Metodologia nauk część 1

Dr Sabina Cisek

Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ

2012/2013

1

Treści merytoryczne przedmiotu [część 1]

1. Metodologia nauki i nauk (szczegółowa). Przedmiot, zakres, problematyka, kierunki

badań. Wskazanie, jakie ujęcie metodologii nauk obowiązuje w ramach zajęć.

2. Pojęcia nauki i naukowości. Czym różni się nauka od nie-nauki? Typologia nauk,

dziedziny i dyscypliny naukowe. (Przypomnienie, zebranie i rozszerzenie treści z

przedmiotu Naukoznawstwo – 2. rok s1st, stacjonarne i niestacjonarne)

3. Sposoby (metody) i uwarunkowania poznawania rzeczywistości w nauce. Wzajemne

relacje. Hierarchizacja – wedle poziomów ogólności (metoda nauki w ogóle, metoda

nauk przyrodniczych i metoda nauk społecznych, strategie badawcze, metody badań,

techniki i narzędzia badawcze). Typologia metod, w tym wedle etapów procesu

badawczego.

4. Na czym polega metoda naukowa – ogólnie? Założenia, wytyczne, cele,

postępowanie. Dwa źródła (metody?) prawomocnego poznania w nauce – obserwacja

(empiria) i rozumowanie. Problemy z empirią. (Przypomnienie, zebranie i rozszerzenie

treści z przedmiotu Naukoznawstwo – 2. rok s1st, stacjonarne i niestacjonarne).

4a. Najważniejsze typy rozumowań (wnioskowań) w nauce – dedukcja, indukcja i inne –

szczegółowa charakterystyka.

4b. Logika klasyczna w nauce – jako podstawa wnioskowań. Wybrane elementy.

5. Strategie lub podejścia badawcze w naukach społecznych – ilościowa, jakościowa i

„mieszana” (mixed methods).

2

Treści merytoryczne przedmiotu [część 2]

6. Typy badań (eksploracyjne, opisowe, wyjaśniające). Wybrane plany badawcze bądź

metody w naukach społecznych. Relacja do wymienionych strategii badawczych.

7. Wybrane metody i techniki gromadzenia, porządkowania, analizowania,

syntetyzowania, wyciągania wniosków i przedstawiania wyników badań cudzych i

własnych. (Zebranie, uporządkowanie, poszerzenie umiejętności i wiedzy zdobytych w

ramach wcześniejszych zajęć w Instytucie Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa

UJ, wyjście poza aspekty „instrumentalne”, wskazanie, jak stosowanie odpowiednich

metod przyczynia się do tworzenia uprawnionych poglądów, tez i wiedzy uzasadnionej).

8. Jak opracować model albo teorię? Dwa podejścia – „teoria przed badaniami” i

„badania przed teorią”. Przydatne procedury i metody. Testowanie własnych koncepcji i

hipotez. Operacjonalizacja.

9. Podsumowanie 1: Proces badawczy. Projektowanie własnych badań.

10. Podsumowanie 2: Podstawy filozoficzne, „epistemologie” dyscyplin naukowych,

paradygmaty i metateorie. Jak założenia natury ogólnej wpływają na badania

(metodologie szczegółowe, ramy pojęciowe) poszczególnych dyscyplin? Na przykładzie

informatologii (nauki o informacji).

3

1. Metodologia nauki i nauk

(szczegółowa). Przedmiot,

zakres, problematyka,

kierunki badań. Wskazanie,

jakie ujęcie metodologii nauk

obowiązuje w ramach zajęć

4

Co to jest metodologia?

Metodologia = teoria metody

Metodologię można sformułować dla

każdej dziedziny

Są dwie grupy metodologii: te, które

dotyczą działania fizycznego i te, które

dotyczą działania duchowego (w tym –

myślenia)

◦ (Bocheński, 1992, s. 20, 21)

5

Metodologia nauki i metodologia

nauk

Metodologia nauki – bada to, co

wspólne dla wielu nauk (dyscyplin

naukowych)

Metodologia nauk – bada osobliwości

poszczególnych dyscyplin

◦ (Bronk, 1992, s. 354)

6

Co to jest metodologia nauk?

Metodologia nauk, w aspekcie

pragmatycznym – nauka o metodach

działalności naukowej i stosowanych

w nauce procedurach badawczych; w

aspekcie teoretycznym – nauka o

elementach i strukturze systemów

naukowych (Encyklopedia PWN –

metodologia nauk)

7

Co to jest metodologia – inne ujęcie

Termin niejednoznaczny

◦ metodologia = teoria metody

◦ albo metodologia = termin używany na

określenie sposobu poznawania świata

akceptowanego w danej dyscyplinie (dziedzinie)

naukowej i obejmującego m.in.: paradygmaty, podstawowe wytyczne, założenia,

metody badawcze,

techniki gromadzenia danych/materiału empirycznego,

techniki analizy zgromadzonych danych empirycznych,

formy i standardy prezentacji wyników,

reguły uzasadniania oraz zapewniania rzetelności i

intersubiektywnej sprawdzalności badań.

8

Dlaczego warto zastanowić się nad

metodologią nauki i nauk?

Naukowcy badają świat, metodolog docieka (m.in.): ◦ jak to robią,

◦ czy ich sposoby postępowania poznawczego prowadzą do uzasadnionych wyników.

Wiedza na temat uwarunkowań metodologicznych prowadzi do podniesienia jakości, w tym wiarygodności oraz intersubiektywnej sprawdzalności (= wiedza naukowa poddaje się kontroli) badań.

9

Dlaczego warto …? [cd.]

Jeżeli badania nie są intersubiektywnie komunikowalne i

sprawdzalne, to nie są w ogóle naukowe (Frankfort-

Nachmias, Nachmias 2001, s. 30, 31).

Intersubiektywna sprawdzalność pojawia się w wyniku

jasnego określenia:

◦ w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń,

wniosków, przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych

empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak

rozumiemy terminy, których używamy, słowem – zostawiamy

„ścieżkę sprawdzenia”,

◦ jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski –

określona, wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego,

procedura.

Nie da się spełnić tych wymogów, gdy brakuje

samoświadomości metodologicznej.

10

Metodologia nauk bada: (1) wybrane aspekty

nauki w sensie czynnościowym

Strategie, metody i techniki badawcze i naukowe

◦ Metoda naukowa w ogóle, co ją charakteryzuje i odróżnia od innych

sposobów postępowania, poznania (metodologia ogólna)

◦ Metody naukowe stosowane we wszystkich dyscyplinach bądź w

większości dyscyplin (metodologia ogólna)

◦ Metody w poszczególnych naukach (metodologia specjalna)

Pytanie – czy tylko metody wyidealizowane, tj. rozumiane jako

„przepisy”, schematy, wzorce postępowania czy również ich

konkretne realizacje

◦ Na przykład – czy tylko cechy, wartość poznawcza, właściwy

sposób przeprowadzenia metody analizy i krytyki piśmiennictwa

jako takiej, by była akceptowana jako źródło poznania w nauce o

informacji, czy także jej konkretne realizacje (powiedzmy – czy

wystarczy oprzeć się na piśmiennictwie polsko- i anglojęzycznym)

11

Metodologia nauk bada: (2) wybrane aspekty

nauki w sensie wytworowym, tj. wiedzę

naukową

Starsze podejście, m.in. Koło Wiedeńskie, 1. połowa XX

wieku – Metodologia skupia się przede wszystkim na

zdaniach – hipotezach, prawach, twierdzeniach, sądach;

zdaniach obserwacyjnych i teoretycznych

◦ Stąd – metodologia traktowana jak dział logiki

Nowsze podejście, m.in. Kuhn, Lakatos, Quine –

metodologia skupia się na strukturach wiedzy –

modelach, teoriach, paradygmatach, programach

badawczych, całości wiedzy

◦ (Bocheński 1992, s. 139-142) (Grobler 2008, s. 61-91, 267-

312)

12

Metodologia nauk (filozoficzna, ogólna)

– przykłady problemów

Co to jest hipoteza, jak się potwierdza i obala hipotezy?

Co to jest prawo nauki? Jakie ma funkcje?

Co to jest wyjaśnianie?

Czy istnieją „czyste” fakty? Jaki jest stosunek obserwacji do teorii?

Czym jest metoda naukowa w ogóle, jakie są typy metod

ogólnonaukowych, jakie metody są specyficzne dla poszczególnych

dyscyplin etc.?

Czym jest teoria? Dlaczego jedne teorie zastępują inne?

Jaki jest cel nauki?

Jakie są typy nauk? Czy nauki przyrodnicze i społeczne różnią się z

metodologicznego punktu widzenia? Jeżeli tak – na czym polega ich

odmienność?

Na czym polega definiowanie pojęć, terminów? Rodzaje definicji?

Typy pojęć, terminów naukowych?

13

2. Pojęcia nauki i naukowości.

Czym różni się nauka od nie-nauki?

Typologia nauk, dziedziny i

dyscypliny naukowe

(Przypomnienie, zebranie i

rozszerzenie treści z przedmiotu

Naukoznawstwo – 2. rok s1st,

stacjonarne i niestacjonarne)

14

Co to jest nauka – trzy główne

sposoby rozumienia nauki

1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury

2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe)

3) Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe)

◦ (Kamiński, 1992, s. 11-19), (Szaniawski,

1994a, s. 48)

15

Nauka = dziedzina ludzkiej

działalności, dziedzina kultury

Obejmuje:

◦ badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub zbiorowych czynności (Nowak 1985, s. 21)

◦ budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki, technologie,

◦ finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie

◦ hierarchie, struktury,

◦ ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci),

◦ organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia),

◦ zgromadzone zasoby informacji i wiedzy

◦ ……

16

Nauka = dziedzina ludzkiej

działalności, dziedzina kultury

[cd.]

Nauka jako dziedzina kultury powstała

i „narasta” wokół poznania

◦ Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie,

ale o pewien jego rodzaj, zwany

naukowym

17

Co to jest poznanie?

Poznanie

◦ czynność = poznawanie

◦ wytwór = wiedza

Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości

informacji o czymś (Kamiński, 1992, s. 13)

„POZNANIE (…) – nazwa czynności, dzięki

której podmiot dowiaduje się czegoś, uzyskuje

informacje czy uchwyca w jakimś aspekcie

poznawany przedmiot; na ogół są to te

czynności, które prowadzą do uzasadnionego

wydawania sądów.”

http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=138229

18

Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe)

Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami

(różnie zresztą formułowanymi w zależności

od poglądów epistemologicznych) sposób

poznawania, zwany naukowym oraz jego

praktyczne realizacje

Uwaga – nauka NIE równa się wyłącznie

metodzie, potrzebna jest jeszcze twórczość

(Szaniawski, 1994b)

19

Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe)

Wiedza naukowa

◦ w sensie subiektywnym – stan umysłu badacza

◦ w sensie obiektywnym (tj. – tutaj – niezależnie od

wiedzy poszczególnych uczonych) – obejmuje

pojęcia, terminy

hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia,

tezy, twierdzenia, uogólnienia, zdania

koncepcje, modele, teorie

milczącą wiedzę (Blackburn, 1997, s.237), wiedzę

towarzyszącą i zastaną = background knowledge

(Grobler, 2008, s. 73, 74), założenia, zasady (w tym –

nieuświadomione, przyjmowane paradygmatycznie)

20

Co to jest wiedza?

Wiedza = „układ wiadomości, które jakoś uznajemy i potrafimy

w pewien przynajmniej sposób uzasadnić” (Kamiński, 1992, s.

24)

Wiedzieć coś, wiedzieć że, wiedzieć jak

Typy wiedzy:

◦ ze względu na dopuszczalne źródła poznania – racjonalna i

pozaracjonalna

◦ ze względu na sposób uzyskiwania – systematyczna i

niesystematyczna, dedukcyjna i indukcyjna

◦ ze względu na przedmiot poznania – specjalistyczna i ogólna,

teoretyczna i praktyczna

Typy wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa), techniczna,

przednaukowa (protonauka), naukowa, mądrościowa

◦ (Kamiński, 1992, s. 24, 25), (Hajduk, 2001, s. 180, 181)

21

22

Co to znaczy „być naukowym”? (w odniesieniu do nauki jako procesu i

wytworu poznania, nauki jako wiedzy)

Są co najmniej dwa warianty tego pytania

◦ „Wielkie pytanie” = filozoficzne i naukoznawcze –

na czym w ogóle polega naukowość

poznania/wiedzy?

◦ „Małe pytanie” = praktyczne – jak

rozpoznać/stwierdzić, że publikacja (artykuł,

referat, książka) jest naukowa?

23

Co na ten temat sądzą filozofowie

nauki?

Przykłady:

◦ naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie,

tzn. falsyfikowalne; z góry jest określone, w jakiej

sytuacji będzie trzeba odrzucić hipotezę, koncepcję

czy teorię (Popper)

◦ naukowe jest to, co wynika z doświadczenia

(eksperyment, obserwacja, źródła), logicznego

rozumowania i pewnych założeń natury ogólniejszej

(folklor – „wszyscy”)

◦ naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez

społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn)

24

Po co rozpoznawać naukowość

badania, dyskusji, publikacji,

referatu, wypowiedzi?

Dla celów

◦ poznawczych

◦ organizacyjnych, na przykład – oceny

czasopism, instytucji, dorobku

poszczególnych naukowców

25

Jak rozpoznać naukowość? (w odniesieniu do nauki jako procesu i

wytworu poznania, nauki jako wiedzy)

Stosując kryteria

◦ wewnętrzne, dotyczące metody i wiedzy

naukowej, czyli – odpowiadając sobie na pytanie

na czym polega metoda naukowa i czym cechuje

się wiedza naukowa

◦ zewnętrzne, organizacyjne, np. w odniesieniu do

publikacji – recenzowanie, liczba cytowań, afiliacja

autora, zamieszczenie w ważnych czasopismach

uznanych za naukowe itp.

26

Jak rozpoznać naukowość – kryteria

WEWNĘTRZNE – cechy WIEDZY naukowej

Wiedza naukowa jest

◦ intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31)

◦ „obiektywna” (Szaniawski, 1994c)

◦ poszukująca (jakiegoś) porządku, uogólnień

◦ samodoskonaląca się

◦ systematyczna

◦ twórcza (nowa wiedza)

◦ uporządkowana

◦ uzasadniona (empirycznie i racjonalnie)

◦ wyspecjalizowana

27

Co to znaczy „intersubiektywnie

sprawdzalna”?

„Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31)

Rozróżniamy

◦ intersubiektywne komunikowanie – „wiedza naukowa powinna być zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie kwalifikacje”

◦ intersubiektywną sprawdzalność – „wiedza naukowa poddaje się kontroli” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31, przypis)

Powinno być jasno powiedziane

◦ w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy , słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”,

◦ jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona, wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura

28

Co to znaczy „obiektywna”?

Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”:

„bezstronność – jako przeciwstawienie

tendencyjności; intersubiektywna sprawdzalność –

jako niezbędny warunek społecznej kontroli;

neutralność aksjologiczna – jako zabezpieczenie

przed dowolnością ocen. W żadnym z tych znaczeń

obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną (…)”

(Szaniawski 1994c, s. 17)

◦ O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również

(Kołakowski 2000)

Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od

podmiotu poznającego

29

Jak rozpoznać naukowość – kryteria

WEWNĘTRZNE – cechy METODY naukowej

Zobacz rozdział 4 w niniejszej prezentacji

30

Jak rozpoznać naukowość – kryteria

ZEWNĘTRZNE, organizacyjne, społeczne

Najważniejszym zewnętrznym kryterium naukowości jest jakoś zorganizowana społeczna akceptacja, np. poprzez recenzowanie (peer review), cytowania, przyjęcie artykułu do druku w czasopiśmie naukowym albo referatu na konferencję

◦ Zob. m.in. Journal Citation Reports, Komunikat Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie wykazu czasopism naukowych

Czy to jest nadal sprawnie działający system?

◦ Kontrprzykład – afera Sokala, the Sokal Hoax http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawa_Sokala, http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/

◦ Najnowszy kontrprzykład – zob. http://nauka.newsweek.pl/diederik-stapel--kanciarze-z-tytulami-naukowymi,84437,1,1.html

31

Jak rozpoznać naukowość – kryteria

ZEWNĘTRZNE, organizacyjne,

społeczne [cd.]

Są tu co najmniej dwa ważne pytania:

◦ Na ile w ogóle stosowanie kryteriów zewnętrznych jest usprawiedliwione?

◦ Jeżeli tak – jaka społeczność ma akceptować i w jakiej formie?

Podział / typologia nauk

Może być oparty na kryteriach

wewnętrznych bądź zewnętrznych

wobec poznania naukowego (wiedzy

naukowej)

A co to jest typologia? Zob. następny

slajd.

32

Typologia

Typologia „polega na grupowaniu elementów zbioru w

zespoły elementów pod pewnym względem do siebie

podobnych. Dla każdego takiego zespołu zdefiniowany

jest tzw. element wzorcowy (idealny, typowy). Elementy

zbioru zakwalifikowane do poszczególnych zespołów

nie są jednorodne, ale łączy je pewien (zwykle różny)

stopień podobieństwa do wybranego elementu

wzorcowego. Wyodrębnione w ten sposób zespoły

nazywa się typami, a całą strukturę porządkującą zbiór

– właśnie typologią. (…) Zespoły elementów

wyodrębnione w typologii, czyli typy, niekiedy nie są

rozłączne, albowiem może się zdarzyć, ze pewne

elementy spełniają warunek podobieństwa wobec

więcej niż jednego elementu wzorcowego.” (Sosińska-

Kalata 2002, s. 19)

33

Podział nauk wg kryteriów

„wewnętrznych”

Nauki aprioryczne (formalne,

dedukcyjne)

Nauki empiryczne (realne)

◦ Nauki humanistyczne

◦ Nauki przyrodnicze

◦ Nauki społeczne

◦ Nauki techniczne

34

Podział nauk (albo badań w ramach

nauk) wg kryteriów „wewnętrznych” [cd.]

Badania/nauki idiograficzne i nomotetyczne

(nomologiczne) (Rickert)

◦ nauki idiograficzne – poznanie i indywidualizujący opis

jednostkowych przypadków, rzeczy, zdarzeń

◦ nauki nomologiczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw

dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości

Badania/nauki nomotetyczne i typologiczne (Oppenheim)

◦ nauki nomotetyczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw

dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości

◦ nauki typologiczne – ustalają typy i konstruują typologie

badanych rzeczy/zdarzeń jednostkowych (Sosińska-Kalata

2002, s. 121)

Badania/nauki podstawowe i stosowane

35

Podział / typologia nauk wg

kryteriów „wewnętrznych” [cd.]

Badania / nauki interdyscyplinarne

Nauki

◦ interdyscyplinarne

◦ transdyscyplinarne

◦ multidyscyplinarne

◦ pluradyscyplinarne

◦ syndyscyplinarne

(Sosińska-Kalata 2002, s. 145)

36

Podział / typologia nauk wg

kryteriów „zewnętrznych”

Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych. Dz.U. 2011 nr 179 poz. 1065.

Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 czerwca 2006 r. w sprawie nazw kierunków studiów. Dz.U. 2006 nr 121 poz. 838.

37

3. Sposoby (metody) i uwarunkowania

poznawania rzeczywistości w nauce.

Wzajemne relacje. Hierarchizacja –

wedle poziomów ogólności (metoda

nauki w ogóle, metoda nauk

przyrodniczych i metoda nauk

społecznych, strategie badawcze,

metody badań, techniki i narzędzia

badawcze). Typologia metod, w tym

wedle etapów procesu badawczego.

38

Co to jest metoda – ogólnie

Metoda = sposób postępowania –

◦ określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne

◦ powtarzalny, systematyczny,

◦ stosowany celowo i świadomie,

◦ zawierający element normatywny, wartościujący (jak

należy postępować) (Hajduk, 2001, s. 104-107)

Metoda = „określony, powtarzalny i wyuczalny

sposób – schemat lub wzór – postępowania,

świadomie skierowanego na realizację pewnego

celu poprzez dobór środków odpowiednich do

tego celu” (Nowak, 1985, s. 19)

39

Co to jest metoda naukowa?

Metoda naukowa = „sam tok operacji

przy stawianiu zagadnień, ich

rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i

systematyzowaniu odpowiedzi, bądź

także zespół założeń przyjętych jako

ramy lub wytyczne badania (…), bądź

wreszcie ogół czynności i środków

zastosowanych do sprawnego

osiągnięcia rezultatów badania”

(Kamiński 1992, s. 202)

40

Co to jest metoda jakiejś nauki

szczegółowej, dyscypliny

naukowej?

Metody danej nauki = „ogólnie

pojmowane schematy poszczególnych

czynności badawczych – bądź

faktycznie stosowane w jakiejś nauce,

bądź w niej zalecane” (Nowak 1985, s.

21)

41

Co to jest technika naukowa,

technika badawcza?

„Technika naukowa dotyczy wyboru i

wykorzystania szeroko rozumianych

środków” (Hajduk, 2001, s. 199)

42

Hierarchia metod w nauce – ujęcie 1

Metoda nauki w ogóle

Metody charakterystyczne dla głównych typów nauk

◦ Nauki dedukcyjne i empiryczne

◦ Nauki przyrodnicze i społeczne

◦ Nauki nomotetyczne i idiograficzne

◦ Nauki dedukcyjne, przyrodnicze, o życiu, społeczne, o

zachowaniu (podział wg kryterium dominującego typu

wyjaśniania, Grobler 2008, s. 251)

Metody specyficzne dla poszczególnych dyscyplin

◦ (Kamiński, 1992, s. 200-214) (Grobler, 2008, s. 209-256)

43

Hierarchia metod w nauce – ujęcie 2

Ogólnonaukowe postulaty metodologiczne, w tym – postulaty

falsyfikowalności, intersubiektywnej sprawdzalności, prostoty,

rzetelnego uzasadniania …

Paradygmaty (wizje rzeczywistości, założenia ogólne) i

metodologie (w liczbie mnogiej) lub strategie badawcze, w tym

(a) strategie teorii przed badaniami i badań przed teorią

(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 61-63), (b) ilościowa,

jakościowa i mieszana

Metody badań, metody naukowe (albo plany badawcze,

procedury badawcze, strategie badawcze – w węższym sensie)

Techniki badawcze lub metody w węższym sensie

◦ techniki gromadzenia danych empirycznych

◦ techniki analizy i opracowania danych empirycznych

Instrumenty, narzędzia naukowe

◦ (Kamiński 1992, s. 202), (Krajewski 1998, s. 86-87) i wiele

innych

44

Uporządkowanie metod w nauce – ujęcie 3

Etapy badania naukowego, fazy procesu

badawczego

Zobacz slajdy w prezentacji

„Metodologia nauk część 2”, rozdział 9

45

Etapy badania naukowego, procesu

badawczego – metody naukowe i metody

badawcze

„Czynności składające się na przebieg procesu badawczego

można – z pewnym uproszczeniem – podzielić na czynności

związane z zadawaniem pytań, tj. formułowaniem problemów

naukowych, i czynności związane z udzielaniem odpowiedzi na te

pytania. Tak też można by podzielić zalecane czy faktycznie

stosowane schematy ich realizacji – metody.

Te ostatnie nazwiemy metodami badawczymi w sensie węższym.

(…) Metody badawcze to zalecane lub faktycznie stosowane w

danej nauce schematy czynności służących do udzielania

odpowiedzi na formułowane w niej pytania. W naukach

empirycznych metody badawcze to przede wszystkim typowe i

powtarzalne sposoby zbierania, opracowania, analizy i

interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania

maksymalnie (lub optymalnie …) uzasadnionych odpowiedzi na

stawiane w nich pytania.” (Nowak, 1985, s. 21-22)

46

4. Na czym polega metoda

naukowa – ogólnie? Założenia,

wytyczne, cele, postępowanie. Dwa

źródła (metody?) prawomocnego

poznania w nauce – obserwacja

(empiria) i rozumowanie. Problemy

z empirią. (Przypomnienie, zebranie

i rozszerzenie treści z przedmiotu

Naukoznawstwo – 2. rok s1st,

stacjonarne i niestacjonarne).

47

Metoda nauki – w ogóle

Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda

naukowa, wspólna dla wszystkich dyscyplin, która

obejmuje całość czynności badawczych (Hajduk

2001, s. 105-106, 198-201)

„Metoda naukowa jest to metoda stosowana w

nauce; wraz ze zmianą koncepcji nauki zmienia

się też i metoda” (Hajduk 2001, s. 106)

Metody naukowej nie da się zalgorytmizować, z

różnych przyczyn, zwłaszcza dlatego, iż

nieodzownym jej składnikiem jest twórczość

(Szaniawski 1994b), a także z powodu problemu

indukcji.

Metoda naukowa ≠ technika uprawiania nauki

48

Szeroko rozumiana metoda naukowa

obejmuje m.in.:

Akceptowane źródła poznania – przede

wszystkim w sensie metodologicznym, czyli –

skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w

nauce wiedza (Ajdukiewicz 1983, s. 44-75).

Obecnie są to:

◦ doświadczenie, empiria

◦ rozumowanie logiczne, wnioskowania

◦ „niestety” także – czasem uświadomione i

przemyślane, czasem nie – przesądy i założenia

różnego rodzaju

49

Szeroko rozumiana metoda naukowa

obejmuje m.in.: [cd.]

Określone postawy i wartości –

◦ akceptacja dwu filarów nauki współczesnej –

powtarzalnych i wyuczalnych metod badawczych z

jednej strony i twórczości – z drugiej,

◦ dążenie do obiektywności (w tym –

przywiązywanie wagi do intersubiektywnej

sprawdzalności),

◦ dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy,

lepszego uzasadniania (prawdy?),

◦ krytycyzm (myślenie krytyczne)

◦ tolerancja (Kołakowski 2000, s. 144)

50

Szeroko rozumiana metoda naukowa

obejmuje m.in.: [cd.]

Określone reguły i wskazówki dotyczące postępowania

badawczego oraz jego etapów, w tym m.in. postulaty

metodologiczne, tj. wytyczne mające podstawowy charakter,

niewynikające ani z doświadczenia, ani z praw logiki,

charakterystyczne dla całej nauki, w tym:

◦ postulat bezstronności (Kołakowski 2000, s. 144) (? – nie wszyscy

się z tym zgadzają, zob. niektóre wypowiedzi metodologii

jakościowej)

◦ postulat prostoty (Krajewski, 1998, s. 86-87)

◦ postulat rzetelnego uzasadniania

◦ postulat sprawdzalności, w tym – empirycznej sprawdzalności

◦ przestrzeganie reguł logicznych (Kołakowski 2000, s. 144)

Założenia dotyczące świata i możliwości jego poznania

(założenia epistemologiczne i ontologiczne) przyjmowane

explicite i implicite, zapewne także – bezrefleksyjnie

51

Metoda nauki – współczesne postawy

Krytycyzm, myślenie krytyczne

◦ „Stawiaj pytania, wyrażaj zdziwienie

◦ Określ problem

◦ Sprawdź dowody

◦ Bądź ostrożny wobec przeświadczeń i tendencyjności

◦ Unikaj argumentacji emocjonalnej: „Skoro tak czuję, musi to

być prawda”

◦ Unikaj uproszczeń

◦ Rozważaj inne interpretacje

◦ Zaakceptuj brak pewności” (Tavris, Wade 1999, s. 30-35)

Dążenie do obiektywizmu, intersubiektywna

sprawdzalność

52

Metoda nauki – niektóre współczesne

założenia

W świecie występują jakieś powtarzalne wzorce,

regularności, prawidłowości, struktury, typy etc.

Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne

przyczyny, uwarunkowania

Świat jest przynajmniej w pewnym stopniu i

zakresie poznawalny

Nic nie jest dowiedzione samo w sobie

Wiedza opiera się na doświadczeniu, empirii

Wiedza naukowa, chociaż niepewna, odwołalna i

względna, przewyższa ignorancję (Frankfort-

Nachmias, Nachmias, 2001, s. 20-23)

53

Dwa źródła (metody) prawomocnego

poznania w nauce – obserwacja

(empiria) i rozumowanie

Właściwie to są trzy

◦ doświadczenie, empiria (eksperyment,

obserwacja, źródła) [zob. slajd Metoda nauk

empirycznych – podstawa i następne]

◦ rozumowanie (w tym logiczne), wnioskowania

[zob. slajd Co to jest rozumowanie i następne]

◦ założenia różnego rodzaju, explicite lub nie

[zob. slajd Metoda nauki – niektóre

współczesne założenia]

54

Metoda nauk apriorycznych –

metoda dedukcyjna

Związana jest z budowaniem i badaniem poprawności

systemów dedukcyjnych, systemów aksjomatycznych

(Hajduk, 2001, s. 108-115) (Bocheński, 1992, s. 76-101)

Odnosi się przede wszystkim do nauk apriorycznych,

dedukcyjnych, formalnych – logiki i matematyki. Ale – również

w naukach społecznych próbowano konstruować teorie

aksjomatyczne w oparciu o metodę dedukcyjną (Frankfort-

Nachmias, Nachmias, 2001, s. 57-59).

Metoda dedukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym

co wnioskowanie dedukcyjne jako rodzaj rozumowania.

Rozumowanie dedukcyjne występuje we wszystkich

dyscyplinach naukowych, metoda dedukcyjna – raczej nie.

55

Metoda nauk empirycznych –

podstawa Nauki empiryczne odwołują się do doświadczenia, empirii

(zob. m.in. Bocheński, 1992, s. 106-111). Jednakże – co

to właściwie znaczy?

◦ Że muszą mieć interpretację empiryczną (Grobler, 2008, s.

142)

◦ Że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o

faktach, zdaniach o fenomenach.

„Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane:

współrzędne czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis

fenomenu” (Bocheński, 1992, s. 106-107)

◦ Że, w uproszczeniu: „To, co stoi w sprzeczności ze zdaniami

obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co służy

wyjaśnieniu tych zdań, musi być przyjęte” (Bocheński, 1992,

s. 109)

56

Metoda nauk empirycznych –

podstawa [cd.] Ale – uwaga – tu pojawiają się istotne problemy

◦ Nie istnieje „czysta” obserwacja – zob. teza o

uteoretyzowaniu obserwacji

◦ Jeżeli jakieś zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą,

prawem, teorią naukową (tzn. jest inaczej niż hipoteza lub

teoria przewiduje), to niekoniecznie dana hipoteza (prawo,

teoria) musi zostać odrzucona. Zob. problemy z falsyfikacją,

teza Duhema-Quine’a.

◦ Generalizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w

wyniku „prostego” uogólnienia zdań obserwacyjnych,

ponieważ pojawia się w nich nowa treść – „element

teoretyczny”, tj. nowe pojęcia, przyczyny, związki, które

wymyślamy, tworzymy, by wyjaśnić, to co

zaobserwowaliśmy.

57

Metoda nauk empirycznych

– dwa warianty

„Klasyczna” metoda indukcyjna, podejście

indukcjonistyczne (starsze, kojarzone z

pozytywizmem i neopozytywizmem)

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, podejście

hipotetyczno-dedukcyjne (Popper), (Hajduk,

2001, s. 142-144)

◦ Metoda indukcyjna jako metoda nauki NIE jest

tym samym co rozumowanie indukcyjne, chociaż

oczywiście w dużej mierze się na nim opiera.

58

Metoda indukcyjna

Metoda indukcyjna opiera się na intuicji, iż im

więcej różnorodnych przypadków potwierdza daną

hipotezę, tym bardziej jest ona prawdopodobna i

możemy jej ufać, do tego stopnia, że staje się

prawem nauki.

◦ Ale – nie udało się jak dotąd ustalić – jak rozumieć i

obliczać to prawdopodobieństwo (zob. Grobler, 2008,

s. 33-61)

W innym sformułowaniu – im więcej mamy

potwierdzonych jednostkowych zdań o faktach,

zdań obserwacyjnych, tym bardziej ich

uogólnienie, zdanie teoretyczne, tj. hipoteza jest

wiarygodne.

59

60

Metoda indukcyjna [cd.]

Dzisiaj już chyba nikt nie uważa praw, stwierdzeń, uogólnień

uzasadnionych na drodze indukcji (niezupełnej i eliminacyjnej)

za pewne, lecz jedynie za w jakimś stopniu potwierdzone.

◦ Z pojęciem potwierdzania też jest problem (zob. Grobler, 2008, s.

55-61)

„W praktyce metodą indukcji można posługiwać się jedynie w

sposób bardziej swobodny, porównując poszczególne

przypadki pod względami uznanymi za istotne w danym

kontekście badawczym. Do odróżnienia czynników istotnych od

nieistotnych trzeba mieć uprzednio zaakceptowane hipotezy.”

(Grobler, 2008, s. 33)

„Świadectwo empiryczne w jakiś sposób przyczynia się do

dyskryminacji hipotez, … przemawia na korzyść jednych i

niekorzyść drugich” (Grobler, 2008, s. 33)

61

… im więcej różnorodnych przypadków

„Prawdopodobieństwo wniosku uzyskanego w drodze indukcji niezupełnej, głoszącego, że przedmiot klasy a (którą w pewien sposób obierzemy) ma cechę b, będzie tym większe, po pierwsze, im więcej przedmiotów danej klasy przebadamy i stwierdzimy, że wszystkie one mają tę samą cechę, po drugie, im bardziej różnorodne będą te przedmioty, po trzecie, im bardziej będą się różniły warunki, w których dokonujemy obserwacji” (Krajewski, 1998, s. 79)

62

Metoda indukcyjna – problemy

„Rozumowanie indukcyjne polega zasadniczo na projekcji, czyli

rzutowaniu, wyników obserwacji na przypadki dotąd

niezaobserwowane” (Grobler, 2008, s. 58)

„Nawet najbogatsze, lecz z natury rzeczy skończone

świadectwo empiryczne nie może wystarczyć do

wyczerpującego uzasadnienia żadnej hipotezy uniwersalnej”

(Grobler, 2008, s. 33)

◦ Na marginesie – nie zawsze interesują nas hipotezy ściśle

uniwersalne, zwłaszcza w naukach humanistycznych i

społecznych

Teza o niedookreśleniu teorii przez dane empiryczne – zebrany

materiał empiryczny może być podstawą nieskończenie wielu

hipotez (Grobler, 2008, s. 27, 58-59)

◦ paradoks doboru krzywej, paradoks „zielbieskości”

63

Metoda indukcyjna – problemy [cd.]

Teza o uteoretyzowaniu obserwacji

◦ „nie sposób niczego zaobserwować bez wcześniejszych

oczekiwań ukształtowanych przez posiadane przez nas

teorie”, „treść obserwacji zależy od licznych, mniej lub

bardziej wyrafinowanych, założeń”, „teorie uznawane przez

obserwatora determinują jego reakcje na otoczenie”

(Grobler, 2008, s. 70-71, 90)

◦ Nie tylko obserwacja jako taka jest uteoretyzowana, lecz

także identyfikacja sytuacji obserwacyjnej jest

uteoretyzowana – decyzja co obserwować – również w

sensie dosłownym – także wynika z akceptowanych teorii i

założeń (Grobler, 2008, s. 91)

64

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna,

metoda falsyfikacji, metoda krytyki hipotez

Karl Raimund Popper – najważniejsza metoda nauki lub nauk

empirycznych = stosowanie zasady krytycyzmu = metoda

hipotetyczno-dedukcyjna (Grobler, 2008, s. 63-64)

„Polega na wysuwaniu hipotez, wyprowadzaniu z nich

wniosków dedukcyjnych na temat wyników projektowanych

eksperymentów, a następnie konfrontowaniu ich z faktycznymi

wynikami eksperymentalnymi’ (Grobler, 2008, s. 63-64)

Falsyfikacjonizm – w naukach empirycznych nie można dowieść

prawdziwości żadnej hipotezy, nie można hipotezy ostatecznie i

całkowicie potwierdzić, czasami natomiast da się wykazać, że

jakaś hipoteza jest fałszywa

◦ Dlaczego? Zobacz slajdy Metoda indukcyjna – problemy

Wszystkie tezy nauki przyjęte są „na próbę” i mogą zostać

odwołane

65

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – jak to się robi?

Identyfikacja faktów wymagających wyjaśnienia (problem – co to jest fakt – na razie pomijamy)

Sformułowanie śmiałej hipotezy albo wielu śmiałych hipotez (śmiałe = wysoce informacyjne, tj. „dużo mówiące” o świecie, o szerokiej dziedzinie odniesienia, mocno narażone na obalenie)

Wyprowadzenie – drogą dedukcji – z tychże hipotez konsekwencji empirycznych, tj. jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych

Poddanie tychże zdań obserwacyjnych rzetelnym testom empirycznym, poprzez eksperymenty i obserwacje (zwłaszcza w naukach społecznych, gdzie nie zawsze da się przeprowadzić eksperyment)

◦ Testowanie jest rzetelne, gdy odbywa się w zróżnicowanych sytuacjach, na różne sposoby, poza tym – terminy występujące w hipotezie i zdaniach obserwacyjnych nie powinny być wieloznaczne

◦ Przed rozpoczęciem testowania empirycznego należy dokonać operacjonalizacji terminów teoretycznych występujących w hipotezie, tj. „przetłumaczyć” je na terminy obserwacyjne

Te hipotezy, które nie zostaną sfalsyfikowane mogą „na razie” zostać uznane, ale trzeba pamiętać, że to „nie na zawsze”.

◦ (Grobler, 2008), (Krajewski, 1998, s. 92-101)

66

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – problemy

Problem z falsyfikacją – „na tej podstawie, że wynik

eksperymentu jest niezgodny z przewidywaniem,

nie można wnioskować, że badana hipoteza jest

fałszywa” (Grobler, 2008, s. 70)

Dlaczego? Bo fałszywe mogą być:

◦ zdanie obserwacyjne opisujące warunki początkowe

eksperymentu

◦ zdanie obserwacyjne opisujące wyniki eksperymentu

◦ założenia, w tym –

explicite i implicite akceptowane prawa, teorie (uteoretyzowanie

obserwacji)

oczekiwania i przesądy

wiedza towarzysząca i zastana = background knowledge, folklor

dyscypliny

4a. Najważniejsze typy

rozumowań (wnioskowań) w

nauce – dedukcja, indukcja i

inne – szczegółowa

charakterystyka

4b. Logika klasyczna w nauce

– jako podstawa wnioskowań.

Wybrane elementy

67

Co to jest rozumowanie?

„W najszerszym znaczeniu oznacza pracę

umysłową (przeciwieństwo pracy fizycznej);

w znaczeniu węższym to rozmaite czynności

umysłowe z wyłączeniem obserwowania

(doświadczenia); w filozofii i logice rozumowanie

to przechodzenie od jednych sądów do innych – w

tym sensie rozumowanie to dobieranie następstwa

do racji lub racji do następstwa.

Przyjmuje się podział rozumowania na dedukcyjne

i redukcyjne; rozumowanie dedukcyjne przebiega

od racji do następstwa, redukcyjne przebiega od

następstwa do racji.” ◦ http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=100447

68

Co to jest rozumowanie? [cd.]

„Każdy proces, w którym wnioski wyprowadza

się z pewnego zbioru przesłanek, możemy

nazwać procesem rozumowania. (…)

rozumowania mogą być dobre lub złe; są

dobre, gdy przesłanki wspierają czy nawet

pociągają za sobą wniosek; są złe, gdy nie

udzielają wnioskowi żadnego wsparcia.”

(Blackburn, 1997, s. 352)

◦ O rozumowaniach – zob. (Hajduk 2001, s. 71-98),

także (Bocheński 1992, s. 78-80, 102-106, 117-

124) i (Krajewski 1998, s. 74-84)

69

Wybrane podstawowe sposoby

rozumowania w nauce

Dedukcja

Redukcja i indukcja

Wnioskowanie przez analogię

70

Dedukcja. Wnioskowanie dedukcyjne.

Rozumowanie dedukcyjne występuje i jest akceptowane we wszystkich dyscyplinach naukowych (oczywiście w różnym zakresie).

„DEDUKCJA, rozumowanie dedukcyjne, wnioskowanie dedukcyjne

◦ (łac. deductio = wywód) sposób wnioskowania logicznego polegający na wyprowadzaniu ze zdania lub zdań uznanych za prawdziwe ich następstwa, tj. zdania, które wynika z tamtych w sposób logiczny. (…) Stosowana dawniej definicja dedukcji jako przechodzenia od ogółu do szczegółu nie odpowiada właściwemu znaczeniu tego terminu.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=133041

Dedukcja = „wszelkie rozumowanie oparte na wynikaniu logicznym, czyli rozumowanie od racji logicznej do jej następstwa” (Krajewski, 1998, s. 74) (Co to jest wynikanie – zob. np. Hajduk, 2001, s. 78)

Jest rozumowaniem niezawodnym, tzn. gdy przesłanki są prawdziwe, to wniosek także jest z konieczności prawdziwy.

71

Dedukcja – podstawowa reguła

wnioskowania zwana modus ponens

Jeżeli A, to B przesłanka Zdanie jest

prawdziwe

Jeśli przed chwilą

padał deszcz, to

ulica jest mokra

A przesłanka Poprzednik jest

prawdziwy

przed chwilą

padał deszcz

więc B wniosek Zatem następnik

też jest

prawdziwy

a więc – ulica jest

mokra

72

Przykład zaczerpnięty z (Krajewski 1998, s. 75)

Redukcja. Wnioskowanie redukcyjne

Jeżeli A, to B przesłanka Zdanie jest

prawdziwe

Jeśli przed chwilą padał

deszcz, to ulica jest

mokra.

B przesłanka Następnik jest

prawdziwy ulica jest mokra

więc A wniosek

Zatem poprzednik

BYĆ MOŻE jest

prawdziwy

a więc – prawdopodobnie

– przed chwilą padał

deszcz (dlatego

„prawdopodobnie”, bo

mogła wystąpić inna

przyczyna mokrej ulicy)

73

Redukcja jest rozumowaniem zawodnym, tzn. prawdziwość

przesłanek nie gwarantuje prawdziwości wniosku.

Redukcja a indukcja

Schemat redukcji:

◦ Jeżeli A, to B (zdanie warunkowe)

◦ B (następnik)

◦ a więc A (poprzednik)

„Jeżeli poprzednik jest uogólnieniem

następnika, wtedy tego typu redukcję nazywa

się „indukcją”; jeżeli natomiast to nie ma

miejsca, wtedy mówimy o redukcji nie-

indukcyjnej.” (Bocheński, 1992, s. 103)

74

Indukcja. Rozumowanie indukcyjne

Indukcja, z wyjątkiem indukcji enumeracyjnej

zupełnej, jest rozumowaniem zawodnym (Hajduk,

2001, s. 80-82) (Krajewski, 1998, s. 76-84)

Indukcja enumeracyjna

◦ zupełna

◦ niezupełna

Indukcja eliminacyjna

◦ Francis Bacon, John Stuart Mill

◦ Kanony Milla

Kanon jedynej zgodności

Kanon jedynej różnicy

Kanon zmian towarzyszących

75

5. Strategie lub podejścia

badawcze w naukach

społecznych – ilościowa,

jakościowa i „mieszana”

(mixed methods research)

76

Zobacz

Metodologia jakościowa w badaniach

współczesnej nauki o informacji albo

tu

"Metodologia mieszana" w badaniach

nauki o informacji i bibliotekoznawstwa

oraz tu albo tu

77

Bibliografia

zob. prezentacja „Metodologia

nauk część 2”

78