�

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki

pub l i kac j a bezp ł a tna

www.obserwator ium.cms iko .p l

INFORMATORDolnośląskiego Rynku Pracy i Edukacji

NR10

�

słowo wstępne

Z ogromną przyjemnością przekazuję Państwu dziesiąte wydanie Informatora Dolnośląskiego Rynku Pracy i Edukacji – kwartalnika wydawanego przez Centrum Monitoringu Społecznego i Kultury Obywatelskiej w ramach projektu pt. „Obserwatorium Dolnośląskiego Rynku Pracy i Edukacji”.

Tradycyjna polska wieś dla wielu z nas kojarzy się z ostoją tradycji i kultury, w której mieszkańcy zajmują się rolnictwem tworząc zintegrowaną wspólnotę. Jednakże w dobie nowej rzeczywistości społeczno-gospodarczej rosnące wymagania rynkowe, innowacyjne procesy technologiczne, przekształcanie gospodarstw rolnych w przedsiębiorstwa rolne powodują, że przed polską wsią stoi bardzo dużo wyzwań, którym można sprostać wykorzystując m.in. fundusze unijne. Dzięki pozyskiwaniu środków unijnych gospodarstwa rolne mają szansę sprawniej przystosować się do zmieniających warunków na rynku Unii Europejskiej.

Wraz z procesem rozwoju obszarów wiejskich, dokonują się istotne zmiany wśród społeczności wiejskich. Należy zauważyć, że mieszkańcy użytkujący gospodarstwa rolne coraz częściej wyko-rzystują możliwości pozarolniczych źródeł utrzymania, co wiąże się też między innymi z poszuki-waniem dla siebie odpowiednich ścieżek rozwojowych. W ramach środków unijnych oferowane są różne formy wsparcia takie jak np. staże, szkolenia, dotacje, wyjazdy studyjne, dzięki którym mieszkańcy mają szansę na rozwój, podniesienie kwalifikacji i co najważniejsze poprawę swojej zdolności do zatrudnienia. Jednakże sytuacja osób z terenów wiejskich i miejsko-wiejskich na rynku pracy jest wciąż niezadawalająca. Niedostateczny poziom wykształcenia, brak lub niedo-stosowanie przygotowania zawodowego do potrzeb rynku pracy w danym regionie, sprawiają, że mieszkańcy mają utrudniony dostęp do miejsc pracy, a to z kolei powoduje bezrobocie i brak ożywienia gospodarczego obszarów wiejskich. Dlatego większość młodych ludzi, mieszkających w małych miejscowościach i wsiach, chcąc uzyskać dostęp do lepszych ofert pracy, a także lepiej zarabiać, decyduje się podjąć pracę poza miejscem zamieszkania. Z kolei, aby poradzić sobie w nowych warunkach i móc stawić czoła rosnącej konkurencji młodzież wiejska musi zdo-być wykształcenie i potrzebne na rynku pracy kwalifikacje, dlatego w ramach Programu Rozwoju Edukacji na Obszarach Wiejskich na lata 2008-2013 podejmuje się działania mające na celu wyrównanie szans edukacyjnych na obszarach wiejskich, tym samym młodym ludziom stwarza się szanse na konkurowanie bez kompleksów na krajowym rynku pracy.

W celu szerszego zapoznania się z sytuacją osób z terenów wiejskich, w niniejszym wydaniu Informatora zamieściliśmy fragmenty raportu pt. „Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich oraz miejsko-wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia”.

Serdecznie zapraszam do lektury. Piotr Hańderek

Dyrektor CMSiKO

�

Sytuacja na rynku pracy osób z terenów wiejskich i miejsko-wiej-skich

Sytuacja na rynku pracy osób z terenów wiejskich i miejsko-wiejskich

oceniania jest raczej negatywnie. Odnotowano nierównomierne roz-

łożenie bezrobocia w podregionach, a także wzrost liczby bezrobocia

wśród mężczyzn zwłaszcza w 2009 roku. W opiniach badanych moż-

liwym jest podjęcie zatrudnienia i znalezienie przez mieszkańców

terenów wiejskich i miejsko-wiejskich pracy, jednak wynagrodzenie za

pracę jest niesatysfakcjonujące, czy wręcz zbyt niskie biorąc pod uwagę

koszty związane z dojazdem do pracy. Wciąż zbyt mało jest pracy dla

kobiet, trudności w znalezieniu zatrudnienia mają także osoby, które

dopiero skończyły studia i nie mają doświadczenia. Pracę zazwyczaj

można znaleźć wykorzystując znajomości, korzystając z pomocy rodziny

i znajomych, czy też poprzez bezpośredni kontakt z pracodawcą, pod-

kreśla to więc niewielką rolę instytucji pośredniczących w poszukiwa-

niu zatrudnienia. Mieszkańców z terenów wiejskich i miejsko-wiejskich

zniechęca niska płaca, wysokie koszty dojazdów, a także oferowane im

umowy cywilnoprawne. Jednocześnie w opiniach badanych pojawiło

się przywiązanie do stereotypowego podziału ról – kobiety zajmują się

domem, mężczyźni zarabiają na dom – co także wpływa na wycofanie

kobiet z rynku pracy. Dodatkowo osoby korzystające z opieki socjalnej

wykazują raczej niechętne postawy do znalezienia zatrudnienia i brak

determinacji do zmiany swojej sytuacji na rynku pracy.

Interesującym jest fakt pozytywnej oceny własnej sytuacji przez bada-

nych, przy jednoczesnych prognozach raczej negatywnych zmian na

rynku pracy. Badani nie zakładają znacznej poprawy na rynku pracy.

Perspektywy dla regionalnego rynku pracy z uwzględnieniem trendów demograficznych dla ludności wiejskiej na Dolnym Śląsku

Perspektywy dla regionalnego rynku pracy z uwzględnieniem trendów

demograficznych zakładają utrzymujący się spadek udziału ludności

w wieku produkcyjnym w stosunku do ogółu ludności, jednocześnie

przewidywany spadek ten silniejszy będzie w miastach niż na terenach

wiejskich. Obserwowalna jest także tendencja poszukiwania pracy poza

granicami miasta, gminy, województwa czy też kraju. Obserwowalny

jest odpływ młodych ludzi z terenów wiejskich i miejsko-wiejskich,

zakłada się także, że tendencja ta będzie się utrzymywać. Rośnie także

mobilność mieszkańców terenów wiejskich i miejsko-wiejskich. Zakłada

się także wzrost zainteresowania zamieszkiwaniem na obrzeżach aglo-

meracji, podczas poszukiwania pracy w dużych ośrodkach miejskich.

Sytuacja ta wpłynie na dodatnie saldo migracji na terenach wiejskich

i miejsko-wiejskich w okolicach dużych aglomeracji.

Przewidywaną prognozą jest rosnące rozwarstwienie społeczne, pogar-

szająca się sytuacja zwłaszcza najuboższych oraz osób znajdujących

się w najtrudniejszej sytuacji społecznej. Kolejną prognozą jest wzrost

znaczenia dużych przedsiębiorców dla rynku pracy, przy jednoczesnym

utrzymywaniu się popularności rejestracji własnej działalności gospo-

darczej. Przewiduje się duże znaczenie umiejętności technicznych na

rynku pracy, a także zapotrzebowanie na konkretną wiedzę, a także

cechy takie jak elastyczność, dyspozycyjność i mobilność. Niepokojąca

jest duża liczba osób bezrobotnych w wieku 15-24, co może wynikać

z niedopasowanego programu edukacji do wymagań rynkowych, prze-

widuje się zatem potrzebę zmian w szkolnictwie, odejście od kierun-

ków humanistycznych na rzecz umiejętności praktycznych. Kluczowym

obszarem poprawy jakości wykształcenia absolwentów jest poziom

umiejętności praktycznych, zarówno na szczeblu kształcenia ponad-

gimnazjalnego, jak i akademickiego. Pracodawcy rekomendują także

poprawę kształcenia w zakresie języków obcych, zwiększenie nacisku

na rozwój kwalifikacji miękkich oraz lepsze przygotowanie uczniów

i studentów w zakresie specyficznych zagadnień branżowych.

W ostatnim czasie obserwowalny był trend zainteresowania rolni-

ctwem, z uwagi jednak na zmiany w dopłatach bezpośrednich do rol-

nictwa można spodziewać się, że nastąpi wyhamowanie tego trendu,

co poskutkuje zmniejszeniem liczby osób zatrudnionych w rolnictwie.

Przyczynić się mogą także do tego ewentualne reformy emerytalne dla

rolników.

Badani mieli trudność z przedstawieniem prognoz zmiany, skupiali

się raczej na opisie obecnej sytuacji w województwie dolnośląskim.

Jednocześnie pytani o przewidywaną sytuację na rynku pracy w znacz-

nej części prognozowali poprawę sytuacji na rynku pracy w kontekście

raczej całego województwa niż własnej gminy. Jednocześnie można

zakładać, że zachowana będzie systematyczna poprawa infrastruktury

poprawiająca jakość życia.

Charakterystyka społecznego wizerunku Wrocławia i regionu jako czynnika aktywności zawodowej

Wśród czynników determinujących przedsiębiorczość i aktywność

zawodową mieszkańców wsi i terenów miejsko-wiejskich wymienić

należy odległość od aglomeracji oraz od granicy. Są to niewątpliwie

atuty Dolnego Śląska. Warto pamiętać jednak, że czynnik ten ma wpływ

na mobilność zwłaszcza osób młodych, które nie mają jeszcze rodziny,

nie są przywiązane do „ziemi”, są otwarte na nowe wyzwania i dobrze

radzą sobie w dużym mieście, w którym panuje większa anonimowość

niż na wsi. Mobilność i zdolność przekwalifikowania się pracowników

stanowi kolejny czynnik determinujący przedsiębiorczość mieszkań-

ców. Tutaj także lepiej radzą sobie osoby młode. Warto pamiętać, że

część osób, pomimo chęci podjęcia pracy w innej miejscowości, nie

ma możliwości dojazdu do niej z uwagi na brak własnego samochodu,

ograniczoną ilość przewozów komunikacji publicznej, czy też w związku

�

Badanie „Analiza zdolności osób z obszarów wiejskich oraz miejsko-wiejskich na terenie Dolnego Śląska do podjęcia zatrudnienia”

- fragmenty raportu przygotowanego przez Centrum Badań Stosowanych Ultex Ankieter Sp.z o.o.

�

z wysokimi kosztami dojazdu. Czynniki te stanowią znaczące utrudnie-

nie w aktywności mieszkańców terenów wiejskich i miejsko-wiejskich.

Kolejną grupą czynników wpływającą na zwiększenie aktywności

w regionie jest pozytywne nastawienie samorządu względem rozwoju

przedsiębiorczości, dobry dostęp do funduszy unijnych, a także atrak-

cyjność regionu dla potencjalnych inwestorów, jak również dostępność

parków technologicznych wpływająca na rozwój przedsiębiorczości

w regionie. Warto pamiętać o stosunkowo dobrych połączeniach lądo-

wych, które są zwłaszcza korzystne pomiędzy dużymi aglomeracjami,

na uwagę jednak zasługuje rozwój nienajlepszych połączeń lądowych

pomiędzy małymi miejscowościami i zapewnienie częstszych połączeń

komunikacji publicznej pomiędzy nimi.

Jak mieszkańcy terenów wiejskich i wiejsko-miejskich Dolnego Śląska oceniają dostępność ofert pracy oraz ich rodzaj?

Uczestnicy wywiadów pogłębionych zapytani o sposób, w jaki można

znaleźć zatrudnienie na wsi, wskazali na cztery główne metody poszu-

kiwania pracy, jakimi posługują się mieszkańcy wsi. Należą do nich:

bezpośredni kontakt z firmą, w której mieszkańcy mają zamiar podjąć

zatrudnienie, pomoc znajomych w znalezieniu pracy, przeglądanie

ofert pracy w Internecie, pośrednictwo urzędu pracy.

Opinie badanych na temat skuteczności poszukiwania pracy za pomocą

urzędu pracy są bardzo rozbieżne. Część badanych uważa, że miesz-

kańcy wsi korzystają z pośrednictwa urzędu pracy i ostatecznie znaj-

dują zatrudnienie z pomocą tej instytucji. Inni badani podkreślają, że na

podstawie własnych obserwacji wnioskują, że urząd pracy jest instytu-

cją, która cechuje się brakiem efektywności w działaniu.

Pytanie E.1. Jaki jest P. zdaniem najlepszy sposób poszukiwania pracy?

Mieszkańcy terenów wiejskich i miejsko-wiejskich Dolnego Śląska wyra-

żają przekonanie, że oferty pracy w regionie są raczej dostępne. Są

oni zdania, że ofert jest wiele jednak raczej nie są to oferty atrakcyjne,

dodatkowo otrzymanie pracy na podstawie tych ofert nie jest proste.

�

�

Panuje przekonanie, że prace można dostać ze względu na znajomości,

a sama praca nie jest zgodna z kwalifikacjami pracowników, jak również

jest nisko opłacana.

Pytanie E.2. Jak ocenia P. dostępność ofert pracy w P. gminie?

Rodzaj dostępnej pracy na terenie Dolnego Śląska jest raczej zróżnico-

wany, od pracy biurowej poprzez pracę fizyczną, jest to jednak praca

raczej na niższych stanowiskach, zazwyczaj na umowę cywilnoprawną.

Pytanie E.3. Jak ocenia P. rodzaj ofert pracy w P. gminie?

Wskazanie przyczyn bierności na rynku pracy i barier w aktywiza-cji zawodowej na terenach wiejskich i miejsko-wiejskich w woje-wództwie dolnośląskim

Uczestnicy wywiadów pogłębionych, którzy są aktywni zawodowo

wskazują na liczne problemy utrudniające osobom z terenów wiejskich

podjęcie zatrudnienia. Problemy te odnoszą się do trudności z dojaz-

dem do miejsca pracy, braku chęci do podjęcia zatrudnienia, posiadania

dodatkowych źródeł utrzymania, zbyt niskich zarobków oraz braku ofert

pracy na terenach wiejskich. Wśród pozostałych ograniczeń w tej kwestii

znalazły się: bariera wieku, zbyt duża konkurencja na rynku pracy, zbyt

duże koszty utrzymania w miastach, w których można podjąć pracę,

brak doświadczenia zawodowego oraz tradycje rolnicze w rodzinie.

Formy wsparcia dla mieszkańców terenów wiejskich, w zakresie motywowania ich do podejmowania aktywności zawodowej

Spośród dostępnych form wsparcia dla mieszkańców terenów wiejskich

i miejsko-wiejskich w zakresie podejmowania aktywności zawodowej

wymienić należy przede wszystkim szkolenia i staże, dotacje unijne,

w tym dofinansowanie do własnej działalności gospodarczej. W zakresie

szkoleń największą efektywnością cieszą się szkolenia zawodowe, języ-

kowe, a także te z zakresu nauki obsługi komputera. Takie szkolenia są

najbardziej skuteczne, ponieważ podnoszą kompetencje pracowników

i dostosowują ich umiejętności do wymagań rynku pracy. Negatywnym

zjawiskiem, na które trzeba zwrócić uwagę jest fakt, że stosunkowo nie-

wiele osób wie o możliwości otrzymania wsparcia, czy też możliwości

uczestniczenia w szkoleniach czy stażach. Istotne z punktu widzenia

mieszkańców jest zapewnienie dofinansowania dojazdów zarówno na

szkolenia i staże, jak i do pracy w ogóle. Problem z dojazdem i koszty

jakie są przez dojazdy generowane jest powtarzającym się w opiniach

badanych problemem. Z punktu widzenia mieszkańców istotnym

wsparciem okazałyby się elastyczne formy zatrudnienia umożliwia-

jące pracę w domu, którą można by połączyć chociażby z opieką nad

dziećmi, dodatkowo taki rodzaj pracy niwelowałby koszty dojazdu, tak

uciążliwe dla badanych. Jako oczekiwaną formę wsparcia wymieniano

także pomoc w pisaniu listów motywacyjnych i konstruowaniu listów

urzędowych w ogóle. Problem może wydawać się błahy, jednak wiele

osób z terenów wiejskich i miejsko-wiejskich ma trudności ze stworze-

niem cv, co utrudnia znalezienie pracy w przyszłości.

�

�

Agnieszka Momot, Centrum Monitoringu Społecznego i Kultury Obywatelskiej

(A.M): Co to jest Krajowa Sieć Obszarów Wiejskich i jakie są jej cele?

Paweł Czyszczoń, Dyrektor Wydziału Obszarów Wiejskich Urzędu Marszałkow-skiego Województwa Dolnośląskiego

(P.Cz): Krajowa Sieć Obszarów Wiejskich

(KSOW) jest platformą wspierającą rozwój

obszarów wiejskich w ramach Programu

Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013

(PROW 2007-2013), współfinansowanym ze

środków Europejskiego Funduszu Rolnego na

Rzecz Obszarów Wiejskich (EFRROW) w ramach

pomocy finansowej Unii Europejskiej.

Budowana w Polsce sieć KSOW ma służyć

przede wszystkim lepszemu przepływowi

informacji pomiędzy instytucjami i organiza-

cjami zaangażowanymi w działania na rzecz

polskiej wsi i jej mieszkańców. Dążymy do tego,

aby sieć stała się też forum aktywnej wymiany

dobrych praktyk, wiedzy i doświadczeń we

wdrażaniu programów i projektów służących

zrównoważonemu rozwojowi obszarów wiej-

skich.

Mamy nadzieję, że sieć będzie też instrumen-

tem wspierającym administrację rządową

i samorządową w realizacji zadań z zakresu

rolnictwa i obszarów wiejskich realizowanych

w ramach PROW 2007-2013.

Głównym celem sieci zarówno na szczeblu

lokalnym, regionalnym, krajowym jak

i wspólnotowym jest zapewnienie efektyw-

nego i dynamicznego rozwoju wsi poprzez

wymianę informacji i rozpowszechnienie

dobrych praktyk w zakresie realizowanych

programów/projektów dotyczących obszarów

wiejskich, poprawę wdrażania instrumentów

rozwoju obszarów wiejskich oraz zapewnienie

efektywnej oceny wdrażania tych instrumen-

tów. Pozostałe cele Krajowej Sieci Obszarów

Wiejskich to:

- wsparcie wdrażania i oceny polityki w zakre-

sie rozwoju obszarów wiejskich,

- aktywizowanie organizacji oraz struktur

administracyjnych zaangażowanych w roz-

wój obszarów wiejskich,

- identyfikacja, analiza, rozpowszechnianie

oraz wymiana informacji i wiedzy w zakre-

sie rozwoju obszarów wiejskich, wśród

wszystkich zainteresowanych partnerów

na poziomie lokalnym, regionalnym, krajo-

wym oraz wspólnotowym,

- rozpowszechnienie wiedzy na temat strate-

gii rozwoju obszarów wiejskich,

- podniesienie efektywności działań wdraża-

nych w ramach PROW na lata 2007-2013.

KSOW ma charakter otwarty, czyli zarówno

jednostki administracji terytorialnej jak i wszel-

kie zainteresowane podmioty (które przyczy-

niają się do rozwoju obszarów wiejskich oraz

oraz mają bezpośredni lub pośredni wpływ

na lepsze wykorzystywanie instrumentów

ERRROW) mogą korzystać z tej platformy

wymiany doświadczeń. W celu zapewnienia

prawidłowego funkcjonowania sieci przygo-

towany został wykaz obejmujący struktury

administracyjne i podmioty działające w zakre-

sie rozwoju obszarów wiejskich. Uczestnikami

KSOW mogą być podmioty, które są aktywnie

zaangażowane w rozwój obszarów wiejskich

oraz wyrażą chęć otrzymywania oraz dostar-

czania informacji w tym zakresie.

Należą do nich w szczególności:

a) urzędy administracji rządowej zaintereso-wane rozwojem obszarów wiejskich, w tym instytucje odpowiedzialne za fundusze strukturalne,

b) samorządy województw, powiatów i gmin,

c) organizacje branżowe,

d) organizacje spółdzielcze,

e) izby rolnicze,

f) instytuty resortowe,

g) podmioty gospodarcze,

h) jednostki badawczo-rozwojowe,

i) organizacje pozarządowe, szczególnie dzia-

łające w sektorze rolno-spożywczym lub

zajmujące się szeroko rozumianym rozwo-

jem obszarów wiejskich,

j) państwowe jednostki doradztwa rolniczego,

k) służby ochrony przyrody,

l) lokalne grupy działania (LGD), ich działające

formalnie i nieformalnie sieci oraz inne sieci

mające znaczenie w dziedzinach na rzecz

rozwoju obszarów wiejskich na szczeblu

lokalnym,

m) szkoły średnie i wyższe,

n) osoby fizyczne.

(A.M): Jednym z celów KSOW jest upo-wszechnienie oraz wymiana informacji i wiedzy w zakresie Rozwoju Obszarów Wiejskich wśród zainteresowanych part-nerów na poziomie lokalnym, regional-nym oraz wspólnotowym. Na czym polega budowa partnerstwa w ramach KSOW na Dolnym Śląsku?:

(P.Cz): Budowanie partnerstwa polega na

jak najszerszym upowszechnianiu informacji

o KSOW. Na Dolnym Śląsku odbywa się to mię-

dzy innymi poprzez zapraszanie zainteresowa-

nych podmiotów do udziału w wydarzeniach

targowo-wystawienniczych, uczestniczeniu

w szkoleniach Lokalnych Grup Działania. Or-

ganizujemy także liczne wyjazdy studyjne

do innych regionów Unii Europejskiej np.:

dla rolników zainteresowanych zakładaniem

grup producenckich. Prowadzimy współpracę

z Dolnośląskim Ośrodkiem Doradztwa Rolni-

czego wspólnie organizując liczne konkursy

tj.: Wojewódzki konkurs „Najlepsze gospo-

darstwo agroturystyczne”, „Nasze kulinarne

Dziedzictwo- Smaki Regionów”, „Najciekawsza

działalność pozarolnicza na wsi”. Takie konkur-

sy sprzyjają nie tylko wyłanianiu zwycięzców,

ale przede wszystkim stanowią doskonałą

bazę najlepszych projektów oraz stanowią

znakomitą platformę wymiany doświadczeń.

Prowadzimy również współpracę ze szkołami

wyższymi i instytutami naukowo badawczy-

mi, poprzez m. in. organizację konferencji pro-

pagujących najlepsze rozwiązania badawcze

z możliwością zastosowania ich w praktyce.

�

WYWIAD Z PANEM PAWŁEM CZYSZCZONIEM, DYREKTOREM WYDZIAŁU OBSZARÓW WIEJSKICH URZĘDU MARSZAŁKOWSKIEGO WOJEWÓDZTWA DOLNOŚLĄSKIEGO NA

TEMAT DZIAŁAŃ PODEJMOWANYCH NA TERENIE DOLNEGO ŚLĄSKA W RAMACH KRAJOWEJ SIECI OBSZARÓW WIEJSKICH

�

(A.M): W jaki sposób odbywa się promowa-nie Rozwoju Obszarów Wiejskich Dolnego Śląską?

(P.Cz): Sekretariat Regionalny Krajowej Sieci

Obszarów Wiejskich jest organizatorem wie-

lu przedsięwzięć, które przyczyniają się do

promowania Rozwoju Obszarów Wiejskich

Dolnego Śląska. Przede wszystkim należy tu

wymienić organizacje i udział wydarzeniach

targowo-wystawienniczych w kraju i zagrani-

cą takich jak Grune Woche w Berlinie, BioFach

w Norymberdze, Agrotravel w Kielcach o te-

matyce szeroko pojętego Rozwoju obszarów

wiejskich w tym rolnictwa, tradycyjnych pro-

duktów regionalnych wraz z prezentacją dzie-

dzictwa kulinarnego. Uczestniczymy i wspie-

ramy największą na Dolnym Śląsku wystawę

zwierząt hodowlanych w Piotrowicach. Nie

zapominamy również o promocji kultury i tra-

dycji ludowych poprzez organizowanie pre-

zentacji tradycyjnych stołów wielkanocnych

i bożonarodzeniowych, które rok rocznie przy-

ciągają coraz liczniejszą publikę. Duży nacisk

kładziemy na identyfikację i analizę możliwych

do przeniesienia dobrych praktyk w zakresie

Rozwoju Obszarów Wiejskich - w tym celu

co roku organizowane są liczne konkursy np.:

przyjazna wieś, piękna wieś dolnośląska.

(A.M): Czego dotyczą projekty współpracy realizowane w ramach 4 osi LEADER?

(P.Cz): LEADER jest podejściem wspomaga-

jącym rozwój obszarów wiejskich. Polega na

oddolnym opracowaniu przez lokalną społecz-

ność wiejską lokalnej strategii rozwoju obsza-

rów wiejskich oraz realizacji wynikających

z niej innowacyjnych projektów łączących

zasoby, wiedzę i umiejętności przedstawicieli

trzech sektorów: publicznego, gospodarczego

i społecznego. Przedstawiciele tych trzech śro-

dowisk tworzą organizację międzysektorową

o nazwie „lokalna grupa działania. Grupa ta

samodzielnie wybiera projekty, których rea-

lizacja przyczynia się do osiągnięcia celów

wspólnie opracowanej strategii. Takie działanie

ma wzmocnić poczucie lokalnej wspólnoty,

podnieść jakość zarządzania oraz wzmocnić

kapitał społeczny na obszarach wiejskich.

Jednym z działań PROW na lata 2007-2013,

w którego realizację zaangażowane są bezpo-

średnio LGD jest „Wdrażanie projektów współ-

pracy”. Środki przeznaczone w ramach projek-

tów współpracy, pomagają rozwijać mecha-

nizmy wymiany doświadczeń pomiędzy LGD,

a także promują obszary wiejskie. Ponadto

możliwe jest tu realizowanie projektów, rezul-

tatem których są trwałe inwestycje na rzecz

podnoszenia jakości życia mieszkańców wsi.

Projekty współpracy zakładają wykonanie

wspólnych przedsięwzięć, a także mogą anga-

żować, poza LGD, inne partnerstwa z państw

członkowskich UE lub państw trzecich, będące

grupami lokalnych partnerów, które zajmują

się zagadnieniem rozwoju obszarów wiejskich.

Jednocześnie zakres działania nie zawęża

finansowania projektów wyłącznie do tych

uwzględnionych w Lokalnej Strategii Rozwoju.

Można realizować nowe pomysły, jednak

muszą być one przynajmniej zgodne z celami

jakie opracowała w LSR lokalna grupa działa-

nia.

Pomoc może być przyznana na dwa rodzaje

projektów, które dotyczą etapu przygotowa-

nia trwałej inwestycji albo finalnie jego reali-

zacji. W celu skutecznego zarządzania projek-

tem, w złożonych projektach polegających na

realizacji inwestycji, grupy wybierają spośród

siebie koordynatora. Koszty kwalifikowane

realizacji projektu współpracy ograniczone są

do inwestycji na terenie krajów członkowskich

UE. Realizacja projektów współpracy uwzględ-

niona jest w harmonogramie realizacji LSR

oraz stanowi ok. 2% budżetu przewidzianego

na realizacje LSR.

Przykładowe projekty współpracy na Dolnym

Śląsku polegają na zaprojektowaniu, wyty-

czeniu i urządzeniu szlaków turystycznych,

np. szlaków konnych, szlaku Świętego Jakuba.

Projekty te wzbogacają ofertę turystyczną

regionu, a ich dodatkowym atutem jest zasięg

geograficzny, ponieważ tworzą sieć na prze-

strzeni wielu państw europejskich. Innym

projektem zrealizowanym w naszym regionie

są inicjatywy na rzecz zachowania i promo-

wania zapomnianego dziedzictwa twórczości

ludowej, poprzez odtworzenie i promowanie

rękodzielnictwa i rzemiosła ludowego. Do tej

pory uczestnikami Projektów Współpracy na

terenie województwa dolnośląskiego były

następujące LGD:

-Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania

„Wrzosowa Kraina”,

-„Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania -

Partnerstwo Izerskie”,

-„Lokalna Grupa Działania Dobra Widawa”.

Projekty współpracy stanowią uzupełnienie

oferty projektów, które mogą być realizowane

w ramach PROW na rzecz podniesienia stan-

dardów życia i pracy na obszarach wiejskich.

Realizowane przez doświadczonych uczest-

ników partnerstwa międzysektorowego, nie

pozostają bez szerokiego echa w kraju i często

za jego granicami.

�

�

(A.M): W ramach KSOW realizowanych jest wiele ciekawych przedsięwzięć, jednym z nich jest konkurs „Przyjazna Wieś” na najlepszy projekt w zakresie infrastruk-tury realizowany na obszarach Wiejskich. Czy na terenie naszego województwa cie-szy się dużym powodzeniem?

(P.Cz): W ubiegłym roku odbyła się trzecia edy-

cja konkursu „Przyjazna Wieś” organizowanego

przez Krajową Sieć Obszarów Wiejskich. Jego

celem jest promocja innowacyjnych i efek-

tywnych projektów o charakterze infrastruk-

turalnym o zasięgu lokalnym, regionalnym lub

transregionalnym, sfinansowanych ze środków

funduszy europejskich. Do udziału w konkursie

co roku zapraszamy wszystkich beneficjentów,

którzy zrealizowali takie projekty, czyli wspie-

rające rozbudowę infrastruktury technicznej,

społecznej lub ekologicznej na obszarach

wiejskich, współfinansowane z Funduszy

Europejskich od 2004 roku. Warunkiem udziału

w konkursie było zakończenie projektu do dnia

ogłoszenia konkursu. W ubiegłym roku złożo-

nych zostało 9 projektów, a w roku 2010 pięć,

więc z roku na rok zainteresowaniem konkur-

sem wzrasta.

(A.M): W jaki sposób przebiega współpraca KSOW na Dolnym Śląsku z Europejską Siecią Obszarów Wiejskich?

(P.Cz): Dolnośląski Regionalny Sekretariat

KSOW współpracuje z Sekretariatem Krajo-

wym, a ten dalej z Europejskim i stanowi to

ścisłe powiązanie jako platforma wymiany

doświadczeń i dobrych praktyk dlatego też

mówimy o sieci. Przykładem takiej współpracy

- sieciowania była prezentacja która odbyła

się na stoisku Dyrekcji Generalnej ds. Rolni-

ctwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich Komisji

Europejskiej podczas tegorocznej edycji Tar-

gów Grune Woiche. Na zaproszenie Sekreta-

riatu Krajowego KSOW mieliśmy możliwość

zaprezentowania najciekawszych przykładów

aktywności na obszarach wiejskich Dolnego

Śląska, podejmowane w ramach naszej regio-

nalnej sieci i LEADERA. Prezentacja ta odby-

wała się wspólnie z naszym partnerem Stowa-

rzyszeniem Partnerstwo Izerskie LGD - które

zaprezentowała projekt nt. „Produkty lokalne,

regionalne pod hasłem Izerskie Smaki”.

(A.M): Czy Pana zdaniem działania podej-mowane w ramach KSOW mają znaczący wpływ na podniesienie poziomu aktywno-ści społecznej mieszkańców wsi w naszym regionie?

(P.Cz): Doświadczenia zdobyte w okresie

funkcjonowania KSOW pokazują, że sieć

służy przede wszystkim integracji środowisk

wiejskich, co przekłada się między innymi na

podniesienie poziomu aktywności społecznej

mieszkańców wsi i ich uczestnictwa w życiu

społeczno-gospodarczym. W procesie usta-

lania i realizacji planu działania Sekretariatu

Regionalnego KSOW włączono wiele podmio-

tów, które są zaangażowane w rozwój rolni-

ctwa i obszarów wiejskich. Realizowane róż-

nego typu działania sprzyjają zacienianiu ukła-

dów partnerskich i wymianie doświadczeń.

Przedsięwzięcia, jakie podjęto w ramach reali-

zacji Planu Działania SR KSOW Województwa

Dolnośląskiego na lata 2012-2013 skierowane

zostały na propagowanie Zrównoważonego

Rozwoju Obszarów Wiejskich z uwzględ-

nieniem poszanowania lokalnych tradycji

i ochrony dziedzictwa kulturowego wsi.

Sztandarowym działaniem wpływającym na

pobudzenie aktywności mieszkańców wsi

jest organizowany w ramach realizacji Planu

Działania konkurs „Piękna Wieś Dolnośląska”

którego głównym celem jest wypromowanie

najlepszych, najbardziej innowacyjnych i wzor-

cowych przykładów aktywności mieszkańców

z terenów wiejskich. Opierając się na założeniu,

iż na wsi najlepiej działa zdrowa rywalizacja

oparta na dobrym przykładzie, konkurs zmo-

bilizował sołectwa do realizacji przedsięwzięć,

które w innej sytuacji by nie powstały lub ich

zakres byłby znacznie mniejszy.

(A.M): Dziękuję Panu za rozmowę.

�

�

Wstęp

Sytuacja kobiet wiejskich w Polsce doczekała się wielu opracowań naukowych, jak też była i jest przedmiotem licznych badań, których perspektywa czy punkty ciężkości rozkładały się różnorodnie. Niezależnie jednak od tego, podejmowane zagadnienia oscylujące wokół sytuacji kobiety na wsi, zwykle nawiązywały do specyficznej złożoności trajektorii losów każdej kobiety, funkcjonującej w kulturze patriarchal-nej, a kobiety wiejskiej w szczególności.

Teza o trójaspektowym wymiarze statusu kobiet wiejskich jest powszechnie znana, a jej uzasadnienie implikowane jest przede wszyst-kim złożonością ról społeczno-zawodowych przez nie pełnionych. Ta złożoność funkcji i zadań dotyczy przede wszystkim kobiet z rodzin rolników bądź pracowników użyt-kujących gospodarstwo rolne. W tych przy-padkach kobiety poza funkcjami rodzinnymi obarczone są licznymi obowiązkami na rzecz gospodarstwa rolnego, które jest integralną częścią swoistego systemu, jakim jest wiejskie gospodarstwo domowe. Można więc powie-dzieć, że rola rodzinna kobiety wiejskiej, z racji obowiązujących w tym zakresie społecznych normatywów, współgrać musi z obowiąz-kami na rzecz gospodarstwa domowego oraz gospodarstwa rolnego. Trudności w zakresie godzenia tych obowiązków są wynikiem wielu czynników o charakterze zarówno obiektyw-nym jak i subiektywnym. Te dwie kategorie czynników wyczerpują niejako istotę spo-łeczno-ekonomicznych uwarunkowań akty-wizacji zawodowej kobiet wiejskich w rozu-mieniu poszukiwania dodatkowych źródeł dochodów.

Do grupy determinant obiektywnych zaliczyć należy przede wszystkim, takie czynniki jak: struktura rodziny, a w tym liczba dzieci; poziom uzyskiwanych dochodów i charakter źródeł ich pozyskiwania; wiek i poziom wykształcenia kobiet; czy posiadane zasoby materialne.

Natomiast w grupie czynników subiektywnych uwzględnić należy zwłaszcza: wiarę w siebie; postrzeganą jakość i stabilność małżeńską; skłonność do podporządkowywania się obo-wiązującym w środowisku lokalnym wzorom obyczajowym; poczucie wsparcia ze strony znaczących innych (rodziców; rodziny pocho-

dzenia, a w tym zwłaszcza małżonka; grupy odniesienia; miejscowych liderów).

Na podstawie licznych badań własnych (Gutkowska 1998; Gutkowska 2004) oraz ana-lizy wyników badań innych autorów (Tryfan 1995; Wawrzyniak 1980; Żelazna 1992) oraz opracowań statystycznych stwierdzić można, że zarówno gospodarstwa domowe, jak i rodziny na wsi są relatywnie bardziej liczne oraz częściej spotyka się w tym środowisku zjawisko wielopokoleniowości.

W 1995 roku na ogólną liczbę 3889 rodzin ponad ¾ stanowiły rodziny „jednorodzinne” (77.6%); 1/5 rodziny dwurodzinne (trójpoko-leniowe) (20.8%), a pozostałe to trzyrodzinne i większe. Stwierdzić też można, na podstawie spisu ludności i mieszkań metodą reprezenta-cyjną na wsi, że zjawisko wielopokoleniowości na wsi jest znacznie bardziej rozpowszechnione aniżeli w mieście, co rzutuje na wiele aspektów życia rodzinnego zarówno socjopsychicznych, jak i ekonomicznych (m.in. poziom socjalizacji dochodów rodzin; wielość rodzajów pomocy świadczonej wzajemnie przez członków rodziny, zwłaszcza w relacjach międzypoko-leniowych). I tak np. w rodzinach trzypoko-leniowych występuje w znacznie większym stopniu zjawisko socjalizacji dochodów niż w innych typach rodzin na wsi. Otrzymywana przez jednego lub obojga starszych rodziców emerytura jest często jedynym stałym źród-łem dochodów, umożliwiającym niekiedy rea-lizację najbardziej pilnych potrzeb.

W rodzinach wielopokoleniowych, zwłaszcza w sytuacji aktywności zawodowej kobiety poza gospodarstwem, częstsza jest też pomoc ze strony rodziców-dziadków wobec naj-młodszych członków rodziny oraz ich udział w wykonywaniu różnych zadań domowych. Zarówno pomoc w opiece nad dziećmi, jak i udział w prowadzeniu gospodarstwa domo-wego ze strony starszych rodziców w sposób istotny odciążają kobiety aktywne zawodowo od obowiązków domowych bądź też ułatwiają kobiecie podjęcie decyzji o działalności zarob-kowej. Można by więc powiedzieć, że takie współistnienie trzech generacji jest zjawiskiem korzystnym dla sprawnego funkcjonowania rodziny i jej gospodarowania, bowiem moż-liwe jest wzajemne świadczenie usług. Jednak

takie funkcjonalne współistnienie trzech czy czasami nawet czterech generacji pod jed-nym dachem wymaga spełnienia pewnych podstawowych warunków. Związane są one z faktem, że wspólna egzystencja reprezen-tantów starszej, młodszej i najmłodszej gene-racji, wnoszących we wspólne życie odmienne wartości, wzory zachowań, wzajemne – często sprzeczne – oczekiwania, staje się niejedno-krotnie czynnikiem konfliktotwórczym. Stąd też właściwe postawy tak starszych, jak młod-szych nacechowane tolerancją i zrozumieniem wzajemnym są nieodzownym warunkiem stworzenia dobrej atmosfery w wielopokole-niowych rodzinach na wsi. Brak takich tenden-cji doprowadzić może do stworzenia sytuacji nie do zniesienia zarówno dla jednych, jak i dla drugich. Nierzadko też scenariusze takie koń-czą się rozejściem młodych współmałżonków, ponieważ, albo on, albo ona nie spełniają ocze-kiwań któregoś z rodziców (Gutkowska 1997).

Kolejnym czynnikiem o charakterze obiektyw-nym wpływającym na zakres pełnionych ról w obrębie rodziny i gospodarstwa domowego przez kobiety wiejskie to poziom uzyskiwanych dochodów i charakter źródeł ich pozyskiwania. Otóż generalnie ocenia się, że dochody uzyski-wane w gospodarstwach domowych na wsi, zwłaszcza rolników, pracowników użytkują-cych gospodarstwo rolne oraz utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych są niższe aniżeli w odpowiednich typach gospodarstw domo-wych w mieście. Ten znany z licznych publika-cji dysparytet dochodów miejskich i wiejskich gospodarstw domowych sprzyja osiąganiu relatywnie niższego poziomu życia na wsi, a tym samym implikuje ogólne niezadowo-lenie z osiąganego standardu życia, wpływa negatywnie na postrzeganą jakość życia mał-żeńskiego, a odczuwane kłopoty finansowe są przyczyną wielu konfliktów.

I tak w 2010 roku przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospo-darstwie domowym w Polsce wynosił 1192,82 zł, podczas gdy w gospodarstwach domo-wych rolników 884,01 zł. W konsekwencji rów-nież poziom wydatków na 1 osobę różnił się w gospodarstwach domowych rolników od poziomu wydatków ogółem i wynosił odpo-wiednio w 2010 roku 712, 00 zł i 991,44 zł. Przy

�

�0

czym największe różnice na niekorzyść gospo-darstw domowych rolników dotyczył wydat-ków na rekreację i kulturę (odpowiednio 8,8 zł i 5,1 zł) oraz restauracje i hotele.

Poziom aktywności zawodowej kobiet jest czynnikiem, który bezpośrednio wpływa na sferę problemów związanych z koniecznością godzenia obowiązków zawodowych z rolą matki, żony i gospodyni domu. W świetle licznych badań realizowanych w Katedrze Organizacji i Ekonomiki Konsumpcji SGGW aktywność zawodowa kobiet na wsi przyczy-nia się do takich niekorzystnych następstw jak na przykład:

- brak czasu na opiekę i wychowanie dzieci,

- ograniczenie zadań związanych z prowadze-niem gospodarstwa domowego, co odzwier-ciedla się m.in. w sposobie przygotowywania posiłków, zwłaszcza obiadów;

- konflikty małżeńskie, wynikające z niespełnio-nych wzajemnych oczekiwań; ze strony męża wobec żony za niewypełnienie mężowskich oczekiwań, ze strony żony wobec męża, że stroni od wykonywania domowych obowiąz-ków.

Obok negatywnych konsekwencji pojawiają się również pozytywne, wśród których podkreślić trzeba przede wszystkim większą autonomię kobiet pracujących poza domem, dysponują-cych własnym dochodem, który nawet jeśli jest przeznaczany w całości na potrzeby rodziny to jest dowodem ważnej roli, jaką kobieta pełni w utrzymaniu domu. Tym samym ograni-cza się dotychczasowy przywilej mężczyzny typowy dla modelu patriarchalnego, w którym to właśnie mąż, ojciec, głowa domu odpowie-dzialny był za tworzenie podstaw egzystencji rodziny oraz reprezentował ją we wszystkich kontaktach zewnętrznych.

Kolejnym czynnikiem, który stanowi jeden z warunków możliwości godzenia roli zawo-

dowej i rodzinnej wśród kobiet wiejskich jest wiek i wykształcenie. Ogólnie powiedzieć można, że im młodsze i bardziej wykształ-cone kobiety tym większe ich oczekiwania pod adresem mężów; mniejsza skłonność do tolerowania tradycyjnych wzorców „chłopa do wypitki i wybitki”; wyższy poziom aktywności zawodowej; większe poczucie niezależności finansowej i wiary w siebie.

Jak dowodzą wyniki badań własnych kobiety na wsi im młodsze i bardziej wykształcone tym bardziej oczekują większego zaangażowania mężczyzn w wypełnianie ról rodzinnych i obo-wiązków domowych. Oczekują bardziej part-nerskich relacji, równego udziału w decyzjach i wzajemnego szacunku. Natomiast starsze kobiety, o niższym poziomie wykształcenia są bardziej skłonne do wszelkich ustępstw, mniej zaradne i nawet w sytuacji drastycznej pato-logii zachowań mężów czuja się „skazane na bycie razem” (Gutkowska 1995).

Inną zmienną wpływającą na możliwości akty-wizacji zawodowej kobiet na wsi jest poziom homogeniczność społeczno-ekonomicznej, który traktowany być może zarówno jako autonomiczny czynnik warunkujący możliwo-ści godzenia roli zawodowej i rodzinnej wśród kobiet wiejskich, jak też stanowi zagregowaną zmienną łączącą wcześniej wymienione kwe-stie. Skupmy się na pewnym tylko aspekcie, a mianowicie zgodności wieku, wykształcenia i wykonywanej pracy. Otóż im bardziej podobni są do siebie małżonkowie ze względu na wiek i wykształcenie tym mniejsze różnice w zakre-sie uznawanych wartości; reprezentowanych poglądów i możliwości w komunikowaniu. Można też przypuszczać, że im częściej mał-żonkowie przebywają razem, tym mocniejsza więź między nimi, tym więcej spraw ich łączy, tym większe zrozumienie dla odczuwanych problemów. Potwierdzają to badania własne na temat czynników stabilizujących i destabi-

lizujących rodzinę wiejską; otóż uczestniczące w tym badaniu kobiety podkreślały, że ich mał-żeństwo trwa, mimo wielu nękających proble-mów, bo łączy ich wspólna praca, wyznawana religia i dzieci.

Posiadane zasoby materialne to kolejny czyn-nik wpływający na łatwość godzenia obowiąz-ków domowo-rodzinnych i pracy zawodowej. W pewnym zakresie związane jest to z sytuacją dochodową rodziny, ale nie tylko. Posiadane zasoby materialne to również mieszkanie i jego wyposażenie. Im lepsze warunki miesz-kaniowe, wyższy standard infrastruktury tech-nicznej tym łatwiejsza rola gospodyni domu i większe możliwości wygospodarowania czasu na dodatkowe zarobkowanie. Wyposażenie w sprzęt gospodarstwa domowego jakkol-wiek nie zawsze skraca czas pracy domowej, to z pewnością czyni ją lżejszą i przyjemniejszą.

Drugą grupą czynników determinujących możliwości godzenia roli rodzinnej i zawodo-wej są zmienne natury subiektywnej. Wydaje się rzeczą bezsporną, że im większe poczucie autonomii i wiary w siebie, tym większa ten-dencja ku egzekwowaniu należnych powinno-ści ze strony męża na rzecz domu i rodziny.

Wśród czynników subiektywnych dość istotną rolę pełni poczucie wsparcia ze strony znaczą-cych innych. Otóż im bardziej przychylnie oto-czenie odnosi się do partnerskich stosunków w rodzinie, im mniej oznak zdziwienia dla męż-czyzn robiących zakupy, sprzątających miesz-kanie czy wykonujących inne typowo kobiece zajęcia tym większe możliwości ukształtowa-nia się nowych, bardziej partnerskich podzia-łów zadań w gospodarstwie domowym.

Generalnie stwierdzić trzeba, że trudności w godzeniu roli matki, żony i osoby zaanga-żowanej w pracę na zewnątrz domu zależą od wszystkich wymienionych wcześniej czyn-ników. W zależności od typu biologicznego rodziny, fazy cyklu jej rozwoju oraz charakteru, rodzaju źródeł pozyskiwanych dochodów zmieniają się znacznie możliwości godzenia ról małżeńskich, rodzinnych i zawodowych wśród kobiet wiejskich, czemu towarzyszą też odmienne relacje pomiędzy małżon-kami, rodzicami a dziećmi, a w konsekwencji zauważa się też różnice w hierarchii realizowa-nych ról wewnątrzrodzinnych.

Kwestią o szczególnej doniosłości dla kształ-towania się hierarchii ról wewnątrzrodzinnych jest udział małżonków w tworzeniu domo-wego budżetu. Im bardziej to zadanie obar-cza mężczyznę, tym bardziej widoczne są przejawy patriarchalnego modelu rodziny. Im natomiast kobiety bardziej zaznaczają w tym zakresie swoją rolę tym większa ich niezależ-ność ekonomiczna i wyraźniejsza tendencja ku relacjom partnerskim między małżonkami. Tak

��

więc sprawą ważną dla układu ról wewnątrz-rodzinnych jest aktywność zawodowa kobiety. W sytuacji kiedy jest ona współodpowie-dzialna za prowadzenie gospodarstwa rolnego obok mężczyzny, to wówczas najczęściej jest też przez niego zdominowana, co charakte-rystyczne jest zwłaszcza dla kobiet starszych. Natomiast posiadanie innego, niż gospodar-stwo rolne, źródła dochodów czyni kobietę w pewnym stopniu niezależną ekonomicz-nie, a tym samym bardziej skłonną ku zmianie dotychczasowego układu ról wewnątrzrodzin-nych, bardziej pewną siebie; skłonną do ryzyka; niezależną i przedsiębiorczą.

Stąd też nie dziwi fakt, potwierdzony empirycz-nie, że dla większości kobiet podjęcie przez nie działalności zarobkowej zmienia organizację życia rodzinnego. Najczęściej modyfikacje te polegają na tym, że ”zmniejszeniu ulega nakład czasu na prace domowe”, co stwierdza większość badanych kobiet (Gutkowska 2000), które podjęły się prowadzenia działalności gospodarczej. Nieco mniej kobiet, bo niewiele ponad połowa, zmiany te określiła jako „ zwięk-szenie pomocy męża, dzieci, innych członków rodziny”. Niektóre spośród badanych kobiet, w wyniku podjętej działalności gospodarczej bardziej racjonalnie zaczęły gospodarować czasem przeznaczonym na prowadzenie gospodarstwa domowego.

Skromne jak dotąd przejawy drobnej przedsię-biorczości wśród kobiet na wsi są też wynikiem obawy przed ryzykiem oraz brakiem środków na jej rozpoczęcie.

Chociaż znacząca część kobiet tak właśnie postrzega przyczyny nikłego zainteresowania rozwijaniem przedsiębiorczości, to jednocześ-nie te, które się odważyły podjąć to ryzyko za najbardziej pozytywną okoliczność będącą konsekwencją tej decyzji uznają pozyskanie dodatkowych źródeł dochodu dla rodziny.

Dla blisko ¼ badanych kobiet ważnym następ-stwem podjęcia dodatkowych działań zarob-kowych jest przełamanie bariery niskiej samo-oceny, co oddają takie oto słowa respondentek „dopiero teraz uwierzyłam w swoje siły i moż-liwości”. Natomiast dla prawie 1/5 badanych podjęcie tego rodzaju aktywności stało się symbolem niezależności i poczucia użytecz-ności (Gutkowska i in. 2001).

Jakkolwiek najczęściej kobiety deklarują zado-wolenie z podjętej działalności zarobkowej ze względu na dobro rodziny, to fakt, że pozostałe kobiety skutki te postrzegają w kategoriach „osobistej nobilitacji” świadczyć mogą o zmia-nach mentalności i potrzebie uzyskania swoi-stej podmiotowości przez kobiety na wsi, którą urealnić może niezależność ekonomiczna podbudowana odzyskanym poczuciem włas-nej wartości.

Odzyskana wiara w siebie jest tym bardziej ważną konsekwencją podjętej działalności zarobkowej, bowiem wzmacnia ją sukces prze-łamania oporów ze strony najbliższej rodziny jak i sąsiedztwa. Wyrazem konieczności sta-wienia czoła nieprzychylnemu stosunkowi oto-czenia do podejmowanej działalności jest to, że blisko co trzecia badana kobieta zgodziła się ze stwierdzeniem, że „sąsiedzi nieprzychylnie odnosili się do prowadzonej działalności” bądź nie zajmowali żadnego stanowiska. Badane kobiety wypowiadały się na ten temat m.in. w taki sposób: „zazdrość i zawiść sąsiedzka utrudniały moje działania”; „mentalność ludzi bardzo przeszkadzała”; „brak akceptacji części środowiska czasami przeszkadzała”.

Nieco słabiej postrzegano opór ze strony współmałżonka, bo niespełna co 10. badana kobieta zgodziła się ze stwierdzeniem, że „mąż negatywnie odnosił się do prowadzonej dzia-łalności”. Najczęściej respondentki mówiły, że nieprzychylny stosunek ze strony męża towa-rzyszył im zwłaszcza w początkowych okre-sach prowadzenia działalności gospodarczej, natomiast gdy działalność ta przyniosła pierw-sze efekty, wówczas zmianie ulegał również stosunek mężów do przedsiębiorczości swo-ich małżonek.

Podejmowanie dodatkowych zajęć zarobko-wych przez kobiety na wsi, bardzo często staje się wysiłkiem ponad siły, bowiem zwiększa i tak znaczną liczbę godzin spędzanych na wypeł-nianiu obowiązków na rzecz gospodarstwa domowego i rolnego. Stąd też nie powinien dziwić fakt, że dla większości tych kobiet, które podejmują dodatkowe zadania zarobkowe największą trudnością staje się pogodzenie obowiązków domowych z prowadzoną dzia-łalnością gospodarczą.

Natomiast optymizmem napawa fakt, że dla większości kobiet nie stanowi bariery w podej-mowaniu działalności gospodarczej brak wie-dzy fachowej. Wniosek taki może uzasadniać to, że kobiety podejmują zwykle, w celu zmniej-szania ryzyka, działania, które nie wymagają specjalnego przygotowania, a przynajmniej sądzą, że nie są one konieczne. Najczęściej odnosi się to do działalności agroturystycznej., której to najczęściej – jak wcześniej zauważono – podejmują się kobiety na wsi.

Stosunkowo często odpowiadano, że spot-kano się ze zbyt małym popytem na usługi i produkty wytwarzane w ramach działalności gospodarczej, co w odczuciu respondentek stanowiło swego rodzaju barierę w kontynu-owaniu tej działalności. Kwestia ta może być konsekwencją braku przeprowadzenia analizy zapotrzebowania na efekty działalności gospo-darczej, co skądinąd powinno być elementem „biznes planu” w każdym rodzaju działalności gospodarczej.

Respondentki stwierdzały również, że pewną trudnością w prowadzeniu działalności gospo-darczej był „na początku brak doświadcze-nia”, który jeśli udało się pokonać, to „potem wszystko szło już dobrze”. Niestety czasami niektóre kobiety załamywały się w związku z napotykanymi trudnościami albo „były zbyt niecierpliwe w oczekiwaniu sukcesów”. Generalnie stwierdzić można na podstawie wyników badań własnych, że najbardziej dotkli-wym problemem dla kobiet na wsi w zakresie podejmowania działalności zarobkowej są trudności z pogodzeniem obowiązków domo-wych i działalności gospodarczej oraz zbyt mały popyt na usługi i produkty z prowadzonej działalności gospodarczej. Odzwierciedleniem tej ostatniej kwestii, są m.in. takie wypowiedzi badanych kobiet: „mały popyt na usługi i pro-dukty wytwarzane przez firmę oraz skoncen-trowanie sklepów tej branży w bliskiej odle-głości”; „zubożenie społeczeństwa – zbyt mały popyt i duża konkurencja”; „sezonowy popyt na towary”; „mały popyt zwłaszcza zimą; latem jest łatwiej”.

Generalnie wnioskować można na podstawie przeprowadzonych badań, że kobiety na wsi, którym powiodły się próby rozpoczęcia dzia-łalności gospodarczej, dając im tym samym poczucie siły ekonomicznej, przejawiają znacznie więcej inicjatywy w przełamywa-niu dotychczasowych standardów w zakre-sie wewnątrzmałżeńskich relacji torując tym samym drogę ku bardziej partnerskim podzia-łom obowiązków rodzinnych i gospodarskich. Uwaga ta dotyczy przede wszystkim kobiet relatywnie młodszych, reprezentujących przy-najmniej średnie wykształcenie i aktywnych zawodowo. Natomiast kobiety starsze, mniej wykształcone, bierne w zakresie poszukiwania alternatywnych form zarobkowania, pogrą-żone w problemach finansowych swoich rodzin tkwią w tradycyjnych wzorach, nieufne w swoje możliwości; pasywne i bez poczucia nadziei na lepsze jutro.

Reasumując stwierdzić można, że ograniczenia rozwoju przedsiębiorczości wśród kobiet wiej-skich tkwią w dużej mierze w patriarchalnych wzorach współżycia małżeńsko – rodzinnego, zgodnie z którymi kobieta odpowiedzialna jest za całokształt zadań domowych i rodzinnych. Związane z tym faktem wzory kultury behawio-ralnej nie tylko inicjują określone normatywy społeczne, ale również wewnątrzrodzinne, które nie pozostają obojętne dla aktywizowa-nia kobiet wiejskich w kierunku poszukiwania dodatkowych źródeł zarobkowania.

W kontekście przeprowadzonych badań w Katedrze Organizacji i Ekonomiki Konsumpcji SGGW w Warszawie, stwierdzić można, że kobiety przejawiające postawy przedsię-biorczości to najczęściej osoby chcące nie

��

����

tylko poprawić swoją sytuację materialną, ale jednocześnie znajdujące się we względnie korzystnej sytuacji materialnej i posiadające co najmniej średnie wykształcenie. Stwierdzana przez respondentki prawidłowość odzwier-ciedla się również w innych badaniach gdzie stwierdza się, iż jednostki w relatywnie gorszej sytuacji dochodowej częściej skłonne są do przejawiania postaw biernego oczekiwania na ewentualną poprawę swego losu bądź na ograniczanie potrzeb (Gutkowska 1997; Wieruszewska 2002).

Na podstawie pozyskanych materiałów źród-łowych w ramach różnych badań przeprowa-dzonych w Katedrze Organizacji i Ekonomiki stwierdza się zależność przejawiania postaw przedsiębiorczości w zależności od wieku badanych kobiet, bowiem okazuje się, że wśród młodszych respondentek bardziej popularny jest pogląd o tym, że przedsię-biorcze jednostki są nastawiane głównie na poprawę swojej sytuacji materialnej. Natomiast wśród starszych respondentów równie często pojawia się opinia, że młodzi przejawiają więk-szą skłonność do podejmowania działalności gospodarczej.

Z wielu opracowań dotyczących uwarunkowań rozwijania przedsiębiorczości na wsi wynika, że osoby, które przejawiają takie postawy napo-tykają bardzo często na bariery środowiskowej akceptacji. Przeprowadzone badania własne pozwalają stwierdzić, że równie często reakcje otoczenia określa się jako „przychylne odno-szenie się do przejawianej inicjatywy” oraz „zdziwienie” . Pozostałe rodzaje odpowiedzi miały charakter sporadyczny. Stąd można by wnosić o tym, że postawy mieszkańców wsi są bardzo zdychotomizowane w zakresie rea-gowania na przejawianie życiowej zaradności. Młodsze respondentki częściej niż starsze okre-ślały stosunek otoczenia do „przedsiębiorczyń” jako pozytywny.

Ciekawych spostrzeżeń dostarczyła też ana-liza zależności między określeniem charakteru

reakcji otoczenia na przejawianie działalności gospodarczej, a samooceną sytuacji docho-dowej. Otóż badane, które określały swoją sytuację dochodową jako złą i bardzo złą postrzegały częściej niż inne respondentki, nastawienie otoczenia do przedsiębiorczyń w kategoriach negatywnych i odpowiednio rzadziej były skłonne określać nastawienie oto-czenia jako przychylne dla przedsiębiorców. Być może dlatego, że osoby przejawiające postawy przedsiębiorczości nie mogą liczyć – jak wynika z prezentowanych badań – na jednoznacznie pozytywną reakcję otoczenia, oczekiwanie na pomoc ze strony miejscowych władz dotyczyło tylko 1/3 osób, które respon-denci określili jako przedsiębiorcze.

Otóż, zdaniem połowy badanych, wspólne działania dla poprawy warunków życia podej-mowane są bardzo rzadko, a w opinii blisko 1/3 nie podejmowane są wcale.

Stąd też nie powinien dziwić kolejny wynik badań, mówiący o tym, że zdaniem respon-dentów najczęściej przejawianym sposobem radzenia sobie w trudnych sytuacjach jest:

• ograniczanie potrzeb;

• podejmowanie dodatkowej pracy;

• zaciąganie pożyczek.

Natomiast korzystanie z tak czy inaczej rozu-mianej pomocy sąsiedzkiej jest względnie sporadyczne, bo wskazują na tę formę radze-nia sobie w sytuacji trudności życiowych tylko nieliczne respondentki.

Konsekwencją tej i wcześniej prezentowanych opinii badanych kobiet na temat przejawiania postaw przedsiębiorczości jest stwierdzana przez większość spośród badanych zbyt mała skala przejawiania przedsiębiorczości w najbliższym otoczeniu, przy czym powo-dem zbyt małej skali przejawianych postaw przedsiębiorczości jest:

• niski poziom zamożności mieszkańców wsi;

• powszechna obawa przed ryzykiem;

• brak wiary w swoje możliwości.

Stąd też poziom aktywności i zaradności mieszkańców wsi, a zwłaszcza kobiet wiejskich podwyższyć by mogły następujące czynniki:

• poprawa sytuacji dochodowej mieszkań-ców wsi;

• dogodne kredyty dla mieszkańców wsi;

• rozszerzenie działalności edukacyjnej i doradczej;

• edukacja społeczna w kierunku zmiany mentalności mieszkańców wsi w zakresie postrzegania ról społecznych, zawodowych i rodzinnych kobiet na wsi (Gutkowska, 2004).

Znacznie rzadziej wskazywano na poprawę działalności urzędów na wsi jako warunek pod-wyższenia poziomu przedsiębiorczości. Nie miała też wielu zwolenników kwestia rozwoju grup producenckich jako warunek aktywizacji społeczności wiejskiej w kierunku poszukiwa-nia dodatkowych lub alternatywnych form zarobkowania, a w tym kobiet wiejskich.

Podsumowanie

W kontekście przedstawionych wyników badań przeprowadzonych w różnych latach w Katedrze Organizacji i Ekonomiki Konsumpcji SGGW w Warszawie, stwierdzić można, że akty-wizacja zawodowa kobiet na wsi zależy wyraź-nie od takich czynników demograficznych jak wiek kobiety oraz liczba dzieci na utrzymaniu i wskaźnik pokoleniowości, natomiast wśród czynników ekonomicznych za najważniejszy uznać należy wielkość dochodu uzyskiwa-nego na członka gospodarstwa domowego oraz subiektywną ocenę sytuacji dochodowej gospodarstwa.

Prof. dr hab. Krystyna Gutkowska

Katedra Organizacji i Ekonomiki Konsumpcji SGGW w Warszawie

Kierownik Zakładu Badań Konsumpcji

��

1. Gutkowska, K., (2004): Kobiety wiejskie w procesie transformacji polskiej gospodarki. Wieś i Rolnictwo, 2004, 1 (122) s, 80-99

2. Gutkowska K. (red) Zmiany w funkcjonowaniu wiejskich gospodarstw domowych w latach dziewięćdziesiątych. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1999,

3. Gutkowska K. Diagnoza funkcjonowania wiejskich gospodarstw domowych na przełomie wieków, Wydawnictwo SGGW 2003

4. Wieruszewska M. (red) Samoorganizacja w społęcznościach wiejskich. Przejawy, struktury, zróżnicowania, IRWiRPAN, Warszawa 2002

5. Gutkowska K. (2000): Pozarolnicze zarobkowanie kobiet wiejskich a funkcjonowanie gospodarstw domowych. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa

i Agrobiznesu; t. II, zeszyt 4.

6. Gutkowska K. (2001): Rola rodzinna kobiet wiejskich i wynikające stąd konsekwencje dla aktywności zawodowe. [w:] Gutkowska K. Ozimek I. (red.): Rozwój

przedsiębiorczości wiejskiej w perspektywie integracji z Unią Europejską, Kraków, s. 243 – 253;

7. Gutkowska K., Ozimek I., Szwed K. (2001): Przedsiębiorczość i przedsiębiorcy w opinii mieszkańców wsi małopolskiej. [w:] Gutkowska K., Ozimek I., (red.): Rozwój

przedsiębiorczości wiejskiej w perspektywie integracji z Unią Europejską, Kraków, styczeń, s. 253-263; (współautor, udział w przygotowaniu publikacji – 60%);

8. Gutkowska K. (1997) Czynniki stabilizujące i destabilizujące rodzinę w opinii kobiet wiejskich. W: Wieś i Rolnictwo, nr 1, s. 28-42

��

Infrastrukturalne uwarunkowania realizacji Zrównoważonego Rozwoju Obszarów Wiejskich

Dolnego ŚląskaWprowadzenie

Uznanie konieczności zorganizowania gospodarki zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju zgłoszono przed dwudziestoma laty na światowym szczycie dotyczącym środowiska i rozwoju w Rio de Janerio. Na konferencji Narodów Zjednoczonych w Rio w 1992 r. określono zrównoważony rozwój (zwany definicją Komisji Brundtland), następująco: „trwały rozwój jest rozwojem zaspokajającym potrzeby teraźniejszości bez ryzyka, że przyszłe pokolenia nie będą mogły zaspokajać swoich potrzeb”. W licznych opracowaniach definicja ta została doprecyzowana i rozwinięta - przykładowo nowa ekonomia środowiska podaje: „Zrównoważony rozwój zmierza do zapewnienia wszystkim żyjącym dzisiaj ludziom i przyszłym pokoleniom dostatecznie wysokich standardów ekologicznych, ekonomicznych i społeczno-kulturowych w granicach naturalnej wytrzymałości Ziemi, stosując zasadę sprawiedliwości wewnątrzpokoleniowej i międzypokoleniowej”1. Obecnie jest to wiodąca koncepcja rozwojowa, a kategoria rozwoju zrównoważonego stanowi dziś nieodłączny element polityk: ekologicznej, społecznej i gospodarczej oraz różnych strategii rozwoju społeczno-gospodarczego zarówno na szczeblu międzynarodowym i ogólnokrajowym, jak również regionalnym i lokalnym.

Przyjęcie koncepcji zrównoważonego rozwoju za kluczowy priorytet polityki UE wiąże się z uznaniem potrzeby wyrównywania dysproporcji gospodarczych – głównie poprzez aktywizowanie czynników wewnętrznych regionów, co wymaga podejmowania odpowiednich działań wspieranych środkami finansowymi funduszy z UE.

Ustanowienie koncepcji zrównoważonego rozwoju jako zasady działania państwa i podkreślenie jej rangi w akcie prawnym o najwyższej mocy prawnej powoduje poważne konsekwencje w zakresie podmiotów i sposobów jej realizacji. Władza publiczna wypełniając nałożony na nią obowiązek działa na dwóch płaszczyznach. Na szczeblu centralnym, poprzez tworzenie regulacji prawnych i założeń polityki państwa obejmujących teren całego kraju, władza publiczna kreuje zewnętrzne warunki realizowania założeń strategii. Natomiast wcielanie w życie postulatów ekorozwoju spoczywa na jednostkach samorządu terytorialnego wszystkich szczebli. Zrównoważony rozwój wymaga więc planowania, przyjęcia strategii jego realizacji, a także koncepcji nadzoru i kontroli, przez co konieczne jest jego uwzględnianie w założeniach polityki tak krajowej, jak i lokalnej. Szczególna rola samorządu, zwłaszcza gminnego, który przez ustawodawcę został wyposażony w uprawnienia i narzędzia służące urzeczywistnianiu założeń opisywanej koncepcji, nie wyklucza udziału w tym procesie przedstawicieli lokalnego biznesu, lokalnych liderów, mieszkańców społeczności lokalnych oraz wszystkich podmiotów działających na terenie gminy 2.

W Polsce tereny wiejskie zajmują ponad 93% terytorium kraju, zamieszkuje je ponad 14 mln mieszkańców, co stanowi prawie 39% ludności kraju Dla porównania w innych krajach Europy zajmują one od 80-95%, w tym w UE stanowią 91% terytorium Wspólnoty, które zamieszkuje 56% mieszkańców 27 krajów członkowskich [www.ec.europa.eu]. Niezależnie od regionalnych różnic wskaźnika urbanizacji istnieją rozliczne związki społeczeństwa z obszarami wiejskimi wynikające z ich wielofunkcyjności, a polegają one na regularnym bądź czasowym korzystaniu z ich walorów i zasobów. Podejmowanie działań służących zrównoważonemu rozwojowi wsi przejawia się w aktywności władz samorządowych w zakresie inwestycji infrastrukturalnych, gdyż infrastruktura jest podstawowym uwarunkowaniem rozwoju społeczno-gospodarczego. Jak zauważa prof. J. Wilkin - zapewnienie zrównoważonego rozwoju wsi jest nadal potrzebą, zadaniem i wyzwaniem3. Uznanie tego znajduje wyraz w polityce wspierania rozwoju wsi poprzez odpowiedni system instrumentów finansowych.

Podstawy realizacji polityki zrównoważonego rozwoju wsi

Wiele kwestii związanych z polityką rozwoju obszarów wiejskich nie zatrzymuje się na granicach krajowych czy regionalnych (jest tak w przypadku zanieczyszczeń, które nie znają granic, a ujmując bardziej ogólnie: zrównoważony rozwój środowiska stał się problemem w skali europejskiej i międzynarodowej). Również polityka rozwoju obszarów wiejskich ma liczne powiązania z innymi obszarami polityki prowadzonymi w Unii. UE prowadzi wspólną politykę rozwoju obszarów wiejskich, która jednak pozostawia państwom członkowskim i ich regionom znaczne możliwości działania (polityka jest częściowo finansowana ze środków głównego budżetu UE, a częściowo z krajowych i regionalnych budżetów państw członkowskich).

Podstawowe zasady Polityki Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013, a także instrumenty polityczne, z jakich mogą korzystać państwa członkowskie i regiony, określono w rozporządzeniu Rady (WE) nr 1698/2005. Zgodnie z tym rozporządzeniem unijna Polityka Rozwoju Obszarów Wiejskich w latach 2007–2013 skupia się na trzech tematach (tzw. osiach tematycznych). Są to:

• poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego; • poprawa stanu środowiska i terenów wiejskich; • poprawa jakości życia na obszarach wiejskich oraz wspieranie dywersyfikacji gospodarki wiejskiej. Nowością w okresie programowania 2007–2013 jest większy nacisk położony na spójną strategię na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w skali całej UE. Jest to możliwe dzięki stosowaniu narodowych planów strategicznych, które muszą zostać opracowane na podstawie unijnych wytycznych strategicznych 4.

Idea tworzenia Strategii zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, rolnictwa i rybactwa do 2020 r. (SZRWRiR) realizowana była jednocześnie na poziomie Unii Europejskiej oraz kraju5. Głównym celem opracowania SZRWRiR jest określenie kluczowych kierunków rozwoju obszarów wiejskich, rolnictwa i rybactwa w perspektywie do 2020 r., co pozwoli właściwie zaadresować zakres interwencji publicznych, finansowanych ze środków krajowych i wspólnotowych, by zrealizować przyjęty w strategii model rozwoju zrównoważonego. W SZRWRiR określono cel główny, którym jest poprawa jakości życia na obszarach wiejskich oraz efektywne wykorzystanie ich zasobów i potencjałów 6. Wizja obszarów wiejskich została określona następująco: Obszary wiejskie w 2020 r. będą atrakcyjnym miejscem pracy zamieszkania, wypoczynku i prowadzenia działalności rolniczej lub pozarolniczej, które w sposób komplementarny przyczyniają się do wzrostu gospodarczego. Tereny te będą dostarczały dóbr publicznych i rynkowych z zachowaniem unikalnych walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych dla przyszłych pokoleń…. Obszary wiejskie zachowają swój unikalny charakter dzięki zrównoważonemu rozwojowi konkurencyjnego rolnictwa i rybactwa 7.

��

1) H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, wyd. Zysk i S-ka, Poznań, 2010, s. 442) Oleńczuk-Paszel A., Samodzielność finansowa gminy a realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju na obszarach wiejskich, Roczniki naukowe SERiA, t,13, z.1,2011, s. 2623) J. Wilkin, Skutki transformacji postsocjalistycznej i członkostwa Polski w UE dla wsi i rolnictwa, Polska wieś 2010. Raport o stanie wsi, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010, s. 1784) http://ec.europa.eu/agriculture/rurdev5) Nowa strategia gospodarcza UE 2020, określa krótkoterminowy cel, którym jest przezwyciężenie kryzysu, co jednocześnie powinno być punktem wyjścia do budowy zrównoważonej, bardziej

przyjaznej środowisku oraz społecznej gospodarki rynkowej, której rozwój będzie oparty o wiedzę, innowacje oraz efektywne wykorzystanie zasobów.6) http://www.minrol.gov.pl/7) Strategia-zrownowazonego-rozwoju-wsi-rolnictwa-i-rybactwa-na-lata-2012-2020, s.17, www.minrol.gov.pl

��

Zróżnicowanie warunków rozwoju obszarów wiejskich Dolnego Śląska

Ponieważ rozwój zrównoważony dokonuje się w konkretnej przestrzeni, związany jest nierozerwalnie z rozwojem jednostek podziału administracyjnego różnych szczebli (krajowy, regionalny czy lokalny).

O podziale danego obszaru na mniejsze jednostki terytorialne decydują w dużej mierze uwarunkowania polityczno-administracyjne. Wyodrębnienie tego rodzaju jednostek jest konieczne do zarządzania państwem, redystrybucji środków finansowych, czy też potrzeb statystyczno-ewidencyjnych8. Analizując wskaźniki charakteryzujące warunki realizacji zrównoważonego rozwoju dolnośląskich obszarów wiejskich zauważa się występowanie znacznych odmienności wyróżnionych podregionów, co zestawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Wybrane wskaźniki charakteryzujące obszary wiejskie w 2010 r.

Wyszczególnienie Polska Województwo dolnośląskie

W tym podregiony:

jeleniogórski legnicko-głogowski wałbrzyski wrocławski

Ludność og.[tys.] 38200,0 2875,6 577,2 450,0 674,3 550,0

Ludność na wsi [%] 39,3 30,0 37,7 28,4 027,2 60,9

Współczynnik obciążenia demograficznego 55,2 52,4 52,5 51,5 53,7 51,9

Stopa bezrobocia 12,4 13,1 18,5 12,4 20,0 12,5

Obszary chronione [%] 32,4 18,5 11,8 24,4 25,1 17,7

Dochody ogółem [zł/mieszkańca] 1264,4 1631,2 1556,3 2227,2 1404,3 1602,4

Dochody własne [%] 44,6 55,6 51,6 65,2 52,6 55,6Źródło: Obliczenia własne na podstawie BDL GUS

Badania zmian liczby ludności wiejskiej regionu na tle kraju od 2006 r. wykazały, że przy ogólnie niewielkim jej wzroście - zwiększał się w Polsce udział ludności zamieszkującej obszary wiejskie. Natomiast w badanym regionie stwierdzono ogólny ubytek mieszkańców przy jednoczesnym wzroście udziału ludności wiejskiej we wszystkich podregionach -z najwyższą wartością dla podregionu wrocławskiego.

Rozpatrując współczynnik obciążenia demograficznego należy stwierdzić, że średnio w kraju na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 55 osób w wieku nieprodukcyjnym, a najmniejsze wartości wystąpiły w województwie dolnośląskim. Fakt ten niestety wiązał się z wyższymi wskaźnikami stopy bezrobocia ogółem dla regionu, a znacząco wysokimi w podregionach jeleniogórskim i wałbrzyskim. Jest to istotne uwarunkowanie skłaniające do podejmowania działań aktywizujących zasoby tych podregionów, które cechują się peryferyjnym położeniem względem ośrodków gospodarczych, a także występowaniem utrudnień środowiskowych wynikających z położenia na obszarów górskich Sudetów.

Przemysłowy charakter regionu wiąże się ze znacznie mniejszym wobec kraju udziałem obszarów chronionych, które zasadniczo występują na obszarach wiejskich stanowiąc o ich specyfice. Niezależnie od tego region posiada uznane walory historyczne, kulturowe i związane ze znanymi ośrodkami uzdrowiskowo-rekreacyjnymi, które są ważnym czynnikiem aktywizowania regionu w realizacji jego zrównoważonego rozwoju.

Tworzenie trwałych podstaw rozwoju lokalnego wiąże sie z sytuacją finansową samorządów, określaną przez ogólny poziom dochodów gmin w przeliczeniu na mieszkańca oraz udziałem w nich dochodów własnych. Okazało się, że w jednostkach samorządowych regionu nie będących miastami na prawach powiatu wskaźniki te kształtowały się korzystniej względem średnich wartości dla kraju, co świadczy o większej samodzielności finansowej gmin.

Na realizację zrównoważonego rozwoju wsi badanego regionu pozyskiwano środki finansowe UE, stąd w zestawieniu tabeli 2 wykazano kwoty jakie napłynęły na dolnośląskie obszary wiejskie w latach 2006-2009 z wyróżnieniem środków przeznaczonych na inwestycje (informacje dotyczące poziomu wsparcia samorządów środkami UE podawane są od 2006r.) 9.

Tabela 2. Środki z budżetu UE pozyskane przez samorządy w latach 2006-2009

Wyszczególnienie Łączna kwota pozyskanych środków ogółem [zł]

Łączna kwota pozyskanych środków inwestycyjnych [zł] Środki na inwestycje [%]

Polska 5844517187 4858802099 83,1

Dolnośląskie 489718505,9 434409502,7 88,7

Podregion 1 - jeleniogórski 155078664,7 140023115,5 90,3

Podregion 2 - legnicko-głogowski 38896204,97 30312270,56 77,9

Podregion 3 - wałbrzyski 155607903,38 134599602,43 86,5

Podregion 4 - wrocławski 140135732,85 129474514,21 92,4

Źródło: Obliczenia własne na podstawie BDL GUS

Analiza pozyskanych kwot przez samorządy Dolnego Śląska wykazała większą skuteczność ubiegania się o środki UE w podregionie jeleniogórskim i wałbrzyskim –po ok.32% dla podregionu, a przeznaczane były one głównie na cele inwestycyjne.

Podstawową sprawą warunkującą rozwój lokalny jest pokonywanie barier dostępności do regionu i rozwinięta komunikacja. W skali lokalnej zaspokajanie potrzeb komunikacyjnych przypada sieci dróg gminnych i powiatowych, umożliwiających sprawne przemieszczanie się zarówno mieszkańców jak i wszystkich przybywających na tereny wiejskie, stąd do priorytetów działalności inwestycyjnej samorządów należą inwestycje drogowe. Szczegółowe badania gęstości dróg lokalnych (powiatowe i gminne) ujawniły większe tempo zmian poprawiających gęstość sieci drogowej w kraju i przybliżenie do stanu wsi dolnośląskiej. W badanym regionie zasadniczo zauważa się poprawę jej jakości, co poza licznymi

8) W. Kosiedowski, Regiony Europy Środkowo-Wschodniej w procesie integracji ze szczególnym uwzględnieniem wschodniego pogranicza Unii Europejskiej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu M. Kopernika, Toruń 2008, s.23-24.

9) Dane GUS dostępne w Banku Danych Lokalnych uwzględniają środki pozyskane przez samorządy gmin bez miast na prawach powiatu; ostatnie dane dla 2010 r. nie wyróżniają kwot na inwestycje; WWW.stat.gov.pl

��

��

pracami remontowymi także wiązało się ze spadkiem udziału dróg gruntowych i wzrostem udziału dróg gminnych i powiatowych o nawierzchni utwardzonej – z osiągnięciem najwyższych wskaźników przez podregion jeleniogórski i wałbrzyski (tabela 3).

Tabela 3. Stan dróg lokalnych podregionów Dolnego Śląska na tle kraju

Wyszczególnienie

Gęstość dróg utwardzonych km/100 [km2] udział dróg utwardzonych [%]

2006 2010 2006 2010

Polska 66,7 72,5 62,2 63,2

Dolnośląskie 72,5 73,6 76,6 74,4

Podregion 1 - jeleniogórski 72,6 74,2 81,0 81,7

Podregion 2 - legnicko-głogowski 60,4 62,0 68,4 71,8

Podregion 3 - wałbrzyski 84,3 83,2 82,2 76,2

Podregion 4 - wrocławski 63,0 64,3 72,3 67,0

Źródło: Obliczenia własne na podstawie BDL GUS

Obszary wiejskie posiadają dużą przewagę pod względem atrakcyjności przyrodniczej jako elementu jakości życia w stosunku do miast. Okazuje się, że obecnie przy wyborze miejsca zamieszkania, a także przy wyborze lokalizacji przedsiębiorstw produkcyjnych duże znaczenie ma uwzględnienie wymagań ekologii, zgodnie z rosnącą świadomością ludności doceniającej znaczenie środowiska naturalnego. Dlatego też walory przyrodniczo-kulturowe są wartościami, które na obszarach wiejskich odgrywają istotną rolę w budowaniu koncepcji zrównoważonego rozwoju i powinny być w sposób wyraźny wspierane 10.

Obecnie koniecznością staje się też wyrównywanie dysproporcji w zakresie podstawowych warunków życia na wsi względem ośrodków miejskich. Zestawione w tabeli 4 wskaźniki dostępności do sieci wodociągowej, kanalizacyjnej i gazowej w Regionie Dolnośląskim dla skrajnych lat badanego okresu wskazują na poprawę sytuacji we wszystkich podregionach oraz - za wyjątkiem instalacji gazowej - przewagę nad przeciętnym stanem w kraju. Podobnie jednak jak w kraju – również w badanym regionie, komunalna gospodarka wodno-ściekowa na obszarach wiejskich nadal nie jest zrównoważona o czym świadczy dominacja systemów wodociągowych bez kanalizacji 11.

Jednocześnie zauważono występowanie dużych dysproporcji pomiędzy dolnośląskimi podregionami w dostępie ludności do kanalizacji i oczyszczalni ścieków, gdzie liderem był podregion legnicko-głogowski, a najgorsza sytuacja cechowała podregion wałbrzyski.

Tabela 4. Wskaźniki dostępu do infrastruktury technicznej podregionów Dolnego Śląska na tle Polski [% mieszkańców korzystających z sieci]

Wyszczególnienie Wodociągi Kanalizacja Oczyszcz. ścieków Gaz

2006 2010 2006 2010 2006 2010 2006 2010

Polska 72,8 75,2 20,2 24,8 22,1 28,8 18,3 20,9

Dolnośląskie 77,6 79,3 22,7 27,6 24,1 31,7 9,0 12,0

Podregion 1 - jeleniogórski 66,8 69,1 24,7 29,5 30,0 36,8 6,8 8,7

Podregion 2 - legnicko-głogowski 87,8 89,7 40,7 46,4 44,3 52,0 16,9 22,9

Podregion 3 - wałbrzyski 69,6 70,7 15,3 17,1 17,2 21,1 8,7 8,6

Podregion 4 - wrocławski 85,4 86,7 18,7 25,0 16,4 26,6 7,5 11,9

Źródło: Obliczenia własne na podstawie BDL GUS

Dostępność do wspomnianej infrastruktury ma znaczenie nie tylko dla poprawy warunków życia lokalnych społeczności, ale również wpływa na utrzymanie walorów regionu udostępniającego swe zasoby w postaci dóbr publicznych odwiedzającym region. W regionach posiadających liczne atrakcje środowiskowe, historyczne, kulturowe i rekreacyjne do dziedzin, które mogą być podstawą lokalnej przedsiębiorczości należy przede wszystkim szeroko rozumiany sektor usług, a w nim szczególnie turystyka wiejska.

Rosnące zainteresowanie wypoczynkiem na wsi wynika z faktu, iż traktowany jest on jako ucieczka od życia w pośpiechu, ścisku i hałasie. Podczas wypoczynku turyści pragną ciszy, spokoju, czystego powietrza i zdrowej żywności. Agroturystyka wraz z turystyką zrównoważoną jest najszybciej rozwijającym się sektorem w europejskiej i światowej branży turystycznej.12 M. Kozak13 podkreśla jednak, że wieś może być w dzisiejszych warunkach atrakcyjna turystycznie wtedy i tylko wtedy, gdy dysponuje istotnymi walorami przyrodniczymi oraz infrastrukturą. Nawet najbardziej interesujące zasoby turystyczne nie gwarantują sukcesu, jeśli nie towarzyszy im stosowna infrastruktura, zwłaszcza ułatwiająca dostępność do kraju i regionów.

PodsumowanieWażnym czynnikiem zewnętrznym dynamizowania procesów rozwojowych w ostatnich latach stała się możliwość pozyskania środków

finansowych UE, które współfinansują inwestycje infrastrukturalne ważne dla realizacji zrównoważonego rozwoju wsi.

Odpowiedni poziom infrastruktury technicznej jest jednym z ważniejszych czynników rozwoju gospodarczego kraju. W przypadku obszarów wiejskich nie chodzi wyłącznie o rozwój sektora rolnego, istotne jest również wykreowanie lub wzmocnienie zainteresowania mieszkańców działalnością pozarolniczą. Takie elementy infrastruktury jak drogi, łączność, sieć elektroenergetyczna, zaopatrzenie w wodę, odprowadzanie ścieków - poprawiają nie tylko standard życia mieszkańców, ale przyczyniają się również do zwiększenia atrakcyjności inwestycyjnej i zapobiegają skutecznie odpływowi wykwalifikowanej siły roboczej do miast. Biorąc pod uwagę znaczne możliwości wsparcia inwestycji infrastrukturalnych środkami UE na lata 2007-2013 konieczną jest wysoka aktywności ich pozyskiwania przez samorządy gmin badanego regionu, by wyższe tempo inwestycji nie tylko wyrównywało powstałe dysproporcje, ale także stało się silniejszym bodźcem w realizacji zrównoważonego rozwoju wsi.

dr inż. Ewa Baran Katedra Polityki Gospodarczej, Wydział Ekonomii

Uniwersytet Rzeszowski

��10) M. Zarychta-Zadrożnia,k Przedsiębiorczość w zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich, Zrównoważony rozwój na poziomie lokalnym i regionalnym. Wyzwania dla miast i obszarów wiejskich, wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010,, s.211-212,

11) Strategia-zrownowazonego-…op.cit. s.9, 12) J. Uglis, Miejsce turystyki w rozwoju wielofunkcyjnym obszarów wiejskich, Roczniki naukowe SERiA, t,13, z.1, 2011, s. s.40713) M. W. Kozak Konkurencyjność turystyczna polskich regionów, Studia regionalne i lokalne, nr 3, 2006, s. 57–58.14) Informacja o stanie infrastruktury technicznej wsi – raport roczny 2009 roku, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2010, s.3.

��Centrum Monitoringu Społecznego i Kultury Obywatelskiejul. Korfantego 27, 53-021 Wrocław, tel./fax. 71 729 85 89

www.obserwatorium.cmsiko.plwww.cmsiko.pl, e-mail: biuro@cmsiko.pl