Handel Zagraniczny (26 Stron)

5/11/2018 Handel Zagraniczny (26 Stron) - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/handel-zagraniczny-26-stron 1/25

1. Poziom i struktura polskiego handlu zagranicznego w latachosiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych

1.1. Rozwój polskiego handlu zagranicznego w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych

1.1.1. Udział Polski w handlu światowym

Udział Polski w światowym eksporcie i imporcie jest niewielki i z pewnością

nie odzwierciedla istniejących możliwości. Jest on aktualnie niższy niż miało to

miejsce w okresie międzywojennym, a nawet jeszcze w połowie lat

osiemdziesiątych.

Uczestnictwo w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej było przyczyną

względnego zamknięcia gospodarki polskiej w latach powojennych. Nasz kraj nie

należał do potentatów na rynku międzynarodowym biorąc pod uwagę kraje o

zbliżonej wielkości. Realizowana od 1989 roku strategia rozwoju handlu

zagranicznego polegająca na liberalizacji kontaktów ze światem nie wprowadziła

istotnych zmian w poziomie polskiego eksportu. Natomiast import wzrósł

znacząco.

W wyniku przemian zapoczątkowanych pod koniec lat osiemdziesiątych

rozpoczął się proces „otwierania się” gospodarki polskiej. W ramach tego procesu

doszło do likwidacji monopolu państwa w handlu zagranicznym w roku 1990.

Najbardziej spektakularna była prywatyzacja centrali handlu zagranicznego

Universal S.A., która stała się najbardziej zdywersyfikowaną pod względem

własnościowym, a jej akcje jako pierwsze z tej branży znalazły się na Giełdzie

Papierów Wartościowych.1

Również w tymże roku została wprowadzona wewnętrzna wymienialność

waluty krajowej. Początkowo dewaluacja złotego następowała w sposób skokowy.

Od października 1991 roku wprowadzono zasadę pełzającej dewaluacji złotego w

tempie 1,8% w skali miesięcznej, następnie tempo pełzania było stopniowo

obniżane - sierpień 1993 roku 1,6%, wrzesień 1994 roku 1,5%, listopad 1994

roku 1,4% a w lutym 1995 roku do 1,2%. Mimo funkcjonowania tej zasady,

wyniknęła dwukrotnie konieczność skokowego zdewaluowania złotego2. Wszystkie

te dewaluacje miały charakter obronny, a nie konkurencyjny. Ich celem było

zaledwie niepogarszanie warunków eksportu3. Polityka taka ma jednakże swoje

1 Polska polityka handlu zagranicznego 1933-1994, Warszawa 1994,s. 48.

2 E. Rzeszutek - Kurs rynkowy złotego w procesie transformacjigospodarki, Ekonomista, str. 457-461.

3 M. Deniszczuk - Polityka proeksportowa a ożywienie gospodarki,„Handel Zagraniczny” 1992, nr 1-2, s. 4.



wady. Sama zmiana kursu wywiera tylko krótkotrwały wpływ stymulujący w

ramach istniejących mocy produkcyjnych. Po 2-3 miesiącach ten efekt zaciera

się, a pozostaje trwały wpływ na rozwój inflacji w proporcji 0,1-0,2 w stosunku

do poziomu dokonanej dewaluacji. Ponadto skokowa dewaluacja złotego powoduje

utratę zaufania ludności do banków, pobudza oczekiwania dewaluacyjne (co

hamuje regularny rozwój eksportu, przyspiesza rozwój importu i działa

niekorzystnie na bilans obrotów towarowych), a także poważnie utrudnia

planowanie działalności gospodarczej. Od 16 maja 1995 roku wprowadzono

system kursowy, w którym bank centralny wyznacza kurs w ramach pełzającego

pasma dopuszczalnych wahań4.

Kolejną zmianą, która dokonała się w ostatnich latach była zmiana

przynależności Polski do poszczególnych organizacji międzynarodowych.

Szczególnym okresem był w tym przypadku rok 1991. Rozwiązana została w tym

roku RWPG, a Polska podpisała umowę stowarzyszeniową z EWG. Od 1995 roku

jesteśmy członkiem WTO, a od lipca 1996 roku OECD. Przynależność do tych

organizacji nakłada oczywiście szereg obowiązków na polską gospodarkę. W

szczególności chodzi tu o znoszenie barier w kontaktach handlowych.

Wracając do poziomu handlu zagranicznego Polski możemy zauważyć

niewielki wzrost znaczenia naszego kraju w latach 1990-1995 w handlu

światowym, szczególnie po stronie importu.

Tabela 1. Udział Polski w handlu światowym w latach 1990-1995 (w %)

Lata 1990 1991 1992 1993 1994 1995a

Import

Eksport

Ogółem

0,28

0,42

0,35

0,38

0,36

0,37

0,42

0,36

0,39

0,48

0,37

0,41

0,49

0,41

0,45

0,50

0,42

0,46

a - prognozaŹródło: Polski handel zagraniczny w 1993 roku, IKCHZ, Warszawa 1994, s. 112.

U. Płowiec - Polityka handlu zagranicznego w 1994 roku, IKCHZ,

Warszawa 1995, s. 25

Porównując pod tym względem całą Europę Środkowo-Wschodnią z resztą

kontynentu, możemy zauważyć, iż w latach 1994-1995 udział tego regionu w

handlu zagranicznym Europy wynosił jedynie 8% przy blisko 50% udziale

ludności. O skali niedorozwoju świadczy fakt, że same Niemcy importują i

eksportują prawie trzykrotnie więcej niż cały ten region razem wzięty 5.

4 E. Pietrzak – Dylematy polityki kursowej, „Nowe Europa” 1995, nr 7.5 Import, eksport, saldo handlowe - „Życie Gospodarcze” nr 15,

9.04.1995r.



Z niewielkim udziałem handlu zagranicznego Polski w globalnym handlu

europejskim i światowym skorelowana jest niska wartość eksportu i importu per

capita, która kształtowała się w 1993 roku na poziomie 320 dolarów

amerykańskich w eksporcie i 427 w imporcie. W ciągu dwóch lat wartości te

wzrosły do 596 dolarów w eksporcie i 641 w imporcie 6.

Biorąc pod uwagę wysokość tych wskaźników, Polska plasuje się na bardzo

odległym miejscu w świecie i Europie. Dane porównawcze z 1993 rok ukazują, iż

wskaźniki te w większości krajów były wielokrotnie wyższe. Przykładowo dla

Czech i Słowacji wartość eksportu na osobę była dwukrotnie wyższa, w Stanach

Zjednoczonych pięciokrotnie wyższa. Absolutnymi rekordzistami pod tym

względem w Europie były Belgia i Luksemburg z wielkością eksportu 11845

dolarów na jednego mieszkańca. Czołówkę światową reprezentują zaś Hongkong i

Singapur, odpowiednio 20570 i 22523 dolary na osobę7. Nieznacznie tylko

ustępowały Polsce Rosja i Rumunia.

Przy tego typu porównaniach nie należy zapominać, że dla krajów o dużym

rynku wewnętrznym, co wiąże się z liczbą ludności, optymalny poziom tego

wskaźnika jest niższy aniżeli dla krajów o małym rynku wewnętrznym8. Mimo

poprawy w 1995 roku, wskaźnik wartości obrotów na jednego mieszkańca i tak był

niższy w porównaniu z krajami rozwiniętymi gospodarczo, dla których wskaźnik

ten wynosił od 10 do 30 tys. USD.

Tabela 2. Wartość eksportu i importu na jednego mieszkańca Polski w latach1990-1995 (w USD)

Lata 1990 1991 1992 1993 1994 1995

Eksport

Import

376

250

390

406

344

414

320

427

440

463

596

641

Źródło: Polski handel zagraniczny w 1993 roku, IKCHZ, Warszawa 1994, s. 113,obliczenia własne na podstawie Małego Rocznika Statystycznego 1996, GUS,Warszawa, s. 363

W świetle danych zawartych w tabeli 2 staje się jasne, że w analizowanym

okresie podstawowym problemem polskiego handlu zagranicznego nie była

nadmierna (relatywnie) wysoka skłonność pro importowa. Wręcz przeciwnie,

problemem była i pozostaje nadal niska skłonność proeksportowa, w dalszym

ciągu rosnąca w zbyt wolnym tempie. Ten niewątpliwie najważniejszy problem

6 M. Misiak - Gospodarka 1989-1996, „Nowe Życie Gospodarcze” 1996,nr 32

7 Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1994, Warszawa 1994, s. 463-464.8 E.M. Jagiełło - Polski handel zagraniczny w 1990r., IKCHZ,

Warszawa 1991, s. 8.



ujawnił się w przypadku większości gałęzi gospodarki narodowej Polski. Do

wyjątku należały wyroby przemysłu mineralnego, lekkiego i drzewno-

papierniczego9.

W tym momencie należy stwierdzić, iż obserwujemy od kilku lat wyższe

tempo wzrostu importu konsumpcyjnego i zaopatrzeniowego niż tempo importu

inwestycyjnego, co raczej utrudnia proces modernizacji gospodarki narodowej.

Jedną z przyczyn spadku skłonności do eksportu była i jest nadal struktura

rzeczowa tworzonego produktu narodowego. Jest ona determinowana oczywiście

przez posiadany majątek narodowy, za pomocą którego można wytworzyć ściśle

określone dobra, na jakie niekoniecznie jest zapotrzebowanie na rynkach

międzynarodowych. Pamiętajmy, że podstawowym partnerem Polski i innych

krajów regionu są Niemcy (około 50% handlu Wspólnoty z tymi krajami)10. Jest to

więc rynek bardzo wymagający.

Kolejnym poważnym czynnikiem hamującym eksport była likwidacja RWPG.

Przejście na rozliczenia wolnodewizowe wydatnie ograniczyły kontakty handlowe

z tą grupą krajów.

Wzrost eksportu silnie hamowała również jego struktura:

• elastyczność cenowa i dochodowa popytu na polski eksport jest niska, co

ogranicza możliwości jego wzrostu;

• w dziedzinach eksportowych nie występują lub w niewielkim stopniu

pojawiają się korzyści skali. Nie można wykluczyć, że branże eksportowedziałają w warunkach rosnących kosztów krańcowych;

• dziedziny eksportowe nie są nośnikami postępu technicznego;

• eksport ten, podlega ostrym ograniczeniom taryfowym i pozataryfowym;

• występuje silna konkurencja krajów rozwijających się i pozostałych

krajów regionu.

Niezależnie od tych zjawisk należy uwzględnić trudny stan finansowy

przedsiębiorstw eksportujących, co znajdowało wyraz w niskim poziomie

osiąganych cen. Eksporterzy, chcąc sprzedać swój produkt, obniżali ceny nawetponiżej kosztów wytwarzania. Straty z tego tytułu w 1992 roku oszacowano na

poziomie około 5 mld USD11.

Polski eksport zaczął rosnąć systematycznie od 1994 roku. Powodem tego

był przede wszystkim powrót koniunktury na rynkach Europy Zachodniej oraz

9 J. Misala - Polski handel zagraniczny w 1993 roku, IKCHZ,Warszawa 1994, s. 6.

10 Polen wichtigste Handelspartner in Osteuropa, “Frankfurter AllgemeineZeitung”, 24.10.1995r.

11 Ceny towarów w polskim eksporcie do krajów uprzemysłowionych w1992r., IKCHZ, Warszawa 1993, s. 9.



powolna stabilizacja w Europie Wschodniej, która umożliwiła zahamowanie

tendencji spadkowej w handlu z tą częścią Europy. Eksport jednakże w dalszym

ciągu nie nadąża za wzrostem importu. Polska od 1990 roku ma ujemne saldo

bilansu handlowego.

Tabela 3. Wartość eksportu i importu w latach 1990-1995 (w mln USD - ceny bieżące)

Lata 1990 1991 1992 1993 1994 1995

Eksport

Import

Saldo

14321,6

9527,7

4793,9

14903,4

15521,7

-618,3

13186,6

15912,9

-2726,3

14143,1

18834,4

-4691,3

17240,1

21569,1

-4329,0

22894,9

29049,7

-6154,8

Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 1996, GUS, Warszawa 1996, s. 430

Analizując tabelę 3 możemy zauważyć, że jedynym rokiem, w którym

mieliśmy dodatnie saldo bilansu handlowego był rok 1990. Był to rok szczególny.

Wprowadzenie tzw. programu stabilizacyjnego spowodowało drastyczną redukcję

popytu krajowego w wyniku spadku o prawie 25% realnych dochodów ludności. W

efekcie zwiększyło się znaczenie tzw. popytu zagranicznego w wyniku „przymusu

eksportowania” 12.

Mimo niekorzystnie kształtującego się salda bilansu handlowego, w połowie

lat dziewięćdziesiątych dało się zauważyć zjawisko wzrostu rezerw dewizowych

państwa. Wyjaśnieniem tej sytuacji jest tzw. obrót przygraniczny. Jest faktem, że

w skutek występowania w Polsce nadwyżek towarów i relatywnie niskich ich cen,

są one masowo wywożone do innych krajów (około 30 procent wartości oficjalnie

zarejestrowanego eksportu do 1994 roku), w tym głównie do Rosji, Krajów

Nadbałtyckich, a zwłaszcza Niemiec13. W roku 1995 rezerwy dewizowe, mimo

stale ujemnego bilansu handlowego wzrosły około13,5mld USD14. Szczególna

sytuacja Polski (wzrost gospodarczy i umacnianie pozycji złotego przy

zdecydowanej słabości rynku wewnętrznego i rosnącym jednoczesnym ujemnym

saldzie wymiany towarowej) wymusza traktowanie turystyki zagranicznej jako

poważnego źródła wpływów i czynnika wzrostu gospodarczego. Jednakże na

dłuższą metę trudno takie zjawisko uznać za siłę napędową polskiej gospodarki.

O słabości polskiego handlu świadczy także to, że nawet w porównaniu z

krajami Europy Środkowo-Wschodniej znaczenie w tworzeniu dochodu narodowego

eksportu jest niewielkie. W 1988 roku było to 7% w Polsce, przy np. 34% w

12 J. Misala - Polski handel zagraniczny w 1993 roku, op. cit., s. 5.13 Cross-Border Invasion is Poland Secret Gain, „Central European

Economic Review”, 06.1995r.14 Niewidzialny eksport, „Nowe Życie Gospodarcze”, nr 15, 14.05.1996r.



innym z krajów regionu - Bułgarii15. W początkach lat dziewięćdziesiątych udział

ten wynosi ł około 10% w przypadku Polski, ale spowodowane było to

bezwględnym spadkiem wielkości dochodu narodowego.

Na koniec należy zauważyć, iż poziom polskich obrotów z zagranicą jest

niski. Wraz z przemianami ustrojowymi nastąpiło w szczególności zwiększenie

importu. Natomiast eksport, po początkowym silnym załamaniu, zaczął dosyć

szybko rosnąć. Przyczyną drastycznego załamania polskiego eksportu w

początkach lat dziewięćdziesiątych należy dopatrywać się w szczególności w:

• znacznym obniżeniu konkurencyjności polskich wyrobów;

• osłabieniu koniunktury w krajach wysokorozwiniętych;

• braku skutecznej polityki państwa promującej eksport;

• załamania gospodarczego w krajach Europy Środkowo-

Wschodniej, podstawowego odbiorcy naszych towarów w latach

osiemdziesiątych.

Raport Międzynarodowego Instytutu Zarządzania w Londynie z 1993 roku

sklasyfikował Polskę na 41 miejscu (ostatnim) w rankingu pod nazwą

„Konkurencja na rynkach międzynarodowych” 16.

Mimo wzrostu importu i eksportu w latach 1993-1995, w dalszym ciągu

pozostajemy krajem o marginalnym znaczeniu w handlu światowym. Nawet w

pozostałych krajach CEFTA import i eksport na jednego mieszkańca był ponad

dwukrotnie wyższy. Pod tym względem Polska ma wskaźniki zbliżone do Rosji iinnych państw WNP. Szansą Polski wydaje się być nowokształtujący się rynek

rosyjski i innych państw regionu, na którym powinniśmy w znaczący sposób

wzmocnić swoją obecność. Według wielu ekonomistów, w ciągu najbliższych

dziesięciu lat nastąpi wzrost znaczenia w polskim handlu krajów Europy

Środkowo-Wschodniej. Przy tym jednocześnie spadnie udział Niemiec o około

10%17.

1.1.2. Zmiana znaczenia Europy Środkowo-Wschodniej w handlu światowym i polskim handlu zagranicznym

Europa Środkowo-Wschodnia, zgodnie ze stosowanym przez ONZ podziałem

świata obejmuje: Białoruś, Bułgarię, Czechy, Estonię, Litwę, Łotwę, Mołdawię,

Polskę, Rosję, Rumunię, Słowację, Ukrainę i Węgry.

15 W. Collins, D. Rodrik - Eastern Europe and the Soviet Union in theWorld Economy, Washington 1991, s. 32.

16 Konkurencyjność na rynkach międzynarodowych - „Rzeczpospolita”1994, nr 208.

17 W. Collins, D. Rodrik - Eastern Europe ... op. cit., s. 32.



Udział poszczególnych krajów w handlu zagranicznym państw Europy

Środkowo-Wschodniej znacząco zmienił się w ciągu ostatnich lat. Zjawisko to

można zaobserwować również na przykładzie Polski. O kierunku orientacji

handlowej wielokrotnie nie decydowały prawa ekonomiczne lecz czynniki

polityczne.

Półautarkiczny rozwój realizowany przez te państwa po II wojnie światowej

w oderwaniu od gospodarki światowej doprowadził do obecnej ekonomiczno-

technologicznej ich marginalizacji. Zachód od końca lat czterdziestych realizował

strategię wobec państw Wschodu szeroko wykorzystującą ekonomiczne

instrumenty w postaci embarg na dostawy towarów i technologii o bezpośrednim

zastosowaniu wojskowym oraz tych, które można zastosować w sferze cywilnej

blokady technologicznej, stosowanej indywidualnie i zbiorowo klauzul i

największego uprzywilejowania.

Fakt stosowania przez kraje wysokorozwinięte instrumentów dyskryminacji

ekonomicznej, w połączeniu z ograniczoną zdolnością do generowania postępu

technicznego przez system gospodarczy byłych państw socjalistycznych,

przyczynił się do utrzymania znaczącej luki technologicznej co wpłynęło na

ograniczenie znaczenia gospodarek Europy Środkowo-Wschodniej w gospodarce

światowej. Z tego między innymi powodu nie zostały one objęte na przełomie lat

70 i 80 rewolucją mikroelektroniczną i informatyczną, co na długie lata ustawiło je

w niekorzystnej sytuacji w międzynarodowym podziale pracy18.

W okresie zimnej wojny osiągnięcie parytetu militarnego przez państwa

tzw. obozu socjalistycznego w stosunku do potencjału państw zachodnich musiało

być okupione niepomiernym uszczupleniem zdolności rozwojowych cywilnych

gałęzi gospodarki. Wynikało to przede wszystkim stąd, że parytet wojskowy był

utrzymywany w warunkach cztero- bądź pięciokrotnie niższego ogólnego

potencjału ekonomicznego w krajach Układu Warszawskiego w porównaniu do

potencjału państw NATO19. W związku z tym, szczególnie w ostatnich dwudziestu

latach spadało znaczenie państw RWPG w eksporcie dóbr zaawansowanych

technologicznie.

18 E. Haliżak - Współpraca gospodarcza w postzimnowojennej Europie,„Sprawy Międzynarodowe” 1993, nr 4.

19 M. Porczyński, P. Wieczorek - Dywidenda rozbrojeniowa w procesietransformacji systemowej, „Sprawy Międzynarodowe” 1993, nr 1.



Tabela 4. Udział państw RWPG w światowym eksporcie dóbr zaawansowanych technologicznie w latach 1965, 1975 i 1990

Państwo eksporter Udział (w %)

1965 1975 1990

Bułgaria

CzechosłowacjaPolska

Rumunia

Węgry

ZSRR

-

2,81,7

-

1,1

3,7

0,76

1,551,63

0,56

0,94

2,33

0,18

0,410,32

0,11

0,27

1,48

Źródło: E. Haliżak - Współpraca gospodarcza w postzimnowojennej Europie, „Sprawy Międzynarodowe” 1993, nr 4.

Marginalizacja gospodarek państw Europy Środkowo-Wschodniej pod

względem eksportu wysoce nowoczesnych dóbr na trwałe ustawiła w niekorzystnej

sytuacji te kraje pod względem kontaktów handlowych z wysoko rozwiniętymi

krajami Zachodu. Ich rola zostaje ograniczona do dostawy surowców i dóbr

niskoprzetworzonych.

Bank Światowy traktuje te państwa jako rozwijające się, o średnim

dochodzie per capita, w wysokości 2499-7619 USD20. Jednakże posiadany przez

nie potencjał gospodarczy z pewnością pozwala zal iczyć je do krajów

uprzemysłowionych. Wskazuje na to także dobry poziom oświaty, ochrony

zdrowia i kwalifikacji siły roboczej, zwłaszcza średniego szczebla. Stosunkowo

niski poziom dochodu per capita w stosunku do posiadanego potencjału wynika z

nieefektywności sektora państwowego, złej alokacji zasobów w gospodarce

socjalistycznej w przeszłości a także obecnie, z procesu transformacji, w tym

przekształceń sektora handlu zagranicznego. Dodatkowo dochód na głowę

mieszkańca w latach 1985-1994 spadał w tych krajach o 5,1% w skali roku.

Spowodowało to pogłębienie różnic między gospodarkami krajów Europy

Środkowo-Wschodniej, a pozostałymi krajami europejskimi, mimo że w wyniku

panującej recesji dochód wzrastał w krajach Europy Zachodniej zaledwie o 0,3%

w skali rocznej21.

Likwidacja RWPG w roku 1991 doprowadziła do ogromnego załamania

handlu zagranicznego państw Europy Środkowo-Wschodniej, chociaż symptomy

załamania objawiające się w znacznym spadku importu i eksportu tych krajów

pojawiały się już wcześniej. Oczywiście wielkość tego załamania była różna w

poszczególnych krajach Regionu. Przedstawia to Tabela 5.

20 Income per head, „The Economist” 11.03.1995r.21 Tamże.



Tabela 5. Eksport i import państw Europy Środkowej, Wschodniej i b. ZSRR(WNP) w latach 1985-1994 (w mld USD)

KrajEksport Import

1985 1989 1991 1992 1994 1985 1989 1991 1992 1994

EŚW+b.ZSR

RBułgaria

Czechosłowacja

Rep.Czech

Rep.Słowacji

Węgry

Polska

Rumunia

b.ZSRR

156,0

813,31

10,66

-

-

8,47

11,49

10,17

86,78

195,6

216,22

14,45

-

-

9,67

13,47

10,49

109,12

94,01

3,4311,50

-

-

10,18

12,80

4,16

51,93

96,56

3,93-

8,77

3,86

10,68

13,19

4,31

51,81

100,4

6*3,56*

-

14,70

6,90

10,20

17,24

4,39*

56,05*

148,0

913,63

10,32

-

-

8,18

10,84

8,40

82,91

193,7

215,18

14,26

-

-

8,86

10,27

8,43

114,51

96,43

2,7011,03

-

-

11,42

15,93

5,72

49,62

94,70

4,46-

10,38

3,83

11,10

19,91

5,93

43,08

100,75

*4,31*

-

15,14

6,75

13,97

21,56

6,01*

44,30*

Świat (bezwew. UE)

1596,0

2413,9

2665,3

2852,7

2948,9*

1657,93

2518,23

2782,41

2972,44

3038,07*

UE wew. 423,5 674,2 777,7 823,8 805,5*

446,14

727,49

871,99

893,81

810,69*

* 1993 rok Źródło: GATT International Trade 1994, Geneva 1995, s. 102.

Analizując tabelę 5 można zauważyć, iż handel Środkowo-Europejski na

przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych uległ znaczącemu załamaniu.Szczególnie dotyczy to państw powstałych po rozpadzie ZSRR, w których import i

eksport spadł o przeszło 50%. Dane zawarte w tabeli dla tych państw mogą być

jednakże w pewien sposób zafałszowane. Związane jest to z faktem, iż po

rozpadzie ZSRR powstały samodzielne państwa, tak więc handel wewnętrzny

między tymi krajami stał się handlem zagranicznym. W związku z tym, dane te

nie są w pełni wiarygodne. Można więc spodziewać się jeszcze głębszego spadku

eksportu i importu w tych krajach, aniżeli wynikałoby to z tabeli.

Jeżeli chodzi o inne kraje tego regionu, to sytuacja była bardzo różna. W

stosunkowo korzystnej sytuacji były Polska, Węgry, Czechy i Słowacja. Wielkość

ich handlu po zahamowaniu i spadku na początku lat dziewięćdziesiątych zaczęła

rosnąć szczególnie silne po stronie importu. W innych krajach regionu, tzn. w

Bułgarii i Rumunii sytuacja była podobna lub gorsza jak w krajach WNP. W

Bułgarii np. między rokiem 1988 a 1993 wartość eksportu spadła ponad

czterokrotnie,22 a w połowie lat osiemdziesiątych kraj ten poziomem eksportu

przewyższał Polskę.

22 A.B. Kisiel-Kowczyc - CEFTA - Środkowoeuropejska Strefa WolnegoHandlu, Wyd. UG, Gdańsk 1996, s. 130.



Różnic między krajami regionu należy doszukiwać się w szybszym

dostosowaniu państw takich jak Czechy, Słowacja, Polska, Węgry do nowych

warunków gospodarczych, a więc i w handlu zagranicznym. Należy tu wspomnieć

o liberalizacji handlu zagranicznego, wewnętrznej wymienialności walut, czy też o

członkostwie w organizacjach międzynarodowych (MFW, GATT/WTO, OECD).

Niezależnie od oceny mechanizmów funkcjonowania i genezy istnienia

RWPG, różnie dziś wartościowanych, faktem były i są więzi ekonomiczne między

krajami Europy Środkowo-Wschodniej, choć u ich podstaw leżały decyzje

polityczne. Jako pewnik można przyjąć fakt, że najpoważniejszą przyczyną

załamania handlu w tym regionie była likwidacja tego ugrupowania. W związku z

tym, wiele krajów utraciło swe rynki, na których działały przez ponad 40 lat. Nowe

zaś okazały się ustabilizowane i bardzo wymagające.

Ciekawą próbą zdynamizowania kontaktów handlowych wewnątrz regionu

było powołanie do życia 1 marca 1993 roku CEFTA 23. Porozumienie o wolnym

handlu CEFTA zostało podpisane przez przywódców czterech krajów tworzących

tzw. Grupę Wyszehradzką (Polski, Czech, Słowacji i Węgier). Od 1 stycznia 1996

roku piątym członkiem tej nieformalnej organizacji stała się Słowenia. CEFTA jest

szczególnym przykładem integracji regionalnej. Budują ją kraje, które kilka lat

wcześniej świadomie podjęły decyzję o rozwiązaniu RWPG.

W umowie CEFTA została przyjęta zasada symetrii i wzajemności ustępstw i

preferencji w tworzeniu strefy wolnego handlu do końca roku 2000. Znoszenieograniczeń w handlu obejmuje środki taryfowe i pozataryfowe, będzie odbywać się

na analogicznych zasadach jakie przewidują umowy stowarzyszeniowe ze

Wspólnotami Europejskimi. Kraje CEFTA zdecydowały się objąć strefą wolnego

handlu towary przemysłowe, natomiast handel towarami rolnymi będzie

liberalizowany stopniowo i selektywnie. 24

Nie sposób przeceniać znaczenia tego porozumienia, zwłaszcza że handel

między uczestnikami CEFTA nie uległ wielkiemu nasileniu. W pierwszej piątce

głównych partnerów poszczególnych uczestników CEFTA próżno by szukać innychczłonków tego ugrupowania. Wyjątek stanowią tu Czechy i Słowacja. W tym

jednak przypadku wpływają na ten fakt inne uwarunkowania.

Utworzenie strefy wolnego handlu pociąga za sobą dwa efekty handlowe:

efekt kreacji handlu (trade creation effect), oraz efekt przesunięcia handlu (trade

diversion effect) dla eksportera i importera, czyli obu stron umowy25. Są one

krótkookresowe i określają następujące zmiany:

23 CEFTA (ang.) - Central European Free Trade Agreement.24 Dz. U. z 1994r. Nr 129, poz. 637.25 W. Molle - Ekonomika integracji europejskiej. Teoria, praktyka,

polityka, WUG, Gdańsk 1995, s. 86-87.



• przyrost rozmiarów handlu spowodowany przez obniżkę cen

wywołaną redukcją ceł we wzajemnych obrotach (efekt kreacji);

• zwiększenie udziału krajów należących do strefy wolnego

handlu w handlu wzajemnym, przy zmniejszeniu udziału krajów trzecich

spoza strefy (efekt przesunięcia).

W badaniach symulacyjnych przeprowadzonych przez IKCHZ określono

przewidywane wartości efektu kreacji handlu między Polską i krajami CEFTA do

roku 2002. Zastosowano metodę szacunku przy upraszczających następujących

założeniach:

• żadna część korzyści cenowej związanej z obniżką ceł nie jest

przejmowana ani przez eksporterów, ani przez importerów;

• elastyczność popytu na import na rynku polskim i w UE, EFTA i

CEFTA na polskie wyroby = -1,5;

• wyjściowe stawki celne dla poszczególnych działów i sekcji na

bazie roku 1991;

• wzrost wartości kontyngentów bezcłowych przeliczono w

oparciu o średnie stawi celne dla poszczególnych działów, ważąc je

udziałami eksportu w ramach kontyngentu bezcłowego26.

Przy tych założeniach przyrost handlu z tytułu efektu kreacji (EKH) równa

się

EKH = W ⋅ e ⋅ (t1 - t 0) / (1 + t0)

gdzie: W - wartość eksportu / importu w okresie bazowym

e - cenowa elastyczność popytu na eksport (import), e<0

t0 - stawka celna przed obniżką cła

t1 - stawka celne po obniżce cła

W wyniku obliczeń zauważymy, że liberalizacja ceł wg harmonogramu

CEFTA doprowadzi do deficytu w polskim handlu zagranicznym (wysoce wzrośnie

import natomiast wzrost eksportu będzie niewielki). Wystąpi to mimo

symetrycznej liberalizacji, mimo że w roku bazowym wielkość polskiego eksportu

do tych krajów przewyższała import. Wynika to z wysokich stawek celnych w

Polsce w okresie wyjściowym, u innych partnerów CEFTA stosunkowo niskie. Nie

oznacza to mniejszej ochrony rynków przez Czechy, Słowację i Węgry, a wynika

ze stosowania środków pozacelnych27.

Mimo trudności w handlu między tymi krajami, liberalizacja w kontaktach

handlowych postępuje bardzo szybko. 1 stycznia 1996 roku kraje CEFTA

postanowiły znieść cła na większość towarów rolnych i przemysłowych we

26 A.B. Kisiel-Łowczyc - CEFTA…op. cit., s. 103.27 Tamże, s. 105.



wzajemnym handlu. Proces liberalizacji między tymi krajami jest szybszy niż

między nimi a krajami EU i EFTA. Jest wiec niewątpliwym sukcesem, że w związku

z tym towary krajów CEFTA stają się tańsze na własnym rynku, w porównaniu z

towarami Unii, o wielkość importowej stawki celnej. W związku z sukcesem tej

grupy krajów, nie dziwi fakt zgłoszenia do CEFTA kandydatur przez Kraje

Bałtyckie oraz Rumunię i Bułgarię.

Mimo pewnych sukcesów nie można mówić o autonomicznym charakterze

tej organizacji. Jej skuteczność ściśle związana jest z sukcesami Unii Europejskiej

i przemianami w gospodarce światowej. Nie sposób też nie zauważyć, że

współpraca ta nie obejmuje naszych wschodnich sąsiadów, którzy nie są

zainteresowani uczestnictwem w porozumieniu CEFTA, a wiadomo, że są to

ogromne rynki, pod względem potencjalnej chłonności nieporównywalne z krajami

CEFTA.

1.2. Analiza struktury geograficznej polskiego handlu zagranicznego

1.2.1. Struktura geograficzna polskiego handlu zagranicznego w latachosiemdziesiątych

Geograficzna struktura obrotów Polski zmieniła się znacznie po II wojnie

światowej, w porównaniu z okresem międzywojennym. Polska w tym okresie byłazdecydowanie zorientowana na Zachód. Europa Środkowo-Wschodnia pod tym

względem zajmowała pozycję marginalną. Jej udział w globalnych obrotach Polski

z zagranicą wynosił od 7 do 17%28. Udział w eksporcie i imporcie był zbliżony.

Szczególnie nikłe obroty występowały ze Związkiem Radzieckim. Dopiero po 1927

roku jego udział w polskim handlu osiągnął 1%29.

Wyraźna zmiana nastąpiła po II wojnie światowej. Efektem zmian

politycznych w tej części Europy była integracja gospodarcza państw bloku

wschodniego w ramach RWPG. W 1950 roku obroty handlowe pomiędzyposzczególnymi krajami RWPG stanowiły od 55 do 75% całości ich handlu. Można

więc mówić o niemal całkowitym zamknięciu gospodarek regionu w stosunku do

państw Europy Zachodniej i pozostałych krajów wysoko rozwiniętych.

Kontakty państw RWPG z krajami EWG zaczęły się odbywać na podstawie

tzw. stosunków bezumownych od 1974r. Dopiero 25 czerwca 1988 roku została

28 Red. U. Klonowska - Polska polityka handlu zagranicznego 1993-1994,Warszawa 1994, s. 14.

29 A. Smith - International Trade and Payments in the former Soviet Union/ CMEA Area. Reorientation or Reintegration?, Royal Institute of International Affairs, London 1994, s. 11.



podpisana Wspólna Deklaracja między EWG i jeszcze istniejącą formalnie RWPG, o

wzajemnym uznawaniu się30. Burzliwe pod względem wydarzeń w Polsce lata

osiemdziesiąte nie wniosły wiele nowego do polskiego handlu zagranicznego. W

dalszym ciągu gro wymiany handlowej przypadało na kraje członkowskie RWPG.

Po roku 1981 kontakty te uległy nawet nasileni w związku z wprowadzeniem stanu

wojennego, co spowodowało ograniczenie kontaktów Polski z Zachodem. Obrazuje

to tabela 6.

Tabela 6. Obroty handlu zagranicznego według grup krajów - pochodzenia i przeznaczenia (import i eksport)

Wyszcze-Ogółem

Kraje rozwinięte Rozwija- Europa

gólnienie Ogółem EWG EFTA jące się Śr.-Wsch.

Import:

19811985

1989

100,0100,0

100,0

37,330,0

46,9

21,117,5

30,9

4,36,2

9,8

13,116,5

19,6

49,653,5

33,5

Eksport:

1981

1985

1989

100,0

100,0

100,0

34,5

32,9

43,0

22,4

22,5

27,9

6,4

6,8

8,7

19,2

18,1

19,8

46,3

49,0

37,0

Źródło: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 1993, GUS, Warszawa 1993,s. 11.

Analizując tabelę 6 możemy już zauważyć tendencję do

przeorientowywania polskiej wymiany handlowej ze Wschodu na Zachód.

Wyjątkiem była połowa lat osiemdziesiątych, gdzie obroty z krajami Europy

Środkowo-Wschodniej. Wzrosły do około 50% w eksporcie i imporcie. Powodem

tego, jak już zaznaczono, była izolacja polityczna i gospodarcza Polski.

Pod koniec lat osiemdziesiątych mam już do czynienia z trwałą tendencją

do zmniejszania udziału państw tego regionu w polskim handlu zagranicznym.

Możemy zauważyć, iż w roku 1989 udział państw Europy Środkowo-Zachodniej w

polskiej wymianie handlowej spadł do 33,5% w imporcie i 37,2% w eksporcie,

przy stałym wzroście udziału państw wysoko rozwiniętych, w szczególności w

imporcie. Przyczyn takiego stanu rzeczy możemy wymienić kilka:

• wzajemne uznanie dwóch ugrupowań gospodarczych EWG i

RWPG. Z tabeli wynika, iż szczególnie wzrósł import z krajów EWG.

30

M.C. Błaszczyk - Formuła osocjacyjna - forma zewnętrznych stosunkówWspólnot Europejskich z krajami trzecimi, [w:] Polska w procesieintegracji ze Wspólnotami Europejskimi, red. Z. Wysocka, PWN,Warszawa-Łódź 1994, s. 31.



Umowa o wzajemnym uznawaniu się z 25 czerwca 1988 roku

spowodowała zdynamizowanie kontaktów handlowych;

• pogarszająca się sytuacja gospodarcza krajów regionu (w

latach 1985-1994 PKB w tych krajach spadł średnio o 5,1% w skali

rocznej)31. Doprowadziło to w stosunkowo krótkim okresie czasu do

trwałych niedoborów na rynku dóbr konsumpcyjnych i konieczności

importu;

• stosunkowo niski poziom polskiego handlu zagranicznego

(udział eksportu w tworzeniu dochodu narodowego Polski w roku 1988

wynosił zaledwie 7%)32 spowodował, iż łatwa i szybka była jego

reorientacja;

• ważną rolę odegrały także zmiany w ustawodawstwie.

Najważniejszą z nich była ustawa o działalności gospodarczej z 28

grudnia 1988 roku33. Przyczyniła się ona do zwiększenia swobody

działania podmiotów gospodarczych w handlu zagranicznym. Tym aktem

został przełamany monopol państwa w kontaktach handlowych z

zagranicą, które rozpoczęły się już w następnym roku. Początkowo była

to tzw. turystyka handlowa, czyli zakup dóbr konsumpcyjnych na

niewielką skalę. Dopiero w latach dziewięćdziesiątych handel ten zaczął

się „cywilizować”.

Jeżeli weźmiemy pod uwagę głównych partnerów handlowych Polski w tym

okresie, wówczas zauważymy pewną prawidłowość, która znalazła później

potwierdzenie w latach dziewięćdziesiątych. Podstawowym partnerem był

oczywiście Związek Radziecki, którego udział w polskim handlu wynosił od 28 do

33%, ale na drugie miejsce zdecydowanie wysunęła się RFN z udziałem w handlu

od 6,7 do 10%34. Za tymi krajami daleko w tyle pozostały inne kraje

socjalistyczne.

1.2.2. Reorientacja polskiego handlu zagranicznego w latachdziewięćdziesiątych

Koniec lat osiemdziesiątych przyniósł jedynie niewielkie zmiany w

charakterze geograficznej polskiego handlu zagranicznego, chociaż tendencja była

dosyć wyraźna. Po roku 1990 zmiany w tej dziedzinie były rewolucyjne. Nastąpiło

odwrócenie proporcji w geograficznej strukturze obrotów z zagranicą.

Wprowadzenie wewnętrznej wymienialności złotego i liberalizacja dostępu do

31 Income per head…op. cit.32

W. Collins, D. Rodrik - Eastern Europe… op. cit., s. 32.33 Dz. U. z 1988r. Nr 41, poz. 324.34 Mały Rocznik Statystyczny 1996, GUS, Warszawa 1996, s. 278.



wymiany towarowej z zagranicą oraz rozpad RWPG były tego główną przyczyną.

Wskutek rozpadu Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej nastąpiło drastyczne

obniżenie obrotów z państwami należącymi do tego bloku.

Tabela 7. Zmiany struktury geograficznej handlu zagranicznego (w %) w latach 1990-1995

Lata 1990 1991 1992 1993 1994 1995

Eksport ogółem

• EWG (UE)

• kraje Europy Śr.-Wsch.

• pozostałe kraje

Import ogółem

• EWG (UE)

•

kraje Europy Śr.-Wsch.• pozostałe kraje

100,0

47,2

21,4

31,4

100,0

45,8

21,9

32,2

100,0

59,2

12,1

28,7

100,0

53,3

9,8

36,9

100,0

58,0

15,4

26,6

100,0

53,2

16,3

30,5

100,0

63,5

13,3

23,2

100,0

57,2

13,5

29,3

100,0

70,1

15,0

19,1

100,0

61,8

13,9

23,3

100,0

70,0

17,3

12,7

100,0

64,7

15,4

19,9

Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 1994, s. 74;Mały Rocznik Statystyczny 1996, s. 281

Głębokość zmian w strukturze geograficznej polskiego handlu

zagranicznego będzie jeszcze bardziej widoczna, gdy porówna się ją z danymi z

lat osiemdziesiątych, kiedy to prawie połowa obrotów przypadała na kraje

zgrupowane w RWPG. Wśród przyczyn tak drastycznego spadku udziału państw

Europy Środkowo-Wschodniej w polskim handlu zagranicznym trzeba wymienić:

• załamanie rynku wschodniego spowodowane kryzysem

gospodarczym w krajach należących wcześniej do RWPG oraz

rozregulowanie dotychczasowych mechanizmów wspólnoty

międzynarodowej, w tym przejście na rozliczenia wolnodewizowe;

• ograniczenie popytu krajowego;

• zmiany jakościowe, które dokonały się w Polsce w następstwie

postępujących reform systemowych i dostosowywania się do wymagań

gospodarki światowej.

Ogólną tendencją w tym wypadku jest dążenie do ściślejszej integracji z

gospodarkami krajów wysokorozwiniętych, w tym zwłaszcza Zachodniej Europy,

na którą przypadło w roku 1995 70% eksportu i prawie 69% importu. Zauważalny

jest również wzrost znaczenia Azji. W szczególności chodzi o kraje dynamicznie

rozwijające się, takie jak Kora Południowa, Tajwan, Japonia. Szczególnie ważny

jest ich udział w polskim imporcie. W latach dziewięćdziesiątych udział ten wzrósł

z około 3% do 11,4% całości polskiego importu35. Ten kierunek importu związany

35 Handel Zagraniczny - styczeń - kwiecień 1996, GUS, Warszawa 1996,s. 112.



jest z prywatyzacją przedsiębiorstw handlu zagranicznego. To bowiem sektor

prywatny jest szczególnie aktywny w imporcie dóbr konsumpcyjnych

pochodzących z tych krajów.

Jeśli weźmiemy pod uwagę najbardziej nas interesujący region Europy

Środkowo-Wschodniej, zauważymy pewną stabilizację w procentowym udziale tych

krajów w polskim handlu zagranicznym. Po gwałtownym spadku tego udziału w

początkach lat dziewięćdziesiątych mamy do czynienia ze zwiększeniem

kontaktów handlowych w roku 1995.

Potwierdzeniem głębokiej reorientacji polskiego handlu zagranicznego jest

analiza głównych partnerów handlowych Polski. Zdecydowanie dominującym

partnerem Polski są Niemcy z udziałem w naszym imporcie 26,6% i 38,3% w

eksporcie. Jest to bezwzględnie najważniejszy partner, jego udział w naszym

handlu zagranicznym porównywalny jest z udziałem ZSRR w latach

siedemdziesiątych. Miejsca 2-4 zajmują Włochy, Holandia i Rosja z udziałem

podobnym - 5,6% do 8,5% w eksporcie i imporcie36. Jednak dane z roku 1996

wskazują na umacnianie się Rosji na drugiej pozycji. Pozycja Niemiec jest

natomiast silniejsza nawet aniżeli w okresie przedwojennym, w którym to

maksymalnie ich udział w eksporcie wynosił 34,7% (rok 1928)37. Nie jest to

oczywiści sytuacja korzystna, gdyż powoduje silne uzależnienie od danej

gospodarki. Szczególnie jeżeli nie są to gospodarki o równych poziomach rozwoju.

Rynek rosyjski w szczególności jest niewykorzystany. Tu należy zauważyćgłębokie rezerwy. Realizując politykę mającą na celu zdynamizowanie wymiany

handlowej z krajami regionu Europy Środkowo-Wschodniej (nie tylko Rosji),

należy wymienić cztery elementy długotrwałej strategii handlu:

• naturalnie korzystne położenie geograficzne naszego kraju - do

realizacji zakładanego celu konieczne będą nakłady związane z rozwojem

infrastruktury;

• zapewnienie zbytu dla produktów polskiego rolnictwa. Przy

realizacji tego celu należy od razu odrzucić mity i przekonanie, iż można

na rynku wschodnim ulokować wszystkie nadwyżki produkcyjne.

Produkty oferowane na tych rynkach muszą być równie dobre jakościowo,

konkurencyjne cenowo, jak na rynkach krajów wysoko rozwiniętych.

Polskie wyroby natrafiają i będą natrafiały tam na konkurencję ze strony

firm z Europy Zachodniej, Ameryki Północnej, Australii itd.;

• działania polityczne, które powinny pozwolić na stworzenie

trwałych i nowoczesnych zasad, struktur i mechanizmów współpracy

36 Mały Rocznik Statystyczny 1995, op. cit., s. 278.37 A. Smith - International… op. cit., s. 12.



gospodarczej. Dzia łania w sferze poli tyki powinny wspierać

funkcjonowanie powiązań ekonomicznych;

• zagwarantowanie dostaw podstawowych paliw i surowców,

niezbędnych dla polskiej gospodarki38.

Przeszkodą w prawidłowym ułożeniu stosunków handlowych z krajami

Wschodniej Europy jest wysokie ryzyko związane z działalnością na tych rynkach.

Brak odpowiedniej informacji, destrukcyjne oddziaływanie struktur patologicznych

powoduje, iż każda transakcja obarczona jest wysokim ryzykiem, na które mogą

sobie pozwolić podmioty silne, odpowiednio przygotowane. Obecnie w handlu

zagranicznym prowadzi działalność kilkaset tysięcy podmiotów gospodarczych.

Często ich potencjał ekonomiczny nie pozwala na skuteczne działanie na tak

niepewnym rynku.

Z drugiej strony, zbliżony poziom rozwoju gospodarczego tych krajów, a

także brak podkładu ideologicznego, umożliwia opieranie się jedynie o przewagi

komparatywne. Wiadomo bowiem, że podobny poziom gospodarczy krajów

prowadzących wymianę jest korzystny dla partnerów. Przy różnym poziomie

otwarcie gospodarek spowoduje pogłębienie różnic w poziomach ich rozwoju39.

Od 1990 roku podstawowym, a nawet dominującym partnerem handlowym

Polski są Niemcy. Polski eksport w ponad 38% skierowany jest do tego kraju.

Według wielu ekonomistów, udział Niemiec w polskim handlu zagranicznym do

2010 roku zmniejszy się do około 22% w imporcie i 23% w eksporcie. Wzrośnienatomiast udział Rosji do 9% w imporcie i 14% w eksporcie 40. W dalszym ciągu

dominować będą Niemcy, ale Rosja wysunie się zdecydowanie na drugie miejsce.

Ma to o tyle znaczenie, że taka struktura handlu bardziej byłaby bardziej

korzystna ze strony Polski.

Polska nie może uciec od dynamicznej i pod względem gospodarczym

nieporównywalnej Europy Zachodniej, ale przy tym nie może odwracać się od

Wschodu. Nie można traktować kontaktów z tym regionem jako koniecznego zła,

ani też stracić szansy jako poważny partner handlowy tych krajów. Byłby topoważny błąd zwłaszcza, że nasilanie kontaktów jedynie z silnie rozwiniętymi

krajami zachodu na dłuższą metę może doprowadzić do pogłębienia dysproporcji

rozwojowych.

Jak już zostało powiedziane, podstawowym partnerem handlowym Polski są

obecnie Niemcy. Z krajów Europy Środkowo-Wschodniej Polska jest największym

38 M. Oniszczuk - Nowe zadania w handlu z krajami wschodnimi, „RynkiZagraniczne” 1994, nr 101.

39 K.W. Rotschild - The Small Nation and World Trade, „The Economic Journal” 1994, nr 213.

40 W. Collins, D. Rodrik - op. cit., s. 132-133.



partnerem Niemiec. W początkach roku 1995 obroty handlowe między Polską a

Niemcami były wyższe aniżeli między Rosją a Niemcami i za I półrocze 1995 roku

wyniosły 11814DM41.

W związku z dosyć znaczną różnicą w poziomie rozwoju między Polską a

Niemcami, w poziomie rozwoju można nakreślić dość pesymistyczny scenariusz

ewolucji przewagi komparatywnej w handlu Polski z Niemcami na najbliższe lata.

Założenia Skutki

1. Względna obfitość w Polscezasobów naturalnych i siły roboczej.

1. Specjalizacja Polski w produkcji ieksporcie dóbr ziemio- ipracochłonnych.

2. Zagraniczna wiedza i kapitałnapływają do Polski jedynie wograniczonym stopniu.

2. Pogłębienie specjalizacji Polski wprodukcji i eksporcie dóbr ziemio- ipracochłonnych .

3. Konieczność utrzymania kursu

waluty narodowej na poziomiezaniżonym w porównaniu zparytetem jej siły nabywczej.

3. Zaniżony kurs waluty narodowej 1. Względne potanienie zasobównaturalnych, pracy oraz pogłębieniespecjalizacji w produkcji i eksporciedóbr ziemio- i pracochłonnych.

4. Kolejna dewaluacja walutynarodowej

1. Dalsze pogłębienie specjalizacji wprodukcji i eksporcie dóbr ziemio- ipracochłonnych.

Źródło: J. Misala - Polsko-Niemieckie powiązania gospodarcze w XX wieku,Warszawa 1992, s. 314.

Oparcie wymiany handlowej na Niemczech jest, jak widzimy niebezpieczne

dla rozwoju polskiej gospodarki. Oczywiści niemożliwy i niepożądany jest powrót

do realiów sprzed 1990 roku, jednak nie sposób nie zauważyć, że Polska

rozwijając kontakty handlowe z Zachodem zignorowała Wschód. Jest to oczywiści

trudny rynek, który dopiero się kształtuje. Jednakże pominięcie tych państw

byłoby niewybaczalnym błędem. Tendencja z 1996 roku polegająca na

wzmocnieniu udziału państw Środkowo-Wschodniej Europy powinna zostać

utrzymana. Chodzi tu w szczególności o kraje CEFTA, a także Rosję, w przypadku

której tempo wzrostu obrotów handlowych wynosi około 30% w skali roku i

znacznie przekracza średnią globalną. Szacuje się, że wymiana handlowa w roku

1997 osiągnie rekordową wartość 5mld USD42.

41 Polen wichtigste Handelspartner in Osteuropa…op. cit.42 W. Kaczmarek – Dobry rok dla gospodarki polskiej, „Nowe Życie

Gospodarcze” 1997, nr 35.



1.3. Analiza struktury towarowej polskiego handlu zagranicznego

1.3.1. Struktura towarowa importu i eksportu w latach osiemdziesiątych

Struktura towarowa handlu zagranicznego jest ściśle powiązana ze

strukturą geograficzną. Poziom rozwoju gospodarczego polskich partnerówhandlowych determinuje rzeczową strukturę importu i eksportu.

W latach osiemdziesiątych, w okresie funkcjonowania RWPG, rzeczowa

struktura importu i eksportu była całkowicie odmienna od tejże struktury z lat

dziewięćdziesiątych. Była ona wyraźnie podporządkowana wspólnej polityce Rady.

Tabela 8. Struktura importu i eksportu według grup gałęzi w latach 1981,1985, 1988

Grupy Eksport Importgałęzi 1981 1985 1988 1981 1985 1988

Ogółem

Paliwa i energia

Wyroby przemysłu:

• metalurgicznego

• elektromaszynowego

• chemicznego• mineralnego

• drzewno-papierniczego

• lekkiego

• spożywczego

• pozostałychgałęzie

Budownictwa

Produkty rolne

Produkty leśne

Pozostałe

100,0

10,4

8,2

46,2

9,7

1,02,1

8,8

5,0

0,7

5,4

1,9

0,5

0,2

100,0

15,8

8,0

39,7

9,5

1,22,0

5,6

7,4

0,6

5,1

4,1

0,6

0,4

100,0

11,3

8,0

42,6

10,7

1,02,5

6,3

6,9

0,6

5,2

4,0

0,3

0,6

100,0

19,3

8,8

29,5

11,4

1,31,8

3,9

11,2

0,8

0,2

11,7

0,1

0,0

100,0

18,5

10,2

33,7

14,2

1,72,0

6,0

7,3

1,4

0,0

4,6

0,1

0,3

100,0

20,4

8,0

34,4

13,4

1,21,7

5,7

8,3

1,2

0,0

5,3

0,1

0,3

Źródło: Rocznik Statystyczny 1986, GUS, Warszawa 1986, s. 367;Rocznik Statystyczny 1988, GUS, Warszawa 1988, s. 353;Rocznik Statystyczny 1989, GUS, Warszawa 1989, s. 367

Analizując dane zawarte w tabeli 7 nie dostrzeżemy wielkich, rewolucyjnych

zmian w strukturze eksportu i importu w ciągu badanych lat. Pamiętajmy

bowiem, iż był to okres istnienia RWPG i w tym wypadku gro wymiany odbywałosię wewnątrz organizacji. Wszelkie decyzje były podejmowane przez Radę. Na



dalszy plan schodziła ekonomiczna analiza przewag komparatywnych. Częstokroć

nie była ona w ogóle brana pod uwagę.

Mimo względnej stabilności w strukturze towarowej handlu zagranicznego w

tym okresie, możemy zauważyć już pewne zmiany. Chodzi tu o niewielki wzrost

znaczenia w imporcie towarów pochodzących z gałęzi uznawanych za nowoczesne,

tzn. Przemysłu elektromaszynowego i chemicznego. Jednak tendencja ta jest

jeszcze stosunkowo mało widoczna.

W eksporcie widać to wyraźniej. Maleje wyraźnie udział przemysłu

elektromaszynowego. Zauważalny natomiast jest wzrost znaczenia przemysłu

spożywczego i drzewno-papierniczego. Tendencja ta jest jeszcze stosunkowo

niewyraźna, ale warto ją wskazać, gdyż w latach dziewięćdziesiątych to zjawisko

ulegnie nasileniu. Jest to ze wszech miar niekorzystne. Prowadzi do pogłębienia

specjalizacji naszego kraju w produkcji dóbr nowoczesnych, co w długim okresie

hamuje rozwój gospodarczy kraju.

Porównuje struktury towarowej ze strukturą geograficzną handlu

zagranicznego daje nam pełniejszy obraz tego okresu. Analizując polski eksport

do krajów socjalistycznych w tym okresie zauważymy, że specjalizujemy się w

wywozie do tych krajów dóbr działów nowoczesnych. 58,3% w roku 1988 eksportu

do tych krajów to wyroby przemysłu elektromaszynowego. Działy zacofane

stanowiły tutaj niewielką część wywozu. Takie zjawisko jest całkowicie

zrozumiałe. Zauważmy, że Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej byłaugrupowaniem, które skupiało kraje o różnym poziomie rozwoju. Od stosunkowo

wysoko rozwiniętych - NRD, Czechosłowacji, po bardzo słabe pod względem

gospodarczym - Wietnam, Kubę. Polska była jednym z lepiej rozwiniętych krajów

o gospodarce centralnie administrowanej. Potencjał jej pozwalał na produkcję

względnie nowoczesną. W imporcie z tej grupy krajów dominowały paliwa i

energia oraz wyroby przemysłu elektromaszynowego - 40,7% w roku 198843. To

też wydaje się całkowicie zrozumiałe, gdyż Polska jest krajem mało zasobnym w

takie surowce paliwowe jak ropa naftowa i gaz ziemny, natomiast import

wyrobów przemysłu maszynowego uzupełnia produkcję krajową.

W handlu z krajami kapitalistycznymi bardzo mocno rosło znaczenie

przemysłu elektromaszynowego w imporcie - z 18,2% udziału w 1981 roku do

26,6% w 1988 roku. Natomiast znaczenie w eksporcie tego przemysłu wyraźnie

spadło z 32,1% w 1981r. do 12,2% w 1988r 44.Zjawisku temu towarzyszył wzrost

udziału przemysłów zacofanych, np. mineralnego, jego znaczenie w wywozie do

tych krajów w badanym okresie wzrosło dziesięciokrotnie. Świadczy to o

powiększaniu luki technologicznej między Polską a krajami wysokorozwiniętymi.43 Rocznik Statystyczny 1989, GUS, Warszawa 1989, s. 367.44 Rocznik Statystyczny 1989, op. cit., s. 367-369.



Prowadzi to w prostej linii do „umocnienia” pozycji Polski i innych krajów Europy

Środkowo-Wschodniej na pozycji eksporterów wyrobów sektorów

nienowoczesnych i przestarzałych.

Względna niezdolność gospodarek krajów RWPG do generowania postępu

technicznego wpłynęła na taką a nie inną tendencję w dziedzinie handlu

zagranicznego.

1.3.2. Struktura towarowa importu i eksportu w latachdziewięćdziesiątych

Jakkolwiek państwa RWPG nigdy nie były potentatem w handlu światowym,

to przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych zepchnął je pod tym

względem na całkowite peryferie. Również jeżeli chodzi o eksport dóbr

zaawansowanych technologicznie, kraje te nie potrafiły zachować swoich pozycji.

W porównaniu z rokiem 1965, w ciągu 25 lat, ich udział spadł kilkakrotnie45.

Dotyczyło to każdego kraju RWPG, a więc także Polski. Przyczyn należy

dopatrywać się w niezdolności gospodarki centralnie administrowanej do absorpcji

postępu technicznego. Wynalazki i usprawnienia w większości nie wychodziły

poza laboratoria. Długi cykl produkcyjny powodował powiększenie luki

technologicznej między Wschodem a Zachodem. Pod tym względem niebagatelną

rolę odegrała „zimna wojna”, która spowodowała ograniczenie przepływu

nowoczesnych technologii, a także przyspieszyła upadek gospodarczy bloku

wschodniego46. Nasilenie wyścigu zbrojeń doprowadziło gospodarki państw

socjalistycznych do głębokiego kryzysu. W tym przypadku ukazana została

wyższość gospodarek państw opartych o własność prywatna.

Na początku lat dziewięćdziesiątych, w wyniku zmian struktury

geograficznej, zmieniła się też i struktura towarowa polskiego eksportu i importu.

Zmiany te wynikały z procesu transformacji całej gospodarki i zmian na arenie

międzynarodowej. Struktura towarowa eksportu i importu polskiego pogorszyła się

jeszcze bardziej niż miało to miejsce w latach osiemdziesiątych. Musimy przy tym

pamiętać, iż naszymi podstawowymi partnerami w tym okresie stały się wysoko

rozwinięte państwa Europy Zachodniej.

45 Patrz tabela 4, str. 8.46 E. Haliżak - Współpraca… op. cit.



Tabela 9. Struktura towarowa obrotów handlowych Polski w latach 1990-1995

Wyszczególnienie Eksport Import

1990 1993 1995 1990 1993 1995

Ogółem

Paliwa i energia

Wyroby przemysłu:

• elektromaszynowego

• metalurgicznego

• chemicznego

• mineralnego

• drzewno-papierniczego

• lekkiego

• spożywczego

• pozostałych

Produkty rolne

Produkty leśne

100,0

10,3

29,3

14,6

12,0

12,0

6,4

10,0

5,4

100,0

12,1

27,2

17,8

11,4

4,0

7,6

4,0

10,80,6

3,8

0,5

100,0

8,0

27,6

12,2

11,4

3,4

11,3

14,1

8,50,8

2,5

0,3

100,0

20,6

39,8

6,8

11,5

11,5

6,1

7,9

2,0

100,0

14,1

36,9

4,5

18,4

2,3

3,6

4,0

8,23,4

4,6

0,0

100,0

9,2

35,1

5,8

19,2

2,4

4,7

10,0

6,83,0

3,5

0,5

Źródło: Polski handel zagraniczny 1993 roku, Warszawa 1994, s. 126;Mały Rocznik Statystyczny 1996, GUS, Warszawa 1996, s. 281

Dane statystyczne pokazują, że struktura towarowa polskiego handlu nie jest nowoczesna, gdyż udział produktów uważanych za nośniki postępu

technicznego jest nieznaczny. Zmiany w strukturze towarowej handlu

zagranicznego spowodowane zostały zmianami popytu na rynku

międzynarodowym. Tylko w niewielkim stopniu dał o sobie znać proces

restrukturyzacji polskiej gospodarki. Istotna część istniejącego potencjału

eksportowego dostosowanego do dawnej sytuacji w zakresie popytu zagranicznego

jest nieaktualna i nie może zostać restytuowana. Zmiany w popycie światowym

oraz zmiany systemowe przy istniejącym potencjale eksportowym ukształtowałyniekorzystną strukturę polskiej wymiany z zagranicą.

Wyroby przemysłu elektromaszynowego uważanego za nowoczesny

stanowiły w roku 1995 nieco ponad 1 /4 całości eksportu i ponad 1 /3 importu.

Znaczące obniżenie udziału tego przemysłu w polskim wywozie nastąpiło na

przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Jeszcze w roku 1989 udział

tego przemysłu był blisk i 40%. Znaczący spadek spowodowany był

rozregulowaniem rynku wschodniego w wyniku rozpadu RWPG. Pamiętać należy

bowiem, że to właśnie te kraje były odbiorcami wyrobów przemysłuelektromaszynowego.



Przemysł chemiczny zaliczany obecnie do dziedzin warunkujących postęp,

stanowił w 1995 roku 1 /8 eksportu i 1 /6 importu. Łącznie przemysł

elektromaszynowy i chemiczny dostarczył 39% produktów sprzedanych za granicę

i uczestniczył w imporcie w 54,3%. Reszta przypadała na gałęzie uznawane za

przestarzałe oraz produkty rolne i leśne. Proporcje te świadczą, że polska

gospodarka nie jest w stanie zaoferować swoim partnerom handlowym dużego

asortymentu wyrobów nowoczesnych. Natomiast sama zgłasza zapotrzebowanie

na takie produktu do konsumpcji i rozwoju przemysłowego.

Należy również podkreślić fakt, że znaczą część polskiego eksportu stanowi

wywóz rozmaitych produktów w ramach tzw. obrotu uszlachetniającego (np.

tekstylia i odzież, wyroby przemysłu elektronicznego). Oznacza to, że w Polsce -

przy wykorzystaniu relatywnie taniej siły roboczej - wytwarza się na potrzeby

odbiorców zagranicznych różnorodne dobra z materiałów, surowców i

półfabrykatów sprowadzonych wcześniej z zagranicy. Tego typu produkcję trudno

uznać na dłuższą metę za siłę napędową rozwoju gospodarki narodowej i

modernizacji jej struktury, chociażby ze względy na relatywnie szybko rosnące

koszty siły roboczej w Polsce.

W tej sytuacji trudno nie sprzeciwić się stwierdzeniu, że wzrost znaczenia

importu zaopatrzeniowego (sprzyjający wprawdzie podniesieniu stopnia

wykorzystania istniejącego aparatu wytwórczego) jest lepszym rozwiązaniem niż

modernizacja tegoż aparatu47.

Biorąc pod uwagę płaszczyznę międzynarodową możemy zauważyć, że

niekorzystnie kształtowała się wymiana z krajami UE. W imporcie dominowały tu

wyroby przemysłów nowoczesnych. Zwracać może uwagę niski poziom importu

inwestycyjnego. Jest on znacząco niższy od importu konsumpcyjnego. Zwraca

również wysoki udział w polskim imporcie artykułów spożywczych i produktów

rolnych. Jest to tym bardziej zaskakujące, że dotyczy jednego z najbardziej

uprzemysłowionych regionów świata, podczas gdy Polska należy do najbardziej

rolniczych krajów świata48.

Lepiej sytuacja przedstawia się w przypadku handlu z krajami CEFTA.

Przemysł elektromaszynowy stanowił około 20% eksportu i importu. Znacznie

gorzej natomiast sytuacja wyglądała w przemyśle chemicznym. Udział jego w

eksporcie wahał się 18-21%, natomiast import to 33-36%. Pod tym względem

niestety Polska zdecydowanie odstaje od krajów CEFTA.

W przypadku krajów WNP struktura była bardziej korzystna. Eksport był

zróżnicowany, natomiast w imporcie dominowały przede wszystkim paliwa

47 J. Misala - Problemy rozwoju polskiego eksportu, „Rynki Zagraniczne”1995, nr 147.

48 A. Karpiński - Kontrole Państwowe, INPPAN, Warszawa 1995, s. 68.



mineralne - ponad 70% dostaw. Wysoki udział importu w niektórych dziedzinach,

przy stosunkowo niskim eksporcie, może prowadzić do ukształtowania się dużej

zależności importowej. Do pomiaru tego zjawiska wykorzystuje się wskaźnik

penetracji importowej. Wyrażony jest on następującym wzorem:

W IX E Ip

m

s x m

=

− +

gdzie: Wp - udział importu w zaspokajaniu potrzeb popytu

krajowego;

Im - wartość importu w danym okresie;

Ex - wartość eksportu w danym okresie;

Xs - wartość produkcji sprzedanej w danym okresie.

Posługując się tym wskaźnikiem można stwierdzić, że w roku 1993najbardziej uzależniony od importu był przemysł elektromaszynowy (63,8%) oraz

przemysł lekki (45,6%); średnio uzależniony przemysł metalurgiczny (20,2%)

oraz drzewno-papierniczy (16,1%); natomiast najmniejsza zależność występowała

w przypadku rolnictwa (7,5%)49.

Na podstawie tych wskaźników można sformułować wniosek o

występowaniu luki technologicznej między Polską a naszymi partnerami

handlowymi w Europie Zachodniej. Świadczy o tym fakt wysokiego uzależnienia

od importu w przypadku działów nowoczesnych.

Analizę struktury towarowej polskiego handlu zagranicznego należy

zakończyć stwierdzeniem, iż w wyniku przeorientowania geograficznego tej

dziedziny gospodarki wystąpiły niekorzystne zmiany w strukturze towarowej.

Polski eksport został zdominowany przez wyroby działów nienowoczesnych i

zacofanych. Istnieje groźba utrwalenia tego zjawiska na dłuższy okres czasu w

związku z zacieśnieniem kontaktów z wysokorozwiniętymi państwami Unii

Europejskiej, do których poziomu nasza gospodarka nie ma szans zbliżenia. Co za

tym idzie, nasze produkty wytwarzane przez tzw. gałęzie nowoczesne mogą

jedynie konkurować za pomocą ceny.

Kolejnym niebezpieczeństwem, które możemy dostrzec analizując strukturę

towarową jest fakt niewykorzystania przez Polskę stosunkowo wysokiego zasobu

pracy. Mimo posiadania względnej przewagi w zasobach siły roboczej, nasza

gospodarka specjalizuje się w eksporcie dóbr kapita łochłonnych i

materiałochłonnych. Polski eksport zdany jest poza tym na stan koniunktury

gospodarki niemieckiej. W okresie dekoniunktury głównie towary zaopatrzeniowe,

49 Polska polityka handlu zagranicznego 1933-1994, Warszawa 1994,s. 28.



mało przetworzone są w pierwszym rzędzie wystawione na zmniejszony popyt

tejże gospodarki, a pamiętać należy, że właśnie te towary dominują w polskiej

strukturze wywozowej.

Poprawa struktury towarowej naszego handlu nie może się obyć bez

dynamizacji kontaktów z krajami Europy Środkowo-Wschodniej. Istnieją tu

potencjalnie duże rezerwy. Gospodarki państw Regionu są poziomem zbliżone do

polskiej. Występuje więc możliwość obustronnie korzystnej wymiany handlowej.

Obecnie, kiedy prawie wszystkie z tych krajów posiadają stabilną sytuację

polityczną i normalizuje się sytuacja gospodarcza, jest szczególny moment do

zdynamizowania obrotów handlowych, które ograniczył rozpad RWPG. Jest to

konieczne, jeżeli zważyć na to, iż kraje Europy Zachodniej poważnie traktują

partnerów wschodnich. Przewidywany jest także dynamiczny rozwój handlu

zagranicznego krajów tego regionu do 2000 roku50.

50 Rosja – „wschodzący” partner handlowy, „Nowe Życie Gospodarcze”1996, nr 15.

Handel Zagraniczny (26 Stron)

Documents

Transcript of Handel Zagraniczny (26 Stron)