Holocaust w literaturze, filmie i malarstwie.

Żydzi, czyli wyznawcy judaizmu praktycznie w całej swojej historii walczą o

przetrwanie. Żyją w diasporze, czyli są rozproszeniu na całym świecie, nie posiadając

własnego kraju. Pod koniec XIX wieku w Niemczech, w słowniku politycznym pojawił się

termin antysemityzm.

Antysemityzm jest postawą wrogości i niechęci wobec Żydów, która przyczyniła się

do ogromnej tragedii w czasie drugiej wojny światowej. Polska była krajem, który dawał

Żydom schronienie, poczucie bezpieczeństwa. Polacy akceptowali inną rasę, żyli w zgodzie z

przybyszami, którzy osiedlali się na terenie kraju coraz chętniej, wierząc, że tu będą mogli

wieść spokojne życie. Niestety los tak zadecydował, że to właśnie na ziemiach polskich

zakładano obozy śmierci, które powszechnie nazywano obozami pracy. Więziono w nich

właśnie Żydów, którzy uważani byli przez naród niemiecki za rasę gorszą, a właściwie w

ogóle nie myślano o nich w kategorii „ludzi”. W obozach m.in. takich jak Oświęcim,

Brzezinka Stutthof, Majdanek katowano więźniów, prowadzono na nich eksperymenty

medyczne, głodzono na śmierć, zmuszano do ciężkich robót. Najgorsze w tym wszystkim

było jednak bestialskie mordowanie tysięcy Żydów, poprzez duszenie ich w komorach

gazowych oraz palenie ich ciał, jak zwykłego węgla.

Tematyka holocaustu poruszana jest w różnych gałęziach sztuki: literaturze, filmie,

sztukach plastycznych. Chciałbym przybliżyć kilka takich przykładów, które ilustrują tę

tragedię.

Zacznę od literatury. Przykładami utworów o omawianej przeze mnie problematyce

są m.in. Medaliony Zofii Nałkowskiej, a także Dymy nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej.

Obydwa należą do nurtu literatury faktu. Autorki postanowiły przedstawić prawdziwe

wydarzenia, te, ktróre miały miejsce w rzeczywistości.

Nałkowska posłużyła się materiałami zebranymi w czasie trwania prac w Głównej

Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Autorka stworzyła zwięzłe pod względem formy,

ale zarazem bogate pod względem udokumentowanej treści dzieło. Medaliony to zbiór ośmiu

opowiadań, będące relacjami osób, które doświadczyły pobytu w obozach pracy. Są to ludzie,

którym odebrano dzieci, kobiety męczone zastrzykami, biciem, otwieraniem ran, studenci

oddzielający ludzki tłuszcz od skóry i kości, aby uzyskać materiał do wyrobu mydła. Utwór

jest tym bardziej wstrząsający, iż autorka postanowiła sformułować każde opowiadanie

pozbawione literackiej fikcji w taki sposób, aby przekazać najwymowniej prawdę o obozach

koncentracyjnych na terenie Polski.

1

Dymy nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej to również proza faktograficzna.

Autora osobiście przeżyła piekło obozu. Więziona była w Oświęcimu przez trzy lata. Jej

utwór zatem jest niezwykle realistyczny. Jednak Dymy… są utworem o rozwiniętej fabule,

nadającej prozie autobiograficzno-faktograficznej, nieco innego charakteru. Szmaglewska

stworzyła prozę o wymowie bardziej literackiej, aniżeli wzorowane na dokument Medaliony

Nałkowskiej.

Nie mniej jednak, ukazany w utworze obraz życia w obozie jest wstrząsający.

Autorka opisała to, co widziała osobiście, oraz to co wiedziała z relacji innych więźniów.

Warunki panujące w obozie były nie tylko nie higieniczne, ale odrażające i narażające ludzi

na śmierć poprzez nabycie rozmaitych chorób. Wszędzie panował brud, wokół unosił się

odrażający fetor z ustępów, lęgło się robactwo, a więźniowie tłoczyli się po kilkunastu na

jednej koi. Wszyscy więźniowie byli „równi”. Tak samo bestialsko traktowano mężczyzn,

kobiety w ciąży, starców i dzieci. Dla niemieckich żołnierzy Żyd i człowiek to dwa

wzajemnie wykluczające się pojęcia.

Obok literatury, dziedziną sztuki, która podjęła temat holocaustu jest film. Przytoczę

dwa tytuły, które w największym stopniu wpłynęły na moje odczucia i skłoniły do refleksji.

Mam na myśli Pianistę Romana Pogańskiego i Chłopca w pasiastej piżamie Marka Hermana.

Pianista został uhonorowany Złotą Palmą na festiwalu w Cannes oraz wiele innych

nagród. Polański jako reżyser, oparł swój film podobnie jak wyżej wymienione pisarki swoje

utwory, na faktach. Podstawą filmu jest autobiografia Władysława Szpilmana, muzyka

żydowskiego pochodzenia. Obraz dogłębnie ukazuje cierpienie, nie tylko rozumiane jako ból

fizyczny. Młody mężczyzna, miał szczęście zaznać ciepło rodzinnego domu, spełniał swoją

pasję grając na pianinie w polskim radiu, był szczęśliwy. Wszystko zostało mu bezpodstawnie

i bezsensownie odebrane. Zrządzeniem losu stracił swoich najbliższych, sam pozostając przy

życiu. Musiał stawić czoła wojennemu piekłu. Na szczęście spotykał na swojej drodze ludzi,

którzy potrafili, mimo grożącym konsekwencją za pomoc żydom, udzielić mu schronienia,

nakarmić.

Adrian Brody, który wcielił się w postać Szpilmana odegrał w sposób niezwykle

przekonujący swoją rolę. Pokazał jak zmienia się psychika człowieka, który za jednym

zamachem traci wszystko, zostaje zdany na siebie i nie wie, czy dożyje kolejnego dnia.

Polański nakreślił obraz, który właściwie nie jest możliwy do zaakceptowania. W

swoim filmie ukazał ludzi, którzy pod wpływem działań antyżydowskich doznają rzeczy

okropnych. Są poniżani, bici, głodzeni, mordowani w bestialski sposób. Reżyser pokazał jak

zachowują się ludzie obdarci z człowieczeństwa.

2

Chłopiec w pasiastej piżamie jest w pewnym sensie przeciwieństwem obrazu

Pogańskiego. Reżyser wyeksponował nieświadomość małego chłopca, którego największą

troską był brak przyjaciół i doskwierająca nuda. Bruno, ośmioletni syn niemieckiego oficera,

wiedziony chęcią zabawy odkrywa przez przypadek usytuowany niedaleko domu obóz

koncentracyjny, myśląc, że to zwykła farma. Poznaje tam swojego równolatka, żyda o

imieniu Szmul. Szmul odpoczywa po ciężkiej pracy chowając się za materiałami

przeznaczonymi do budowy nowego baraku dla więźniów. Bruno codziennie odwiedza

Szmula, przynosi mu jedzenie, razem spędzają czas odgrodzeni kolczastym drutem. Bruno do

samego końca nie zdaje sobie sprawy z tego, co to za miejsce, albo po prostu nie chce do

siebie dopuścić prawdy.

Ośmioletni chłopiec wychowywany w domu niemieckiego esesmana – gdzie służbę

pełnią więźniowie z pobliskiego obozu, ojciec głosi nazistowskie hasła, a zatrudniony

nauczyciel wmawia chłopcu nienawiść do żydów – nie ulega wpływom hitlerowskich

przekonań. Bruno pragnie tylko mieć przyjaciela i nie rozumie co mogą dla niego oznaczać

kontakty z żydami. Zakończenie filmu jest bardzo przygnębiające, ale przede wszystkim

skłania do myślenia.

Tragiczne wydarzenia z czasów drugiej wojny światowej stały się inspiracją również

dla malarzy. Jednym z przedstawicieli sztuki plastycznej był Szymon Szerman. To malarz

żydowskiego pochodzenia, co sprawia, że jego osobiste doświadczenia nadają obrazom

wiarygodności.

Jeden z obrazów, Rynek w Ghetcie w Łodzi, ilustruje fragment życia codziennego

żydów uwięzionych w właśnie w getcie. Obraz jest czarno-biały, co dodatkowo wpływa na

ponury nastrój przedstawionej tu sytuacji. Mimo, że autor nie zamieścił na swoim dziele

żadnych drastycznych scen, znęcania się nad Żydami, krwawych zamieszek, ani nawet

pilnujących porządku w getcie żołnierzy, to jednak odbiorca obrazu ma świadomość, co kryje

za sobą ten wycinek rzeczywistości.

Wokół rynku, na drugim planie widnieją murowane kamienice. Na całej ulicy są

ludzi, którzy przemieszczają się w różne strony. Kobiety maja na głowach chusty. Na

wyłożonej kocimi łbami drodze dostrzegamy kilka osób, które prawdopodobnie czymś

handlują aby zdobyć jakiekolwiek pieniądze na utrzymanie, kupno jedzenia. Trudno dostrzec,

jaki towar mają do zaoferowania, możliwe, że jest to chleb, a chłopiec na pierwszym planie,

ma ziarna zbóż, czy fasolę.

Nie jest to najistotniejsze. Najważniejsze jest prawdopodobieństwo płynące z obrazu

do sytuacji, która faktycznie miała miejsce.

3

Kolejny przykład to obraz Andrzeja Wróblewskiego zatytułowany Rozstrzelanie VII.

Obraz ten przedstawia jednego człowieka w kilu postawach.

4