politycznej i systemu politycznego wypracowanie przez podmioty polityki pewnego zakresu kompromisu i wsppracy albo, inaczej mwic, przestrzeganie wsplnie ustalonych zasad i mechanizmw zwornikw systemu. Przykadami su zawierane niekiedy podczas kampanii wyborczych umowy porozumienia, w ktrych strony zobowizuj si do ograniczenia dziaa i bodcw negatywnych: agresywnoci, brutalnoci, kamstw, manipulacji itp. Z czasem przede wszystkim w warunkach dugotrwaej stabilnoci systemu politycznego moliwa staje si obiektywizacja pozytywnych zasad i sposobw dziaania w postaci ich wzgldnego utrwalenia, upowszechnienia i respektowania przez znaczc wikszo uczestnikw systemu. -? : , 34

Leszek Sobkowiak Podsumowujc uwagi o obiektywnym i subiektywnym aspekcie dziaa politycznych, warto raz jeszcze podkreli dyrektywy: intelektualnego rozpoznania warunkw przyszego dziaania; ostatecznego wyboru celu przez uwzgldnienie wiedzy o tych warunkach; wasnych wartoci jako kryteriw owego wyboru oraz przewidywa tyczcych podanych i niepodanych skutkw przyszego dziaania, w tym spodziewanych reakcji podmiotw otoczenia oraz modyfikacji, zmiany bd zaprzestania realizacji celu w przypadku pojawienia si nieprzewidzianych i niekorzystnych okolicznoci i rezultatw czstkowych. Racjonalno dziaa politycznych W przyjtej wczeniej definicji dziaania politycznego wystpuje cile zwizane z zagadnieniem subiektywnego i obiektywnego sensu dziaa politycznych pojcie racjonalnoci. Cecha racjonalnoci silnie warunkuje efektywno dziaania. W literaturze przedmiotu mamy do czynienia z wieloma prbami jego zdefiniowania i okrelenia roli w postpowaniu ludzi (zob. m.in.: Buksiski 1996, s. 30-53; Bodnar, 1985, s. 259-274; Sielski, 1997, s. 41-62; Pietra, 1998, s. 188-195). W prakseologii i teorii zarzdzania definiuje si racjonalno rzeczow i metodologiczn. O rzeczowej racjonalnoci dziaania mona mwi wtedy, gdy podmiot osiga zamierzony cel, bez wzgldu na wykorzystane metody dziaania. J. Zieleniewski (1981, s. 241) ujmuje to nastpujco: o dziaaniu, ktre jest obiektywnie przystosowane do okolicznoci rzeczywicie zachodzcych, ktre w praktyce okazao si obiektywnie skuteczne, korzystne, ekonomiczne i w ogle sprawne, powiemy, e jest rzeczywicie racjonalne, skuteczne, ekonomiczne i sprawne". Z kolei dziaanie zostanie uznane za racjonalne metodologicznie wtedy, gdy podmiot zrobi wszystko, co w swej sytuacji (szczeglnie za w zakresie dostpnej mu wiedzy i starannoci) mg zrobi, by dziaaniu zapewni cech racjonalnoci, a wraz z ni skutecznoci, korzystnoci i w ogle sprawnoci" (tame, s. 242). Dziaanie racjonalne metodologicznie charakteryzuje si duym prawdopodobiestwem osignicia zamierzonego celu. Nawet jeli cel pozostanie niezrealizowany, to dziaanie jest racjonalne metodologicznie, pod warunkiem e na drodze do celu pojawia si jaka obiektywna przeszkoda czynnik nieprzewidywalny bd niepoddajcy si sterowaniu przez podmiot dziaania. Nie s to wcale rzadkie przypadki. W praktyce wystpuje wiele przykadw, gdzie spenione zostay wymagania preparacyjnej fazy dziaania, w fazie wykonawczej za pojawiy si nage zmiany warunkw otoczenia. Wedug A.W. Jaboskiego (1999, s. 13-15) w politologii wystpuj dwie koncepcje definiowania politycznej racjonalnoci. W normatywnej teorii racjoDziaania polityczne. Teoria i praktyka 35 nalnoci chodzi o okrelenie najlepszych form porzdku politycznego i warunkw ich urzeczywistnienia". Dziaanie spenia wymg racjonalnoci tylko wtedy, gdy wspprzyczynia si do przeksztace zgodnych z obowizujcymi w spoeczestwie (grupie, organizacji) systemami wartoci. Druga koncepcja zwizana jest z teori racjonalnego aktora, wedle ktrej jednostka nie kieruje si w postpowaniu nakazem czynienia dobra moralnego, ale korzystajc z wolnoci kieruje si w dziaaniach politycznych wasnym interesem oraz indywidualn interpretacj moralnoci [...] Racjonalnie dziaa ten, kto potrafi lepiej zrealizowa swoje indywidualne cele odpowiadajce jego interesom, kosztem innych". Do tych aspektw racjonalnoci odnosi si aksjologiczna i instrumentalna interpretacja T. Buksiskiego (1996, s. 31, 42). Okrelajc sens racjonalnoci aksjologicznej, autor stwierdzi, e by by racjonalnym, trzeba stawia sobie cele wartociowe zarwno cele porednie, jak i ostateczne (kocowe)", natomiast z instrumentaln racjonalnoci podmiotu spotykamy si wtedy, gdy nie ma w jego pogldach i deniach racych sprzecznoci, a podjte dziaanie, w opinii dziaajcego, prowadzi prawdopodobnie wprost lub porednio do podanego stanu rzeczy", a zarazem nie jest wany dla racjonalnoci charakter celw (to, czy s rozsdne, moralne lub realne)". Zdaniem Z.J. Pietrasia (1998, s. 192) racjonalno w ramach teorii gier oznacza denie uczestnika gry do maksymalizacji spodziewanej uytecznoci" wyniku, przy czym uczestnicy w nader rny sposb rozumiej kryterium uytecznoci. Cytowany autor definiuje wic trzy rodzaje racjonalnoci: a) kooperacyjn podmiot pragnie maksymalizacji wsplnej wygranej"; b) indywidualistyczn

podmiot egoistycznie dy do jak najwikszej wygranej; c) rywalizacyjn wystpuje tutaj denie do maksymalizacji przewagi jednego gracza nad drugim, choby uzyskanie tego celu miao doprowadzi do obnienia wyniku tego gracza [...] lub/i do obnienia wsplnego wyniku". Kolejna propozycja rozumienia racjonalnoci dziaa politycznych odwouje si do trzech kryteriw wartociowania skutkw dziaania: prakseologicznego, spoecznego i aksjologicznego. Kryterium prakseologiczne wskazuje na skuteczno dziaania, mierzon stosunkiem rezultatw osignitych do rezultatw zaplanowanych. Tak wic cecha ta jest stopniowalna i mieci si w przedziale: od braku do penej skutecznoci. Kryterium spoeczne odnosi si do specyficznych zbiorw potrzeb i interesw spoeczestwa jako caoci oraz jego segmentw. Decyzj