�

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki

www.obserwator ium.cms iko .p l

INFORMATORDolnośląskiego Rynku Pracy i Edukacji

NR11

� �

słowo wstępne

Z ogromną przyjemnością przekazuję Państwu jedenaste wydanie Informatora Dolnośląskiego Rynku Pracy i Edukacji – kwartalnika wydawanego w ramach projektu „Obserwatorium Dolnośląskiego Rynku Pracy i Edukacji”, który od dnia 1 stycznia 2012 r. realizowany jest przez Centrum Monitoringu Społecznego i Kultury Obywatelskiej jako beneficjenta systemowego ww. projektu.

Niniejsze wydanie kwartalnika, chcielibyśmy poświęcić w całości zagadnieniu jakim jest wyklucze-nie społeczne. Koncepcja wykluczenia społecznego pojawia się wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z nierównościami społecznymi, upośledzeniem społecznym, ubóstwem. Wykluczenie społeczne nie jest pojęciem wąskim, albowiem dotyka różnych aspektów życia społecznego takich jak: bieda, bezrobocie, dziedziczenie niskiego stanu rodziny, pochodzenie, poglądy poli-tyczne, krótko mówiąc kojarzy nam się ze zjawiskiem patologii społecznej. Ludzie wykluczeni spostrzegani są zazwyczaj jako osoby, które pozbawiane są możliwości pełnej partycypacji w życiu społeczno-zawodowym. Często są to ludzie długotrwale bezrobotni, odbiorcy pomocy społecznej, bezdomni, niepełnosprawni, młodzież z rodzin patologicznych.

Dzięki licznym badaniom więcej wiemy o złożonych wymiarach wykluczenia społecznego oraz o sposobie życia ludzi nim dotkniętych.

Szczególnie uwadze Czytelników polecam fragment badania „Ocena skuteczności dzia-łań w zakresie aktywizacji zawodowej osób i grup zagrożonych wykluczeniem społecznym na Dolnym Śląsku”. W raporcie nacisk położony został na grupy znajdujące się w szczególnie trudnej sytuacji, zarówno w ujęciu globalnym jako członkowie społeczeństwa, jak również jako uczestnicy rynku pracy (osoby samotnie wychowujące dzieci, osoby długotrwale bezrobotne, osoby bezro-botne, osoby niepełnosprawne) itp.

Serdecznie zapraszam do lektury. Piotr Hańderek

Dyrektor CMSiKO

WprowadzenieZjawisko wykluczenia społecznego, określane też ekskluzją społeczną, jest współcześnie poważnym problemem, z któ-rym trudno walczyć, gdyż posiada różne wymiary, dotyka wielu kategorii społecznych i jest długotrwałe. Bardzo często łączy się ze zjawiskiem dyskryminacji czy marginalizacji. Jest pojęciem do dzisiaj niejednoznacznie zdefiniowanym. Spro-wadzenie wykluczenia społecznego do ubóstwa i ograniczeń wynikających z biedy jest nadmiernym uproszczeniem, mimo że jest to silny czynnik generujący inne rodzaje wykluczenia.

Niniejsze opracowanie ukazuje zarys zjawiska wyklucze-nia społecznego wśród osób młodych – do 25 roku życia, z perspektywy regionalnej. Celem jest wskazanie na problem zagrożenia ekskluzją, jej zasięg i rolę aktywizacji społecznej i zawodowej jako mechanizmów skutecznego zapobiegania oraz walki z problemem wykluczenia młodego pokolenia z życia społecznego i zawodowego.

Wykluczenie społeczne dzieci i młodzieżyW literaturze zwraca się uwagę na różnorodność ujęć pojęcia wyklu-czenia społecznego. Charaktery-styczne elementy składające się na to zjawisko to: nieuczestnicze-nie w pełni w ważnych aspektach życia społecznego, występowanie strukturalnych i instytucjonalnych barier naruszających zasady spra-wiedliwości społecznej i ograni-czających prawa człowieka, w tym prawa społeczne jednostek, izola-cja lub autoizolacja pewnych grup społecznych (np. subkultur mło-dzieżowych, imigrantów, mniejszo-ści religijnych). Przyczyny eksklu-zji leżą w stałych i uniwersalnych czynnikach, takich jak deprywacja materialna (niskie dochody), brak odpowiedniego wykształcenia czy niepełnosprawność, ale kształtują ją także zmienne czynniki kulturowe i cywilizacyjne, takie jak erozja więzi rodzinnych i sąsiedzkich, gwałtowny rozwój technologii odpowiedzialny za wzrost bezrobocia, spadek kapitału społecznego (wzajem-nego zaufania), zła polityka społeczna i gospodarcza państwa. Wykluczenie jest zjawiskiem makrospołecznym, determinują je kryteria kategoryzacji społecznej, m.in. inwalidztwo, pobyt w więzieniu, bezrobocie, miejsce zamieszkania, wiek, przy-należność do mniejszości, dochód, ale również indywidualne (jest konsekwencją indywidualnych słabości, motywacji, cech intelektualnych, charakteru)�.

Identyfikacja osób zagrożonych wykluczeniem jest niezwy-kle trudna. Najczęściej odwołujemy się w tym zakresie do wytycznych systemu pomocy społecznej, który jako podstawę udzielania pomocy wskazuje m.in. ubóstwo, sieroctwo, bez-robocie, niepełnosprawność, długotrwałą lub ciężką chorobę, przemoc w rodzinie, alkoholizm lub narkomanię�.

W odniesieniu do kwestii zatrudnienia wskazać można na kategorie osób znajdujących się w szczególnie trudnej sytu-acji na rynku pracy, a więc m.in. bezrobotnych: do 25 roku życia, powyżej 50 roku życia, bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia śred-niego, samotnie wychowujących co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, po opuszczeniu zakładu karnego, niepełno-sprawnych lub długotrwale bezrobotnych�. Osoby wykluczone w kontekście rynku pracy definiuje ustawa o zatrudnieniu socjalnym4.

Na szczególną uwagę zasługuje problem wykluczenia społecz-nego dzieci i młodzieży, bowiem w istotny sposób ogranicza ich szanse rozwojowe i rzutuje na funkcjonowanie w dorosłym życiu.

�

Aktywizacja społeczna i zawodowa młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym na Dolnym Śląsku

1) J. Czapiński, Pojęcie wykluczenia społecznego, [w:] Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków – Diagnoza Społeczna 2011, red. I.E. Kotowska, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2012, s. 129.

2) Art. 7. Ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (2009.175.1352, tekst ujednolicony ze zm.).

3) Art. 49. Ustawy dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (2008.69.415, tekst ujednolicony ze zm.).

4) Art. 1. Ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (2011.43.225, tekst ujednolicony ze zm.).

4 55

Wskazać można wiele czynników powodujących wielowy-miarową ekskluzję młodego pokolenia. Do najważniejszych należą:

1. ubóstwo rodziny – często powiązane z syndromem wyuczo-nej bezradności oraz dziedziczeniem biedy – międzypoko-leniowo przekazywany pasywny model życia, tolerowanie kultury ubóstwa, ale także stworzeniem enklawy biedy. Doświadczanie przez dziecko w rejonie wykluczenia wie-lowymiarowej deprywacji skutkuje niskimi osiągnięciami edukacyjnymi, opuszczaniem lekcji, ucieczką do „towa-rzystwa”, które oferuje namiastkę akceptacji. W okre-sie adolescencji „ścieżki życiowe” chłopców i dziewcząt rozchodzą się: dziewczęta narażone są na wczesną ciążę lub uprawianie prostytucji, chłopcy na działalność chu-ligańsko-przestępczą (choć dzisiaj prostytucja wśród chłopców i przestępczość wśród dziewcząt też nie jest rzadkością). Stanowiąc dla siebie pole wybieralności part-nerów, tworzą związki, z których dzieci, jeśli nie będzie interwencji, powielą los rodziców5;

2. wykluczenie edukacyjne – to bariery w dostępie i uczestni-ctwie w kształceniu, jak społeczne i kulturowe (wyniesiony z domu brak aspiracji edukacyjnych, środowiskowe wzory wczesnej samodzielności), psychologiczne (niska samo-ocena, brak wiary w siebie), ekonomiczne (brak środków na dojazdy, pomoce szkolne, brak zrozumienia ze strony nauczycieli i rówieśników, narażanie się na upokorzenia związane z brakami zniechęcają i w konsekwencji sprzy-jają wypadaniu z systemu szkolnego)6;

3. trudna sytuacja na rynku pracy – rodziców, ale i samych osób młodych, skutkujące bezrobociem, czy zjawiskiem working poor – a zatrudnienie w formach niestandar-dowych generuje także wykluczenie finansowe (w tym oszczędnościowe lub kredytowe). Często wynika to z nie-dostatecznego wykształcenia7;

4. wielodzietność rodzin bądź samotne rodzicielstwo;

5. patologie w rodzinach, powodujące zaniedbywanie obo-wiązków rodzicielskich, co prowadzi do tego, że dzieci wychowują się poza rodziną;

6. opuszczanie instytucji opiekuńczo-wychowawczych (np. rodzin zastępczych, domów dziecka, ośrodków terapii uzależnień), co łączy się często z wykluczeniem miesz-kaniowym8;

7. przestępczość (rodziców bądź młodych osób), co może się łączyć z przebywaniem w zakładzie wychowawczym lub karnym – staje się to swoistym „piętnem”.

Wykluczenie społeczne bardzo często wiąże się z niemożnoś-cią uczestniczenia w pełni w życiu społecznym i zawodowym. Ta kwestia jest niezwykle istotna w przypadku osób młodych, które dopiero wkraczają w dorosłe życie. W ich przypadku ekskluzja będzie miała wpływ na całe dorosłe życie, stąd konieczne jest podejmowanie aktywnych działań na rzecz integracji i aktywizacji zawodowej i społecznej młodych wyklu-czonych.

Zagrożenie wykluczeniem społecznym na Dolnym ŚląskuTrudno oszacować liczbę osób młodych, zagrożonych wyklu-czeniem społecznym. Związane jest to po pierwsze, z samą kwestią definiowania tego pojęcia, z drugiej zaś, z dostęp-nością danych empirycznych, które wskazywałyby na zakres zjawiska w ogóle, a szczególnie wśród osób młodych. Warto przedstawić pewne wskaźniki, które zobrazują sytuację w tym zakresie na Dolnym Śląsku.

Zagrożenie wykluczeniem społecznym szacuje się często bio-rąc pod uwagę wskaźniki dotyczące ubóstwa. Analizując war-tości tych wskaźników dla Dolnego Śląska na tle kraju podkre-ślić trzeba, że nasz region wypada tu korzystnie (tabela 1). Zagrożenie ubóstwem i wykluczeniem, definiowane w opar-ciu o wskaźniki dotyczące ubóstwa, jest na Dolnym Śląsku nieco mniejsze niż ogółem w kraju. Nie oznacza to jednak, że problem ubóstwa nie dotyczy terenu województwa dolno-śląskiego. Fakt, że 5,1%, a więc niemal 150 tys. osób żyje poniżej ustawowej granicy ubóstwa, a więc posiada dochód mniejszy niż 351 zł na osobę w rodzinie (477 zł w gospodar-stwie jednoosobowym), jest alarmujący.

Tabela 1. Wskaźniki zagrożenia ubóstwem dla Polski i Dolnego Śląska w roku 2011 w procentach

Wskaźniki Polska Dolny ŚląskGranica ubóstwa skrajnego (minimum egzystencji)

6,7 4,7

Relatywna granica ubóstwa 16,7 13,6

Ustawowa granica ubóstwa 6,5 5,1

Urealniona ustawowa granica ubóstwa

11,4 9,3

* granica urealniona wskaźnikiem wzrostu cen towarów i usług konsumpcyj-nych od czasu określenia kwot granicy ubóstwa, czyli od IV kwartału 2006 roku.

Źródło: Ubóstwo w Polsce w 2011 r. (na podstawie badań budżetów gospo-darstw domowych), GUS, Warszawa 2012, s. 4-5, 15.

Wykluczenie społeczne to całkiem realny problem, który doty-czy wielu młodych ludzi. Gdyby założyć, że zagrożenie ubó-stwem jest takie samo dla wszystkich kategorii wiekowych, to można wyliczyć, że prawie 40 tys. osób w wieku do 24 lat żyje w ubóstwie, w tym jest około 8,5 tys. osób w wieku 15-19 lat i 10,5 tys. w wieku 20-24 lata9. Jednak wyniki badań wskazują, że w Polsce zagrożenie ubóstwem dzieci i mło-dzieży jest znacznie silniejsze niż dorosłych. W 2011 roku około 10,5% osób do lat 18 żyło poniżej ustawowej granicy ubóstwa10. Gdyby ten wskaźnik odnieść do Dolnego Śląska to w ubóstwie żyłoby około 60 tys. osób do 19 roku życia��.

4

Można postawić tezę, że ubóstwo dotyczy około 50-60 tys. dzieci do 19 roku życia i około 10-20 tys. młodych osób, w wieku 20-24 lata��.

Informacje w tej materii uzupełniają dane instytucji pomocy społecznej dla obszaru Dolnego Śląska. W 2011 roku pomocą objęto ponad 97 tys. rodzin, w tym ponad 34 tys. rodzin z dziećmi. Spośród tych rodzin wskazać należy na ponad 9 tys. rodzin z 3 i większą liczbą dzieci i ponad 14 tys. rodzin niepełnych. Świadczenie wskazujące na wspieranie dzieci, a więc posiłek dla dzieci przyznano w 2011 roku prawie 20 tys. rodzin, które liczyły ponad 82 tys. osób��.

Sytuacja osób młodych na dolnośląskim rynku pracy rów-nież jest lepsza niż ogółem w Polsce. Stopa bezrobocia osób w wieku 15-24 lata według BAEL w IV kw. 2010 roku wyno-siła na Dolnym Śląsku 22,5, zaś w Polsce 23,6. Udział bezro-botnych w wieku 24 lata i mniej w ogólnej liczbie zarejestro-wanych bezrobotnych w 2011 roku w naszym województwie wyniósł 16,7, podczas gdy w kraju 21,0�4. Nie zmienia to jed-nak faktu, że w 2011 roku jako bezrobotnych zarejestrowa-nych było 24 tys. osób w wieku 24 lata i mniej15. Oczywiście nie wszystkie z tych osób należą do zagrożonych wyklucze-niem społecznym, ale z jednej strony na rynek pracy wchodzą osoby z rodzin ubogich i wykluczonych, a brak zatrudnienia powoduje, że dziedziczą one biedę i wykluczenie, z drugiej strony problemy ze znalezieniem pracy przy braku wsparcia ze strony rodziny niechybnie prowadzą do ubóstwa i wyklu-czenia społecznego.

Aktywizacja społeczna i zawodowa jako mechanizmy walki z wykluczeniem społecznymAktywizacja społeczna i zawodowa (ekonomiczna) to bar-dzo istotny element nie tylko walki z istniejącym zjawiskiem wykluczenia, ale też działanie dające możliwość zapobiega-nia ekskluzji. Uznaje się, że aktywizacja zawodowa powinna zostać poprzedzona aktywizacją społeczną. Samo określenie aktywizacja dotyczy „pobudzania”, „motywowania” jednostek do określonych działań w obszarze życia społecznego i rynku pracy. Oddziałuje się tu różnymi metodami: poradnictwa, szkoleń, staży, czy wsparcia finansowego, celem zaś jest przerwanie bierności i korzystania z pasywnych form pomocy socjalnej (przede wszystkim zasiłków).

Od wielu lat podejmowane są lokalne, regionalne i ogólnopol-skie działania na rzecz inkluzji społecznej i zawodowej młodych ludzi. To projekty realizowane przez podmioty sektora publicz-nego, prywatnego oraz organizacje sektora pozarządowego. W odniesieniu do aktywizacji zawodowej wskazać należy na znaczenie powiatowych urzędów pracy, a w przypadku akty-wizacji społecznej i zawodowej instytucji pomocy społecznej, a także organizacji pozarządowych działających na rzecz mło-dzieży zagrożonej wykluczeniem.

Działania na rzecz młodzieży zagrożonej wykluczeniem finan-sowane są również ze środków Europejskiego Funduszu Spo-łecznego, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki: priorytetu I „Zatrudnianie i integracja społeczna” (fundusze dla Ochotniczych Hufców Pracy) oraz priorytetów regional-

nych VI „Rynek pracy otwarty dla wszystkich” i VII „Promocja integracji społecznej”.

W kontekście aktywizowania zawodowego i społecznego mło-dego pokolenia zwracają uwagę działania Ochotniczych Huf-ców Pracy (OHP). OHP to państwowa instytucja rynku pracy, której zadaniem jest aktywizacja społeczna, zawodowa i eko-nomiczna młodzieży, szczególnie w odniesieniu do młodzieży defaworyzowanej. Organizacja koncentruje się na działaniach kierowanych do trzech kategorii młodych ludzi w wieku 15-25 lat. Pierwsza to osoby zagrożone ubóstwem, wyklucze-niem społecznym, patologiami, niedostosowane społecznie, mające trudności szkolne. Tej młodzieży OHP oferuje akty-wizację w jednostkach o charakterze opiekuńczo-wychowaw-czym. Druga, to młodzież, szczególnie absolwenci i uczniowie ostatnich klas, zagrożona bezrobociem. Trzecia, to młodzi ludzie, którzy są zainteresowani pracą sezonową i zdobyciem doświadczenia zawodowego w trakcie nauki.

Wsparcie dla młodzieży zagrożonej wykluczeniem świadczone przez OHP polega na budowaniu systemu pomocy dla grup najsłabszych, organizowaniu i wspieraniu form wychodzenia z ubóstwa, bezrobocia i patologii społecznych. Ze względu na charakter zadań OHP tworzy system pomocy realizowany przez grupy jednostek: o charakterze opiekuńczo-wycho-wawczym (Centra Kształcenia i Wychowania, Ośrodki Szkole-nia i Wychowania, Hufce Pracy, Środowiskowe Hufce Pracy) oraz realizujące zadania na rzecz rynku pracy (Centra Eduka-cji i Pracy Młodzieży, Mobilne Centra Informacji Zawodowej, Młodzieżowe Biura Pracy, Młodzieżowe Centra Kariery, Punkty Pośrednictwa Pracy, Kluby Pracy)16. Podkreślić należy, że jednostki o charakterze opiekuńczo-wychowawczym również dużą uwagę przywiązują do zapewnienia swoim podopiecznym szansy samodzielnego funkcjonowania na rynku pracy.

Aktywizacja społeczna i zawodowa młodzieży w praktyce dolnośląskich Ochotniczych Hufców Pracy Aktywizacją społeczną i zawodową młodzieży zajmują się instytucje rynku pracy, pomocy społecznej oraz organizacje pozarządowe. Świadczą one usługi osobom potrzebującym wsparcia, w tym młodzieży, bardzo często też z myślą o mło-dych zagrożonych wykluczeniem prowadzą one projekty, które dają szansę na przezwyciężenie trudnej sytuacji i podjęcie zatrudnienia. Najczęściej są one sprofilowane i skierowane do określonej kategorii młodych ludzi (np. niepełnosprawni, usa-modzielniani wychowankowie placówek, wykluczeni uczestni-czący w grupach kibicowskich, bez wykształcenia i zawodu), co umożliwia dostosowanie prowadzonych działań do zidenty-fikowanych potrzeb młodzieży.

Wydaje się jednak, że najistotniejszą rolę w zakresie akty-wizacji społecznej i zawodowej odgrywają Ochotnicze Hufce Pracy. Na obszarze Dolnego Śląska działalność prowadzi Dol-nośląska Wojewódzka Komenda Ochotniczych Hufców Pracy we Wrocławiu, której podlegają kilkadziesiąt jednostek orga-nizacyjnych17.

Ważną rolę w systemie wspierania młodzieży zagrożonej wykluczeniem odgrywają Ośrodki Szkolenia i Wychowania,

5

5) W. Warzywoda-Kruszyńska, K. Kruszyński, Dziedziczenie biedy i wykluczenia społecznego – w perspektywie lokalnej polityki społecznej, [w:] Ubóstwo i wykluczenie społeczne w Polsce, Polski Raport Social Watch 2010, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2011, s. 54-55. Młodzież zagrożona wykluczeniem społecznym a używanie substancji psychoaktywnych. Raport z badania, PBS DGA Spółka z o.o., Warszawa, Sopot, 2009, s. 6-7, http://www.cinn.gov.pl/portal?id=166545, 10.08.2012.

6) Por. E. Tarkowska, Ubóstwo dzieci w Polsce, [w:] Ubóstwo…, op. cit., s. 57-62.

7) Należy wspomnieć o nowej kategorii w Unii Europejskiej: NEET. To osoby w wieku 15-24 lata, które nie pracują, nie uczą się i przez to są bardziej zagrożone wykluczeniem. W ramach tej grupy szczególnie zagrożone są osoby nieaktywne zawodowo, długotrwale bezrobotne, słabiej wykwalifikowane, osoby niepełnosprawne lub dotknięte problemami ze zdrowiem psychicznym oraz imigranci. Zob. Młode osoby a praca, Europejska Fundacja na rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy, 2011, s. 9, http://www.eurofound.europa.eu/pubdocs/2011/40/pl/1/EF1140PL.pdf, 12.08.2012.

8) Por. P. Olech, Wykluczenie mieszkaniowe, [w:] Ubóstwo..., op. cit., s. 113-128.

9) Obliczenia własne na podstawie: Ubóstwo w Polsce w 2011 r. (na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych), GUS, Warszawa 2012, s. 15; Bank Danych Lokalnych GUS.

10) Ubóstwo w Polsce…, s. 10.

11) Obliczenia własne na podstawie: Ubóstwo w Polsce…, Bank…

12) Ibidem

13) Statystyki pomocy społecznej. Statystyka za rok 2011, MPiPS, http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/raporty-i-statystyki/statystyki-pomocy-spolecznej/statystyka-za-rok-2011/, 25.08.2012.

14) Kwartalna informacja o aktywności ekonomicznej ludności, GUS, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/pw_kwart_inf_aktywn_ekonom_ludnosci_4kw_2011.pdf, 25.08.2012, s. 9; Rynek pracy w Województwie Dolnośląskim w 2010 r., Urząd Statystyczny we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 150-151.

15) Bank…

16) Ochotnicze Hufce Pracy, www.ohp.pl, 26.08.2012.

17) Ibidem.

6 76 7

które oferują wsparcie, opiekę, wychowanie i kształcenie młodzieży, która ma trudną sytuację materialną, rodzinną, niepowodzenia szkolne, wywodzącej się ze środowisk patolo-gicznych. Podkreślić należy, że ośrodki oferują pobyt z zakwa-terowaniem, umożliwiają młodzieży ukończenie gimnazjum i szkoły zawodowej, a pobyt i nauka są bezpłatne. Na Dolnym Śląsku ośrodki działają w Mysłakowicach i Ząbkowicach Ślą-skich. W Mysłakowicach działa też Rejonowy Ośrodek Szkole-nia Zawodowego Młodzieży (ROSZM), który zajmuje się szko-leniami młodzieży wymagającej przekwalifikowania stosownie do potrzeb lokalnego rynku pracy. Natomiast w Oleśnicy OHP prowadzi Centrum Kształcenia i Wychowania, które oferuje

edukację i wsparcie młodzieży wykluczonej w systemie sta-cjonarnym (z zakwaterowaniem) oraz dochodzącym.

Podkreślić należy też znaczenie Środowiskowych Hufców Pracy, które prowadzą szeroki zakres działań o charakterze opiekuńczym, wychowawczym, kształceniowym i doradczym i oferują całodzienną opiekę w ramach świetlic środowisko-wych. Zapewniają one młodzieży zagrożonej wykluczeniem wszechstronne wsparcie. W regionie dolnośląskim hufce znajdują się w Dzierżoniowie, Legnicy, Górze, Jeleniej Górze, Wołowie i Środzie Śląskiej. Działa też 14 Hufców Pracy, które oferują możliwość kontynuacji nauki i zdobywania kwalifikacji zawodowych.

Z perspektywy problematyki rynku pracy ważna rola przypada Centrom Edukacji i Pracy Młodzieży, które znajdują się we Wrocławiu, Jeleniej Górze, Wałbrzychu i Legnicy. Jednostki te prowadzą działania między innymi w zakresie pośredni-ctwa pracy dla młodzieży, poradnictwa zawodowego, szkoleń zawodowych, organizowania krótkoterminowego zatrudnienia uczniów i studentów czy wakacyjnych hufców pracy. Ofertę kierują nie tylko do młodzieży zagrożonej wykluczeniem, ale tej starają się szczególnie pomagać. W ramach Centrów działają: 4 Młodzieżowe Biura Pracy, 9 Punktów Pośredni-ctwa Pracy, 13 Klubów Pracy, 4 Mobilne Centra Informacji Zawodowej i 16 Młodzieżowych Centrów Kariery.

W ramach OHP działają też 3 Ośrodki Szkolenia Zawodo-wego, które koncentrują się na podnoszeniu kwalifikacji

zawodowych, uzupełnianiu kwalifikacji i przekwalifikowywaniu młodzieży, w szczególności w formie warsztatów i szkoleń. Działają w Bolesławcu, Wołowie i Miliczu.

Podkreślić należy, że Ochotnicze Hufce Pracy zrealizowały wiele projektów i nadal realizują działania finansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Fundu-szu Społecznego, a wiele z wymienionych tu jednostek OHP powstało właśnie dzięki środkom europejskim. OHP realizuje projekty systemowe: OHP jako realizator usług rynku pracy (w ramach tego projektu powstała sieć instytucji wspiera-jących młodzież), Nowoczesne kompetencje kadry Ochotni-

czych Hufców Pracy, Nowe Perspektywy, Młodzieżowa Akademia Umiejętności 2. Dwa ostatnie są skierowane stricte do młodzieży zagrożonej wykluczeniem spo-łecznym. OHP prowadzi również projekt EIPD – nowa jakość doradztwa, który ma podnieść szanse na rynku pracy mło-dzieży zagrożonej wykluczeniem poprzez podniesienie jakości usług doradczych18.

PodsumowanieSpołeczna i zawodowa aktywizacja mło-dzieży zagrożonej wykluczeniem jest nie-zwykle ważnym zadaniem państwa. Mło-dzi obywatele mają bowiem przed sobą kilkadziesiąt lat aktywności zawodowej, a umożliwienie im zdobycia wykształce-nia, kwalifikacji poszukiwanych na rynku pracy i znalezienia zatrudnienia przesą-dza o ich przyszłym zawodowym sukce-sie.

Osoby młode z rodzin ubogich, zagrożo-nych wykluczeniem, często patologicznych zwykle mają prob-lemy z ukończeniem szkoły, zdobyciem kwalifikacji zawodo-wych i podjęciem zatrudnienia. Przy braku wsparcia ze strony rodziny najczęściej powielają model funkcjonowania swoich rodziców, a więc skazują się na bezrobocie i pogłębiające ubó-stwo oraz wykluczenie.

Bezrobocie groźne jest nie tylko dla młodzieży pochodzącej z rodzin ubogich i zagrożonych wykluczeniem. Każdy młody człowiek, który przez dłuższy czas po ukończeniu szkoły nie potrafi znaleźć pracy zniechęca się i staje się negatywnie nastawionym do rynku pracy. Przy braku wsparcia ze strony rodziny młodzi ludzie bardzo łatwo popadają w ubóstwo i wykluczenie, bezrobocie zaś uniemożliwia młodzieży usamo-dzielnienie się i niezależność od rodziców.

Inwestowanie w aktywizację młodzieży powinno być prioryte-tem, jest bowiem inwestycją, która przyniesie nie tylko efekt krótkookresowy, ale zaowocuje również w przyszłości dobrym statusem na rynku pracy. Przedstawione w artykule Ochot-nicze Hufce Pracy prowadzą na rzecz młodzieży aktywne działania, ale o młodych ludziach pamiętać powinny wszystkie instytucje rynku pracy. Zwiększy to szanse młodzieży, kate-gorii, której ciągle trudniej znaleźć zatrudnienie.

dr Dorota Moroń,we współpracy z dr Martą Makuch

Instytut PolitologiiUniwersytetu Wrocławskiego

18) Ochotnicze Hufce Pracy. Dolnośląska Wojewódzka Komenda, www.dolnoslaska.ohp.pl, 26.08.2012.

Celem projektu jest rozwój usług społecznych przezwyciężających indywidualne bariery w integracji społecznej w tym w wejściu na rynek pracy skierowanych do młodzieży w wieku 16-25 lat opuszczającej lub przebywa-jącej w całodobowych placówkach opiekuńczo - wychowawczych lub rodzinach zastępczych z Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej we Wrocławiu. Projekt skierowany jest do 24 osób, w tym 14 kobiet i 10 mężczyzn opuszczających lub przebywających w całodobowych placów-kach opiekuńczo - wychowawczych lub rodzi-nach zastępczych w wieku 16 -25 lat korzysta-jących z pomocy Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej Wrocław.

Naszym celem jest pokazanie naszej mło-dzieży innej strony dorosłości. Przełamanie ich nieufności wobec dorosłych. Przekonanie ich, że mają wiele możliwości samorozwoju i wpływ na to jak wykorzystają swój poten-cjał. Chcemy, by nauczyli się samodzielnie podejmować decyzje i działania nie ocze-kując, że „coś się im należy” i aby odczuli, że robienie czegoś z innymi dla innych potrafi dać niesamowitą satysfakcję. Przedstawienie im możliwości, jakie daje wolontariat w orga-nizacjach pozarządowych pozwalający na zdobycie nowych doświadczeń i umiejętno-ści oraz praktyczną wiedzę, która może przy-dać się w ich przyszłej pracy. Konfrontując się z młodzieżą usamodzielniającą się chcemy stworzyć przestrzeń do ich rozwoju. To, co jest dla nas najważniejsze to tożsamość grupy, dla tego dysponujemy różnorodnymi zadaniami w projekcie, które dają przestrzeń do rozwoju. Aby osiągnąć nasze założone cele w projek-cie, podzieliliśmy proces 9 miesięcznej pracy z uczestnikami na trzy etapy.

1. Wprowadzenie do procesu grupowego:

- Udział w trzydniowym wyjeździe w góry mającym na celu zintegrowanie uczestni-ków, którzy będą uczestniczyć w warsztatach pobudzających ich kreatywność i pracę zespo-łową. W ramach warsztatów przewidziano dla uczestników udział w współtworzeniu kawia-renki, miejsca spotkań uczestników projektu i ich znajomych, w którym organizować będą wydarzenia kulturalne oraz przygotowywać

posiłki. Ponadto uczestnicy skorzystają z indy-widualnego wsparcia psychologicznego.

- Wizyty w organizacjach pozarządowych dzia-łających we Wrocławiu- hospitacje różnych organizacji pozarządowych i obserwowanie z bliska, na czym polega ich praca.

2. Samodzielne realizowanie pomysłów przez uczestników przy wsparciu grupy polegające na :

- Uczestniczeniu w wizytach studyjnych we wrocławskich organizacjach pozarządowych, które mają służyć jako inspiracja do własnych działań.

- Przygotowaniu indywidualnych projektów- uczestnicy zrealizują samodzielnie 12 projek-tów, które zaplanują, przeprowadzą i rozliczą. Przewidziano środki finansowe, które otrzy-mają uczestnicy na zrealizowanie swoich gran-tów.

- Odbyciu wizyty studyjnej do niemieckiej organizacji partnerskiej. Uczestnicy poznają, w jaki sposób organizacje pozarządowe w Niemczech pracują z młodzieżą o podobnej sytuacji życiowej.

- Udziale w warsztacie wyjazdowym przygo-towującym do projektu międzykulturowego- podsumowującym całoroczną pracę oraz opracowanie projektu międzykulturowego, który będzie realizowany podczas polsko-nie-mieckiego spotkania młodzieży.

3. Przygotowanie do usamodzielnienia:

- Uczestnicy zostaną wolontariuszami we wrocławskich organizacjach pozarządowych- pomożemy im wybrać organizacje pozarzą-dowe, w których będą mogli pracować.

- Uczestniczyć będą w polsko-niemieckim spotkaniu młodzieży- podczas wyjazdu w góry nasi uczestnicy razem z niemiecką młodzieżą o podobnej sytuacji życiowej zrealizują projekt międzykulturowy.

Udział w projekcie i realizacja powyższych zadań jest szansą na kontynuacje działań poza projektem. Zależy nam na stworzeniu modelu rozwoju usług społecznych skierowanych do młodzieży przebywającej lub opuszczającej placówki opiekuńczo-wychowawcze i rodziny

zastępcze, które posłużą przezwyciężaniu ich indywidualnych barier w integracji społecznej w tym w wejściu na rynek pracy. Stąd chcemy oprzeć się na doświadczeniach naszego nie-mieckiego partnera i skonfrontować niemie-ckie i polskie rozwiązania systemu socjalnego w tej kwestii. W celu przeniesienia dobrych praktyk z systemu niemieckiego na grunt polski, ściśle współpracujemy z naszym part-nerem niemieckim i wymieniamy się doświad-czeniami. Opracowywane są ekspertyzy ze strony partnera niemieckiego i analiza prawna ze strony stowarzyszenia TRATWA odnośnie:

•usług społecznych oferowanych w niemie-ckim i polskim systemie socjalnym, które są skierowane do młodzieży przebywającej lub opuszczającej placówki opiekuńczo-wycho-wawcze i rodziny zastępcze.

• zasad subsydiarności inaczej pomocniczości istniejącej w niemieckim systemie socjalnym według, której to organizacje pozarządowe, a nie jednostki administracji publicznej odpo-wiedzialne są za realizację usług socjalnych.

Na bazie tych opracowań i ekspertyz powsta-nie raport przedstawiający model rozwoju usług społecznych skierowanych do naszej grupy docelowej służących przezwyciężaniu ich indywidualnych barier w integracji spo-łecznej w tym w wejściu na rynek pracy, który wdrażany będzie w projekcie.

CO UDAŁO NAM SIĘ ZREALIZOWAĆ DO TEJ PORY:

Zaadaptowaliśmy na potrzeby naszych uczest-ników pomieszczenia w budynku Zajezdni przy ul. Legnickiej 65 we Wrocławiu. Powstała Kawiarenka, w której od września 2012 odby-wają się warsztaty, spotkania i inne aktywno-ści, w które aktywnie zaangażowani są nasi uczestnicy .

W sierpniu 2012 zakończyliśmy rekrutację do naszego projektu. Nasi uczestnicy to dwanaś-cioro młodych ludzi w wieku 16-20 lat, w tym 7 kobiet i 5 mężczyzn. W kolejnym roku 2013 rozpoczniemy rekrutację kolejnej grupy uczestników.

CZŁOWIEK - NAJLEPSZA INWESTYCJAPROJEKT WSPÓŁFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW UNII EUROPEJSKIEJ W RAMACH EUROPEJSKIEGO FUNDUSZU SPOŁECZNEGO

8 98 9

W ramach współpracy ponadnarodowej na przełomie maja i czerwca 2012 r. zrealizowali-śmy dwie wizyty studyjne w niemieckiej orga-nizacji partnerskiej Paritätischer Braunschweig.

W wizytach uczestniczyli: przedstawiciele Miejskiego Ośrodka Pomocy we Wrocławiu, pracownicy projektu „Moje miejsce NGO” z ramienia stowarzyszenia TRATWA oraz przedstawiciele jednostek administracji pub-licznej oraz tłumacz. Pierwsza wizyta studyjna miała charakter praktyczny. Uczestnicy dowie-dzieli się, w jaki sposób w praktyce funkcjonuje niemiecki system socjalny i jak wygląda współ-praca pomiędzy administracją publiczną, a organizacjami pozarządowymi w kwestii realizacji powierzonych im zadań, zapoznali się z metodami pracy z młodzieżą przebywającą w rodzinach zastępczych, placówkach opie-kuńczo-wychowawczych. Uczestnicy odwie-dzili organizacje pozarządowe z Brunszwiku, Goslar, Edemunssen m.in. Stowarzyszenie Remenhof Stiftung, które prowadzi komplek-sowy ośrodek na terenie, którego znajdują się:

• mieszkania chronione dla młodzieży usamodzielniającej się,

• szkoła dla młodzieży, z problemami wychowawczymi, w tym z agresją,

• mieszkanie chronione dla rodzin z dysfunkcjami.

Stowarzyszenie pomaga młodzieży z rodzin zastępczych, ośrodków szkolno-wychowaw-czych usamodzielnić się poprzez prowa-dzenie mieszkań chronionych oraz udziela pomoc ambulatoryjną młodzieży i rodzinom z problemami wychowawczymi. Organizacja Kompetenz für Menschen [Centrum Kompetencji] powołana jest do pomocy rodzi-nom zastępczym oferuje mobilną i ambu-

latoryjną pomoc, szkolenia, doradztwo. Jest łącznikiem między rodzinami zastępczymi, a Urzędem ds. Młodzieży. Druga wizyta stu-dyjna w Brunszwiku miała charakter syste-mowo/strukturalny. Uczestnicy mieli okazję spotkać się z m.in. z przedstawicielami Urzędu ds. Młodzieży z Brunszwiku. Dowiedzieli się, w jaki sposób administracja publiczna współ-pracuje z organizacjami pozarządowymi. W niemieckim systemie socjalnym to organi-zacje pozarządowe realizują zadania związane z pracą socjalną nie administracja publiczna. W kodeksie socjalnym określone są zakresy obowiązków krajów związkowych, administra-cji rządowej i administracji samorządowej oraz znajduje się zapis o tym, że państwo ceduje na organizacje pozarządowe zadania związane z pracą socjalną. W Niemczech to organizacje pozarządowe oferują różne wszechstronne formy pomocy dla młodzieży, dzieci z rodzin zastępczych tzn. pomoc stacjonarną, ambula-toryjną, mieszkania chronione i prowadzą też ośrodki szkolno-wychowawcze.

Na przełomie czerwca i lipca 2012 dwójka naszych animatorów odbyła miesięczny staż w niemieckich organizacjach pozarządo-wych: w Stowarzyszeniu Remenhof Stiftung w Brunszwiku, w DROBS Goslar [Poradni ds. Młodzieży i Uzależnień], w Jugendzentrum Lamme w Brunszwiku.

W lipcu dołączyła do nich trójka koordynato-rów rodzinnej pieczy zastępczej z MOPS, któ-rzy uczestniczyli w tygodniowym stażu. Dzięki stażom ich uczestnicy mogli podpatrzeć metody pracy z młodzieżą i dowiedzieli się, w jaki sposób w praktyce organizacje pozarzą-dowe współpracują z administracją publiczną.

Powstały do tej pory trzy ekspertyzy opisujące zasadę subsydiarności i pracę z grupą doce-lową:

„System wsparcia dla młodzieży przebywają-

cej lub opuszczającej rodziny zastępcze i pla-cówki opiekuńczo- wychowawcze.”- Stanisław Grzegorski/ prawnik.

„Leistung statt Eingriff, Prävention statt Reaktion - Grundprinzipien, Standards und ausgesuchte Hilfen nach dem SGB8 (idiom będący sztandarowym hasłem niemieckiego systemu pomocy społecznej, który można tłumaczyć- Wsparcie zamiast interwencji, pre-wencja zamiast reakcji - zasady ogólne, stan-dardy i wybrane rodzaje wsparcia na podsta-wie księgi VIII kodeksu socjalnego)”. -Janine Stöckel we współpracy z Larsem Fisherem/eks-perci partnera niemieckiego.

„Stosowanie zasady subsydiarności w syste-mie zlecania zadań publicznych w Niemczech „-Krzysztof Balon/ ekspert partnera niemie-ckiego.

CO WYDARZY SIĘ W NAJBLIŻSZYM CZASIE W NASZYM PROJEKCIE:

Od września 2012 ruszamy z warsztatami, dzięki którym będziemy budować tożsamość grupy i pobudzać kreatywność młodzieży, oraz przekazywać narzędzia do realizowania własnych pomysłów. Pod koniec września 2012 odbędzie się wyjazdowy warsztat integrujący. Podczas wyjazdu w góry wykorzystamy przy-godę, jako czynnik sprzyjający rozwojowi oraz edukacji człowieka. W październiku zaangażu-jemy się w zorganizowanie turnieju piłki nożnej przeciwko rasizmowi, w którym wezmą udział drużyny z różnych mniejszości narodowych. Nasi uczestnicy będą mieli okazję sprawdzić się w roli organizatorów. Początek projektu to również ożywienie kawiarenki, którą uczest-nicy projektu będą współtworzyć, animować oraz organizować warsztaty dla młodszych podopiecznych.

CZŁOWIEK - NAJLEPSZA INWESTYCJAPROJEKT WSPÓŁFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW UNII EUROPEJSKIEJ W RAMACH EUROPEJSKIEGO FUNDUSZU SPOŁECZNEGO

Adres Biura Projektu:

PPM „Zajezdnia”

ul. Legnicka 65

54-206 Wrocław

Tel. 71 349 96 18

Adres stowarzyszenia :

Centrum ds. Katastrof i Klęsk Żywiołowych „TRATWA”

ul. Henryka Probusa 9/4

50-242 Wrocław

www.tratwa.org

Agnieszka Kryjak, Centrum Monitoringu Społecznego i Kultury Obywatelskiej

(AK.): Na czym polega wykluczenie społeczne?

Piotr Klag, Dyrektor Dolnośląskiego Ośrodka Polityki Społecznej

(PK.): Termin „wykluczenie społeczne” jest pojęciem złożonym i wielo-wymiarowym, stąd też trudno podać jednoznaczną definicję tego zja-wiska. Generalnie, istota wykluczenia polega na niemożności jednostki/ grupy/zbiorowości/społeczności do realizowania własnych scenariuszy życiowych i zaspokajania potrzeb przy wykorzystaniu posiadanych zaso-bów indywidualnych i istniejących zasobów/warunków systemowych. Oczywiście, owe scenariusze muszą się mieścić w ramach określonych norm społecznych czy uwarunkowań prawno-formalnych. Wykluczenie społeczne można również ujmować jako brak lub ograniczenie możli-wości uczestnictwa, wpływania i korzystania z podstawowych instytu-cji publicznych i rynków, które powinny być dostępne dla wszystkich, a w szczególności dla osób ubogich. Z badań DOPS przeprowadzonych w 2010r. wśród dolnośląskich kadr służb społecznych wynika, iż wyklu-czenie społeczne najczęściej jest postrzegane jako ubóstwo i niemoż-ność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, ograniczenie uczestnictwa w życiu gospodarczym, społecznym i kulturowym, ale również rozpad więzi społecznych przejawiający się w alienacji i utracie szacunku społecznego. Szczegółowe zestawienie poglądów respon-dentów nt. definicji zjawiska wykluczenia społecznego przedstawia poniższy wykres:

Źródło: badania własne DOPS.

(AK.):Jakie są przyczyny procesów marginalizacji?

(PK.): Wykluczenie społeczne jako zjawisko wielowymiarowe, na jakimś etapie ludzkiej egzystencji może dotknąć każdego człowieka. Kwestią kluczową w tym przypadku jest, jakimi zasobami dysponuje jednostka i jakie jest w stanie zmobilizować, by przezwyciężyć niekorzystny splot okoliczności. Jeśli człowiek dysponuje odpowiednim potencjałem, można z dużą dozą prawdopodobieństwa założyć, że jego trudno-ści będą mieć charakter przejściowy, a ich konsekwencje nie wpłyną

istotnie na jego dalsze życie. Natomiast jeśli zasoby te są ograniczone, zachodzi ryzyko, że stan deprywacji potrzeb może mieć charakter per-manentny i znacząco zmienić całe życie tej osoby i jej bliskich.

Oczywiście, istnieje szereg przyczyn – jednostkowych i strukturalnych, które zwiększają ryzyko wykluczenia społecznego. Do najważniejszych, wg opinii pracowników służb społecznych, należą: fizyczna lub psy-chiczna niezdolność jednostki do uczestnictwa w życiu społecznym (71,85% wskazań), uzależnienia (70,59%), niski poziom wykształcenia (60,08%), przekazywany z pokolenia na pokolenie zwyczaj/ wzorzec korzystania z pomocy instytucjonalnej (55,88%), brak odpowiednich kwalifikacji (54,62%), niechęć jednostki do dokonania zmiany warunków życia (51,68%), brak ofert pracy na otwartym rynku (33,19%), przemoc (31,93%), brak wsparcia ze strony rodziny i bliskich (30,25%) oraz brak kompetencji indywidualnych pozwalających jednostce na dokonanie zmiany (30,25%). Przyczyny te zazwyczaj nie występują pojedynczo, lecz tworzą bardziej złożone syndromy, wzmacniając wzajemne oddzia-ływanie, co znacznie utrudnia integrację społeczną osób zagrożonych marginalizacją i zmarginalizowanych.

(AK.): Czy pomiędzy wykluczeniem społecznym, a ubóstwem możemy postawić znak równości?

(PK.): Ubóstwo jest jednym z podstawowych przejawów wykluczenia społecznego, jednakże nie można bezpośrednio postawić znaku rów-ności pomiędzy ubóstwem a wykluczeniem społecznym. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można przyjąć, iż większość osób ubogich to osoby, które można zaliczyć do kategorii wykluczonych społecznie, jednakże nie wszystkie osoby wykluczone będą jednocześnie osobami ubogimi. Zjawisko wykluczenia społecznego jest zjawiskiem bardziej złożonym i wielowymiarowym, stąd nie można pomiędzy ubóstwem a wykluczeniem społecznym postawić znaku równości.

(AK.): Kto jest najbardziej zagrożony wykluczeniem społecznym?

(PK.): Wśród osób i kategorii społecznych najbardziej zagrożonych wykluczeniem społecznym badani przedstawiciele kadr służb społecz-nych wskazywali najczęściej:

osoby długotrwale bezrobotne 84,81

dzieci i młodzież ze środowisk dysfunkcyjnych 74,68

osoby uzależnione 74,68

osoby bezdomne 64,98

osoby biedne 53,59

osoby opuszczające zakład karny lub ich rodziny 51,48

osoby o niskich kwalifikacjach 49,37

osoby chore psychicznie 46,84

osoby niepełnosprawne fizycznie lub umysłowo 43,04

osoby długotrwale korzystające z pomocy społecznej 38,40

ofiary przemocy 32,07

mieszkańcy terenów popegeerowskich 31,22

osoby starsze 29,54

Wywiad z Panem Piotrem Klagiem, Dyrektorem Dolnośląskiego Ośrodka Polityki Społecznej

10 ��10 ��

osoby należące do romskiej lub innej mniejszości etnicznych 26,58

dzieci i młodzież wychowujące się poza rodziną 25,74

rodziny z osobą niepełnosprawną 20,68

osoby żyjące w trudnych warunkach mieszkaniowych 16,46

osoby pracujące o niskich dochodach 15,61

uchodźcy 14,35

rodziny wielodzietne 13,92

osoby samotnie wychowujące dzieci 12,66

imigranci 11,81

dzieci i młodzież w ogóle 5,06

mieszkańcy wsi 5,06

Warto przy tym uwzględnić fakt sprzężenia zwrotnego pomiędzy czyn-nikami wykluczenia społecznego, co powoduje, iż zazwyczaj jedną osobę, ze względu na różne uwarunkowania jej sytuacji życiowej, można włączyć do więcej niż jednej kategorii. Owa wieloaspektowość problemu powoduje również konieczność podejmowania komplek-sowej i wielokierunkowej pracy/ wsparcia przez instytucje pomocowe w celu przezwyciężenia przez jednostkę niekorzystnej sytuacji życiowej, w jakiej się znalazła.

(AK.): Czy do czynników marginalizacji można zaliczyć bezrobocie?

(PK.): Biorąc pod uwagę fakt, iż bezrobocie długotrwałe percypowane jest przez ¾ pracowników ośrodków pomocy społecznej jako element zagrożenia wykluczeniem społecznym, na pytanie to należy odpowie-dzieć, jak najbardziej, twierdząco.

(AK.): Jak bardzo w naszym kraju nasilone jest zjawisko wykluczenia?

(PK.): Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie, odpowiedź będzie bezpośrednio zależna od tego, jaką definicję wykluczenia spo-łecznego przyjmiemy oraz bazy danych, jaką dysponujemy. Niektóre rodzaje wykluczenia społecznego są lepiej opisane i udokumento-wane, inne natomiast (jak np. te dotyczące osób bezdomnych) opierają się na szacunkach i informacjach uogólnionych. Jeśli weźmiemy pod uwagę status na rynku pracy, to wg danych GUS w lipcu 2012r. w Polsce liczba osób zarejestrowanych w urzędach pracy jako osoby bezro-botne wynosiła 1.953.300, z czego zdecydowana większość (83,6%) nie posiadała prawa do zasiłku z tytułu bezrobocia. Jeśli weźmiemy pod uwagę kryterium ubóstwa, to wg badań GUS odsetek osób w gospo-darstwach domowych żyjących w skrajnym ubóstwie w 2011r. wynosił w Polsce 6,7%, zaś 16,7% osób zagrożonych było ubóstwem relatyw-nym. Natomiast poniżej ustawowej granicy ubóstwa (czyli poniżej gra-nicy kryterium dochodowego uprawniającego do starania się o świad-czenia w ramach systemu pomocy społecznej, określonego w ustawie o pomocy społecznej) w 2011r. żyło w Polsce 6,5% osób. Jeśli weźmiemy pod uwagę kryterium zdrowotne, z danych uzyskanych w ramach Narodowego Spisu Powszechnego 2011 osoby, które określały się mia-nem niepełnosprawnych stanowiły 12,2% ogółu społeczeństwa, a 8,1% ogółu niepełnosprawnych posiadała prawne orzeczenie o stopniu nie-pełnosprawności.

(AK.): W jaki sposób w polskim społeczeństwie funkcjonują osoby wykluczone?

(PK.): Osoby wykluczone społecznie funkcjonują w społeczeństwie w bardzo zróżnicowany sposób, wypracowując określone strategie

działania. Znaczna część korzysta ze świadczeń z systemu zabezpiecze-nia społecznego, co w długotrwałej perspektywie może prowadzić do uzależnienia od pomocy społecznej i zjawiska „dziedziczenia” wyklu-czenia społecznego przez następne pokolenia. Niektóre osoby podej-mują różne rodzaje aktywności w ramach systemu zatrudnienia lub systemu pomocy społecznej uczestnicząc w działaniach określanych mianem aktywnej integracji. Inni zaś zaczynają funkcjonować niejako poza systemem społecznym, podejmując pracę nierejestrowaną, wcho-dząc na drogę przestępstwa lub też stając się bezdomnymi. Dla jeszcze innych dobrą strategią przetrwania w warunkach, w jakich się znalazły jest decyzja o wyjeździe za granicę „za pracą”.

(AK.): Jakie działania podejmowane są na rzecz integracji wykluczonych, aby mogli normalnie funkcjonować w społeczeństwie?

(PK.): Podobnie, jak w przypadku odpowiedzi na pozostałe pytanie, naj-bardziej miarodajnym źródłem informacji o działaniach na rzecz osób zmarginalizowanych i zagrożonych wykluczeniem społecznym, są pra-cownicy służb społecznych, którzy w swej codziennej pracy zajmują się problemami tych osób i z tej perspektywy potrafią ocenić skuteczność działań podejmowanych w celu poprawy ich sytuacji życiowej i reinte-gracji społecznej. W odpowiedzi na pytanie, jakiego rodzaju działania służą/ służyłyby integracji osób wykluczonych i zagrożonych wyklu-czeniem społecznym, pracownicy kadr służb społecznych wymieniali następujące działania:

umożliwienie podnoszenia kwalifikacji osobom wykluczonym/ zagrożonym wykluczeniem

76,89

tworzenie programów na rzecz rozwiązywania problemów osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem

71,01

tworzenie programów profilaktycznych na rzecz osób wykluczonych/ zagrożonych wykluczeniem

57,14

działalność grup samopomocowych 46,22przewaga aktywnych form integracji w pracy z osobami wykluczonymi i zagrożonymi wykluczeniem

42,86

wsparcie ze strony społeczności lokalnej 40,34tworzenie programów profilaktycznych na rzecz wszystkich członków społeczności lokalnej

36,13

pomoc rodziny, przyjaciół 32,77

działalność organizacji pozarządowych 28,57

tworzenie subsydiowanych miejsc pracy 28,15

podnoszenie kwalifikacji kadr służb społecznych 28,15

rozwój usług specjalistycznych 23,53

opracowanie narzędzi diagnozowania zjawisk społecznych 23,11

zwiększenie pomocy finansowej dla osób wykluczonych/ zagrożonych wykluczeniem

5,04

żadne z działań nie przyniesie trwałego efektu 3,36

Warto podkreślić, iż w opinii badanych, kwestią nadrzędną staje się stworzenie systemowych narzędzi oddziaływań na rzecz poprawy sytu-acji osób wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz tworzenie sieci wsparcia społecznego, obejmującego nie tylko instytu-cje publiczne, ale przede wszystkim społeczność lokalną, co przyczynia-łoby się do budowania kapitału społecznego i poprawy funkcjonowa-nia wszystkich członków danej społeczności.

(AK.): Dziękuję Panu za rozmowę.

Badanie „Ocena skuteczności działań w zakresie aktywizacji zawodowej osób i grup zagrożonych wykluczeniem

społecznym na Dolnym Śląsku”- fragmenty raportu przygotowanego przez Laboratorium Badań Społecznych Sp. z o.o.

Województwo dolnośląskie – warunki życia ludności Według danych przedstawionych w Dolnośląskiej Strategii Integracji Społecznej na lata 2005-2013 najczęstszym powodem korzystania w regionie z pomocy społecznej jest ubóstwo oraz bezrobocie. Sytuując jednak województwo dolnośląskie na tle Polski, widać, że region ten znajduje się w grupie regionów o mniejszym natężeniu zjawiska ubóstwa, czy też bezrobocia. Mniejsza skala ilościowa tych problemów społecznych nie oznacza jednak, że osoby nimi dotknięte nie są zagrożone wykluczeniem społecznym.

Analiza dostępnych danych pokazuje również, że oprócz tych dwóch najważniejszych problemów społecznych, na Dolnym Śląsku istotne jest również zjawisko uzależnienia, szczególnie od alkoholu, czy też niepełnosprawność.

W województwie dolnośląskim według wyników badań budżetów domowych GUS w 2010 r.:• 5,2% gospodarstw domowych znajdowało się poniżej minimum egzystencji (tzn. było zagrożonych ubóstwem

skrajnym). Pod tym względem Dolny Śląsk nie odbiega od Polski, gdzie odsetek ten wyniósł 5,7%. Należy również podkreślić, że odsetek ten istotnie spadł od 2005 r. z 13,4% do 5,2%.

• 16,1% gospodarstw domowych zagrożonych było ubóstwem relatywnym. Województwo dolnośląskie wypada tutaj nieco lepiej na tle kraju – wartość wskaźnika zagrożenia ubóstwem relatywnym wyniósł 17,1%. Odsetek ten również spadł na przestrzeni lat 2005-2010 z 19,1% do 16,1%.

• 6,7% gospodarstw domowych znajdowało się poniżej tzw. ustawowej granicy ubóstwa – nieco mniej niż przeciętnie w Polsce (7,3%). Pod tym względem również nastąpiło znaczące polepszenie sytuacji na Dolnym Śląsku – wskaźnik ten zmniejszył się z 18,7% do 6,7%.

Wyniki badań GUS pokazują znaczne regionalne zróżnicowanie zasięgu ubóstwa. W 2010 r. stopa ubóstwa ustawowego w poszczególnych województwach wahała się od poniżej 5% (4,7% opolskie, 4,8% lubuskie) do ok. 12% (11,7% warmińsko-mazurskie, 11,9% świętokrzyskie), natomiast stopa ubóstwa skrajnego od 3,5% w województwie opolskim oraz ok. 4% - w łódzkim, lubuskim i mazowieckim do ok. 9% - w województwach: podlaskim, lubelskim i świętokrzyskim i 9,8% w województwie warmińsko-mazurskim. Według danych GUS również w poszczególnych województwach istnieją znaczące wewnętrzne różnice w wysokości wskaźników ubóstwa.

Rysunek: Wskaźnik zagrożenia ubóstwem w Polsce w 2010 r. (w % osób)

Źródło: GUS, Ubóstwo w Polsce w 2010 r., informacja sygnalna, na podstawie badania budżetów gospodarstw domowych.Odsetek gospodarstw domowych, które w swoim odczuciu znajdują się w złej sytuacji materialnej, wyniósł w 2010 r.

�� ��

Tabela 1: Miary ubóstwa ustawowego rejestrowanego osób w 2010 r.

Zasięg ubóstwa w % Głębokość ubóstwa w %

Intensywność ubóstwa w %

Dotkliwość ubóstwa w %

Mediana dochodów w zł

POLSKA 6,1 47,9 2,9 1,9 199

Dolnośląskie 5,1 51,5 2,6 1,7 180

Kujawsko-pomorskie 8,4 48,0 4,0 2,6 199

Lubelskie 7,3 47,2 3,4 2,2 196

Lubuskie 7,5 49,0 3,7 2,4 191

Łódzkie 5,9 50,2 3,0 2,0 185

Małopolskie 4,7 44,7 2,1 1,3 213

Mazowieckie 5,0 46,8 2,4 1,4 202

Opolskie 4,3 48,6 2,1 1,4 200

Podkarpackie 8,1 44,2 3,6 2,2 212

Podlaskie 7,3 48,3 3,5 2,4 195

Pomorskie 6,4 46,9 3,0 2,0 200

Śląskie 3,9 48,6 1,9 1,2 194

Świętokrzyskie 8,4 50,0 4,2 2,6 186

Warmińsko-mazurskie 10,8 51,2 5,5 3,8 183

Wielkopolskie 5,2 45,0 2,4 1,5 214

Zachodniopomorskie 7,7 51,0 3,9 2,7 186

Źródło: GUS, Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych w 2010 r., US w Krakowie, Kraków 2011.

W 2010 r. w województwie dolnośląskim z pomocy społecznej skorzystało 86,7 tys. gospodarstw domowych i 202,9 tys. osób zamieszkujących te gospodarstwa, co stanowiło odpowiednio 7,6% ogółu gospodarstw domowych i 7,1% populacji w tym regionie. Województwo dolnośląskie pod tym względem plasuje się poniżej średniej krajowej – gospodarstwa domowe korzystające z pomocy społecznej stanowiły w Polsce w 2010 r. 8,5% wszystkich gospodarstw w kraju, zaś ludność korzystająca z pomocy społecznej stanowiła 8,7% populacji. Największy odsetek gospodarstw domowych i ludności na danym terenie korzystało z pomocy społecznej w województwach warmińsko-mazurskim, kujawsko-pomorskim, świętokrzyskim i podkarpackim.W samym województwie dolnośląskim obserwowane jest zróżnicowanie odsetka ludności korzystającej z pomocy społecznej w podregionach i powiatach. W 2010 r. najwięcej osób skorzystało z pomocy społecznej w podregionie wałbrzyskim (9,3% populacji), najmniej zaś we Wrocławiu (2,5% populacji) oraz podregionie wrocławskim (7,2%). W przypadku powiatów odsetek ludności korzystającej z pomocy społecznej był najwyższy w powiecie górowskim (17,2%), a także legnickim, wołowskim, milickim, strzelińskim, wałbrzyskim i ząbkowickim (10% i więcej). Odsetek osób korzystających z pomocy społecznej jest na ogół wyższy w tych powiatach i podregionach, w których jest również wyższa stopa bezrobocia rejestrowanego.

Źródło: GUS, Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych w 2010 r., US w Krakowie, Kraków 2011.

w województwie dolnośląskim 8,1% - więcej, niż przeciętnie w Polsce (6,2%). Województwo dolnośląskie plasuje się pod tym względem w pierwszej trójce regionów – ustępując jedynie miejsca pomorskiemu (8,2%) i lubuskiemu (10,4%). Dodatkowo 13,5% osób w badaniu GUS przyznawało, że sytuacja materialna ich gospodarstwa domowego jest raczej zła. Jedynie 3,3% uznało swój stan materialny jako bardzo dobry, a 20,9% jako dobry.

Źródło: Urząd Statystyczny we Wrocławiu, Międzynarodowy Dzień Walki z Ubóstwem, komunikat

Wskaźnik zagrożenia ubóstwem w 2010 r. w województwie dolnośląskim wyniósł 15,9%. Województwo dolnośląskie plasuje się poniżej średniej krajowej – 17,6%, wśród województw z jednym z niższych wskaźników zagrożenia ubóstwem. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że połowa województw charakteryzuje się wyższym wskaźnikiem niż przeciętna dla Polski. W najgorszej sytuacji znajdują się osoby w województwie lubelskim, gdzie prawie co trzecia jest zagrożona ubóstwem. Najlepiej zaś wygląda sytuacja na Śląsku, gdzie wskaźnik zagrożenia ubóstwem jest najniższy i wynosi 12,4%.

W województwie dolnośląskim zasięg ubóstwa ustawowego rejestrowanego w 2010 r. wynosił 5,1%, nieco mniej niż w skali całego kraju (6,1%). Z drugiej jednak strony ubodzy na Dolnym Śląsku dysponowali najniższym przeciętnym dochodem w Polsce, wynoszącym 180 zł na 1 osobę, a przeciętny ich dochód był o 51,5% niższy od granicy ubóstwa. Wynika z tego, że mimo mniej rozpowszechnionego ubóstwa w województwie dolnośląskim w stosunku do innych województw, to dla osób ubogich jest jednak bardziej dotkliwe.

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki

�4 15

(podobnie jak w całym kraju), w tym 60% z dostępem do internetu. Gospodarstwa dolnośląskie nieco rzadziej, niż w skali kraju posiadały samochód osobowy (56%), czy też rower (63%).Tabela 2: Beneficjenci pomocy społecznej w województwie dolnośląskim według podregionów i powiatów w 2010 r.

Stopa bezrobocia rejestrowanego

(w %)

Gospodarstwa domowe

korzystające z pomocy

społecznej w tys.

Ludność w gospodarstwach domowych korzystających z pomocy

społecznej

Rodziny otrzymujące świadczenia rodzinne na dzieci w tys.

POLSKA 1229,4 3338,7 8,7

DOLNOŚLĄSKIE 13,1 86,7 202,9 7,1 83,4

PODREGION JELENIOGÓRSKI 18,5 20,8 48,7 8,5 22,7

Bolesławiecki 14,9 3,1 8,7 9,7 4,0

Jaworski 23,6 1,9 5,0 9,7 2,2

Jeleniogórski 22,9 2,6 5,5 8,6 2,4

Kamiennogórski 22,1 1,8 4,1 9,1 2,1

Lubański 24,7 2,0 4,6 8,3 2,3

Lwówecki 24,7 1,6 3,7 7,9 2,4

Zgorzelecki 13,2 3,6 7,7 8,3 2,8

Złotoryjski 26,6 1,8 4,4 9,8 2,0

m. Jelenia Góra 10,9 2,6 4,9 5,8 2,5

PODREGION LEGNICKO-GŁOGOWSKI 12,4 15,3 36,1 8,1 12,4

Głogowski 14,6 2,1 5,3 6,0 2,3

Górowski 26,6 2,0 6,2 17,2 2,1

Legnicki 20 2,0 5,4 10,0 2,0

Lubiński 9,7 2,4 5,9 5,6 1,9

Polkowicki 9,6 2,3 5,6 9,1 1,8

m. Legnica 9,2 4,5 7,7 7,4 2,4

PODREGION WAŁBRZYSKI 20 26,3 62,7 9,3 22,7

Dzierżoniowski 22,3 3,2 7,7 7,4 3,6

Kłodzki 24,7 6,7 15,2 9,3 5,9

Świdnicki 13,8 5,9 14,1 8,8 4,5

Wałbrzyski 19,1 7,5 18,2 10,2 5,8

Ząbkowicki 22,7 2,9 7,5 11,0 2,9

PODREGION WROCŁAWSKI 12,5 14,1 39,6 7,2 19,2

Milicki 17,6 1,3 3,8 10,2 2,1

Oleśnicki 16,1 2,2 6,2 5,9 4,2

Oławski 11,4 2,1 5,7 7,8 2,0

Strzeliński 17,3 1,8 4,5 10,3 1,6

Średzki 13,5 1,4 3,8 7,5 1,6

Trzebnicki 13,6 1,9 5,1 6,4 3,4

Wołowski 21 1,6 5,6 11,7 1,7

Wrocławski 5 1,9 5,0 4,5 2,5

PODREGION M. WROCŁAW 5,5 10,1 15,8 2,5 6,3

W 2010 r. przeciętne wydatki na 1 osobę w rodzinie według danych GUS wynosiły w województwie dolnośląskim 1018,93 zł, nieco więcej niż w przeciętnie w Polsce – 991,44 zł. Pod względem wydatków Dolny Śląsk zajmował wśród pozostałych regionów czwarte miejsce za województwem mazowieckim, łódzkim i opolskim. Wysokie wydatki związane są z wysokimi dochodami rozporządzalnymi przypadającymi na 1 osobę w województwie dolnośląskim – 1239,17 zł (w kraju 1192,82 zł). Większe dochody rozporządzalne przypadały na 1 osobę w gospodarstwach w województwie mazowieckim i pomorskim. W województwie dolnośląskim, podobnie jak w całym kraju, zarówno dochody rozporządzalne, jak i wydatki sukcesywnie wzrastają z roku na rok.Struktura wydatków gospodarstw domowych w województwie dolnośląskim również nie odbiega od struktury wydatków w całym kraju. Zdecydowana większość wydatków (96%) przeznaczana jest na towary i usługi konsumpcyjne, w tym 25% na żywność, 21% na użytkowanie mieszkania i 9% na transport.Większość gospodarstw w województwie dolnośląskim, tak jak w Polsce, posiadało w 2010 r. podstawowe sprzęty domowe jak pralka, czy chłodziarka lub zamrażarka (97-99%), a także odbiornik telewizyjny (98%). Komputer osobisty posiadało 65% rodzin

Rysunek: Udział ludności z gospodarstw korzystających z pomocy społecznej w 2010 r. w ogóle ludności według podregionów i powiatów województwa dolnośląskiego

Źródło: GUS, Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych w 2010 r., US w Krakowie, Kraków 2011.

Rysunek: Dochód rozporządzalny oraz wydatki na 1 osobę w gospodarstwie domowym w Polsce i województwie dolnośląskim w latach 2008-2010

Źródło: GUS, Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzinnych w 2010 r., US w Krakowie, Kraków 20

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki

16Centrum Monitoringu Społecznego i Kultury Obywatelskiejul. Korfantego 27, 53-021 Wrocław, tel./fax: 71 729 85 89

www.obserwatorium.cmsiko.plwww.cmsiko.pl, e-mail: biuro@cmsiko.pl