PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI

GMINY BRUSY NA LATA 2016-2019

BRUSY 2015

2

SPIS TREŚCI

STRONA

1 WSTĘP 4

2 PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD

ZABYTKAMI

5

3 UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE 6

4 UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 9

4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 9

4.1.1. Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017 (2014) 9

4.1.2. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2020 11

4.2. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie rozwoju i ich relacje z ochroną zabytków i opieką

nad zabytkami

12

4.2.1. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (2011) 12

4.2.2. Raport Polska 2030 (2009) 14

4.2.3. Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2020 (2013) 14

4.3. Strategiczne cele polityki województwa pomorskiego i powiatu chojnickiego w zakresie

ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

15

4.3.1. Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011 – 2014 (2011) 15

4.3.2. Program Opieki nad Zabytkami dla Powiatu Chojnickiego na lata 2014 – 2018 (2014) 18

4.4. Strategiczne cele polityki województwa pomorskiego i powiatu chojnickiego w zakresie

rozwoju i ich relacje z ochroną zabytków i opieką nad zabytkami

18

4.4.1. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego (2009) 19

4.4.2. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020 (2012) 20

4.4.3. Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2014 – 2020 (2015) 21

4.4.4. Regionalne Programy Strategiczne (2013) 21

4.4.5. Strategia Rozwoju Gospodarczego Ziemi Kościersko – Zaborskiej (2000) 24

4.4.6. Strategia Ekorozwoju Powiatu Chojnickiego zgodnie z założeniami Agendy 21. 24

5 UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 25

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie

gminy

25

5.1.1. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Brusy (1999) 25

5.1.2. Strategia rozwiązywania problemów społecznych gminy Brusy na lata 2008 – 2013 (2008) 25

5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 26

5.2.1. Ogólna charakterystyka gminy 26

5.2.2. Zarys historii obszaru gminy 26

5.2.3. Krajobraz kulturowy 29

5.2.3.1. Ochrona lokalnych wartości krajobrazu kulturowego 29

5.2.3.2. Krajobraz kulturowy gminy Brusy 29

5.2.4. Zabytki nieruchome 31

5.2.4.1. Układ urbanistyczny miasta Brusy 31

5.2.4.2. Układy ruralistyczne 32

3

5.2.4.3. Kościoły 32

5.2.4.4. Pałace i dwory 37

5.2.4.5. Kamienice i miejskie budynki rezydencjonalne 40

5.2.4.6. Budownictwo wiejskie 41

5.2.4.7. Obiekty użyteczności publicznej 42

5.2.4.8. Obiekty techniki i obiekty przemysłowe 43

5.2.4.9. Mała architektura 44

5.2.5. Zabytki ruchome 44

5.2.6. Zabytki archeologiczne 45

5.2.7. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych 46

5.2.8. Dziedzictwo niematerialne 46

6 OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY. ANALIZA SZANS I

ZAGROŻEŃ

48

7 ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE 51

8 INSTRUMENTARIUM REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI 54

9 ZASADY OCENY REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI 55

10 ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BRUSY 58

10.1. Źródła krajowe 58

10.2. Źródła zagraniczne 63

10.2.1. Fundusze strukturalne Unii Europejskiej (okres finansowania 2014 – 2020) 63

10.2.2. Mechanizm Norweski i Mechanizm Finansowy EOG 69

11 CZĘŚĆ GRAFICZNA 71

12 ANEKSY 100

12.1. Gminna ewidencja zabytków 100

12.2. Gminna ewidencja stanowisk archeologicznych 106

12.3. Rejestr zabytków nieruchomych 119

12.4. Rejestr zabytków archeologicznych 119

1. Wstęp

Zabytki stanowiące najcenniejszą część krajobrazu kulturowego są nie tylko materialnym śladem działania pokoleń przodków, lecz również ważnym elementem wpływającym na odbiór przestrzeni, w której funkcjonuje współczesny człowiek. Ich bogactwo i różnorodność ma znaczenie dla jakości życia mieszkańców, przyczynia się także do rozwoju społeczno – gospodarczego obszaru, pozytywnie go wyróżnia, przesądza o atrakcyjności. Wpływ dziedzictwa kultury na społeczność lokalną jest również nie do przecenienia. Obecność dobrze zachowanych zabytków kształtuje wśród mieszkańców poczucie przynależności do wspólnoty, a działania na rzecz ochrony lokalnego dziedzictwa podejmowane razem budują odpowiedzialność za wspólne dobro, pozytywnie wpływają na ochronę wspólnej pamięci, uczą szacunku dla różnorodności i tradycji, wpływają na rozwijanie poczucia estetyki. Dziedzictwo kulturowe pozytywnie oddziałuje na różnorodne branże gospodarki: branżę kreatywną, turystykę kulturową, branżę nieruchomości zabytkowych, branżę ochrony dziedzictwa kulturowego, branżę rynku sztuki i antyków, branżę popularyzacji i edukacji dziedzictwa oraz branżę tradycyjnego rzemiosła i upraw.

Samorząd gminy poprzez zapisy ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2114 poz. 1446, tekst jednolity), w art. 87 Ustawy został zobowiązany do opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami. Program sporządzany jest z myślą o społeczności lokalnej, właścicielach zabytków, ich użytkownikach i zarządcach. Z założenia w jego realizację powinna zostać włączona cała społeczność lokalna, a w popularyzację realizowanych działań - również lokalne media. Istotne jest, by mieszkańcy gminy byli informowani o przebiegu wdrażania programu ochrony zabytków, jak również o aktualnym ich stanie.

Gminny program ochrony zabytków przyjęty i zaakceptowany przez Radę Gminy w formie uchwały staje się na kolejne lata elementem lokalnej polityki. Ma przede wszystkim inicjować działania, których celem jest ochrona zabytków, wspierać ich właścicieli i użytkowników, powinien zachęcać do wszelkich działań służących ochronie materialnego dziedzictwa kultury. Program ma służyć rozwojowi gminy na jednej z płaszczyzn gospodarki, jaką jest szeroko pojęta kultura. Ochrona dziedzictwa kultury lokalnej może przynieść wymierne korzyści polegające nie tylko na poprawie jakości przestrzeni, na zwiększeniu możliwości zaspokajania potrzeb kulturalnych i edukacyjnych, ale może mieć również wpływ na rozwój lokalnej przedsiębiorczości oraz na zwiększenie atrakcyjności miejsca w oczach inwestorów.

Gminny program opieki nad zabytkami stanowi dokument o charakterze uzupełniającym w stosunku do innych aktów prawa miejscowego (miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy). Program nie stanowi aktu prawa miejscowego, lecz jest dokumentem polityki administracyjnej gminy w zakresie inicjowania, wspierania, koordynowania prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego. Program stanowi podstawę współpracy pomiędzy samorządem gminy, właścicielami zabytków i konserwatorem zabytków.

5

2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami

Obowiązek opracowania przez samorząd gminy programu opieki nad zabytkami wynika w sposób bezpośredni z zapisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2114 poz. 1446, tekst jednolity), w której art. 87. ust.1 ustawy nakłada obowiązek sporządzenia programu odpowiednio na zarząd województwa, powiatu lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Ustawa wskazuje jednocześnie okres czteroletni, na jaki program będzie opracowany. Ustawodawca nakłada na samorząd obowiązek sporządzenia co 2 lata sprawozdania z jego realizacji, które przedstawiane jest Radzie Gminy. Sprawozdanie to jest przekazywane przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) i powiat do województwa, a także właściwemu konserwatorowi zabytków w celu jego wykorzystania przy opracowywaniu, aktualizacji i realizacji krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

Zgodnie z intencją ustawy zawartą w art. 87 ust. 2, sporządzenie przez gminę programu

ma na celu przede wszystkim: 1) włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; 6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

Zgodnie z art. 87 ust 3. gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje Rada Gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Następnym krokiem jest jego ogłoszenie w wojewódzkim dzienniku urzędowym (art. 87 ust 4 cytowanej ustawy).

6

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2114 poz. 1446, tekst jednolity) określa przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a także organizację organów ochrony zabytków. Definiuje podstawowe pojęcia związane z zabytkiem rozróżniając takie pojęcia jak: zabytek nieruchomy, zabytek ruchomy, zabytek archeologiczny. Ustawa wskazuje obowiązki administracji publicznej, której działania mają na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

W artykule 5. ustawodawca określa obowiązki właściciela lub użytkownika zabytku – rola ta polega przede wszystkim na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.

Ustawa określa również (art. 6) zakres ochrony, wyraźnie wskazując elementy które

jej podlegają, bez względu na stan zachowania. Ustawa określa rodzaje zabytków. W pierwszej kolejności definiuje zabytki nieruchome

będące w szczególności: a) krajobrazami kulturowymi, b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, c) dziełami architektury i budownictwa, d) dziełami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;

zabytki ruchome będące w szczególności: a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, b) kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje,

7

c) numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. z 2012 r. poz. 642 i 908 oraz z 2013 r. poz. 829), f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, h) przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;

a także zabytki archeologiczne będące w szczególności: a) pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej.

Ponadto ustawodawca wskazuje, że: ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej (art. 6.2).

Ustawa wyszczególnia różne formy ochrony zabytków ( art.7). Są to : 1) wpis do rejestru zabytków; 2) uznanie za pomnik historii; 3) utworzenie parku kulturowego; 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

Ustawa stanowi ponadto, że ewidencja zabytków jest podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy (art. 21). Gminna ewidencja zabytków powinna otrzymać formę zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, w której powinny być ujęte: 1) zabytki nieruchome wpisane do rejestru; 2) inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków; 3) inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków.

W zakresie zasad ochrony zabytków na terenie Rzeczpospolitej Polskiej obowiązują: − zasada trwałego zachowania formy architektonicznej i substancji zabytkowej obiektu wpisanego

do rejestru zabytków w granicach wpisu do rejestru, − zasada utrzymania otoczenia zabytku (ewentualna rewaloryzacja) zgodnie z historycznym

zagospodarowaniem, − zasada opracowania rozwiązań inwestycyjnych w oparciu o wydane zalecenia konserwatorskie

(zgodnie z art. 36 pkt. 1 ustawy),

8

− w momencie opracowania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy obiekty nieruchome wpisane do rejestru zabytków należy nanieść na załącznik graficzny w granicach nieruchomości wpisanych do rejestru oraz wymienić je w części tekstowej studium (zgodnie z art. 19 ust. 1 ustawy). W studium uwzględnia się ponadto strefy ochrony konserwatorskiej.

9

4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

Strategiczne cele polityki państwa i uwarunkowania formalnoprawne w sferze ochrony zabytków zawarte są przede wszystkim w dwóch dokumentach: Krajowym Programie Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017 oraz w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2020.

4.1.1. Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017 (2014)

Dokument ten stanowi załącznik do uchwały nr 125/2014 Rady Ministrów z dnia 24 czerwca 2014 r. Jest on powiązany z innymi dokumentami strategicznymi państwa, m.in. jest spójny z Koncepcją Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 oraz bezpośrednio powiązany ze Strategią Rozwoju Kapitału Społecznego 2020. Program jest realizowany przez Głównego Konserwatora Zabytków we współpracy z innymi instytucjami należącymi do resortu kultury.

Program jest wdrażany i finansowany na poziomie centralnym i tylko niektóre działania (edukacyjne, promocyjne i animacyjne) są przewidziane do realizacji we współpracy z beneficjentami na poziomie lokalnym. W ramach takich właśnie działań będą realizowane Europejskie Dni Dziedzictwa oraz program „Wolontariat dla dziedzictwa”, finansowanie wydarzeń na poziomie gminy przez instytucję wdrażającą nie jest jednak przewidziane. Program wymienia możliwość przekazania niektórych kompetencji przez administrację państwową samorządowym konserwatorom zabytków (w województwie pomorskim jest 12 takich konserwatorów, m.in. Konserwator Zabytków Miasta Chojnice i działający na terenie gminy Bytów - Konserwator Zabytków Bytowa). Część działań ujętych w Programie ma na celu merytoryczne wsparcie samorządów, społeczności lokalnych i organizacji pozarządowych (jest to między innymi opracowanie Kodeksu Dobrych Praktyk, prowadzenie portalu informacyjnego, przeprowadzenie cyklu szkoleń dotyczących zarządzania dziedzictwem w samorządzie).

Program jako cel główny wskazuje wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków. Główne wyzwanie określone zostało następująco: Dziedzictwo kulturowe stanowi naturalny kapitał dla rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków, stanowi także naturalną podstawę wzmacniania tożsamości społecznej – cel główny Krajowego programu zakłada, poprzez zaplanowane w celach szczegółowych działania, wzmocnienie roli dziedzictwa w życiu społecznym oraz wzmocnienie świadomości roli dziedzictwa dla rozwoju społecznego.

Cele szczegółowe, które odnoszą się do możliwej działalności jednostek samorządu terytorialnego są następujące:

− Wspieranie rozwiązań systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce. Wyzwanie 2 – wzmocnienie instrumentów ochrony krajobrazu kulturowego wpływające na kompleksowość działań ochronnych i ich integrację z ochroną przyrody,

− Wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków. Wyzwanie 1 –

10

Podniesienie jakości zarządzania zabytkami i zarządzania procesami ochrony zabytków wraz z podniesieniem jakości procesów decyzyjnych w administracji dotyczących ochrony zabytków,

− Tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze, edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji i reinterpretacji. Wyzwanie 1 – zwiększanie dostępu do dziedzictwa i jego aktywna promocja.

Działania horyzontalne będą polegać na: zwiększeniu uspołecznienia ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; budowaniu przez organy ochrony zabytków partnerskich relacji z obywatelami, jak i na propagowaniu postaw współodpowiedzialności społecznej za zachowanie zabytków (współpraca z mediami, wykorzystywanie mediów elektronicznych, konkursy) oraz na zwiększeniu zaangażowania samorządów, ze szczególnym uwzględnieniem gmin, w ochronę i opiekę nad zabytkami oraz wzmocnieniu zaangażowania społecznego na rzecz ochrony zabytków, w tym propagowanie parków kulturowych, jako skutecznej formy ochrony krajobrazu kulturowego.

Rola jednostek samorządu terytorialnego w zakresie prawnej ochrony zabytków została w Krajowym Programie uznana za uzupełniającą w stosunku do roli państwa, a kompetencje gmin zawężone do zakresu: ustanowienie parku kulturowego, prowadzenie gminnych ewidencji zabytków oraz wprowadzanie stref ochrony konserwatorskiej w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego (art. 16–20 u.o.z.), a także opracowywanie programów opieki nad zabytkami na poziomie powiatu i gminy.

Warunkiem odpowiedniego wykorzystania dziedzictwa dla rozwoju lokalnych społeczności

jest upowszechnienie wiedzy na temat lokalnych zabytków i ich wartości oraz zwiększenie udziału mieszkańców w procesie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami (s. 39). Ważne jest również podjęcie działań, których celem będzie jednoczesne zwiększanie dostępu do zasobu dziedzictwa i ułatwienie jego odbioru społecznego.

Za największe szanse dla ochrony zabytków Krajowy Program uznaje m.in.: rosnącą wiedzę i świadomość władz lokalnych o wartości dziedzictwa kulturowego, uporządkowanie polityki planistycznej zgodnie z założeniami Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, wzrost roli inicjatyw lokalnych i organizacji pozarządowych w ochronie zabytków. Jako największe zagrożenia ochrony zabytków zostały natomiast określone: niedostateczne zaangażowanie społeczne w opiekę nad zabytkami, niedostatecznie rozwinięta edukacja na rzecz dziedzictwa kulturowego, presja inwestycyjna na tereny o walorach kulturowych i przyrodniczo-kulturowych, niewystarczająca promocja działań na rzecz ochrony, konserwacji i rewaloryzacji zabytków, brak powszechnego zrozumienia potencjału społeczno-ekonomicznego dziedzictwa kulturowego.

11

4.1.2. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2020 Obowiązujący dokument jest nieaktualny w warstwie wykonawczej – przywołane dane

i analizy pochodzą z lat 2000, natomiast zawarte w strategii narzędzia realizacji nie są zgodne z aktualnie obowiązującymi programami Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jednocześnie dokument wskazuje główne zjawiska, które determinują kierunki rozwoju kultury w Polsce, są to między innymi: − zwiększone zainteresowanie turystyką kulturalną, − rosnąca rola kultury jako czynnika zwiększającego atrakcyjność regionów wśród mieszkańców

i inwestorów, − rosnąca rola kultury jako sektora gospodarki, − wiodąca rola kultury jako źródła tożsamości.

Narodowa Strategia Rozwoju Kultury podkreśla wiodącą rolę regionów oraz społeczności

lokalnych w jej wdrażaniu (w przeciwieństwie do Krajowego Programu Ochrony Zabytków, który prezentuje stanowisko centralistyczne). Narodowa Strategia Rozwoju Kultury ma swoje bezpośrednie przełożenie na Regionalne Programy Operacyjne oraz Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, stąd realizacja wskazanych przez nią celów jest możliwa również dzięki tym narzędziom finansowym funkcjonującym na poziomie województw. Rolą Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz jednostek samorządu terytorialnego pozostaje motywowanie społeczności do partycypacji w funkcjonowaniu sfery kultury (między innymi poprzez wspólne kampanie promocyjne, powstawanie społecznych paneli eksperckich i ciał doradczych związanych z możliwością pozyskania dodatkowych funduszy na kulturę w regionach). W dokumencie podkreślono szczególną rolę lokalnych instytucji kultury, przede wszystkim bibliotek (w tym bibliotek wiejskich), muzeów, galerii oraz domów i ośrodków kultury. W Strategii określono również 5 strategicznych obszarów kultury. Podstawowymi narzędziami wdrażania strategii są Narodowe Programy Kultury – w tym NPK Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Narodowego.

Główne cele rozwoju kultury określone w Strategii są następujące: zwiększenie udziału kultury w PKB, radykalna poprawa podstawowej infrastruktury kultury i stanu zabytków, stworzenie markowych produktów turystyki kulturowej, wykształcenie więzi pomiędzy kulturą, edukacją i nauką w kształtowaniu kapitału społecznego.

Kierunki działań w odniesieniu do ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego są następujące:

− kompleksowa rewaloryzacja zabytków oraz obiektów poprzemysłowych i powojskowych oraz ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne rekreacyjne, a także inne cele społeczne,

− zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości, − budowa i rozbudowa sieci informatycznych w celu promocji potencjału kulturowego regionów, − inwentaryzacja i digitalizacja zabytków dziedzictwa ruchomego i nieruchomego

oraz jego promocja, − organizacja imprez o międzynarodowym charakterze, tworzenie warunków dla rozwoju

i ochrony dziedzictwa kultury ludowej,

− zachowanie i ochrona krajobrazu kulturowego wsi, − rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich.

12

Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2020 zawiera odniesienia do nieaktualnego już Narodowego Programu Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego na lata 2004–2013”.

4.2. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie rozwoju i ich relacje z ochroną zabytków i opieką nad zabytkami

Dokumentami strategicznymi określającymi przyszłe kierunki rozwoju kraju, które zawierają odniesienia do ochrony zabytków i opieki nad zabytkami są przede wszystkim Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, Raport Polska 2030 oraz Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2020. 4.2.1. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (2011)

Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (dalej: KPZK) odpowiada na wyzwania

polityczne, gospodarcze (budowa konkurencyjności), środowiskowe (zachowanie bioróżnorodności), demograficzne, społeczne (budowa kapitału społecznego), kulturowe (zmiana wzorców zachowań) w rozwoju kraju. Aktualne wyzwania stojące przed planowaniem przestrzennym w Polsce wynikają z przyspieszonego rozwoju i modernizacji. Główną tendencją rozwoju przestrzennego przy założeniach, że zaludnienie kraju w najbliższych latach pozostanie stabilne, będzie koncentracja ludności w ośrodkach rozwijających się i jednoczesny odpływ ludności z pewnych obszarów obejmujących zarówno niektóre tereny wiejskie, jak i małe ośrodki miejskie. Dokument wspiera jednocześnie wzrost konkurencyjności regionów oraz spójności kraju, kładąc nacisk na. politykę regionalną, jakość kapitału ludzkiego i społecznego oraz dobrze zorganizowaną przestrzeń lokalną, która zapewnia społecznościom lokalnym wysoką jakość życia. Dokument wymienia najważniejsze problemy polskiej przestrzeni – należą do nich między innymi niski poziom rozwoju infrastruktury obszarów wiejskich oraz bezład przestrzenny, oba zjawiska obserwowane również na terenie gminy Brusy.

Dokument określa wizję rozwoju społeczno-gospodarczego Polski w roku 2030: Polska w roku 2030 to kraj o ugruntowanych warunkach trwałego i zrównoważonego rozwoju, dobrze zagospodarowany, sprawnie zarządzany i bezpieczny (...) Cechą Polski w 2030 roku jest spójność społeczno-gospodarcza i terytorialna. Silne regiony, których rozwój oparty jest na endogenicznym potencjale i przewagach konkurencyjnych, kreują ogólnokrajowe impulsy rozwojowe, przyczyniając się do osiągania celów ogólnych polityki regionalnej i przestrzennej.

W odniesieniu do zasobów dziedzictwa kulturowego sformułowano rekomendację, by zabytek i jego otoczenie traktować w planach zagospodarowania przestrzennego jako całość. Autorzy dokumentu kładą nacisk na rolę ochrony zabytków w rozwoju kraju: Odziedziczone obiekty muszą pełnić funkcje użytkowe współcześnie nadane, zgodne z ich potencjałem i wymogami ochrony. W przeciwnym wypadku niszczeją, giną, tracą wartość, nieodwracalnie zubożając potencjał rozwojowy i obraz dziedzictwa narodowego. W perspektywie najbliższych dwudziestu lat rola dziedzictwa kulturowego w procesach rozwoju będzie rosła – zwiększanie się zamożności społeczeństwa oraz przekształcenia o charakterze kulturowym będą powodowały wzrost znaczenia rozwojowego zarówno materialnych jak i niematerialnych składników dziedzictwa kulturowego. Ich lokalizacja i umiejętność wykorzystania w procesach rozwoju będzie wpływała pozytywnie na tok koncentracji gospodarczej, ludnościowej i rangę kultury i turystyki.

13

W aktualnej KPZK pokreślono, że dziedzictwo kulturowe i walory środowiska przyrodniczego stanowią o potencjale rozwojowym obszarów wiejskich, a wykorzystanie unikalnych zasobów krajobrazu kulturowego i budowanie specjalizacji terytorialnej sprzyja rozwojowi lokalnych rynków pracy. Dokument odnosi się również do procesu odnowy wsi, rozumianego jako proces kształtowania warunków życia ludzi na obszarach wiejskich (…), również oddziaływanie na standard życia, jego jakość, źródła utrzymania mieszkańców przy jednoczesnym zachowaniu tożsamości wsi wyrażającej się wartościami życia wiejskiego, wzmacnianiem i rozwojem dziedzictwa kulturowego i materialnego wsi. Animatorem i podmiotem procesu jest społeczność lokalna. Wizja rozwoju przestrzennego kraju obejmuje dobrze zachowany krajobraz kulturowy, skutecznie chroniony w ramach sprzężonych ze sobą sieci parków kulturowych, parków krajobrazowych oraz pomników historii. Przestrzeganie zasady ładu przestrzennego pomogło natomiast zahamować utratę tradycyjnych siedlisk i krajobrazów wiejskich, wyrastających nie tylko z miejscowej przyrody, ale również z lokalnej tradycji i kultury. Jednym z czynników rozwoju społeczno-gospodarczego stało się dziedzictwo kulturowe, w tym cenne krajobrazy kulturowe i zabytki.

Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju określa procesy zagrażające ładowi przestrzennemu jako wynikające ze zmiany stylu życia Polaków i wymagające interwencji zintegrowanego planowania przestrzennego. Koncepcja formułuje główne cele rozwoju przestrzeni kraju, wśród nich znajdują się cele odnoszące się do ochrony dziedzictwa kultury materialnej i niematerialnej:

Cel 2.: Szansą dla rozwoju wielu obszarów wiejskich jest osiąganie specjalizacji dzięki wykorzystaniu ich dziedzictwa kulturowego, zasobów przyrodniczych i krajobrazowych

Cel 4. Kształtowanie struktur przestrzennych wspierających osiągnięcie i utrzymanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski; jeden z kierunków działań to zabezpieczenie możliwości dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego w oparciu o zachowane w dobrym stanie zasoby naturalne, kulturowe i lokalne walory środowiska. Podkreślono konieczność wprowadzenia gospodarowania krajobrazem zgodnie z zapisami Europejskiej Konwencji Krajobrazowej ratyfikowanej przez Polskę w 2004 roku. Aktualna KPZK korzysta z definicji krajobrazu jako zasobu gospodarczego przyczyniającego się do wzrostu zatrudnienia, wpływającego na jakość życia codziennego, a zarazem na dziedzictwo kultury. KPZK podkreśla konieczność rozpoznania zasobów, właściwego gospodarowania nimi oraz edukacji, przy zachowaniu zasad zrównoważonego rozwoju oraz ochronie panoram i widoków.

Cel 6. Przywrócenie i utrwalenie ładu przestrzennego: jest to takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne. Ład przestrzenny pozwala określić sprawność procesów społeczno-gospodarczych oraz jakość życia (np. społeczne, ekonomiczne i ekologiczne skutki rozpraszania zabudowy). Symptomami braku ładu przestrzennego w Polsce są m.in. degradacja krajobrazów kulturowych, rozpraszanie zabudowy wiejskiej i brak koordynacji zabudowy terenów wzdłuż głównych dróg, niska jakość przestrzeni publicznej, chaos w formach zabudowy i architekturze zespołów urbanistycznych. Najważniejszy problem planowania przestrzennego to brak skuteczności działań planistycznych – niedobór miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, niski poziom świadomości społecznej, pozorna partycypacja społeczna w procesach planistycznych. Poprawa skuteczności planowania przestrzennego zależeć będzie od prowadzenia edukacji obywatelskiej, rozwoju partycypacji społecznej, rozwijania narzędzi

14

ekonomicznych, które będą stanowić zachętę do realizowania zasad ładu przestrzennego.

4.2.2. Raport Polska 2030 (2009)

Raport Polska 2030 zawiera rekomendacje działań koniecznych do osiągnięcia wzrostu kapitału społecznego. Obejmują one m.in. następujące działania powiązane z ochroną dziedzictwa kultury: − wspieranie kształtowania przestrzeni publicznej za pośrednictwem odpowiednich planów

zagospodarowania przestrzennego mających na uwadze tworzenie wspólnej, przyjaznej przestrzeni,

− opracowanie kompleksowej strategii rozwoju kultury traktującej kulturę jako ważny zasób rozwojowy (nie jako autonomiczną sferę o minimalnym znaczeniu gospodarczym),

− zagwarantowanie dostępności dziedzictwa kulturowego jako ważnego elementu wspólnej tożsamości oraz cennego zasobu kreatywnego (cel: cyfryzacja całego narodowego dziedzictwa kulturowego),

− wykorzystanie potencjału kulturowego jako czynnika rozwoju regionów i metropolii (czynnik wzrostu, przyciąganie inwestycji, podniesienie jakości życia i atrakcyjności turystycznej).

Jednym z celów strategicznych sformułowanych w raporcie jest zwiększenie udziału sektora kultury w PKB i maksymalne zwiększenie dostępu do zasobów dziedzictwa kulturowego dzięki ich digitalizacji i udostępnieniu. 4.2.3. Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2020 (2013)

Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2020 (dalej: SRKS) została przyjęta uchwałą Rady Ministrów w 2013 roku, w części dotyczącej kultury jej wdrażanie należy do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Strategia odpowiada na wyzwania rozwoju zidentyfikowane w ramach Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju, wdraża kierunki działań, które mają na celu wzrost społecznego kapitału rozwoju, w tym jeden odnoszący się również do zasobów dziedzictwa kultury: zwiększenie obecności kultury w życiu codziennym ludzi przez stałe zwiększanie dostępności zasobów kultury i kształcenie nawyków kulturowych. Dwa spośród pozostałych kierunków działań mogą dotyczyć włączania społeczności lokalnych w ochronę i opiekę nad zabytkami – są to: promowanie działań szkół i innych podmiotów w zakresie realizacji projektów społecznych oraz promocja partycypacji społecznej i obywatelskiej.

Strategia wymienia konkretne działania, które mają przyczynić się do realizacji

jej poszczególnych celów. Cel szczegółowy 4. Rozwój i efektywne wykorzystanie potencjału kulturowego i kreatywnego Priorytet 4.1: Wzmocnienie roli kultury w budowaniu spójności społecznej

Wybrane działania: 4.1.1: Tworzenie warunków wzmacniania tożsamości i uczestnictwa w kulturze na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym 4.1.2: Ochrona dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego oraz krajobrazu

Dokument podkreśla rolę państwa we wzmacnianiu i promowaniu partycypacji społecznej w procesie ochrony zabytków i opieki nad nimi (potrzebna współpraca międzysektorowa oraz właściwe wykorzystanie potencjału organizacji pozarządowych,

15

promowanie udziału w ochronie dziedzictwa osób prywatnych i przedsiębiorstw), jak również rolę obiektów zabytkowych i ich otoczenia w ochronie krajobrazu kulturowego, konieczność zintegrowanego podejścia łączącego ochronę zasobów kulturowych z ochroną środowiska przyrodniczego (zapewnia je odpowiednio prowadzone planowanie przestrzenne).

Strategia podkreśla również konieczność reformy systemu ochrony zabytków w Polsce oraz potrzebę uzupełniającej edukacji urzędników w zakresie wykorzystania zasobów dziedzictwa kulturowego do rozwoju na poziomie regionalnym i lokalnym.

4.3. Strategiczne cele polityki województwa pomorskiego i powiatu chojnickiego w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

Dokumentami, które regulują priorytety i kierunki ochrony zabytków na poziomie regionalnym oraz powiatowym są odpowiednio Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011 – 2014 oraz Program Opieki nad Zabytkami dla Powiatu Chojnickiego na lata 2014 – 2018. 4.3.1. Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011 – 2014 (2011)

W Programie podkreślono, że prowadzenie działań ochronnych wymaga przede wszystkim dobrego rozpoznania zasobów – stanu zachowania zabytków, struktury ich własności. Zawarte w programie analizy mają na celu określenie działań w zakresie ochrony zabytków oraz w zakresie wykorzystania potencjału dziedzictwa kultury do rozwoju regionu.

Program zawiera dane na temat dziedzictwa kulturowego regionu w przekroju powiatowym. W skali województwa powiat chojnicki charakteryzuje się niewielką liczbą zabytków wpisanych do wojewódzkiego rejestru: na terenie powiatu znajduje się jedynie 2,5% zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków województwa pomorskiego, 1,4% zabytków ruchomych oraz 0,5% zabytków archeologicznych (stan na 2010 rok).

Program wymienia planowane do utworzenia na terenie województwa pomorskiego parki kulturowe , wśród nich dwa cenne fragmenty krajobrazu kulturowego z terenu gminy Brusy: - Leśno: największe w Polsce cmentarzysko kurhanowe z kręgami kamiennymi kultury wielbarskiej, - Zespół Osiedleńczy: Przymuszewo – Wysoka Zaborska – Windorp – Parzyn.

Spośród najcenniejszych zabytków województwa pomorskiego wymienionych w Programie na obszarze gminy Brusy znajdują się następujące obiekty: - zabytek o randze europejskiej: rezerwat archeologiczny Kręgi Kamienne w Leśnie (znajduje się na „Szlaku Wędrówki Gotów”, który może być rozwinięty w ramach tworzenia produktów turystycznych w skali regionalnej), - zabytki o randze krajowej: regionalne budownictwo wiejskie, układy ruralistyczne, układ urbanistyczny Brus, - zabytek o randze wojewódzkiej: kościół w Brusach (jeden z wyróżnionych kościołów neostylowych).

Cel strategiczny opieki nad zabytkami województwa pomorskiego jest następujący:

Wzmocnienie poziomu ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym województwa pomorskiego służące zachowaniu zabytków, budowaniu tożsamości regionalnej oraz promocji

16

turystycznej regionu.

Realizacji celu strategicznego służyć będą 3 priorytety i sprecyzowane w ich obrębie działania:

Priorytet 1: Zachowanie dziedzictwa kulturowego miast i wsi Kierunki działań istotnych dla ochrony dziedzictwa kultury gminy Brusy: 1. Zachowanie dziedzictwa kulturowego miast i wsi regionu służące budowaniu tożsamości

mieszkańców oraz promocji turystycznej 2. Ochrona charakterystycznych elementów krajobrazu kulturowego, w tym zachowanie

wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej

3. Zachowanie krajobrazu kulturowego wsi pomorskiej 4. Ożywienie obszarów zabytkowych zespołów ruralistycznych oraz urbanistycznych

5. Zachowanie dziedzictwa architektury obronnej oraz przemysłu i techniki 6. Poprawa stanu ochrony i opieki nad zbiorami muzealnymi i archiwalnymi 7. Trwałe zachowanie i bezpieczeństwo obiektów zabytkowych

8. Ekspozycja najcenniejszych zabytków dziedzictwa kulturowego miast i wsi. Wsparcie udzielane będzie następującym typom działań: 1. Działania uwzględniające w szczególności konserwację, renowację, rewaloryzację, poprawę

stanu zachowania obiektów sakralnych, obiektów mieszkalnych miast i wsi, obiektów użyteczności publicznej, architektury drewnianej, obiektów budownictwa obronnego, obiektów przemysłu i techniki, obiektów gospodarczych, parków, ogrodów, zieleni komponowanej

2. Rewitalizacja zabytkowych zespołów ruralistycznych i urbanistycznych 3. Rewitalizacja zespołów zabytkowej zieleni i małej architektury 4. Rewaloryzacja, adaptacja na cele kulturalne, edukacyjne, turystyczne obszarów i obiektów

poprzemysłowych i powojskowych, pokolejowych 5. Konserwacja i rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych (w tym archeologicznych) 6. Montaż w obiektach zabytkowych niezbędnych urządzeń technicznych, instalacji

dla zapewnienia właściwych warunków przechowywania i eksponowania zabytków ruchomych, muzealiów oraz trwałego zachowania i użytkowania tych budowli

7. Zabezpieczenie obiektów zabytkowych przed pożarem, zniszczeniem i kradzieżą (montaż instalacji przeciwpożarowej i alarmowej, zabezpieczeń przeciw włamaniom, znakowanie i ewidencjonowanie zabytków ruchomych itp.)

8. Iluminacja najcenniejszych zabytków dziedzictwa kulturowego miast i wsi. Priorytet 2: Zachowanie kulturowego dziedzictwa morskiego i rzecznego Kierunki działań istotnych dla ochrony dziedzictwa kultury gminy Brusy: 1. Zachowanie dziedzictwa morskiego i rzecznego służące budowaniu tożsamości mieszkańców

oraz promocji turystycznej 2. Ochrona krajobrazu kulturowego strefy przybrzeżnej 3. Zachowanie i ochrona charakterystycznych obiektów hydrotechnicznych, związanych

z zagospodarowaniem wód śródlądowych regionu

17

Wsparcie udzielane będzie następującym typom działań: Działania uwzględniające w szczególności konserwację, renowację, rewaloryzację, poprawę stanu zachowania urządzeń hydrotechnicznych (cennym obiektem hydrotechnicznym na terenie gminy Brusy jest system nawadniający znajdujący się w dolinie rzeki Kulawy). Priorytet 3: Badanie, dokumentacja i promocja dziedzictwa kulturowego. Kierunki działań istotnych dla ochrony dziedzictwa kultury gminy Brusy: 1. Specjalistyczne rozpoznanie badawcze poszczególnych obiektów, zespołów oraz obszarów

zabytkowych związane z przygotowywanym lub realizowanym procesem inwestycyjnym 2. Rozpoznanie zasobów i specyfiki regionalnego dziedzictwa kulturowego 3. Promowanie tradycyjnych form i cech regionalnej architektury (w zakresie bryły, detalu

architektonicznego, materiału, kolorystyki, rozwiązań konstrukcyjnych) 4. Edukacja i popularyzacja wiedzy o regionalnym dziedzictwie kulturowym 5. Promocja regionalnego dziedzictwa kulturowego służąca kreacji produktów turystyki

kulturowej 6. Szeroki dostęp do informacji o dorobku kultury regionalnej. Wsparcie udzielane będzie następującym typom działań: 1. Specjalistyczne opracowania badawczo-dokumentacyjne obiektów, zespołów oraz obszarów

zabytkowych związane z przygotowywanym lub realizowanym procesem inwestycyjnym obejmujące: ekspertyzy techniczne i konserwatorskie, badania konserwatorskie i architektoniczne, programy prac konserwatorskich i restauratorskich, dokumentacje projektowe, inwentaryzacje architektoniczno-konserwatorskie

2. Współpraca z instytucjami kultury w zakresie rozpoznania regionalnego dziedzictwa kulturowego oraz wymiany informacji o jego zasobach

3. Rozpoznanie i promocja najcenniejszych zabytków, w szczególności obejmująca charakterystyczne zabytki świadczące o odrębności i specyfice regionu: dziedzictwa morskiego i rzecznego, dziedzictwa budownictwa ceglanego (przede wszystkim najstarsze kościoły i założenia klasztorne, zamki krzyżackie) i drewnianego (przede wszystkim dziedzictwo kulturowe Ziemi Słupskiej, Żuław, Kaszub i Kociewia)

4. Wspieranie działań edukacyjnych i promocyjnych oraz popularyzujących wiedzę o dziedzictwie kulturowym województwa pomorskiego – w szczególności: przygotowanie i organizacja konferencji naukowych, publikacje książkowe i foldery, organizacja konkursów, popularyzacja dobrych realizacji konserwatorskich i budowlanych przy zabytkach, popularyzacja dobrych praktyk projektowych przy zabytkach, a także zagospodarowania obszarów oraz terenów cennych kulturowo, przyrodniczo i krajobrazowo, udostępnianie w Internecie baz danych o zabytkach

5. Wspieranie tworzenia oraz promocji produktów markowych i turystycznych województwa opartych na zasobach dziedzictwa kulturowego i krajobrazowego, w tym działań polegających na oznakowaniu cennych i ciekawych zabytków umożliwiające ich lokalizację w terenie i identyfikację (tablice, oznakowania szlaków, mapy w terenie, szlaki tematyczne)

6. Uczestniczenie w wojewódzkich, krajowych i europejskich programach ochrony zabytków oraz tworzenie własnych tematycznych programów ochrony zabytków

7. Upowszechnianie informacji o możliwościach pozyskiwania środków finansowych na prowadzenie prac przy zabytkach

18

8. Rozbudowa warstwy dziedzictwa kulturowego w ramach Systemu Informacji Przestrzennej. 4.3.2. Program Opieki nad Zabytkami dla Powiatu Chojnickiego na lata 2014 – 2018 (2014)

Program ten jest spójny z Programem Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011 – 2014. Dokument zawiera analizę mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń, które odnoszą się do zabytków znajdujących się na terenie powiatu chojnickiego.

Dokument wśród mocnych stron, które odnoszą się do zabytków z obszaru gminy Brusy, wymienia wybitne walory krajobrazowe (położenie wśród Borów Tucholskich, jeziora, górny bieg Brdy). Słabą stronę stanowi zbyt mała wiedza o walorach przyrodniczych i kulturowych powiatu wśród potencjalnych turystów. Szanse dla ochrony zabytków w powiecie są następujące: wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego dla rozwoju turystyki, zwiększenie wiedzy o walorach powiatu wśród potencjalnych turystów, promowanie tworzenia gospodarstw agroturystycznych, kontynuowanie działań na rzecz włączenia dziedzictwa kulturowego w budowanie tożsamości społeczności lokalnej oraz rozwój turystyki wodnej. Zagrożenia stanowią: potencjalna groźba utraty części obiektów zabytkowych zagrożonych dewastacją i popadnięciem w ruinę oraz tendencja do modernizacji obiektów zabytkowych bez liczenia się z wartością oryginalnej substancji zabytkowej.

Cele i priorytety Programu Opieki nad Zabytkami dla Powiatu Chojnickiego są następujące:

Priorytet 1. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania Cel strategiczny 1. Wykorzystanie środków prawnych i organizacyjnych dla zabezpieczenia obiektów zabytkowych Cel strategiczny 2. Dbałość o stan zachowania zabytków będących własnością powiatu Cel strategiczny 3. Wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych przeznaczonych na opiekę nad zabytkami Priorytet 2. Wzmacnianie tożsamości kulturowej oraz upowszechnianie wiedzy o dziedzictwie kulturowym i walorach turystycznych powiatu Cel strategiczny 4. Włączenie społeczności lokalnej w działania na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego Cel strategiczny 5. Wyeksponowanie oraz promowanie dziedzictwa kulturowego powiatu

4.4. Strategiczne cele polityki województwa pomorskiego i powiatu chojnickiego w zakresie rozwoju i ich relacje z ochroną zabytków i opieką nad zabytkami

Obowiązujące dokumenty strategiczne, w których zawarto wizję oraz cele i kierunki rozwoju województwa pomorskiego oraz powiatu chojnickiego i gminy Brusy to: Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego, Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020, Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2014 – 2020, Regionalne Programy Strategiczne – w tym Regionalny Program Strategiczny w zakresie rozwoju gospodarczego Pomorski Port Kreatywności, Regionalny Program Strategiczny w zakresie aktywności zawodowej i społecznej Aktywni Pomorzanie i Regionalny Program Strategiczny

19

w zakresie atrakcyjności kulturalnej i turystycznej Pomorska Podróż, a także Strategia Rozwoju Gospodarczego Ziemi Kościersko – Zaborskiej, Strategia Ekorozwoju Powiatu Chojnickiego, nieaktualne Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Brusy, Strategia Ekorozwoju Miasta i Gminy Brusy oraz Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Brusy na lata 2008 – 2013. 4.4.1. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego (2009)

Dokument ten w odniesieniu do dziedzictwa kultury regionu nie formułuje osobnych kierunków działań (priorytetami są konkurencyjność, spójność i dostępność regionu). Zasoby dziedzictwa kultury traktowane są w tym opracowaniu jako czynnik decydujący o rozwoju gospodarczym i budowaniu kapitału społecznego. Jednocześnie czynniki kulturowe i krajobrazowe (ochrona zasobów i ograniczenia dla inwestycji, które z niej wynikają) zostały określone jako jedna z grup barier rozwoju społeczno – gospodarczego województwa (s. 126).

Pomimo takiego podejścia, do unikatowych zasobów dziedzictwa kulturowego regionu, stanowiących podstawy rozwoju turystyki krajoznawczej i kulturowej autorzy tego dokumentu zaliczyli specyficzne dziedzictwo archeologiczne pradziejowe i wczesnośredniowieczne – między innymi cmentarzyska kurhanowe w Leśnie (gm. Brusy) i kamienne kręgi w Odrach (gm. Czersk) i w Węsiorach (gm. Sulęczyno). Cmentarzysko w Leśnie zostało zaliczone do zabytków archeologicznych regionu, które mają rangę europejską. Jako elementy o dużym znaczeniu dla rozwoju turystyki (w tym jej aktywnych form) określono szlak wodny Brdy, sieć szlaków rowerowych i pieszych, kąpieliska oraz bazę kwater agroturystycznych.

Wśród problemów przestrzennych regionu autorzy dokumentu wymieniają degradację fizjonomii i estetyki krajobrazu, negatywne zmiany środowiska kulturowego dokonujące się pod wpływem rozwijającej się gospodarki, degradację obiektów zabytkowych wynikającą między innymi z niedostatecznej ilości środków finansowych, niski poziom zrozumienia i poszanowania dla historycznych wzorców kształtowania przestrzeni, zanik rzemiosł związanych z tradycyjnymi dla regionu sposobami budowy. W krajobrazie wiejskim szczególnie dotkliwe jest niedocenianie wartości budownictwa regionalnego oraz zmiany pierwotnej struktury agrarnej i chaos przestrzenny.

Wśród działań kluczowych dla rozwoju Pomorza wymieniono tworzenie warunków dla budowania społeczeństwa otwartego, aktywnego i uczącego się, przezwyciężanie marginalizacji obszarów wiejskich oraz poprawę atrakcyjności regionu, m.in. turystycznej i inwestycyjnej. Autorzy dokumentu zwracają uwagę na fakt, że zabytki decydują o tożsamości regionu, i że ze względu na swoje walory historyczne i artystyczne są one często uznawane za obiekty prestiżowe. Miejsca historyczne posiadają szczególny potencjał dla rozwoju województwa, np. zabytkowe obiekty przemysłowe i gospodarcze mogą uzyskać funkcję kulturową lub turystyczną (hotele, sale bankietowe), zabytkowe układy ruralistyczne mogą stać się obszarami rozwoju agroturystyki, sylwetki zabytkowych kościołów są charakterystycznym elementem widoków i panoram.

20

4.4.2. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020 (2012)

Pomorskie charakteryzuje się unikalnym środowiskiem przyrodniczym i bogactwem krajobrazów kulturowych (dziedzictwo Kaszub, Kociewia, Żuław, Powiśla i innych), tradycji morskich i historycznych. Strategia uznaje walory przyrodniczo-krajobrazowe, unikatowe dziedzictwo kulturowe oraz różnorodność kulturową za mocne strony regionu oraz podkreśla znaczenie dziedzictwa jako czynnika rozwoju, mogącego przyczynić się do aktywizacji gospodarczej, tworzenia nowych miejsc pracy, tworzenia pozytywnego wizerunku regionu. Szanse na rozwój regionu autorzy strategii upatrują m.in. w rozwoju gospodarki opartej na wiedzy oraz na wzroście aktywności mieszkańców regionu.

Województwo pomorskie wyróżnia się wśród innych województw wysokim poziomem i jakością życia mieszkańców. Dodatkowo region prezentuje bogatą ofertę turystyczną i daje duże możliwości uczestniczenia w wydarzeniach kulturalnych. Problemem jest niedostateczna spójność promocji oraz kompleksowość produktów turystycznych.

Strategia przedstawia wizję regionu w roku 2020, będzie to wówczas region cechujący się m.in.: − aktywnymi mieszkańcami umacniającymi tożsamość regionalną w oparciu o bogate

i różnorodne dziedzictwo, − atrakcyjną przestrzenią, tworzącą trwałe podstawy rozwoju poprzez m.in. racjonalne

wykorzystanie zasobów i walorów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych, a także poprzez ograniczanie i efektywne rozwiązywanie konfliktów przestrzennych oraz tworzenie wysokiej jakości przestrzeni.

Jedną z zasad realizacji strategii jest zasada racjonalnego gospodarowania przestrzenią – gospodarowanie z uwzględnieniem wymogów ładu przestrzennego, powstrzymywanie presji inwestycyjnej na tereny cenne pod względem przyrodniczym i krajobrazowym. Kolejną jest zasada promowania postaw obywatelskich – realizacja sprzyjać będzie tworzeniu warunków dla wysokiej aktywności mieszkańców.

Niektóre z wyzwań strategicznych obecnych w regionie: − kapitał społeczny i tożsamość regionalna – budowanie regionalnej wspólnoty obywatelskiej

ma być oparte m.in. na wielokulturowym dziedzictwie, − zarządzanie przestrzenią – polegające m.in. na zmniejszeniu presji na środowisko i optymalnym

wykorzystaniu potencjałów: przyrodniczego, krajobrazowego, kulturowego, gospodarczego. Strategia wskazuje 3 cele strategiczne: nowoczesna gospodarka (w tym: unikatowa oferta

turystyczna i kulturalna), aktywni mieszkańcy (w tym: wysoki poziom kapitału społecznego) i atrakcyjna przestrzeń. Stworzenie unikatowej oferty turystycznej i kulturalnej zakłada m.in. rozwój sieciowych i kompleksowych produktów turystycznych, również dzięki współpracy międzysektorowej pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnego, organizacjami turystycznymi, instytucjami kultury, konserwatorami zabytków i Narodowym Instytutem Dziedzictwa. Jako obszary współpracy ponadregionalnej i międzynarodowej w tym zakresie strategia wskazuje m.in. szlak kulturowy budowli hydrotechnicznych, Rezerwat Biosfery Bory Tucholskie, Europejską Sieć Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego, międzynarodowe i międzyregionalne trasy rowerowe.

Zapewnienie wysokiego poziomu kapitału społecznego zakłada natomiast wzmocnienie regionalnej wspólnoty kulturowej i obywatelskiej oraz włączenie szerokiego grona partnerów w realizację polityki rozwoju regionu.

21

4.4.3. Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2014 – 2020 (2015)

Program formułuje priorytety oraz cele działań odnoszące się do różnorodnych sfer rozwoju regionu.

Priorytet inwestycyjny 6c: Ochrona, promocja i rozwój dziedzictwa kulturalnego i naturalnego formułuje następujący cel szczegółowy: zwiększenie atrakcyjności turystycznej miejsc o szczególnych walorach kulturowych i przyrodniczych.

W ramach programu wsparcie finansowe uzyskają przedsięwzięcia takie, jak: − ratowanie, przywracanie wartości i ochrona charakterystycznych zabytków lub ich zespołów

wraz z otaczającym krajobrazem (prace rehabilitacyjne, modernizacje wraz z nadaniem nowych funkcji, tworzenie parków kulturowych),

− działania podnoszące jakość przestrzeni publicznej (podnoszenie estetyki miejsc i podkreślanie ich walorów kulturowych w ramach układów urbanistycznych i ruralistycznych wpisanych do rejestru zabytków),

− projekty umożliwiające bezpieczną eksploatację zasobów materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego regionu (dokumentowanie, inwentaryzacje, popularyzacja i udostępnianie zasobów kultury),

− działania służące podniesieniu atrakcyjności walorów dziedzictwa naturalnego (rozwój infrastruktury turystycznej, w tym infrastruktury żeglarskiej, szlaków rowerowych i kajakowych oraz tras turystycznych o charakterze regionalnym i ponadregionalnym – sieciowe produkty turystyczne).

Wszystkie projekty realizowane w ramach tego priorytetu powinny przyczyniać się do poprawy jakości przestrzeni, powinny również być zgodne z ustaleniami Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego.

4.4.4. Regionalne Programy Strategiczne (2013) Regionalny Program Strategiczny w zakresie rozwoju gospodarczego Pomorski Port Kreatywności

Głównym celem tego programu strategicznego jest unowocześnienie gospodarki regionu przy zrównoważonym wykorzystaniu specyficznych cech jego potencjału gospodarczego, społecznego i kulturowego. Znaczenie dziedzictwa kultury dla rozwoju gospodarczego regionu jest następujące: Pomorskie należy gospodarczo, historycznie i kulturowo do Regionu Morza Bałtyckiego, zaliczanego do najbardziej konkurencyjnych gospodarek na świecie. W regionie występuje znaczący potencjał kapitału społecznego, silne poczucie tożsamości wśród społeczności lokalnych, świadomość korzyści wynikających ze współpracy. Regionalny Program Strategiczny w zakresie aktywności zawodowej i społecznej Aktywni Pomorzanie

W RPS Aktywni Pomorzanie dużą wagę przywiązano do zagadnień związanych z materialnym i niematerialnym dziedzictwem kulturowym oraz wpływem dziedzictwa na rozwój kapitału społecznego. I tak, do mocnych stron województwa zaliczone zostały: różnorodność kulturowa i duże nasycenie miejscami i obiektami dziedzictwa kulturowego i historycznego, a także

22

zróżnicowana oferta kulturalna, do słabych stron natomiast: niska świadomość i aktywność obywatelska oraz społeczna, niewystarczająca oferta edukacji kulturalnej, niewykorzystane możliwości szkół w zakresie postaw partycypacyjnych, świadomego uczestnictwa w kulturze i życiu społecznym. Szansę na rozwój regionu upatruje się między innymi we wzroście świadomości i wiedzy dotyczących wartości regionalnego dziedzictwa kulturowego i możliwości wykorzystania jego zasobów, natomiast zjawiskiem zagrażającym właściwemu rozwojowi Pomorza jest niewielkie zaangażowanie społeczności lokalnych w kwestie związane z zarządzaniem przestrzenią publiczną.

Autorzy dokumentu zwracają uwagę na niski poziom aktywności społecznej mieszkańców regionu, ich ograniczony udział w wolontariacie. Jednocześnie na wysokim poziomie znajduje się popularyzacja dziedzictwa niematerialnego niektórych regionów kulturowych, między innymi Kaszub (imprezy kulturalne, nauczanie języka kaszubskiego).

W dokumencie wiele miejsca poświęcono przestrzeniom publicznym. Sformułowano następującą diagnozę: w ośrodkach historycznych przestrzeń publiczna jest niejednokrotnie zaniedbana lub poddawana rewitalizacji bez wcześniejszych konsultacji z lokalną społecznością – w efekcie obu zjawisk mieszkańcy nie utożsamiają się z przestrzenią publiczną. Dostrzeżono działalność nielicznych organizacji pozarządowych, których celem jest zwiększenie udziału społecznego w podejmowaniu decyzji o kształcie przestrzeni publicznych, część tych działań wspierana jest przez jednostki samorządu terytorialnego.

Dokument zawiera cele i kierunki działań, które należy zrealizować, by osiągnąć zamierzony stopień rozwoju województwa. Cel operacyjny Wysoki poziom kapitału społecznego obejmuje takie kierunki działań, jak: 1) systemowe wzmacnianie potencjału organizacji pozarządowych, 2) podnoszenie poziomu tożsamości regionalnej i lokalnej oraz integracja społeczności lokalnych, 3) aktywne uczestnictwo w kulturze, sporcie i rekreacji, 4) kompleksowa rewitalizacja i rozwój przestrzeni publicznych. Realizacja tego celu będzie możliwa między innymi dzięki programom edukacyjnym służącym budowaniu tożsamości regionalnej i lokalnej, wspieraniu inicjatyw społeczności lokalnych oraz rozwojowi konsultacji społecznych, rozwojowi społecznych funkcji bibliotek. Promowane będą inicjatywy realizowane w partnerstwie oraz przy udziale społecznym, a także przedsięwzięcia promujące ideę aktywnego udziału w kulturze i życiu społecznym i oparte na dziedzictwie historycznym i kulturowym regionu.

Wspieraniu rozwoju i rewitalizacji przestrzeni publicznych służą działania: 2.3.1. Miasto przyjazne dla mieszkańców – obejmuje ono między innymi działania związane z ochroną zabytków, w tym prace konserwatorskie i restauratorskie; 2.3.2. Przestrzeń przyjazna dla mieszkańców – obejmuje między innym budowę i modernizację infrastruktury społecznej i elementów zagospodarowania przestrzeni. Regionalny Program Strategiczny w zakresie atrakcyjności kulturalnej i turystycznej Pomorska Podróż

Kierunki działania: 1) Rozwój sieciowych i kompleksowych produktów turystycznych, 2) Stworzenie rozpoznawalnej, wysokiej jakości oferty kulturalnej.

Zły stan dużej części zasobów dziedzictwa kulturalnego regionu nie pozwala na odpowiednie ich wykorzystanie do celów turystycznych. Autorzy programu zauważają problemy: − niewystarczającej ochrony cennego pod względem historycznym i artystycznym wyposażenia

23

kościołów,

− niewystarczającej ochrony budownictwa drewnianego niektórych regionów, w tym Kaszub, − niewystarczającej ochrony obiektów poprzemysłowych oraz obiektów dziedzictwa techniki,

− brak współpracy pomiędzy jednostkami samorządu terytorialnego a branżą turystyczną, − brak sieciowych, kompleksowych produktów turystycznych.

Do rozwoju regionu może przyczynić się budowanie jego wizerunku w oparciu o dziedzictwo kultury – tradycyjne wzornictwo powinno być szerzej wykorzystywane w przemyśle i wzornictwie (etno-design), zagospodarowaniu przestrzeni publicznych, architekturze i budownictwie. Konieczne jest wykorzystanie technologii informatycznych w promocji turystycznej (dobrym przykładem jest portal pomorskie.travel – jeżeli chodzi o atrakcje turystyczne z gminy Brusy znajduje się tu jedynie informacja o Chacie Kaszubskiej z miejscowości Brusy-Jaglie oraz o Zaborskim Parku Krajobrazowym i Szlaku Kajakowym Brdy). Region posiada doskonałe warunki do rozwoju turystyki aktywnej (potencjał dla rozwoju międzyregionalnych szlaków rowerowych i szlaków wodnych). Wyzwania, jakie formułuje strategia rozwoju województwa w obszarze kultury i turystyki są następujące: − zachowanie dziedzictwa kulturowego i naturalnego, − całoroczna, sieciowa i kompleksowa oferta turystyczna i kulturalna, − wizerunek regionu (tożsamość kulturowa i jakość usług turystycznych). Cel szczegółowy 1. Zachowanie i turystyczne wykorzystanie potencjału dziedzictwa kulturowego i naturalnego Priorytet 1.1. Opieka i ochrona dziedzictwa kulturowego W ramach priorytetu przewiduje się wzmocnienie systemowego wsparcia dla działań konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych oraz kompleksowych renowacji obiektów zabytkowych. Celem działań ma być poprawa stanu zachowania i trwałe zachowanie zabytków, zwiększenie dostępności zabytków dla mieszkańców, turystów, inwestorów. Działania obejmą ratowanie i ochronę założeń parkowych, cennych układów urbanistycznych i ruralistycznych, tworzenie parków kulturowych, kompleksową rewitalizację obiektów zabytkowych i ich zespołów. Cel szczegółowy 2. Całoroczna, sieciowa, kompleksowa oferta, wzmacniająca wizerunek regionu Priorytet 2.1. Nowoczesne rozwiązania infrastrukturalne i przestrzenne W ramach priorytetu realizowane będą inwestycje w infrastrukturę, których celem będzie poprawa dostępności turystycznej regionu oraz rozwój turystyki aktywnej (atrakcyjne i funkcjonalne zagospodarowanie ogólnodostępnej przestrzeni miejskiej, terenów pozamiejskich, tras turystycznych o charakterze regionalnym i ponadregionalnym). Działania obejmą w szczególności obszary do tej pory mniej rozwinięte pod względem zagospodarowania turystycznego. Inwestycje te mają na celu między innymi ograniczenie negatywnego wpływu na środowisko turystyki masowej. Priorytet 2.2. Oferta czasu wolnego W ramach priorytetu zostanie rozwinięta oferta produktów turystycznych, wydarzeń kulturalnych i sportowych, oparta na tożsamości kulturowej regionu. Priorytet 2.3. Rozpoznawalny turystyczny wizerunek regionu W ramach tego priorytetu będzie prowadzona promocja dziedzictwa kulturowego Pomorza (materialnego i niematerialnego). Lokalne dziedzictwo będzie podstawą tworzenia markowych produktów turystycznych. Strategia przewiduje rozwój wzornictwa opartego na lokalnym dziedzictwie, dokumentowanie i popularyzację dziedzictwa, inwentaryzację i udostępnianie

24

zasobów kultury z wykorzystaniem nowoczesnych technologii, a także wspieranie współpracy w zakresie tworzenia produktów turystycznych w regionie. 4.4.5. Strategia Rozwoju Gospodarczego Ziemi Kościersko – Zaborskiej (2000)

W dokumencie tym lokalne dziedzictwo kulturowe zostało uznane za fundament rozwoju obszaru będącego przedmiotem opracowania. Sformułowana misja rozwoju jest następująca: Ziemia Kościersko – Zaborska sercem Kaszub. Region czystych lasów i jezior, niepowtarzalnej i wciąż żywej tradycji i kultury Kaszubów, zapewniający rozwój przedsiębiorczości w oparciu o wykorzystane w sposób zrównoważony zasoby, stwarzający jego mieszkańcom i turystom wysoką jakość życia. Wartości, na których oparto strategię rozwoju obszaru są następujące: tradycja i kultura, ekologia, przedsiębiorczość, nowoczesna gospodarka, wysoka jakość życia. Za najważniejsze obszary problemowe uznano: rozwój turystyki i rekreacji uwzględniający potrzebę ochrony środowiska naturalnego, wspieranie i rozwój przedsiębiorczości, dostępność komunikacyjną regionu, rozwój zasobów ludzkich. Autorzy dokumentu sformułowali cele operacyjne i szczegółowe, których realizacja przyczyni się do realizacji określonej misji, wśród nich jeden cel, którego realizacja wiąże się z ochroną bądź wykorzystaniem zasobów dziedzictwa kulturowego: wzbogacenie i urozmaicenie oferty turystycznej w Regionie umożliwiające jego wypromowanie jako miejsca aktywnego wypoczynku w okresie całego roku. 4.4.6. Strategia Ekorozwoju Powiatu Chojnickiego zgodnie z założeniami Agendy 21.

W dokumencie określona została wizja rozwoju powiatu zgodna z zasadami rozwoju zrównoważonego: Powiat Chojnicki - ważny dla Pomorza obszar rozwoju społeczno-gospodarczego i serce Światowego Rezerwatu Biosfery „Bory Tucholskie”, w pełni wykorzystujący cenne walory przyrodnicze Borów Tucholskich i unikalne tradycje Kaszubów, Kociewiaków i Borowiaków do rozwoju turystyki, obszar nowoczesnej ale przyjaznej dla środowiska gospodarki rolnej i leśnej oraz dynamicznego rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw.

Cele nadrzędne: − sfera społeczna: jakość życia mieszkańców na poziomie standardów Unii Europejskiej

i wzmocnienie tożsamości kulturowej; − sfera gospodarcza: systematyczny wzrost gospodarczy oparty o nowoczesne rolnictwo

i produkcję żywności ekologicznej, turystykę oraz nieuciążliwe dla środowiska usługi i produkcję;

− sfera przyrodnicza: wysoka jakość światowego dziedzictwa przyrodniczego jako baza rozwoju dla obecnego i przyszłych pokoleń.

W strategii znajdują się odniesienia do zasobów kulturowych powiatu, w tym do cennych zabytków archeologicznych związanych z migracjami Gotów. Wskazane kierunki rozwoju gospodarczego opierają się również na zasobach kulturowych powiatu (rozwój turystyki oparty o zasoby kultury materialnej i niematerialnej). Autorzy dokumentu dostrzegli problem rozpraszania nowej zabudowy kosztem zasobów przyrodniczych, jak również podkreślili szczególną wartość tradycyjnego krajobrazu kulturowego, który współtworzy tożsamość kulturową obszaru oraz rolę terenów zieleni w mieście i w wioskach.

25

5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy 5.1.1. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Brusy (1999)

W 2015 roku trwały prace nad aktualizacją Studium. Poprzednio uchwalony dokument określa główne funkcje jakie mają pełnić poszczególne części gminy, a także wskazuje główne kierunki rozwoju nowych funkcji w obrębie tej przestrzeni. Studium zawiera informację o obecnych na terenie gminy zasobach kultury niematerialnej (język kaszubski, literatura, rękodzieło artystyczne, muzyka ludowa) oraz kultury materialnej (zabytki architektury, zabytki archeologiczne, parki podworskie oraz zespoły osadnicze, budownictwo regionalne). Dokument zawiera informacje na temat stref ochrony konserwatorskiej funkcjonujących na obszarze gminy w 1999 roku: cenniejsze zespoły objęte były strefami ochrony pełnej („A”), częściowej („B”), ochrony ekspozycji („C”) oraz ochrony archeologicznej („W”), przy czym większość wsi w centralnej części osad objęta była strefami ochrony częściowej („B”) ze względu na potrzebę zachowania oryginalnych średniowiecznych układów ruralistycznych. Dokument podaje informację o liczbie zabytków w gminie (153 zabytki, z czego 57 zabytków znajdowało się w mieście Brusy).

Autorzy studium zwracają szczególną uwagę na wartość budownictwa regionalnego – najbardziej podstawowej dziedziny ludowej kultury materialnej. Budownictwo w regionie powinno czerpać z miejscowych tradycji, tymczasem jest ono masowo i w sposób rażący zastępowane nowoczesnymi formami zabudowy, obcymi w rodzimym krajobrazie.

Studium określa kierunki rozwoju przestrzennego gminy oraz precyzuje główne zadania, których realizacja pozwoli osiągnąć pożądany stopień rozwoju gminy. W zakresie dóbr kultury są to: zwiększenie ilości remontów zachowawczych w obiektach podlegających ochronie w porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków oraz objęcie szczególną ochroną istniejących obiektów zabytkowych – dworów, parków podworskich i zespołów folwarcznych. Dokument nie wiąże ochrony dóbr kultury z rozwojem gospodarczym (tj. rozwojem przedsiębiorczości, rozwojem turystyki) ani z rozwojem kapitału społecznego. 5.1.2. Strategia rozwiązywania problemów społecznych gminy Brusy na lata 2008 – 2013 (2008)

Dokument nie odnosi się do zasobów dziedzictwa kulturowego gminy, zawiera informacje dotyczące problemów społecznych (bezrobocie, ubóstwo, niepełnosprawność, uzależnienia, przestępczość) oraz aktywności społecznej (działające organizacje pozarządowe). Wśród celów operacyjnych zawartych w dokumencie znajdują się: promocja przedsiębiorczości i samozatrudnienia, organizacja czasu wolnego dzieci, młodzieży i osób starszych, zwiększenie dostępności budynków użyteczności publicznej dla osób starszych i niepełnosprawnych – niektóre z nich mają więc punkty wspólne z programem opieki nad zabytkami.

Zarówno dane statystyczne, jak i wyniki ankiet przeprowadzonych wśród mieszkańców pochodzą sprzed 2008 roku, strategia nie jest już aktualna (w 2015 roku trwały prace nad aktualnym dokumentem).

26

5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 5.2.1. Ogólna charakterystyka gminy

Gmina Brusy znajduje się w południowo – zachodniej części województwa pomorskiego, w powiecie chojnickim. W podziale fizyczno – geograficznym kraju według Kondrackiego obszar ten leży na pograniczu mezoregionów Równina Charzykowska i Bory Tucholskie, stanowiących część Pojezierza Południowopomorskiego, w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie, prowincja Niż Środkowoeuropejski. W skład gminy wchodzą 23 sołectwa, siedzibą jest miasto Brusy. W 2014 roku obszar zamieszkiwało 14 171 osób, w tym miasto Brusy – 5 051 osób. 5.2.2.Zarys historii obszaru gminy

Teren obecnej gminy Brusy od dawna przyciągał osadników korzystnymi warunkami

środowiska przyrodniczego oraz dostarczanymi przez przyrodę surowcami niezbędnymi do życia. Przybysze znajdowali tu drewno, kamień, glinę, i wapień wykorzystywane w budownictwie, rudy żelaza wykorzystywane w produkcji metalurgicznej oraz bursztyn, którym handlowali. Bogata sieć hydrograficzna zapewniała stały dostęp do pożywienia i korzystnie wpływała na wilgotność otaczających ją gleb. Sieć tę tworzą jeziora połączone z rzeką Brdą: Kosobudno i Trzemeszno oraz pozostałe: od północy jeziora Duże Głuche, Małe Głuche, Kruszyńskie i Parzyn, od zachodu jeziora Milachowo i Zmarłe, Czarne i Nawionek; w środkowej części jeziora Leśno Górne i Leśno Dolne, a pomiędzy nimi rzeki: Niechwaszcz, Młosina, Kulawa i Zbrzyca.

Początki osadnictwa na tych terenach według badaczy sięgają okresu neolitu, natomiast

pierwsze stanowiska osiadłych grup należały do kultury iwieńskiej. Rozwój osadnictwa nastąpił w epoce brązu - tereny Pomorza zasiedlane były wówczas przez ludność należącą do kultury łużyckiej, zajmującą się uprawą roli i hodowlą. Najwięcej odnalezionych do dziś pozostałości z tego okresu zlokalizowano w obrębie Leśna i okolic, a także w obrębie Główczewic i wokół jeziora Leśno Dolne. Osadnictwo kolejnej fazy dziejowej należało do kultury pomorskiej. Znaleziska na terenie dzisiejszych miejscowości Orlik, Małe Gliśno, Leśno, Czarnowo są potwierdzeniem bytowania przedstawicieli tej kultury na omawianym obszarze. (III- II w p.n.e.).

Kolejni osadnicy pojawili się na terenach dzisiejszych Zaborów w pierwszej połowie naszej ery i byli przedstawicielami kultury wielbarskiej, związanej z migracją Gockich plemion przybyłych z Półwyspu Skandynawskiego. Dowodem na obecność tych plemion na obszarze dzisiejszej gminy Brusy są pozostałości osad i cmentarzysk na terenie Leśna - odnalezione tu cmentarzyska kurhanowe użytkowane były do ok. III - IV w n.e. Ślady osadnictwa gockiego odnaleziono również w okolicach Kosobud, Wielkich Chełmów i Brus. Zgodnie z kolejnymi badaniami prowadzonymi w obrębie grodziska w Leśnie, znajdował się tu wczesnośredniowieczny gród (XII – XIII w.), który w okresie późniejszym został wykorzystany przez ród Leisteinów do budowy ich siedziby.

Obszar Brus wraz z Pomorzem został włączony w obręb państwa Piastów prawdopodobnie w drugiej i trzeciej dekadzie XII w. Władzę w regionie pełnili w zastępstwie polskich książąt namiestnicy. Jeden z nich, Mściwoj II, zawarł tzw. układ w Kępnie, który doprowadził do zjednoczenia wszystkich ziem Pomorza Gdańskiego, co pozytywnie wpłynęło na rozwój osadnictwa i związany z nim rozwój administracji. Najmniejszą jednostką administracyjną były

27

w tym czasie kasztelanie, których ośrodkami były obronne grody z kasztelanem stojącym na czele administracji danego obszaru i będącym jednocześnie dowódcą załogi grodu. W wyniku dalszego rozwoju osadnictwa w rejonie Chojnic i Tucholi zmieniały się granice jednostek administracyjnych, a od 1290 przez cały wiek następny zakładane były liczne wsie – początkowo na prawie polskim, a później na prawie magdeburskim. Według zachowanych dokumentów obszar Brus należał w tamtym czasie do diecezji włocławskiej.

W latach 1308 -1309 teren Pomorza Gdańskiego został opanowany przez Zakon Krzyżacki. Obszar dzisiejszej gminy Brusy znalazł się wówczas w obrębie komturstwa człuchowskiego, a następnie tucholskiego. Panowanie Zakonu Krzyżackiego na Pomorzu Gdańskim zakończyło się w początkach lutego 1454 r., kiedy Związek Pruski wypowiedział posłuszeństwo Krzyżakom i poddał się władzy króla Polski. Powstanie zbrojne rozpoczęło wojnę trzynastoletnią, która doprowadziła do zniszczenia rejonu Chojnic. Wojna zakończyła się traktatem pokojowym podpisanym w 1466 roku w Toruniu. Ziemie dawnego Państwa Krzyżackiego przyłączono do ziem polskich jako Prusy Królewskie. Szlachta i mieszczanie zachowali majątki i przywileje, natomiast majątki Zakonu stały się królewszczyznami.

System administracyjny opierał się na podziale terytorialnym wprowadzonym przez Zakon Krzyżacki. Władzę w ośrodkach administracji przejęli urzędnicy królewscy – wojewodowie, kasztelanowie i podkomorzowie. Komturstwo tucholskie przemianowano na powiat tucholski, w którym powołano tylko jedno starostwo, podzielone na dwa klucze: polny, skupiający wsie z okolic Tucholi i zaborski, zwany kosobudzkim.

Koniec XV wieku przyniósł stabilizację polityczną ziem polskich, która stwarzała dogodne warunki do rozwoju Ziemi Zaborskiej. Odnotowano wówczas dalszy rozwój osadnictwa i wzrost demograficzny. Lata dobrobytu zakończył potop szwedzki (1655-60) oraz związane z nim wyniszczenie i wyludnienie terenu. Równie wyniszczające skutki dla okolic Brus przyniosły działania wojsk związane z wielką wojną północną (1700 – 1721). Zniszczenia spowodowane walką i grabieżami spotęgowała przyniesiona na Pomorze epidemia dżumy. Walki na tych terenach toczyły się również w 1734 r. oraz w okresie wojny siedmioletniej (1756-1763). Ten okres braku stabilności politycznej i zniszczeń wojennych zakończył pierwszy rozbiór Polski, na mocy którego Pomorze Gdańskie przyłączono do Prus. Z faktem tym wiąże się opracowanie katastru kontrybucyjnego Prus Królewskich, czyli tzw. katastru fryderycjańskiego (lata 1772 – 1773). Przeprowadzona wówczas reforma administracji doprowadziła do utworzenia między innymi powiatu chojnickiego, który obejmował starostwa człuchowskie, tucholskie i świeckie. W 1818 r. wyodrębniono z niego powiat człuchowski i świecki, a w 1875 r. powiat tucholski. Do administrowania dobrami państwowymi utworzono urzędy domenalne, których zadaniem było zarządzanie folwarkami oraz powinnościami chłopskimi.

Przyłączenie Pomorza Gdańskiego do Prus wiązało się z włączeniem tych terenów w okrąg reform dokonywanych przez Fryderyka II. Dotyczyły one między innymi powinności chłopów z dóbr państwowych, porządkowania dóbr szlacheckich oraz własności chłopskich poprzez założenie ksiąg hipotecznych i wykonanie szczegółowych inwentaryzacji majątków, a z czasem również uwłaszczenia chłopów. Jednocześnie w XIX wieku na terenach Prus odnotowywano intensywne i bezwzględne działania zaborcy mające na celu germanizację zamieszkałej tu ludności polskiej, co umocniło poczucie świadomości narodowej Polaków i działalność polskich patriotów przeciwstawiających się germanizacji. Na terenie Zaborów aktywnością społeczną i działalnością patriotyczną wyróżniali się między innymi Stanisław Sikorski z Wielkich Chełmów oraz ksiądz Feliks Bolt z Brus.

28

Brusy stały się pod koniec XIX wieku ośrodkiem intensywnego rozwoju gospodarczego, inspirowanego przede wszystkim ideą umocnienia polskości na Pomorzu. Zakładanie polskich spółdzielni, banków oraz rozwijanie przemysłu i nowoczesnego rolnictwa było na Zaborach, jak i na całym Pomorzu, przejawem oporu wobec prób wynaradawiania. Impulsem do rozwoju obszarów wiejskich na tym obszarze stała się również budowa drogi na trasie Kościerzyna – Chojnice, a następnie budowa linii kolejowej z Chojnic do Brus (w 1902 roku). Brusy otrzymały wówczas sieć energetyczną.

Odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 nie oznaczało powrotu do Polski wszystkich części Pomorza Gdańskiego. Mieszkańcy regionu nie czekali biernie na rozstrzygnięcie, które miała przynieść konferencja w Wersalu, poprzedziły ją liczne propolskie demonstracje. W 1919 r. konferencja w Wersalu przyznała znaczną część Kaszub Polsce. Władzę na odzyskanych ziemiach objęło Ministerstwo Byłej Dzielnicy Pruskiej. Pruskie tradycje administracji i podział administracyjny obowiązywały na tych terenach do końca 1933 roku.

W okresie międzywojennym Brusy i całe Zabory zachowały specyfikę gospodarczą

ukształtowaną w II połowie XIX w., jednak w wyniku zaistnienia nowych granic państwowych na terenie dawnego powiatu chojnickiego gospodarcza, a przede wszystkim handlowa ranga Brus znacznie wzrosła. Do II wojny światowej działało tu około 20 sklepów, sześć restauracji i cukiernia, co na miejscowość o charakterze i statusie wiejskim było liczbą znaczącą. Rozwojowi handlu towarzyszył wzrost liczby warsztatów rzemieślniczych. Rozwojowi handlu sprzyjała organizacja targów i jarmarków, rozwijał się przemysł (młyny, cegielnie, tartaki, zakłady przetwórstwa runa leśnego). W 1930 roku podjęto działania na rzecz nadania Brusom statusu miasta. Drewniana zabudowa Brus już wcześniej została niemal zupełnie zastąpiona murowaną zabudową o charakterze miejskim. Ostatecznie prawa miejskie nadano Brusom dopiero w 1988 roku. Pozostałe miejscowości regionu utrzymały wiejski charakter, z tradycyjną dla Zaborów zabudową drewnianą w stylu regionalnym, którą dopiero w latach 70-tych XX wieku zaczęły zastępować budynki murowane w typie występującym w całym kraju.

Lata 1939 – 1945 i II wojna światowa były dla mieszkańców Zaborów okresem zniszczeń i eksterminacji ludności polskiej i żydowskiej przez niemieckich okupantów. Pomimo panującego terroru w regionie działała Tajna Organizacja Wojskowa Gryf Pomorski. Do walki z miejscowymi partyzantami skierowano dodatkowe oddziały SS oraz Wehrmachtu, które stacjonowały między innymi na terenie majątku Sikorskich w Małych i Wielkich Chełmach. Lata powojenne przyniosły kolejne zmiany, w tym rozparcelowanie oraz upaństwowienie dawnych majątków szlacheckich, a także wielu bruskich przedsiębiorstw utworzonych od XIX wieku.

29

5.2.3. Krajobraz kulturowy

5.2.3.1. Ochrona lokalnych wartości krajobrazu kulturowego

Europejska Konwencja Krajobrazowa określa krajobraz jako obszar postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich. Dominującym w Polsce typem krajobrazu jest krajobraz ukształtowany przez działania człowieka (przekształcenie rzeźby terenu, naturalnej szaty roślinnej i stosunków wodnych oraz wprowadzenie zabudowy), czyli krajobraz kulturowy. Do jego elementów zaliczamy tereny rolnicze - łąki, pola uprawne i lasy gospodarcze, sieci komunikacyjne i układy osadnicze wraz z ogrodami, parkami i alejami.

Ochrona krajobrazu kulturowego od urzędników i planistów wymaga kompleksowego podejścia, które może być zapewnione jedynie przy prawidłowym funkcjonowaniu systemu planowania przestrzennego. W praktyce właściwe gospodarowanie zasobami krajobrazu jest możliwe tylko na obszarach, dla których uchwalono miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Ich zapisy, skonsultowane z lokalnymi społecznościami, powinny stanowić z jednej strony motor rozwoju gminy, a z drugiej powinny być sposobem na ochronę krajobrazu kulturowego, przy czym oba te cele mogą być ze sobą zgodne. Ochronę wybitnych walorów krajobrazu kulturowego na obszarach takich jak park krajobrazowy czy park kulturowy umożliwia dodatkowo uchwalenie i realizacja studium wartości kulturowych oraz specjalnego planu ochrony.

Ochronę wartości krajobrazu kulturowego umożliwia również powszechne kierowanie się zasadą ładu przestrzennego, która obejmuje między innymi następujące sposoby działania: − szanowanie zasady historycznych podziałów własnościowych i historycznych siedlisk, − czytelne rozdzielanie obszarów zabudowanych od niezabudowanych,

− wykluczenie zabudowy rozproszonej oraz samowoli budowlanych, − lokalizowanie nowej zabudowy mieszkalnej w tradycyjnych ciągach ulic wsi i miast

jako ich kontynuacja, − wykluczenie zabudowy z bezpośredniego sąsiedztwa granic lasów, pól, przestrzeni położonej

bezpośrednio przy rzekach i jeziorach, − stosowanie ogrodzeń z tradycyjnego materiału, od setek lat używanego do budowy w gminie

i dostępnego jakim jest drewno i ceramika oraz kamień polny, szczególnie cenny do utwardzeń śródleśnych i wiejskich dróg,

− zachowanie istniejących i odtwarzanie zniszczonych zadrzewień śródpolnych, historycznych alej, a także szpalerów wysokich drzew osłaniających zabudowę przemysłową.

5.2.3.2.Krajobraz kulturowy gminy Brusy

Na obszarze gminy Brusy dominuje krajobraz leśny (z przewagą lasów gospodarczych), przy czym pomiędzy ekosystemami leśnymi odnajdziemy naturalne jeziora i malownicze doliny rzeczne, budowle hydrotechniczne, kolejowe i przemysłowe, dawne trakty z tradycyjną nawierzchnią z kamieni polnych, wsie i osady leśne. Krajobraz rolniczy towarzyszący wsiom oraz znaczna część układu osadniczego skupia się w centralnej części obszaru. Centralnym punktem gminnej sieci dróg jest miasto Brusy, którego typowo miejska zabudowa powstała na dobrze widocznym zarysie dawnej wsi w typie owalnicy. Współtworzące krajobraz kulturowy układy przestrzenne miasta Brusy oraz wsi, a także zabytki nieruchome, opisano w kolejnych rozdziałach.

30

Najcenniejsze i najbardziej charakterystyczne fragmenty krajobrazu kulturowego gminy Brusy zostały ujęte w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego jako dwa planowane parki kulturowe, których utworzenie jest oczywiście w pełni zależne od woli mieszkańców danego obszaru oraz władz gminy:

a. Cmentarzysko w Leśnie - największe w Polsce cmentarzysko kurhanowe z kręgami kamiennymi kultury wielbarskiej,

b. Zespół Osiedleńczy: Przymuszewo – Wysoka Zaborska – Windorp – Parzyn. Istotnymi elementami krajobrazu kulturowego gminy są trakty historyczne, rozłogi pól,

zabytkowe założenia parkowe oraz aleje i cmentarze.

Trakty historyczne. W gminie Brusy krzyżują się użytkowane po dziś dzień historyczne szlaki komunikacyjne. Geneza większości z nich sięga X-XII w. Ochrona tych zabytkowych traktów jest trudna, gdyż nie wszystkie pozostają w gestii lokalnej społeczności. Są wśród nich drogi krajowe, wojewódzkie, powiatowe i gminne. Drogi te są czytelnymi elementami orientacyjnymi w przestrzeni i krajobrazie. Mogą stanowić potencjalne szlaki turystyczne (drogowe, kolejowe, wodne). O wyjątkowej wartości części z nich stanowi fakt, że zachowały oryginalną tradycyjną nawierzchnię, jak na przykład ulica Gdańska w Brusach z nawierzchnią z bruku kamiennego, leśna droga z kamieni polnych w Kruszynie i droga prowadząca na stację kolejową w Męcikale. Poza drogami kołowymi na obszarze gminy występują linie kolejowe zbudowane w większości jeszcze w XIX wieku oraz sieć rzeczna służąca jako sieć komunikacji wodnej, obejmująca między innymi szlaki kajakowe na Brdzie i Zbrzycy. W związku z utrzymaniem ładu przestrzennego wzdłuż szlaków oraz ochroną samych traktów najczęściej występują następujące problemy: wycinka alej i szpalerów przydrożnych (często pozbawiona podstaw), lokalizacja w pasach przydrożnych i ich bezpośrednim sąsiedztwie niekontrolowanej zabudowy oraz tablic reklamowych, zanik części połączeń komunikacyjnych (kolejowych i drogowych), brak spławności rzek oraz ich regulacja.

Ogrody i parki podworskie stanowią obszary związane funkcjonalnie z dawną rezydencją (dworem), pokryte drzewostanem ukształtowanym w celowy i przemyślany sposób. Parki podworskie w wiejskim krajobrazie kulturowym wyróżniają się nie tylko swoimi wartościami historycznymi i kompozycyjnymi, ale również różnorodnością przyrodniczą i pełnioną funkcją ekologiczną. Elementami parków podworskich są: zakomponowana szata roślinna, wśród której często odnajdziemy stare okazy drzew i krzewów, cieki lub/i zbiorniki wodne, rzeźba terenu oraz elementy architektury. Parki te bez względu na stan zachowania i fakt, czy zostały wpisane do rejestru zabytków stanowią ogromną wartość dziedzictwa kultury. Na terenie gminy Brusy parki podworskie znajdują się we wsiach: Wielkie Chełmy, Żabno, Leśno i Laska. Wymieniany w niektórych dokumentach park w Kaszubie zachował się w szczątkowej formie. Aleje, zadrzewienia śródpolne. W krajobrazie gminy Brusy dominują obszary leśne, stąd na obszarach zagospodarowanych rolniczo niewiele jest zadrzewień śródpolnych i szpalerów drzew. Na wyjątkową uwagę zasługuje aleja lipowa rozciągająca się na odcinku około 1500 metrów wzdłuż drogi z Wielkich Chełmów do Czyczkowych, częściowo zachowana.

Cmentarze, mogiły i miejsca pamięci. Najcenniejsze pod względem historycznym nekropolie gminy Brusy to cmentarzyska w Leśnie i Główczewicach związane z kulturą Gotów osiadłych

31

na tym terenie w pierwszych wiekach naszej ery. Cmentarzyska te zostały opisane w rozdziale dotyczącym zabytków archeologicznych. Pozostałe cmentarze o charakterze historycznym znajdują się na terenie parafii w:

a. Brusach - otoczony zabytkowym (koniec XIX wieku i początek XX wieku) murem, z pochodzącą z tego samego okresu bramą wjazdową – oba zabytki zostały ujęte w Gminnej Ewidencji Zabytków, b. Kosobudach, c. Leśnie.

Są to miejsca pochówku administrowane przez wymienione parafie rzymskokatolickie. Wszystkie cmentarze wymagają opracowania szczegółowej inwentaryzacji, która stanowiłaby podstawę szczegółowych programów rewitalizacji, gospodarki drzewostanem oraz konserwacji najcenniejszych nagrobków.

Na terenie gminy Brusy znajduje się ponadto nieczynny cmentarz ewangelicki z XIX wieku oraz 2 cmentarze z pochówkami z okresu II wojny światowej:

a. cmentarz w okolicy wsi Żabno, pochodzący z 2 poł. XIX w., o lokalnej nazwie „Ritinek”, pierwotnie ewangelicki; najstarszy nagrobek pochodzący z lat 70-tych XIX w., szczątkowy, układ cmentarza nieczytelny, cmentarz niemal zupełnie wchłonięty przez las, nie ogrodzony,

b. cmentarz ofiar terroru niemieckiego w Brusach, z pochówkami z lat 1939-1945, c. cmentarz wojenny żołnierzy Armii Sowieckiej w Żabnie, z pochówkami z 1945 roku.

W Męcikale znajduje się pomnik upamiętniający partyzantów należących do walczącej

z niemieckim okupantem Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”, którzy zginęli nieopodal wsi Męcikał w dniu 21.03.1944 roku.

Na ścianie dworu w Leśnie znajduje się tablica upamiętniająca Jana Kłopotka – Główczewskiego, wójta gminy Leśno, który poległ 24.09.1946 roku z rąk bandy Łupaszko. 5.2.4. Zabytki nieruchome 5.2.4.1. Układ urbanistyczny miasta Brusy

Brusy uzyskały prawa miejskie w 1988 roku. Jednak układ drogowy oraz struktura placów

publicznych w centralnej części miasta świadczą o średniowiecznej genezie miejscowości oraz o fakcie, że rozwinęła się ona na układzie przestrzennym dawnej wsi, typowej owalnicy, na której w późniejszych wiekach nadbudowano geometryczną siatkę prostopadłych do siebie ulic. Najważniejsze obiekty w mieście skupiają się przy głównych ulicach, będących częścią najdawniejszego układu ruralistycznego – są to ulica Chełmowska, 2 Lutego, Pocztowa oraz Dworcowa, a także prostopadła do nich ulica Gdańska. W centrum wsi znajduje się budynek neoromańskiego kościoła, a po przeciwnej stronie osi o przebiegu południkowym znajduje się Plac Jana Pawła II z figurą Chrystusa.

Wiejski charakter Brusy utraciły w XIX wieku, okresie intensywnego rozwoju handlu, przemysłu i transportu. Wtedy też powstały obiekty zabytkowej architektury, z neoromańskim kościołem p.w. Wszystkich Świętych, budynkami Banku Ludowego i kilku spółek handlowych, większość kamienic oraz typowo miejskie reprezentacyjne wille, jak np. dom rodziny Austenów lub willa przy ulicy Chełmowskiej 17. Doskonale zachowanym zabytkiem jest dworzec kolejowy

32

z kompleksem budynków dworcowych pochodzący z około 1904 roku. Po II wojnie światowej w krajobrazie miasta pojawiły się budynki pozbawione

cech indywidualnych, jak typowe dla całego kraju budynki spółdzielni handlowo-produkcyjnych, urzędy i szkoły. W latach 70-tych XX wieku na obrzeżach Brus wzniesiono duże osiedla domów jednorodzinnych.

5.2.4.2. Układy ruralistyczne

Układ przestrzenny wsi składa się z układu komunikacyjnego oraz z układu przestrzeni publicznych: placów, skwerów, parków. Znaczna większość wsi gminy Brusy ma swoje korzenie w osadnictwie, którego początki sięgają średniowiecza (XII- XIV wieku). Ukształtowane zostały na prawie polskim i chełmińskim. Przetrwały do chwili obecnej i mają wysoką wartość kulturową.

W gminie Brusy występują różnorodne typy rozplanowania wsi:

− owalnica – typ wsi licznie reprezentowany w gminie. Owalnice powstawały poprzez wydzielenie z niwy jednego, dużego centralnego placu, na którym mógł znajdować się staw, z czasem zabudowywany bywał obiektami o charakterze publicznym (kościół, szkoła). Trakt prowadzący do wsi przed tym placem rozwidlał się na dwie drogi, jednakowe parcele osadników wytyczano wokół placu. Od frontu parceli wydzielano zagrody, składające się z zabudowań mieszkalnych i gospodarczych (przykład wsi z obszaru gminy Brusy: Czapiewice),

− ulicówka - typ wsi ukształtowany w XVI i XVII w. w związku z rozwojem kolonizacji w obrębie obszarów puszczańskich. Do drogi, na przestrzeni 1-2 kilometrów, przylegały wąskie zagrody osadników z domem mieszkalnym zbudowanym od frontu (przykład wsi z obszaru gminy Brusy: Małe Chełmy),

− odmiana ulicówki - wsie położone nad jeziorem, działki lokacyjne znajdowały się tylko z jednej strony drogi, z drugiej granicę stanowiło jezioro (przykład wsi z obszaru gminy Brusy: Leśno),

− wielodrożnice - typ wsi powstały z rozbudowy ulicówek i owalnic , składający się z kilku regularnych lub chaotycznych ulic (przykłady z obszaru gminy Brusy: Czarniż, Kinice),

− przysiółki – osiedla o rodowodzie średniowiecznym (przykład wsi z obszaru gminy Brusy: Czarnowo),

− kolonie - liczniejsze przysiółki o genealogii dziewiętnastowiecznej (przykład wsi z obszaru gminy Brusy: Antoniewo, Małe Chełmy - Wybudowanie),

− wsie folwarczne – w których dominantę stanowił dwór lub pałac, związany z folwarczną zabudową wsi (przykład wsi z obszaru gminy Brusy: Wielkie Chełmy).

5.2.4.3. Kościoły

Kościół parafialny p.w. Wszystkich Świętych w Brusach

Pierwsza parafia w Brusach powstała przed 1584 r. – istnieje opis istniejącego wówczas drewnianego kościoła p.w. Wszystkich Świętych. Kolejną świątynię, również z drewna, zbudowano w latach 1767 – 1769. Kościół ten około połowy XIX w. okazał się zbyt mały dla liczącej 7000 dusz parafii, stąd decyzja o wzniesieniu nowego murowanego kościoła. W roku 1876 wmurowano kamień węgielny pod nowy obecnie istniejący kościół. Świątynię, według projektu Adolpha

33

Dankerta z Brandenburga, wzniesiono w latach 1876 - 1879. Kościół drewniany rozebrano i przeniesiono na cmentarz parafialny, by ostatecznie przekazać drewno z jego konstrukcji gospodarzom z Kosobud.

Kościół parafialny p.w. Wszystkich Świętych zlokalizowany jest w centrum miasta na prostokątnej działce o nr ewidencyjnym 668, ograniczonej ulicami Szkolną i Kościelną. Zabytek stanowi własność parafii pod tym samym wezwaniem z adresem przy ul. Kościelnej 3 w Brusach. Kościół jest orientowany, zbudowany na rzucie wydłużonego prostokąta (60,9 m długości i 26 m szerokości) z prezbiterium zamkniętym absydą i niewielką kruchtą od frontu. Budynek z wyłączeniem fundamentów i cokołu wykonanych z kamienia polnego, w całości murowany z cegły. Ceglane są wszystkie elementy wystroju elewacji: fryzy kostkowe, gzymsy: wieńczący, kordonowy, portal w obrębie fasady, opaski okienne, maswerki w obrębie prezbiterium. Korpus kościoła bazylikowy, trójnawowy i ośmioprzęsłowy, z dwiema zblokowanymi wieżami od strony zachodniej. Prezbiterium krótkie, zamknięte absydą z dodanymi po bokach dwiema przybudówkami mieszczącymi zakrystie. Na osi wież od strony zachodniej zlokalizowano wejście główne, uzupełnione wejściami bocznymi umieszczonymi symetrycznie w przęśle środkowym naw bocznych od strony południowej i północnej. Nad obiektem dominuje forma wysokich pięciokondygnacyjnych zblokowanych wież, zwieńczonych krzyżami umieszczonymi na kulach.

Elewacje wykonane z cegły, nietynkowane, ozdobione zostały detalem w postaci gzymsów, fryzów i lizen. Elewacje boczne posiadają podziały wertykalne, utworzone przez lizeny, odpowiadające układowi przęseł nad nawami we wnętrzu. Lizeny tworzą także podziały na ostatniej kondygnacji wież. Nawę główną, boczne, prezbiterium i wieże wieńczy schodkowy fryz z kształtek ceramicznych, wspierający pas fryzu podokapowego, zblokowanego z lizenami. Prezbiterium dodatkowo obiega fryz dekoracyjny z kształtek romboidalnych, podkreślony prostym, uskokowym gzymsem. Otwory okienne prostokątne, zamknięte od góry półkoliście, osadzono w dwustopniowych, uskokowych wnękach, po trzy w przęśle nawy głównej i po dwa w przęsłach naw bocznych; okna przeszkolono witrażami.

Fasada obiektu zdominowana została przez dwie zblokowane pięciokondygnacyjne wieże. W jej przyziemiu, na osi kościoła, w głębokim pięciouskokowym portalu osadzono drzwi główne. Również w przyziemiu nad portalem i w obu osiach bocznych fasady umieszczono głęboko osadzone okna. Elewacje wież analogicznie jak pozostałe, posiadają dekoracje z gzymsów, podkreślonych fryzem kostkowym, z wprowadzonymi dodatkowo zaślepionymi otworami w kształcie krzyża i fryzem arkadowym. W czwartej kondygnacji wież wprowadzono dwie pary okien, ujętych skrajnymi lizenami. Na osi obu wież umieszczono tarcze zegara.

Kościół parafialny p.w. Wszystkich Świętych w Brusach jest obiektem objętym ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków wraz z działką w obrębie muru kościelnego nr 1725.

Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Leśnie

Kościół wznosi się po południowej stronie głównej drogi przebiegającej przez Leśno – na tym odcinku jest to ulica Królowej Marii Ludwiki, na działce nr 292, nad jeziorem, na wzniesieniu otoczonym murem z kamieni polnych. Od strony zachodniej kościół otacza mur ceglany pełny. W murze od strony północnej umieszczono bramę z dwiema furtkami po bokach, a także furtkę od strony zachodniej i kolejną od strony wschodniej, które osadzono w ceglanych słupach na rzucie krzyża przykrytych daszkami ostrosłupowymi. Kościół otacza chodnik oraz

34

zespół budynków powiązanych funkcjonalnie ze świątynią. W części terenu opadającej w stronę jeziora rozciąga się sad.

Pierwszy kościół wzniesiony dla parafii w Leśnie został zbudowany podobnie jak kościół bruski według ówcześnie funkcjonującego wzorca architektonicznego obowiązującego na Pomorzu Gdańskim dla kościołów wiejskich. Kościół spłonął w 1634 roku. Zgodnie z tym, co wiadomo o tym wzorze, była to prawdopodobnie budowla dwuczłonowa - kościół składał się z szerokiej, prostokątnej lub kwadratowej nawy oraz węższego i niższego od niej prezbiterium. Obie części przykryte były odrębnymi dachami gontowymi. Do nawy przylegała kruchta, a do prezbiterium zakrystia. Nad nawą górowała sygnaturka, natomiast wysoka wieża – dzwonnica była obiektem stojącym odrębnie. W aktach wizytacyjnych z 1686 r. potwierdzono dobry stan kościoła i dzwonnicy, jednak już około 1700 r. uznano, że kościół leśnieński jest w złym stanie i wymaga napraw, przy czym rozpatrywano również pomysł budowy nowej świątyni. Ostatecznie wzniesiono nowy kościół. Stanął on w 1720 r., i według badań przeprowadzonych przez T. Sadkowskiego, kościół ten został dostawiony do opisanej wyżej dzwonnicy. W tym kształcie budynek kościoła przetrwał do dnia dzisiejszego. Wieża dzwonna licząca 32 m wysokości zaliczana jest do najwyższych tego typu obiektów w Polsce.

Kościół jest obiektem orientowanym, zbudowanym równolegle do drogi, z wejściem przez kruchtę i przedsionek wieży usytuowanym od zachodu. Fundamenty kościoła kamienne, zbudowane z dużych głazów granitowych, obetonowane. Ściany posiadają konstrukcję zrębową, od zewnątrz są oszalowane pionowymi deskami połączonymi listwowaniem. Kościół posiada trójnawowy korpus oraz drewnianą wieżę od strony zachodniej. Nawa o rzucie zbliżonym do kwadratu, podzielona słupami na trzy przęsła z wydzielonym przęsłem chóru muzycznego od zachodu. Nawy boczne wydzielone z korpusu dwoma rzędami kolumn o wysokich ośmiobocznych bazach i głowicach w formie spłaszczonej kostki z szeroką profilowaną płytą. Nawa środkowa wyższa od bocznych, kryta stropem o profilu łuku odcinkowego, w nawach bocznych strop płaski. Między nawą i prezbiterium belka tęczowa, profilowana, wsparta na konsolkach. Strop kościoła belkowy z podsufitką z desek o profilowanym listwowaniu. Stolarka okienna w nawie drewniana, dwuskrzydłowa ze ślemieniem, skrzydła okien ośmiokwaterowe, od góry w części ślemienia zamknięte łukiem pełnym o promienistym podziale.

Prezbiterium zamknięte trójbocznie z przylegającymi do niego dwiema zakrystiami. Korpus kryty dachem dwuspadowym. Prezbiterium równe wysokością z nawą kryte dachem dwuspadowym, zamkniętym trójpołaciowo. Zakrystie przykryte dachami pulpitowymi, kruchta daszkiem dwuspadowym. Na osi elewacji frontowej umieszczono otwartą kruchtę z otworem wejściowym zamkniętym w części górnej łukiem odcinkowym; kruchta została zwieńczona trójkątnym szczytem.

Od zachodu w przedłużeniu nawy środkowej znajduje się wieża poprzedzona kruchtą. Wieża posiada konstrukcję słupowo - ramową, z pochyłymi słupami i usztywnieniem zastrzałami ukośnymi w formie litery X. Od zewnątrz została oszalowana pionowymi deskami i obita gontem. Wieżę przykrywa wysoki dach namiotowy kryty gontem, z odgiętym okapem, zwieńczony iglicą z kulą i prostym krzyżem oraz wiatrowskazem - kogutkiem. Stolarka okienna w wieży w formie prostokątów o podziałach dziewięciokwaterowych. W zakrystii okna dwunastokwaterowe z kratą wewnętrzną i zadziorami. Otwory zamknięte ryglem drewnianym w formie łuku pełnego nadwieszonego, nad wejściem głównym do wieży umieszczono płaskie nadproże.

Główne drzwi zewnętrzne o pełnej konstrukcji, deskowe, dwuskrzydłowe, zamknięte w części górnej pełnym łukiem nadwieszonym, z wypełnieniem od wewnątrz w postaci ukośnych

35

desek nabijanych ćwiekami, pochodzą prawdopodobnie z poprzedniego kościoła z 1642 roku. Drzwi do zakrystii jednoskrzydłowe deskowe, zamknięte w części górnej łukiem nadwieszonym, niskie.

Na zachód od kościoła ulokowano organistówkę, zbudowaną z cegły w 1893 roku. Organistówka jest parterowa i przykryta dachem dwuspadowym z elewacjami o ceglanym detalu. Również murowana plebania wzniesiona została w 1904 r. po stronie wschodniej kościoła. Do kompleksu kościelnego należy również budynek dawnej szkoły pochodzący z około połowy XIX w. Wznosi się on po północnej stronie drogi, naprzeciw plebani. Jest to obiekt drewniany o konstrukcji ryglowej, wypełnionej cegłą, parterowy, przykryty dachem dwuspadowym. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVIII wieku, w tym grupa ukrzyżowania pochodząca z XVII w.

Kościół parafialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Leśnie przy ul. Królowej Marii Ludwiki 1, obj ęto ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków województwa pomorskiego nr 4 (dawny rejestr zabytków woj. bydgoskiego - nr 29, dawna sygnatura I.E.25178/29).

Kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kosobudach

Neogotycki kościół w Kosobudach zlokalizowany jest w stosunkowo niedawno wykształconej, południowej części wsi, na działce nr 541, przy ulicy Kościelnej. Usytuowanie kościoła wskazuje na fakt, że parafia kosobudzka powstała dużo później niż wieś założona na planie owalnicy, i o ewidentnie średniowiecznej genezie. Historia parafii w Kosobudach jest trudna do odtworzenia ze względu na fakt, że wszystkie dokumenty wraz z kroniką parafii znajdują się w Berlinie. Po ewakuacji Niemców w 1945 roku kościół przejęła administracyjnie parafia w Brusach. Samodzielna parafia w Kosobudach została ustanowiona w 1975 roku.

Kościół został wzniesiony w 1871 roku dla istniejącej od 1863 roku parafii ewangelicko – augsburskiej. Część wyposażenia pochodzi z innych parafii z regionu (m.in. organy z 1771 roku początkowo należały do parafii w Elblągu, sygnaturka z początku XIX wieku). Budynek murowany z cegły, na fundamencie z kamienia polnego, nieotynkowany. Z kamienia polnego wykonano poza fundamentem dolny pas cokołu budynku. Budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, jednonawowy, o osi przebiegającej południkowo, z prezbiterium znajdującym się od południa na przedłużeniu nawy i wieżą znajdującą się od północy, zbudowaną na rzucie kwadratu, wieńczącą kruchtę i główne wejście do świątyni. Prezbiterium znacznie niższe od nawy, trójbocznie zamknięte, jednoprzęsłowe. Od strony wschodniej prezbiterium założono zakrystie na planie kwadratu i analogiczne pomieszczenie gospodarcze od strony zachodniej. Nawa kościoła czteroprzęsłowa; w ostatnim przęśle na całej szerokości nawy chór muzyczny. Boczne wejście do kościoła umieszczono w elewacji zachodniej, poprzez pomieszczenie dobudowane do zachodniej ściany prezbiterium. Elewacje ozdobione fryzami kostkowymi, oraz gzymsami wieńczącym; kordonowym (w obrębie wieży) i wieńczącym tympanonu portalu głównego – wykonanych w tynku. Otynkowano ponadto szeroki pas fryzu podokapowego w elewacji południowej. Na osi elewacji frontowej wysoka pięciokondygnacyjna wieża. W jej przyziemiu umieszczono wejście główne do kościoła, osadzone w płytkim trójuskokowym portalu, wyodrębnionym z lica muru wąskimi, pionowymi wnękami. W zwieńczeniu portalu umieszczono niewydzielony pionowym gzymsem, trójkątny tympanon, o krawędziach podkreślonych tynkowanym, profilowanym gzymsem, opartym na ceglanym fryzie uskokowym. W zwieńczeniu

36

tympanonu umieszczono żeliwny krzyż. Powyżej na osi portalu wprowadzono półkoliście domknięty otwór okienny, a ponad nim zaślepioną, okrągłą wnękę tarczy zegarowej. Analogiczne wnęki umieszczono w pozostałych elewacjach wieży, za wyjątkiem elewacji wschodniej, gdzie w uskokowej wnęce osadzono okulus. Narożniki wieży ujęte ceglanymi lizenami zlicowanymi w górnej partii z ceglanym kostkowym fryzem międzykondygnacyjnym, zwieńczonym profilowanym gzymsem. Górna kondygnacja wieży – kondygnacja dzwonów rozwiązana analogicznie we wszystkich elewacjach) trójosiowa, jednokondygnacyjna. Osie wydzielone lizenami, zlicowanymi w górnej części z płaszczyzną fryzu kostkowego, zwieńczonego tynkowanym gzymsem podokapowym. W osiach skrajnych pola między lizenami zaślepione. Oś centralna wyniesiona ponad okap dachu wieży w postaci wysokiego trójkątnego szczytu. Pola między lizenami całkowicie wypełnione półkoliście zamkniętym smukłym otworem osadzonym w uskokowej wnęce, wypełnione żaluzjami. W ścianie nawy po każdej stronie wieży umieszczono po jednym otworze okiennym. Elewacje wschodnia i zachodnia rozwiązane analogicznie.

Nawa przykryta została dachem dwuspadowym, zakrystie dachami pulpitowymi. Wieża zwieńczona dachem czterospadowym z trójkątnymi szczytami w każdej połaci; każdy ze szczytów kryty odrębnym stromym daszkiem dwuspadowym. Na skrzyżowaniu kalenic osadzono smukły hełm w formie ostrosłupa, wykonanego z ułożonych uskokowo cegieł, zwieńczony kulą z krzyżem. Krzyże umieszczono ponadto w zwieńczeniu każdego ze szczytów wieży. Dach obiektu przykryty blachą miedzianą.

Okna smukłe, prostokątne, zamknięte od góry półkoliście, podwójne: wewnętrzne witrażowe z lat 70-tych XX w. zewnętrzne stalowe; okna wieży drewniane, wypełnione żaluzjami. Drzwi frontowe dwuskrzydłowe, płycinowe, obwiedzione listwą przymykową w formie pilasterka, dźwigającego szeroki, profilowany gzyms wieńczący. Ponad gzymsem półkoliście zamknięte nadświetle o wypełnieniu witrażowym, z motywem rozety w centralnej części kompozycji. Drzwi do kruchty dwuskrzydłowe, płycinowe z półkolistym, płycinowym, zaślepionym nadświetlem; na osi nadświetla drewniana kolumienka. Drzwi do zakrystii jednoskrzydłowe, płycinowe; we wszystkich drzwiach zachowane klamki i okucia; schody frontowe kamienne.

Wyposażenie: w wieży znajdują się dwa dzwony z 1980 roku oraz sygnaturka pochodząca z początku XIX wieku.

Obiekt zlokalizowany na działce w kształcie czworoboku, ogrodzonej współczesnym ogrodzeniem drewnianym (sztachety na murowanym cokole), a w części z kamieni polnych - bloków. Słupki ogrodzenia czworoboczne, od frontu i wschodu licowane cegłą klinkierową. Brama frontowa z 1960 r. z pionowych płaskowników zakończonych od góry formą grotu włóczni.

Stan zabytku: dobry. Kościół parafialny p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kosobudach wraz z dawną pastorówką, obecnym przedszkolem przy ul. Okrężnej 22, został objęty ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków województwa pomorskiego nr 1714 (dawny 1213) z dn. 12.09.2000 r.

37

5.2.4.4. Pałace i dwory

Wielkie Chełmy Majątek w Wielkich Chełmach znajdował się w rękach zasłużonych dla regionu rodzin

szlacheckich Lewald – Jezierskich oraz Sikorskich. Budynek dworu usytuowany jest na końcu wsi Wielkie Chełmy, w rozwidleniu drogi z Czyczkowych i Brus do Małych Chełmów i Drzewicza. Budynek z elementami neogotyckimi został zbudowany w latach 1852-53, w miejscu drewnianego dworu należącego do Jezierskich, pochodzącego z końca XVIII wieku. Współczesny wygląd dworu (nazywanego również pałacem) stanowi rezultat rozbudowy, która miała miejsce w latach 1908 - 1909. Do rozkwitu majątek doprowadził Stanisław Sikorski, polski patriota i propagator idei pracy u podstaw. Współuczestniczył w tworzeniu polskich towarzystw kupieckich, był prężnym handlowcem i ziemianinem.

Obiekt zbudowany został z cegły na rzucie prostokąta (z dobudówką w kształcie litery L) otynkowany. Bryła obiektu prostopadłościenna, zwarta, z urozmaiconą strefą dachu: dwuspadowego pośrodku i namiotowego po bokach z kalenicami pod kątem prostym, złożona z korpusu głównego, flankowanego dwoma ryzalitami przykrytymi dachami namiotowymi. Budynek podpiwniczony, z piwnicami przesklepionymi kolebkowo. Elewacje symetryczne, dwukondygnacyjne, osadzone na niewysokim cokole, rozczłonkowane szkarpami z kranelażami o ośmiobocznym przekroju. W cokole ulokowano prostokątne twory okienne piwnic. Na osi fasady wejście główne do budynku poprzedzone ośmiostopniowymi schodami. Drzwi wejściowe prostokątne, flankowane przez dwa wąskie okna, od gór zamknięte łukiem odcinkowym; pozostałe otwory okienne prostokątne zamknięte w części górnej odcinkowo, okna skrajne zamknięte półkoliście. Nad korpusem głównym zlokalizowano wysokie kominy. W chwili obecnej budynek użytkowany jest przez Szkołę Podstawową, znajduje się w stanie dobrym.

Leśno

Majątek w Leśnie, obejmujący wieś i otaczające ziemie oraz jezioro Leśno Dolne, w

połowie XIV wieku na mocy nadania przez Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego znalazł się w rękach rodziny von Leysten. W połowie XVI wieku majątek przeszedł w posiadanie rodziny Kalinów, w drugiej połowie XVII wieku – rodziny Lewald – Jezierskich, a w połowie XIX wieku na mocy testamentu bezdzietnego Antoniego Lewald – Jezierskiego stał się własnością Anny z Getzendorf - Grabowskich Sikorskiej, żony Władysława z Wielkich Chełmów. Po śmierci matki właścicielem majątku w Leśnie został Paweł Sikorski. Część majątku została rozparcelowana w latach dwudziestych XX wieku, a całkowita parcelacja nastąpiła w 1945 roku. O tego czasu dwór w Leśnie pełnił między innymi funkcje poczty, obecnie znajdują się w nim mieszkania komunalne.

Dwór w Leśnie został zbudowany w pierwszej połowie XIX wieku, a jego rozbudowa przypadła na przełom XIX i XX wieku. Budynek wymurowany z cegły, podpiwniczony. Oryginalna bryła dworu prostopadłościenna, zwarta, w formie parterowego dwutraktowego budynku z wysokim dachem naczółkowym, z szerokim oknem mansardowym na osi dworu i mniejszą facjatką na południowo - wschodnim skraju kalenicy. Elewacja południowa symetryczna, siedmioosiowa, zwieńczona gzymsem. Dobudowana do budynku od strony południowo - wschodniej oficyna posiada dwie kondygnacje wzniesione nad piwnicą, oddzielone gzymsem, pokryte prostym dwuspadowym dachem.

Budynek jest położony w dobrze zachowanym, poddanym rewitalizacji parku o genezie

38

XIX-wiecznej. Stan zachowania budynku: dobry. Żabno

Dwór pochodzący z ok. 1859 r. Budynek jest usytuowany kalenicowo do drogi Chojnice -

Brusy, zlokalizowany w obrębie dawnego założenia folwarcznego. Budynek wymurowany z cegły, z kamienną podmurówką, częściowo podpiwniczony, dwukondygnacyjny, założony na planie prostokąta z niewielką przybudówką od strony zachodniej. To obiekt dwutraktowy z umieszczoną na osi sienią; w części zachodniej trakty oddzielono korytarzem.

Elewacja północna: 11-osiowa, symetryczna; jej środkowa część z prostokątnym szczytem facjatki została wysunięta przed lico elewacji. Flankują ją pilastry o prostych głowicach; na nich wspiera się gzyms wieńczący. Obiekt nieużytkowany, w trakcie rozpoczętego i niekontynuowanego remontu elewacji. Stan zachowania: zły.

Orlik

Właścicielem majątku od ok. 1570 r. był wymieniony w późniejszych dokumentach Orlikowski. Wieś liczyła w tamtym okresie 137 mieszkańców, nie ma pewności, co do istnienia dworu. W latach 90-tych XIX w. właścicielem majątku został Jan Czarnowski, który zapewne około 1910 roku wzniósł istniejący do dziś budynek dworu o cechach klasycystycznych. Budynek został rozbudowany w 1940 roku. Po I wojnie światowej obiekt przeszedł w ręce rodziny Warnke. Dwór usytuowany szczytem do drogi. Fasada obiektu wychodzi na podwórze dworskie, ograniczone budynkami gospodarczymi. Jest to obiekt murowany z cegły, otynkowany, na podmurówce z kamieni polnych. Zbudowany na rzucie prostokąta, dwutraktowy z sienią na osi w trakcie południowym i czterema pomieszczeniami w trakcie północnym. Bryła prostopadłościenna z przestrzenią poddasza, ograniczona połaciami dwuspadowego dachu. Od strony południowej wprowadzono prostopadłościenną bryłę wystawki, przykrytej daszkiem dwuspadowym. Stolarka okienna prostokątna, zamknięta w części górnej łukiem odcinkowym; okna wystawki i werandy zamknięte łukiem pełnym. Stolarka drzwiowa prostokątna. Fasada budynku siedmioosiowa, symetryczna z wystawką na osi, zwieńczona trójkątnym szczytem. W jej części dolnej ulokowano werandę ze schodkami prowadzącymi do wnętrza. Partia dolna 3-osiowa; pomiędzy otworami okiennymi pilastry. Ponad profilowanym gzymsem, część górna wystawki flankowana pilastrami, dwuosiowa, zamknięta w części górnej trójkątnym szczytem z ozdobnymi profilowanymi gzymsami; pośrodku okrągły medalion. Elewacja wschodnia pierwotnie czteroosiowa, obecnie trójosiowa, z wprowadzoną wtórną dobudówką; w szczycie dwa duże okna i jedno małe. Elewacja północna 5-osiowa, niesymetryczna. Elewacja wschodnia 2-osiowa, z dobudówką zasłaniająca pierwotne boczne wejście. Stolarka okienna: okna krosnowe, ze ślemieniem i ozdobną listwą przymykową, czterokwaterowe. W oknach z łukiem pełnym nadślemię z promienistymi szczeblinami. Wokół okien profilowane opaski okienne o zaokrąglonych górnych narożnikach. Drzwi główne płycinowo- ramowe z nadświetlem i ozdobną listwa przymykową w formie kanelowanej kolumienki. Pozostałe drzwi płycinowo- ramowe dwu i jednoskrzydłowe. Stan zachowania zabytku: dobry.

39

Kaszuba Obiekt zbudowany został w 1912 r. dla Bronisława Główczewskiego, ówczesnego

właściciela majątku Kaszuba, w miejscu poprzedniego drewnianego dworu z 1815 r. Majątek z dworem upaństwowiono w 1945 r.

Budynek dworu usytuowany został na skrzyżowaniu dróg biegnących z Leśna do Rolbika i z Parzyna do Czapiewic. Obok w obrębie tej samej nieruchomości zlokalizowano kilka obiektów gospodarczych, użytkowanych przez Nadleśnictwo. Wszystkie posadowione na wzniesieniu, które od strony północnej i zachodniej opada dość gwałtownie, tworząc głęboki parów. Budynek dworu zbudowano na rzucie prostokąta. Obiekt jest jednokondygnacyjny z użytkowym poddaszem, murowany z cegły, posadowiony na fundamencie z kamieni polnych ułożonych w wątku opus guadratum, otynkowany, przykryty dachem dwuspadowym z naczółkami; dach przykryto dachówką typu karpiówka. Bryła budynku prosta, zwarta. Od strony wschodniej obiektu zlokalizowano taras ze schodami. Elewacje o różnej liczbie osi: południowa – sześcioosiowa, wschodnia – czteroosiowa, północna – ośmioosiowa, zachodnia – czteroosiowa, wszystkie elewacje zwieńczone prostym gzymsem.

Otwory okienne otoczone ozdobną opaską z zaokrąglonymi narożnikami, od dołu zamknięte murowanymi parapetami. Powyżej każdego otworu wąska podłużna blenda, nad nią gzyms na dwóch konsolkach ozdobionych rautami. Nad każdym oknem po dwa niewielkie, kwadratowe otwory wentylacyjne. Otwór drzwiowy prostokątny z zaokrąglonymi górnymi narożnikami, flankowany dwoma wąskimi, małymi okienkami, zamkniętymi od góry w formie połowy ostrołuku. Stolarka okienna: okna podwójne, krosnowe, dwudzielne, trójpoziomowe krzyżem i dwiema szczeblinkami w podślemieniu. Otwory okienne w poddaszu (szczytach): wąskie, zdwojone, krosnowe, podwójne. Drzwi główne dwuskrzydłowe z nadświetlem, płycinowo-ramowe; drzwi w elewacji wschodniej jednoskrzydłowe, płycinowe z nadświetlem. Obiekt w stanie dobrym.

Przymuszewo

Wieś powstała w 1836 r. po sprzedaży przez Antoniego Jezierskiego ziemi Józefowi Żyndzie. Nowa posiadłość uzyskała nazwę Zwangshof - Przymuszewo. W roku 1892 utworzono tu nadleśnictwo. Część majątku rozparcelowano. Stary dwór spłonął w 1929 r. W 1930 r. w tym samym miejscu wybudowano nową siedzibę nadleśnictwa według projektu L. Eysmontta. W bezpośrednim sąsiedztwie zlokalizowano obiekty związane z funkcjonowaniem nadleśnictw. Dwór to obiekt wolnostojący, zbudowany z cegły na zaprawie wapiennej z dachem wielopołaciowym, przykrytym dachówką. Rzut budynku zbliżony do litery L. Bryła budynku nieregularna, zestawiona z wielu prostopadłościanów, ustawionych względem siebie pod kątem prostym. Budynek częściowo podpiwniczony. Budynek został przebudowany na przełomie XX i XXI wieku.

40

5.2.4.5. Kamienice i miejskie budynki rezydencjonalne

Znaczna część współczesnej zabudowy Brus powstała w XIX i na początku XX wieku. Budynki w centrum miasta, położone przy głównych ulicach: Gdańskiej, 2 Lutego, Kościelnej, Szkolnej, Pocztowej i Dworcowej oraz przy Placu Jana Pawła II, to w większości wzniesione w tym okresie kamienice. Do przykładów najcenniejszych z nich należą kamienice pochodzące z XIX wieku: a. Kamienica przy ul. Dworcowej 12, b. Kamienica przy ul. 2 Lutego 1, działka nr 745/1, c. Kamienica przy ul. 2 Lutego 3, działka nr 746, d. Kamienica przy ul. 2 Lutego 7, działka nr 748, e. Kamienica przy ul. 2 Lutego 9, działka nr 749, f. Kamienica przy ul. Gdańskiej 7, działka nr 650, g. Kamienica przy ul. Kościelnej 4, działka nr 667, h. Kamienica przy ul. Szkolnej 4, działka nr 652/1, i. Kamienica przy ul. Szkolnej 8, działka nr 648/1, j. Kamienica przy ul. Szkolnej 6, działka nr 649, k. Kamienica przy ul. Szkolnej 10, działka nr 647/1, l. Kamienica przy ul. Szkolnej 28, działka nr 632/1, oraz kamienice pochodzące z przełomu XIX i XX wieku: m. Kamienica przy ul. 2 Lutego 5, działka nr 747/1, n. Kamienica przy ul. Gdańskiej 11, działka nr 645/2 z figurą św. Rocha z 1958 roku, o. Kamienica przy ul. Pocztowej 6, działka nr 749, p. Kamienica przy ul. Szkolnej 2, działka nr 652/5, q. Kamienica przy Placu Jana Pawła II 10, działka nr 785.

Cennymi przykładami budownictwa miejskiego w Brusach są murowane wille:

a. Willa przy ul. Chełmowskiej 17, pochodząca z około 1900 roku, działka nr 147/19, b. Willa przy ul. Dworcowej 11, wzniesiona ok. 1900 roku, działka nr 455/1, c. Willa przy ul. Dworcowej 20, z około 1900 roku, działka nr 478/2, d. Willa przy ul. Targowej 14, wzniesiona w XX wieku, działka nr 787, a także e. okazała drewniana willa przy ul. Nad Dworcem 6, pochodząca z początku wieku XX, działka

554/18. Ponadto w mieście obserwuje się znaczną liczbę murowanych parterowych domów

o proporcjach typowych dla stylu regionalnego, między innymi zbudowany na początku XX wieku dom przy ulicy Gdańskiej 27 na działce nr 86. Uzupełnieniem są wspomniane wyżej domy z erklem, w większości murowane, takie jak wzniesiony w XIX wieku dom przy ulicy Dworcowej 15, działka nr 463/4.

41

5.2.4.6. Budownictwo wiejskie

Tradycyjne budownictwo wiejskie na obszarze gminy Brusy opierało się prawie wyłącznie na drewnie. Również dworki drobnej szlachty do końca XIX w. były najczęściej zbudowane z drewna i kryte słomą, od domów gburskich różniąc się jedynie wystawkiem, czyli przybudówką znajdującą się przy wejściu w ścianie frontowej. Domy drobnych chłopów i robotników, również drewniane i potocznie zwane chałupami, były od gburskich mniejsze, z jedną izbą i alkierzem, czasem z osobną kuchnią. Robotnicy wraz z rodzinami mieszkali najczęściej w podwójnych domach ze wspólnym wejściem, sienią i kominem, zawierających dwa mieszkania składające się z izby i komory. Tradycyjny dom kaszubski był niewielki, posiadał centralny system ogniowy i charakterystyczne podcienie - szczytowe lub narożne. Ściany z belek opierały się na fundamencie z polnych kamieni. Domy były proste w formie i charakteryzowała je oszczędność w wykorzystywaniu elementów ozdobnych. Największą ich dekorację stanowiły pazdury - ozdoby umieszczane w zwieńczeniach dachu (na ścianie szczytowej), w formie figur geometrycznych, głów zwierząt lub krzyża.

Pod koniec XIX wieku na obszarze Zaborów upowszechniło się również budownictwo murowane, a nowe budynki drewniane zamiast strzechy otrzymywały pokrycie z papy. Wśród budynków wymurowanych z cegły do dziś w krajobrazie gminy wyróżniają się leśnictwa i szkoły, które pozostają w kontraście do pochodzących z tego samego okresu drewnianych karczem oraz młynów. Koniec XIX stulecia to również okres, w którym upowszechniły się na Zaborach tzw. domy z erklem – były to budynki zarówno drewniane, jak i murowane, typ konstrukcji często spotykany na obszarze dawnych Prus. Budynek posiadał obniżony szczyt oraz nadbudowaną nad parterem niewysoką kondygnację. Ten przykład prostego i taniego budownictwa pozwalał zmniejszyć połać dachu oraz dodatkowo zagospodarować poddasze. Na obszarze Zaborów wznoszono w ten sposób zarówno domy mieszkalne, jak i budynki użyteczności publicznej.

Domy budowane na Zaborach były najczęściej niepodpiwniczone. Piwnicę zwaną sklepem budowano oddzielnie, lecz w obrębie tej samej zagrody. Te formowane były najczęściej w czworobok, oprócz domu i piwnicy znajdowały się tu również budynki inwentarskie – chlew, obory, stajnie, owczarnie, kurniki (czasem pod jednym dachem) oraz stodoły i często wolnostojące piece chlebowe.

Największe przemiany tradycyjnego wiejskiego krajobrazu Kaszub przyniosły lata po II wojnie światowej. Zanikła wówczas w dużym stopniu zabudowa drewniana, upowszechniły się murowane domy pozbawione regionalnego stylu. Nowe budownictwo najbardziej rozwinęło się we wsiach Lubnia, Leśno, Kosobudy, Czyczkowy oraz Wielkie Chełmy – w tej ostatniej wsi w miejscu zabudowań folwarcznych zniszczonych w czasie wojny powstał kompleks murowanych domów. Na obszarach wiejskich wzniesiono wówczas również wiele obiektów przemysłowych, handlowych, nowe budynki szkół, tak jak w Lubni, gdzie wybudowano dwa magazyny Państwowych Zakładów Zbożowych oraz zespół obiektów Zakładu Wylęgu i Odchowu Drobiu SKR wraz z domami mieszkalnymi dla rodzin pracowniczych, lub w Leśnie, w którym wybudowano nową szkołę, dom kultury, ośrodek zdrowia, remizę. Wszystkie te budynki otrzymały formę obcą w krajobrazie Zaborów. Podobna sytuacja miała miejsce w Leśnie, Zalesiu, Kosobudach, Małych Chełmach, Wielkich Chełmach, Męcikale, Czyczkowach i Czapiewicach. Utrata tradycyjnych cech krajobrazu dotknęła w tamtym okresie również osady leśne: Laskę, Przymuszewo, Czernicę oraz Parzyn.

42

5.2.4.7. Obiekty użyteczności publicznej

Szkoły

Wśród zabytkowych budowli z obszaru gminy Brusy odnaleźć można liczne budynki użyteczności publicznej. Najliczniejszą grupę stanowią szkoły wzniesione przez władze pruskie w większości zaborskich wiosek na początku XX wieku. Istniejący po dziś dzień budynek dawnej szkoły w Leśnie pochodzi z 1824 roku.

Według prawa powszechnego obowiązującego od 1794 r., szkoły były instytucjami państwowymi. Istniejąca w zaborze Pruskim świecka władza szkolna wydała w 1787 r. zarządzenie dotyczące podniesienia poziomu kształcenia dzieci chłopskich i mieszczańskich, co przyspieszyło budowę szkół. W roku 1796 sporządzono spis miejscowości, w których należało założyć szkoły. Ich budowę przerwały działania związane z wojnami napoleońskimi. Rozwój i budowa szkół nastąpiła dopiero po 1815 r. W większości powstające ówcześnie szkoły były budynkami drewnianymi budowanymi na wzór mieszkalnych, w których jedna izba było użytkowana dla potrzeb szkoły, a pozostała część obiektu stanowiła mieszkanie nauczyciela. Do lat 70-tych XIX w nauczycielami byli niemal wyłącznie Polacy – miejscowi Kaszubi. Od 1864 r. zaczęto realizować program germanizacji szkół na ziemiach polskich. W 1872 r. w sejmie pruskim przeforsowano ustawę o odsunięciu duchowieństwa katolickiego od nadzoru szkół, co oznaczało ograniczenie polskości. Utworzono dwa nowe inspektoraty szkolne w Chojnicach i Brusach, a rolę inspektorów od tego momentu sprawowali urzędnicy świeccy. W języku polskim uczono tylko religii i śpiewu kościelnego. Po roku 1886 język polski całkowicie usunięto ze szkół, co zapoczątkowało przesyłanie petycji do władz przez miejscową ludność, a później strajki szkolne.

Poza prowadzeniem reform merytorycznych ówczesne władze szkolne podjęły działania zmierzające do poprawy warunków nauczania. Pod koniec XIX w zdecydowano o budowie na koszt państwa nowych obiektów szkolnych, które powstawały sukcesywnie od 1896 r. do 1917 r. Wszystkie szkoły zbudowane w tym okresie (poza Rolbikiem) to budynki z czerwonej cegły, w których poza jedną lub dwoma klasami do nauczania w szkole było zlokalizowane mieszkanie nauczyciela (zwykle 3-pokojowe z kuchnią i dwiema izbami na piętrze). Dodatkowo w obrębie szkoły lokalizowano zaplecze w postaci budynków gospodarczych, umożliwiających nauczycielowi prowadzenie własnego gospodarstwa. I tak w części miejscowości szkoły powstały w I poł. XIX w.: Leśno 1824, Widno - 1830/1840, Windorp -1830, i na początku II poł. XIX w. Męcikał - 1856, Główczewice – 1876, Czyczkowy 1884, Lubnia 1897. W pozostałych miejscowościach szkoły budowano systematycznie w kolejnych latach: Skoszewo 1885, Małe Chełmy 1890, Brusy 1896 z rozbudową w 1911 r., Czyczkowy 1884, Rolbik - 1894, Czapiewice 1901, Małe Gliśno 1902, Czarniż 1903, Czarnowo 1907, Kosobudy 1914, Kruszyn, Okręglik, Przymuszewo - 1908, Orlik 1911, Zalesie 1917. Większość wymienionych obiektów istnieje do dziś: Czapiewice, Czarniż, Czarnowo, Czyczkowy, Główczewice, Huta, Kosobudy (otynkowana), Kruszyn, Lubnia (w zespole z budynkiem przedszkola i salką katechetyczną), Małe Chełmy, Małe Gliśno, Męcikał, Orlik, Przymuszewo, Rolbik, Zalesie. Niestety nie wszystkie zachowały dawne funkcje.

Budynki należące do Lasów Państwowych

Gospodarka Zaborów od stuleci oparta jest w dużej mierze na gospodarowaniu zasobami miejscowych lasów, stąd w krajobrazie gminy Brusy odnajdziemy zabytkowe budynki należące do nadleśnictw administrujących lasami. Dobrze zachowane zabytkowe leśniczówki i budynki

43

administracji leśnej znajdują się w: Asmusie, Czernicy, Dąbrowie, Lasce, Lubni, Młynku, Parzynie, Przymuszewie, Warszynie, Widnie oraz Zbrzycy. Leśniczówki w Czernicy, Dąbrowie, Przymuszewie, Widnie i Zbrzycy oraz budynek administracyjny nadleśnictwa w Przymuszewie to obiekty zmodernizowane.

Pozostałe budynki użyteczności publicznej

Wśród budynków użyteczności publicznej na obszarze gminy Brusy występują zabytki związane z rozwojem działalności spółdzielczej, przypadającym na drugą połowę XIX i pierwszą połowę XX wieku. W gminnej ewidencji zabytków znajdują się między innymi następujące budynki będące dawniej własnością miejscowych spółdzielni: a. Spółdzielczy Dom Handlowy przy ulicy Kościelnej 8 w Brusach, wzniesiony na działkach

nr 665 i 1524, b. Spółdzielczy budynek mieszkalno – usługowy przy ul. Pocztowej 4 w Brusach, zbudowany

na przełomie XIX i XX wieku na działkach 747/2 i 747/3, c. Budynek mieszkalno - usługowy z wieku XX przy ul. Pocztowej 5 w Brusach (dawna

poczta), d. Budynek przychodni zdrowia z 1921 roku, wzniesiony przy ul. Dworcowej 24 w Brusach na

działce nr 481/2 (zmodernizowany w latach 2013 – 2014).

5.2.4.8. Obiekty techniki i obiekty przemysłowe

Okres intensywnego rozwoju przemysłu i transportu, który rozpoczął się w drugiej połowie XIX wieku, pozostawił na Zaborach liczne zabytki związane z transportem kolejowym i przemysłem. Należą do nich:

α. Zespół młyna w Czernicy, zlokalizowany na działce nr 11 w tej miejscowości. Zespół obejmuje następujące budynki: młyn w konstrukcji ryglowej z ok. 1903 roku, dom młynarza datowany na wiek XIX, stodoła i 2 budynki inwentarskie datowane na wiek XIX,

β. Drewniany młyn w Kaszubie z ok. 1900, zlokalizowany na działce nr 99/2,

χ. Zespół budynków dworcowych w Brusach zlokalizowany na działce nr 491/1, zespół obejmuje następujące budynki: stacja kolejowa, 2 budynki mieszkalne, 2 budynki gospodarcze – wszystkie z ok. 1904 roku,

δ. Zespół budynków kolejowych w Męcikale, w tym zachowany budynek stacji, budynek mieszkalny i budynki gospodarcze – wraz z drogą dojazdową do stacji o zachowanej oryginalnej nawierzchni z kamieni polnych,

ε.ε.ε.ε. Zespół budynków kolejowych w Lubni – zachowane budynki mieszkalne przy stacji kolejowej datowane na XX wiek, zlokalizowane przy ul. Dworzec 6 i Dworzec 8, na działkach nr 249/3 i 249/1.

Oryginalnym i unikalnym zabytkiem techniki harmonijnie powiązanym z naturalnym

krajobrazem Borów Tucholskich jest system nawodnień łąk w Dolinie Kulawy. Przepływająca przez zachodnią część Zaborskiego Parku Krajobrazowego rzeka Kulawa wyróżnia się walorami przyrodniczymi, na dowód czego została włączona do europejskiej sieci przyrodniczej Natura 2000. Jednym z elementów nadrzecznego krajobrazu jest pochodzący z końca XIX wieku, a odrestaurowany w roku 2008 system nawodnień. System składa się z jazu połączonego z mostem,

44

kanału – doprowadzalnika oraz odchodzących od niego rowów nawadniających, od których z kolei odchodzą bruzdy nawadniające. Nadmiar wody odprowadzany jest do rzeki. System pozwala utrzymać optymalną wilgotność na położonych w dolinie podmokłych łąkach z występującymi na nich unikalnymi gatunkami roślin. Jest to tzw. system grzebieniowy.

5.2.4.9. Mała architektura

Ważną grupą zabytków z obszaru gminy Brusy pozostają kapliczki i figury przydrożne. Następujące zabytki stanowią ich najstarsze i najcenniejsze przykłady:

a. Antoniewo – kapliczka murowana z ok. 1930 roku, b. Brusy – figura Chrystusa na działce nr 1524, z 1930 roku, c. Czapiewice – kapliczka z 1895 roku, d. Czarniż – figura Chrystusa z 1938 roku, e. Czernica – kapliczka upamiętniająca wizyty Jana Pawła II na Kaszubach, wzniesiona

w 1998 roku, f. Czyczkowy – figura Chrystusa z około 1930 roku, g. Dąbrówka – murowana kapliczka z około 1862 roku, h. Główczewice – kapliczka z XIX wieku, kapliczka z około 1930 roku, kapliczka z figurą

Matki Boskiej z XX wieku, i. Giełdon – murowana kapliczka z około 1924 roku, j. Huta – kapliczka z 1930 roku, k. Kaszuba - figura Chrystusa z około 1930 roku, l. Kinice – kapliczka z 1919 roku, m. Kosobudy – kamienna figura św. Jana Nepomucena z 1925 roku, n. Leśno – grobowiec rodziny Cietrzew – Sikorskich z drugiej połowy XIX wieku, kapliczka

neogotycka z 1850 roku, o. Lubnia – ceglana kapliczka z XX wieku, figura Chrystusa na cokole z około 1928 roku, p. Małe Chełmy – ceglana kapliczka z około 1900 roku, figura Chrystusa na cokole z około

1930 roku, q. Małe Gliśno – kapliczka z około 1800 roku, r. Męcikał – figura Matki Boskiej z 1938 roku, s. Peplin – figura Chrystusa z około 1930 roku, t. Wysoka Zaborska – kapliczka z około 1900 roku.

Pozostałymi zabytkami małej architektury z obszaru gminy są obiekty towarzyszące budowlom sakralnym: ogrodzenie kościoła i cmentarza w Brusach, ogrodzenie kościoła w Leśnie – oba pochodzące z końca XIX wieku, a także unikalny zabytek architektury świeckiej - XIX wieczny wychodek znajdujący się obok dawnego dworu w Lasce.

5.2.5. Zabytki ruchome Zabytki ruchome znajdujące się na obszarze gminy Brusy stanowią wyposażenie

zabytkowych kościołów w Brusach, Kosobudach oraz Leśnie.

45

5.2.6. Zabytki archeologiczne Pierwsze odkrycia archeologiczne na obszarze dzisiejszej gminy Brusy dokonane w połowie

XIX w. towarzyszyły pracom budowlanym. Odkrycia te dotyczyły przede wszystkim szczątków ludzkich i wielokulturowych pochówków, które świadczyły o bogatej historii osadniczej tych ziem. Pierwsze regularne wykopaliska prowadził tutaj Gotfryd Ossowski, inwentaryzujący groby skrzynkowe znalezione na terenie Brus w 1876 r. W kolejnym roku badania prowadził wspólnie z Ignatzym Praetoriusem w Wielkich Chełmach, Główczewicach i Klocu, w okolicy jeziora Leśno Górne. Do najstarszych znalezisk z terenu gminy należy zaliczyć stanowiska z rejonu Męcikału i Leśna, ze znalezionymi w ich obrębie narzędziami krzemiennymi datowanymi na 9 000 -10 000 lat p.n.e. Wiele stanowisk z tego okresu zlokalizowano ponadto nad jeziorem Trzemeszno, w dolinie Zbrzycy.

Pod koniec XIX w. w Kosobudach i Wielkich Chełmach odnaleziono groby z okresu rzymskiego, jednak te znaleziska zostały słabo udokumentowane. Kompleksowe badania prowadzone przez pracowników Uniwersytetu Łódzkiego na początku lat 80 - tych XX w. zlokalizowały liczne pozostałości osadnictwa z epoki brązu, odkryte w okolicach Leśna, związane z zasiedlającą te terenu ludnością kultury łużyckiej. Badania prowadzone w kolejnych latach uzupełniały obraz osadnictwa kultury łużyckiej, której ślady bytowania odnaleziono w Leśnie Dolnym, Leśnie Cegielniach, Brusach, Główczewicach, Orliku, Małym Gliśnie i Czarnowie. Kolejne znaleziska zaliczone zostały przez badaczy do pozostałości po osadnikach kultury wielbarskiej.

Na terenie między innymi dzisiejszych Zaborów według historii opisanej przez Jordanesa, mnicha gockiego pochodzenia żyjącego w VI w., miała się znajdować dawna Gothiscandza, pierwsza siedziba Gotów po opuszczeniu przez nich Skandynawii (Skandzy). Badacze umiejscawiają ją w rejonie Dolnej Wisły i na Wysoczyźnie Elbląskiej, na terenie dzisiejszych Borów Tucholskich, Zaborów i Krajny. Legendę mnicha Jordanesa i hipotezy archeologów potwierdzają liczne stanowiska archeologiczne odnalezione na terenach Zaborów, między innymi w Leśnie. Są to ślady osadnictwa i odkryte miejsca pochówków charakterystyczne dla kultury wielbarskiej, do których zaliczyć należy zwyczaj budowania kurhanów i wieńców kamiennych. Oprócz Leśna, groby kultury wielbarskiej odkrywano już wcześniej w Kosobudach, Wielkich Chełmach i Brusach.

Na terenie gminy Brusy znajdują się 2 obiekty archeologiczne będące zabytkami

archeologicznymi o randze europejskiej. Oba zostały wpisane do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego:

Leśno, gm. Brusy - decyzją nr KL.II-535/5350/15/78 pod nr 140/C zostało wpisane do rejestru zabytków województwa pomorskiego jako cmentarzysko kurhanowe kultury wielbarskiej ( z okresu wpływów rzymskich) w obrębie działki nr 94a.

Główczewice, gm. Brusy, decyzją nr KL.II-535/5350/16/78 pod nr 141/C zostało

wpisane do rejestru zabytków województwa pomorskiego jako cmentarzysko kurhanowe kultury wielbarskiej ( z okresu wpływów rzymskich) w obrębie działki nr 61 m, j.

46

5.2.7. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych

Na obszarze gminy Brusy od 2006 funkcjonuje niewielkie muzeum gromadzące zabytki kultury materialnej Zaborów. Jest to Chata Kaszubska w Brusach - Jagliach. Projekt budynku muzeum opracowany został przez lokalnego architekta Jana Sabiniarza, nawiązuje do tradycji budownictwa ludowego Zaborów, posiada konstrukcję drewnianą wspartą na fundamencie z kamieni polnych oraz dach kryty trzciną. Konstrukcję budynku oraz uzupełniające dekoracje drewniane wykonali rzemieślnicy z obszaru Zaborów. W muzeum przechowywane są eksponaty związane z kulturą materialną mieszkańców południowych Kaszub, głównie przedmioty codziennego użytku, sprzęty gospodarskie, rękodzieło itp.

Obok Chaty Kaszubskiej znajduje się prywatny dom z ogrodem i zabudowaniami należącymi do rodziny Józefa Chełmowskiego (1934 - 2013), lokalnego artysty ludowego, malarza, rzeźbiarza i filozofa. W zbiorach pozostawionych przez Józefa Chełmowskiego znajdują się oryginalne obrazy, rzeźby i instalacje przestrzenne bazujące w dużej mierze na kulturze duchowej regionu, lecz również jednocześnie na współczesnej historii Polski i kulturze europejskiej. Twórczość Józefa Chełmowskiego jest udostępniana zwiedzającym przez mieszkającą w tym miejscu żonę artysty.

W zabytkowym budynku szkoły w Przymuszewie, wzniesionym przez władze Prus w 1908 roku, znajduje się Izba Pamięci Anny Łajming , znanej pisarki wywodzącej się z Zaborów, a urodzonej w tej właśnie miejscowości. W szkole udostępnione są zdjęcia oraz informacje dotyczące Anny Łajming. W Przymuszewie znajduje się również tablica pamiątkowa poświęcona pisarce.

Popularny zespół ludowy wywodzący się z Zaborów - Kaszubski Zespół Folklorystyczny Krëbane z Brus, poza muzyką ludową i tańcami ludowymi z regionu kultywuje i promuje lokalne stroje. Tradycyjne stroje ludowe Zaboraków będące w posiadaniu zespołu zostały w dużej mierze wykonane przez lokalnych twórców, między innymi miejscowe hafciarki.

5.2.8. Dziedzictwo niematerialne

Gmina Brusy wyróżnia się bogactwem lokalnego dziedzictwa kultury niematerialnej. Jest ona kultywowana i promowana poprzez działalność miejscowych szkół, bibliotek i Centrum Kultury i Biblioteki im. Jana Karnowskiego w Brusach, sołectw, organizacji pozarządowych, twórców ludowych, a także zespołów muzyki ludowej. Dziedzictwo lokalnej kultury jest też ciągle żywe, stale obecne w codzienności mieszkańców tego obszaru.

W zakresie kultywowania języka kaszubskiego w skali całego regionu wyróżnia się działalność Kaszubskiego Liceum Ogólnokształcącego w Brusach uczącego języka kaszubskiego. Język kaszubski jest również przypominany poprzez umieszczenie nazw geograficznych w tym języku na znakach znajdujących się przy wjeździe do każdej miejscowości na obszarze gminy. Promocję języka kaszubskiego mają na celu również liczne konkursy skierowane do dzieci i młodzieży, między innymi Konkurs Recytatorski Literatury Kaszubskiej „Rodnô Mòwa” oraz imprezy kulturalne, np. spektakle Teatru Zaboracy, Kaszubskie Jasełka oraz Zaborski Przegląd Jasełek. Język kaszubski promuje również Zrzeszenie Kaszubsko – Pomorskie Oddział w Brusach, główny organizator Konkursu Czytelniczego w Języku Kaszubskim „Czëtanié Remùsa” oraz współorganizator innych konkursów.

Lokalną muzykę i taniec ludowy zachowuje dla przyszłych pokoleń i udostępnia

47

mieszkańcom Zaborów, Polski i wielu innych krajów między innymi wywodzący się z Brus popularny Kaszubski Zespół Folklorystyczny Krëbane. Muzykę ludową oraz taniec promują również liczne imprezy kulturalne organizowane w ciągu całego roku, między innymi zabawy taneczne w centrum kultury, Międzynarodowy Festiwal Folkloru „Kaszubskie Spotkania z Folklorem Świata” oraz Jarmark Kaszubski w Brusach. Wiedza na temat lokalnych obrzędów jest upowszechniana w trakcie wydarzeń kulturalnych organizowanych przez sołectwa, domy kultury, Urząd Miejski (np. noc świętojańska, jasełka, sianokosy).

Szkoły, biblioteki oraz instytucje kultury przypominają i promują twórczość lokalnych pisarzy i poetów, między innymi Anny Łajming, Stanisława Pestki tworzącego pod pseudonimem Jan Zbrzyca oraz Jana Karnowskiego. Twórczość Józefa Chełmowskiego pozostającą na pograniczu malarstwa, rzeźby ludowej oraz filozofii kultywuje między innymi rodzina artysty udostępniająca jego zbiory w otoczeniu domu rodzinnego, a także pracownicy znajdującej się w pobliżu Chaty Kaszubskiej w Brusach – Jagliach.

W gminie Brusy kultywowana jest również lokalna historia, głównie poprzez działalność lokalnych organizacji pozarządowych i pasjonatów przeszłości. O średniowiecznych tradycjach Zaborów przypomina Stowarzyszenie Grupa Młodych Archeologów z Brus. Pamięć o bohaterach II wojny światowej kultywuje Stowarzyszenie Miłośników Historii Gryfa Pomorskiego „Cis” Męcikał.

Lokalne tradycje gospodarcze, przede wszystkim tradycję zbierania i przetwarzania runa leśnego i owoców, wykorzystują festyny ludowe organizowane przez poszczególne sołectwa w gminie, np. Festyn Jagodowy w Wielkich Chełmach, Festyn Grzybowy w Męcikale, Festyn Jabłkowy w Czyczkowach. Lokalne sołectwa i instytucje promują również dania kuchni lokalnej i tradycje kulinarne Zaborów.

48

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń

MOCNE STRONY SŁABE STRONY I. Stan zachowania lokalnych zasobów dziedzictwa kulturowego

- unikalny krajobraz kulturowy powiązany ze zróżnicowanym, bogatym i niezniszczonym krajobrazem naturalnym Równiny Charzykowskiej i Borów Tucholskich, - dobrze zachowane cmentarzysko kurhanowe w Leśnie związane z osadnictwem Gotów na Pomorzu - zabytek o randze europejskiej, planowany park kulturowy Leśno, - dobrze zachowane oryginalne układy przestrzenne miasta Brusy oraz licznych wsi (w tym planowany park kulturowy Zespół Osiedleńczy: Przymuszewo – Wysoka Zaborska – Windorp – Parzyn), - zachowane trakty historyczne i dawne ciągi komunikacyjne, niejednokrotnie razem z oryginalną nawierzchnią z bruku kamiennego, - obiekty związane z postaciami ważnymi dla lokalnej kultury, m.in. dom rodzinny Anny Łajming w Przymuszewie, dom Józefa Chełmowskiego w Brusach-Jagliach, - dobrze zachowane założenia dworsko - parkowe i pałacowo - parkowe związane z historią rodzin zasłużonych dla regionu, m.in. Lewald – Jezierskich i Sikorskich (Wielkie Chełmy, Leśno), - dobrze zachowane kościoły wpisane do rejestru zabytków, - liczne i dobrze zachowane obiekty oświatowe związane z polityką germanizacji prowadzoną przez władze Prus na przełomie XIX i XX wieku, - dobrze zachowane przykłady budownictwa wiejskiego, - istniejące dobre przykłady reinterpretacji tradycyjnych form budownictwa w postaci nowej zabudowy (m.in. Chata Kaszubska w Brusach-Jagliach, nowa część budynku szkoły podstawowej w Czyczkowach), - zachowane kapliczki i krzyże przydrożne będące unikalnymi przykładami kultury ludowej, - zachowane w dobrym stanie zespoły zabudowy kolejowej świadczące o rozwoju kolejnictwa i przemysłu w regionie, - wyczerpująca ewidencja zabytków wykonana przez gminę obejmująca obiekty architektury i małej architektury

- niewielka powierzchnia gminy Brusy objęta miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego, - zanik tożsamości krajobrazu wsi, przekształconego poprzez nową zabudowę o formach nienawiązujących do zabudowy regionalnej, - przykłady niekorzystnych reklam wielkoprzestrzennych, - obiekty zabytkowe nie objęte ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków, - zaniedbania w zakresie stanu technicznego dużej części obiektów wpisanych do gminnej ewidencji zabytków, - samowole budowlane oraz niewłaściwie prowadzone remonty części obiektów zabytkowych, powodujące utratę ich historycznych walorów, - niewystarczające środki w budżecie gminy na wsparcie działań z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego, - brak środków na prowadzenie dokładnych badań archeologicznych, architektonicznych i historycznych, - zła sytuacja finansowa wielu właścicieli obiektów zabytkowych, - niewyjaśnione kwestie własności niektórych obiektów zabytkowych

49

II. Kultura jako źródło tożsamości lokalnej i regionalnej - silnie rozwinięta i pielęgnowana przez mieszkańców tożsamość kulturowa (język kaszubski, twórczość ludowa), - aktywne instytucje i organizacje pozarządowe zajmujące się ochroną lokalnego dziedzictwa kultury, w tym języka kaszubskiego, krajobrazu kulturowego i twórczości ludowej, m.in. Kaszubskie Liceum Ogólnokształcące w Brusach, Centrum Kultury i Biblioteki im. Jana Karnowskiego w Brusach, Chata Kaszubska w Brusach-Jagliach i zbiory twórczości Józefa Chełmowskiego, Zaborski Park Krajobrazowy, - bogaty kalendarz imprez promujących lokalną kulturę niematerialną oraz twórczość miejscowych pisarzy, poetów i artystów ludowych

- niewielkie zainteresowanie społeczne problematyką ochrony zabytków i materialnego dziedzictwa kulturowego, - niewielka liczba organizacji pozarządowych podejmujących działania mające na celu ochronę zabytków i dziedzictwa materialnego, - niski poziom komunikacji pomiędzy właścicielami i zarządcami obiektów zabytkowych oraz pracownikami instytucji odpowiedzialnych za gospodarowanie przestrzenią i ochronę zabytków, - brak narzędzi umożliwiających mieszkańcom gminy włączanie się w procesy administracyjne dotyczące gospodarowania przestrzenią o charakterze publicznym, - nieliczne programy edukacyjne popularyzujące wiedzę z zakresu ochrony krajobrazu kulturowego, ochrony zabytków i dziedzictwa kultury materialnej, - nieliczne programy edukacyjne upowszechniające lokalne dziedzictwo niematerialne.

III. Kultura jako czynnik rozwoju gospodarczego - położenie gminy sprzyjające rozwojowi turystyki kulturowej, - rozwinięta sieć szlaków turystycznych, m.in. Szlak Brdy, Szlak Kaszubski im. Juliana Rydzkowskiego, Literacki Szlak Turystyczny im. Anny Łajming, Szlak Zaborski, szlak rowerowy Kaszubska Marszruta, - rozwinięta baza noclegowa, - niska presja urbanizacyjna, - najniższy w województwie stopień przekształcenia gruntów rolnych w grunty przeznaczone pod zabudowę

- położenie gminy na obrzeżach województwa pomorskiego, słabe skomunikowanie ze stolicą regionu, - niepełne wykorzystanie walorów kulturowych gminy do promocji regionu i rozwoju turystyki, - brak odpowiedniej promocji walorów dziedzictwa kulturowego gminy, - brak markowych produktów turystycznych włączonych w sieci regionalne i międzyregionalne, opartych na największych walorach kulturowych gminy

50

SZANSE ZAGROŻENIA

Ι. Stan zachowania lokalnych zasobów dziedzictwa kulturowego - zmiany w prawie na szczeblu krajowym zwiększające możliwości ochrony krajobrazu kulturowego, - opracowanie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, - opracowanie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy, - zwiększenie środków budżetowych na działania związane z ochroną zabytków, w tym badania, prace konserwatorskie i rewitalizację historycznych przestrzeni o charakterze publicznym, - pozyskiwanie przez uprawnione podmioty wsparcia finansowego ze źródeł krajowych i unijnych, publicznych i prywatnych na działania służące rewitalizacji przestrzeni publicznej oraz prace remontowe i konserwatorskie przy zabytkach

- częste zmiany prawa dotyczącego ochrony dziedzictwa kulturowego, brak spójności przepisów, - brak skuteczności w egzekwowaniu prawa w zakresie samowoli budowlanych oraz dewastacji krajobrazu kulturowego, środowiska i obiektów zabytkowych, - wprowadzanie nowej zabudowy, czego skutkami byłyby dalsze zmiany w układach ruralistycznych oraz układzie przestrzennym Brus, - niewłaściwe działania inwestycyjne lub brak odpowiednich działań przyczyniające się do degradacji krajobrazu kulturowego, środowiska i obiektów zabytkowych, - zdarzenia losowe oraz akty wandalizmu powodujące degradację krajobrazu kulturowego i obiektów zabytkowych

ΙΙ. Kultura jako źródło tożsamości lokalnej i regionalnej - zwiększenie aktywności instytucji i organizacji pozarządowych w zakresie ochrony zasobów dziedzictwa kultury materialnej gminy, - zwiększenie współpracy pomiędzy samorządem, instytucjami kultury i organizacjami pozarządowymi oraz mieszkańcami w zakresie działań na rzecz ochrony zasobów dziedzictwa kultury materialnej gminy

- brak zainteresowania mieszkańców gminy problemami ochrony lokalnych zasobów dziedzictwa kulturowego oraz włączaniem się w działania dotyczące historycznej przestrzeni o charakterze publicznym

ΙΙΙ. Kultura jako czynnik rozwoju gospodarczego - zwiększona promocja walorów kulturowych, - rozwój sieciowych produktów turystycznych w oparciu o lokalne zasoby kulturowe, np. szlaki turystyczne o regionalnym i międzyregionalnym zasięgu, - zwiększenie współpracy międzyregionalnej i międzyinstytucjonalnej w zakresie rozwoju turystyki opartej na walorach kulturowych

- nadmiernie skoncentrowany ruch turystyczny powodujący degradację środowiska naturalnego, - niestabilność finansów publicznych i przepisów z nimi związanych

51

7. Założenia programowe

Proponowane kierunki działań gminy Brusy w zakresie opieki nad zabytkami uwzględniają lokalną historię, tradycję i unikalne warunki przyrodnicze, w których wykształciła się lokalna kultura, a także są spójne z celami samorządu określonymi w ustawie o ochronie zabytków oraz priorytetami rozwoju województwa pomorskiego określonymi w Regionalnym Programie Operacyjnym.

Proponowane kierunki działań gminy Brusy I. Poprawa stanu zachowania zasobów dziedzictwa kulturowego gminy Brusy Priorytet: Działania:

1) Zachowanie spójności pomiędzy zadaniami dotyczącymi ochrony zabytków i służących opiece nad zabytkami a strategią rozwoju miasta i gminy, pozostałymi dokumentami strategicznymi oraz polityką przestrzenną gminy

2) Wprowadzenie i egzekwowanie zasad ochrony materialnego dziedzictwa kulturowego w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego

3) Przeprowadzanie okresowej aktualizacji gminnej ewidencji zabytków

4) Opracowanie Gminnego planu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych

5) Zwiększenie skuteczności przestrzegania

prawa w zakresie zagospodarowania przestrzennego, ochrony krajobrazu oraz ochrony zabytków

a. włączenie zagadnień dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego do treści dokumentów strategicznych

b. regularne aktualizowanie poszczególnych dokumentów

a. opracowanie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy

b. przestrzeganie zasady ładu przestrzennego i zachowanie zwartej zabudowy w ramach istniejących jednostek osadniczych

c. utrzymanie zabytkowych, brukowych ciągów komunikacyjnych

d. uwzględnienie w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego: - wszystkich obiektów wpisanych do rejestru zabytków, - stref ich ochrony, - obiektów ujętych w gminnej ewidencji zabytków, - stref ochrony archeologicznej, w obrębie których wszelkie prace ziemne powinny być prowadzone pod nadzorem archeologicznym, - stref ochrony widokowej i ochrony najcenniejszych panoram

a. przeprowadzanie okresowych inwentaryzacji gminnej ewidencji zabytków

a. określenie procedur przeciwdziałania zagrożeniom

a. podejmowanie właściwych kroków administracyjnych przez pracowników Urzędu Miejskiego w przypadku samowoli budowlanych na obszarach objętych ochroną konserwatorską,

52

6) Podjęcie działań mających na celu lepszą ochronę historycznych wartości zabytków nieruchomych istniejących na obszarze gminy (dwory, obiekty przemysłowe i kolejowe, cmentarze i mała architektura sakralna)

7) Podjęcie działań zmierzających do rewitalizacji historycznych przestrzeni o charakterze publicznym (place miejskie i wiejskie, skwery, trakty, założenia parkowe i ogrodowe, aleje)

w granicach obiektów zabytkowych oraz obiektów ujętych w gminnej ewidencji zabytków

b. interwencje pracowników Urzędu Miejskiego w przypadku niezgodnego z prawem umieszczania reklam i szyldów w przestrzeni publicznej

a. podjęcie działań w zakresie

uporządkowania struktury użytkowania obiektów zaniedbanych pozostających własnością komunalną lub należących do Skarbu Państwa

b. przeznaczenie środków budżetowych oraz wykorzystanie dostępnych programów dotacyjnych do przeprowadzenia rewitalizacji zabytków pozostających własnością komunalną, własnością samorządu lub należących do Skarbu Państwa

c. przekazywanie informacji prywatnym właścicielom obiektów zabytkowych na temat możliwości uzyskania wsparcia finansowego ze środków krajowych i zagranicznych

a. wytypowanie zabytkowych przestrzeni

o charakterze publicznym, które mogą zostać poddane rewitalizacji

a. wykonanie inwentaryzacji i projektów rewitalizacji, opracowanie programów prac pielęgnacyjnych dla wybranych przestrzeni,

b. przeznaczenie środków budżetowych oraz wykorzystanie dostępnych programów dotacyjnych do przeprowadzenia niezbędnych prac

II. Budowanie lokalnej tożsamości oraz wzmocnienie kapitału społecznego w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego gminy Brusy Priorytet: Działania:

1) Opracowanie spójnego systemu informacji przestrzennej dotyczącej dziedzictwa kulturowego gminy

2) Współpraca z instytucjami (Narodowy Instytut Dziedzictwa, Wojewódzki Konserwator Zabytków), lokalnymi instytucjami kultury i szkołami, organizacjami pozarządowymi, parafiami oraz mediami w zakresie popularyzacji wiedzy na temat lokalnego dziedzictwa kultury

a. określenie najcenniejszych obiektów b. opracowanie spójnego systemu oznaczeń graficznych c. odpowiednia ekspozycja w terenie i oznaczenie najcenniejszych zabytków a. realizacja różnorodnych działań o charakterze edukacyjnym (m.in. warsztaty gry na tradycyjnych instrumentach, warsztaty wokalne i taneczne, warsztaty tradycyjnego rękodzieła, konkursy wiedzy, konkursy twórczości, festiwale, przeglądy teatralne, Europejskie Dni Dziedzictwa) b. wydawanie publikacji o charakterze edukacyjnym i promocyjnym na temat dziedzictwa kulturowego gminy

53

3) Włączenie mieszkańców gminy

w ochronę dziedzictwa kulturowego gminy

a. przeprowadzenie wspólnie z wolontariuszami i organizacjami pozarządowymi działań na rzecz ochrony wartości dziedzictwa kultury materialnej i niematerialnej (działania promocyjne, edukacyjne, porządkowanie obiektów zabytkowych, kwesty)

III. Wzmocnienie promocji obszaru gminy i rozwoju gospodarczego w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego gminy Brusy

Priorytet: Działania: 1) Opracowanie strategii promocji gminy

jako obszaru występowania cennych zasobów dziedzictwa kulturowego

2) Realizacja działań mających na celu rozwój gospodarczy gminy w oparciu o zasoby kultury materialnej i niematerialnej

3) Poprawa dostępności do poszczególnych

obiektów zabytkowych

a. nawiązanie współpracy z organizacjami turystycznymi aktywnymi w regionie, kraju i poza nim w celu wspólnej promocji wartości kulturowych obszaru gminy b. opracowanie materiałów promocyjnych, w tym wydawnictw oraz publikacji internetowych promujących zasoby dziedzictwa kulturowego gminy c. realizacja działań wspólnie z instytucjami kultury, organizacjami pozarządowymi i podmiotami gospodarczymi aktywnymi na obszarze gminy

a. wspieranie rozwoju przedsiębiorstw działających na rynku usług turystycznych, zwłaszcza turystyki kulturowej, w tym gospodarstw agroturystycznych

a. nawiązanie współpracy z właścicielami i zarządcami zabytków w celu lepszego udostępnienia obiektów zabytkowych zwiedzającym b. oznaczenie najcenniejszych obiektów zabytkowych w terenie c. odpowiednie oznakowanie dróg i szlaków

54

8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Brusy ma na celu nie tylko poprawę stanu zachowania lokalnego dziedzictwa kultury materialnej i niematerialnej. Ma również przyczynić się do rozwoju kapitału społecznego i rozwoju gospodarczego w oparciu o te właśnie zasoby. Dlatego pomimo sporządzenia i uchwalenia tego dokumentu przez Urząd Miejski w Brusach, program powinien zostać zrealizowany wspólnie z innymi podmiotami aktywnymi na obszarze gminy. Co więcej, kierunki działań zawarte w Programie powinny być znane wszystkim mieszkańcom, którzy powinni włączać się w ich realizację. Wśród instytucji oraz podmiotów, których zaangażowanie podniesie jakość realizacji Programu, należy wymienić:

− Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, − Narodowy Instytut Dziedzictwa, − Powiatowy Urząd Pracy, − Sołectwa z obszaru gminy Brusy, − Właścicieli i zarządców obiektów zabytkowych, − Gminne jednostki organizacyjne, m.in. Centrum Kultury i Biblioteki im. Jana

Karnowskiego w Brusach, szkoły, biblioteki, − Parafie, − Organizacje pozarządowe. Zaangażowanie tych podmiotów powinno przebiegać w zakresie posiadanych

przez te jednostki kompetencji i obowiązków wynikających z obowiązujących przepisów prawnych.

Głównym zadaniem Urzędu Miejskiego w Brusach będzie inicjowanie i wspieranie działań

opisanych w założeniach programowych, z wykorzystaniem istniejących i planowanych instrumentów o charakterze: − prawnym (np. poprzez uchwalanie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego

gminy, wnioskowanie o wpis do rejestru zabytków obiektów o wartościach artystycznych i zabytkowych, prowadzenie gminnej ewidencji zabytków, wykonywanie decyzji administracyjnych, np. wojewódzkiego konserwatora zabytków),

− finansowym (np. udzielanie dotacji na prace remontowe, konserwatorskie i prace budowlane przy zabytkach, środki budżetowe na zadania własne z przeznaczeniem na remonty i modernizacje zabytków będących własnością gminy, korzystanie z programów uwzględniających dofinansowanie ze środków zewnętrznych),

− społecznym (działania w zakresie edukacji, promocji, informacji, działań stymulujących tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami oraz rozwojem turystyki),

− kontrolnym (m.in. monitoring stanu zagospodarowania przestrzennego oraz stanu zachowania dziedzictwa kulturowego – gminnej ewidencji zabytków),

− koordynacji (m.in. poprzez realizacje projektów i programów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego zapisanych w wojewódzkich, powiatowych i gminnych strategiach, planach rozwoju lokalnego itp., współpraca z gminami sąsiednimi, ośrodkami naukowymi i akademickimi, parafiami).

55

9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami

Na mocy art.87 ust.1 i ust.5 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Gminny Program Opieki nad Zabytkami jest sporządzany na okres 4 lat, co 2 lata wójt (burmistrz, prezydent) sporządza sprawozdanie z jego realizacji, które przedstawia Radzie Gminy (Miasta). Wskazane jest aby sprawozdania z realizacji Programu Opieki nad Zabytkami były przekazywane do wiadomości odpowiedniego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Sprawozdanie powinno określać poziom realizacji gminnego programu oraz efektywność wykonania planowanych zadań, w tym m.in. poziom osiągnięcia zakładanych rezultatów (w liczbach):

Ι. Poprawa stanu zachowania zasobów dziedzictwa kulturowego gminy Brusy

Działania: Parametry oceny realizacji działań:

I/1a. Włączenie zagadnień dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego do treści dokumentów strategicznych I/1b. Regularne aktualizowanie poszczególnych dokumentów I/2a. Opracowanie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy I/2b. Przestrzeganie zasady ładu przestrzennego i zachowanie zwartej zabudowy w ramach istniejących jednostek osadniczych I/2c. Utrzymanie zabytkowych, brukowych ciągów komunikacyjnych I/2d. Uwzględnienie w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego: - wszystkich obiektów wpisanych do rejestru zabytków, - stref ich ochrony, - obiektów ujętych w gminnej ewidencji zabytków, - stref ochrony archeologicznej, w obrębie których wszelkie prace ziemne powinny być prowadzone pod nadzorem archeologicznym, - stref ochrony widokowej i ochrony najcenniejszych panoram I/3a. Przeprowadzanie okresowych inwentaryzacji gminnej ewidencji zabytków I/4a. Określenie procedur przeciwdziałania zagrożeniom I/4b. Przeprowadzanie okresowych przeglądów zabezpieczeń obiektów I/5a. Podejmowanie właściwych kroków

Liczba zagadnień włączonych do dokumentów strategicznych gminy Liczba aktualizowanych dokumentów Uchwała w sprawie zatwierdzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy Liczba stwierdzonych samowoli budowlanych oraz obiektów wybudowanych poza istniejącymi jednostkami osadniczymi Łączna długość zachowanych zabytkowych ciągów komunikacyjnych Liczba obiektów i stref uwzględniona w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego gminy Liczba przeprowadzonych okresowych inwentaryzacji Uchwała w sprawie przyjęcia procedur Liczba przeprowadzonych przeglądów Liczba działań administracyjnych podjętych

56

administracyjnych przez pracowników Urzędu Miejskiego w przypadku samowoli budowlanych na obszarach objętych ochroną konserwatorską, w granicach obiektów zabytkowych oraz obiektów ujętych w gminnej ewidencji zabytków I/5b. Interwencje pracowników Urzędu Miejskiego w przypadku niezgodnego z prawem umieszczania reklam i szyldów w przestrzeni publicznej

I/6a. Podjęcie działań w zakresie uporządkowania struktury użytkowania obiektów zaniedbanych pozostających własnością komunalną lub należących do Skarbu Państwa I/6b. Przeznaczenie środków budżetowych oraz wykorzystanie dostępnych programów dotacyjnych do przeprowadzenia rewitalizacji zabytków pozostających własnością komunalną, własnością samorządu lub należących do Skarbu Państwa I/6c. Przekazywanie informacji prywatnym właścicielom obiektów zabytkowych na temat możliwości uzyskania wsparcia finansowego ze środków krajowych i zagranicznych I/7a. Wytypowanie zabytkowych przestrzeni o charakterze publicznym, które mogą zostać poddane rewitalizacji I/7b. Wykonanie inwentaryzacji i projektów rewitalizacji, opracowanie programów prac pielęgnacyjnych dla wybranych przestrzeni I/7c. Przeznaczenie środków budżetowych oraz wykorzystanie dostępnych programów dotacyjnych do przeprowadzenia niezbędnych prac dotyczących rewitalizacji

przez pracowników Urzędu Miejskiego

Liczba działań administracyjnych podjętych przez pracowników Urzędu Miejskiego Liczba działań administracyjnych podjętych przez pracowników Urzędu Miejskiego Wysokość kwot wykorzystanych środków

Liczba informacji opublikowanych na stronie internetowej oraz na tablicach informacyjnych Urzędu Miejskiego, a także informacji wysłanych do potencjalnych beneficjentów Liczba obiektów Liczba dokumentacji opracowanych i przyjętych do realizacji

Wysokość kwot wykorzystanych środków

II. Budowanie lokalnej tożsamości oraz wzmocnienie kapitału społecznego w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego gminy Brusy Działania: Parametry oceny realizacji działań: II/1a. Określenie najcenniejszych obiektów II/1b. Opracowanie spójnego systemu oznaczeń graficznych II/1c. Ekspozycja w terenie i oznaczenie najcenniejszych zabytków II/2a. Realizacja różnorodnych działań o charakterze edukacyjnym (m.in. warsztaty edukacyjne, konkursy wiedzy, konkursy

Liczba obiektów Uzgodniony i zatwierdzony system oznaczeń Liczba oznakowanych obiektów Liczba zrealizowanych działań

57

twórczości, festiwale, przeglądy teatralne, Europejskie Dni Dziedzictwa) II/2b. Wydawanie publikacji o charakterze edukacyjnym i promocyjnym na temat dziedzictwa kulturowego gminy II/3a. Przeprowadzenie wspólnie z wolontariuszami i organizacjami pozarządowymi działań na rzecz ochrony wartości dziedzictwa kultury materialnej i niematerialnej (działania promocyjne, edukacyjne, porządkowanie obiektów zabytkowych, kwesty)

Liczba opublikowanych wydawnictw Liczba zrealizowanych działań Liczba zaangażowanych wolontariuszy Liczba zaangażowanych organizacji pozarządowych

ΙΙΙ. Wzmocnienie promocji obszaru gminy i rozwoju gospodarczego w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego gminy Brusy

Działania: Parametry oceny realizacji działań: III/1a. Nawiązanie współpracy z organizacjami turystycznymi aktywnymi w regionie, kraju i poza nim w celu wspólnej promocji wartości kulturowych obszaru gminy III/1b. Opracowanie materiałów promocyjnych, w tym wydawnictw oraz publikacji internetowych promujących zasoby dziedzictwa kulturowego gminy III/1c. Realizacja działań wspólnie z instytucjami kultury, organizacjami pozarządowymi i podmiotami gospodarczymi aktywnymi na obszarze gminy III/2a. Wspieranie rozwoju przedsiębiorstw działających na rynku usług turystycznych, zwłaszcza turystyki kulturowej, w tym gospodarstw agroturystycznych III/3a. Nawiązanie współpracy z właścicielami i zarządcami zabytków w celu lepszego udostępnienia obiektów zabytkowych zwiedzającym III/3b. Oznaczenie najcenniejszych obiektów zabytkowych w terenie III/3c. Oznakowanie dróg i szlaków III/3d. Utrzymanie zabytkowych, brukowych ciągów komunikacyjnych

Liczba podjętych inicjatyw Liczba organizacji Liczba publikacji Liczba zrealizowanych działań Liczba zaangażowanych instytucji, organizacji i podmiotów gospodarczych Liczba nowo utworzonych przedsiębiorstw działających na rynku usług turystycznych Liczba podjętych inicjatyw Liczba obiektów zabytkowych Liczba oznakowanych zabytków Długość oznakowanych dróg i szlaków Długość dróg o zachowanej zabytkowej nawierzchni

58

10. Źródła finansowania Programu opieki nad zabytkami gminy Brusy

Realizacja działań zawartych w założeniach tego Programu powinna charakteryzować się regularnością i systematycznością, stąd niezwykle ważna jest stabilność finansowania tych działań. Może ona być zagwarantowana tylko w przypadku, gdy gmina w budżecie zapewnia określone środki finansowe na realizację działalności w obszarze ochrony zabytków. W praktyce chodzi o zapewnienie środków odpowiedniej wysokości w dziale 921 Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego, rozdział 92120 Ochrona zabytków i opieka nad zabytkami. Ogólne zasady finansowania zadań z tego zakresu określa Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 roku.

Zgodnie z zapisami zawartymi w rozdziale 7 w/w Ustawy, obowiązek sprawowania opieki nad zabytkami, w tym finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku spoczywa na osobie fizycznej lub jednostce organizacyjnej posiadającej tytuł prawny do zabytku. Dla gminy będącej właścicielem lub podmiotem zarządzającym obiektem zabytkowym opieka nad zabytkiem należy do zadań własnych.

Liczne źródła pozabudżetowe dają gminie znaczne możliwości pozyskania zewnętrznych środków na finansowanie działań z zakresu opieki nad zabytkami. W większości przypadków ubiegania się o dotacje ze źródeł zewnętrznych gmina powinna jednak zapewnić własne środki finansowe, jako tzw. własny wkład finansowy. Jednocześnie część z działań ujętych w niniejszym Programie, przede wszystkim dotyczących promocji i edukacji, nie wymaga większych nakładów finansowych i może być finansowana z działów budżetu dotyczących promocji gminy, działalności szkół, bibliotek i ośrodków kultury.

Poniżej przedstawiono zewnętrzne źródła finansowania działań z zakresu ochrony zabytków

i opieki nad zabytkami, które dają możliwość uzyskania dotacji. Są to:

− Źródła krajowe: dotacje Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, dotacje Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, programy operacyjne Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, dotacje powiatowe i gminne,

− Źródła zagraniczne: źródła z Unii Europejskiej w ramach funduszy strukturalnych, fundusz norweski i EOG.

10.1. Źródła krajowe Dotacje na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych udzielane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Zgodnie z artykułem 73 ustawy o ochronie zabytków jednostka samorządu terytorialnego

lub inna jednostka organizacyjna, będąca właścicielem bądź posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru albo posiadająca taki zabytek w trwałym zarządzie, może ubiegać się o udzielenie dotacji celowej z budżetu państwa na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy tym zabytku. Dotacji udziela minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego lub wojewódzki konserwator zabytków (art. 74).

59

Programy Ministra Kultury na rok 2015: Dziedzictwo kulturowe

Ogłaszane decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego programy operacyjne stanowią podstawę ubiegania się o środki ministerialne na zadania z zakresu kultury realizowane między innymi przez jednostki samorządu terytorialnego. Programy operacyjne określają: cele, zadania, typy projektów, alokację finansową, uprawnionych wnioskodawców, tryb naboru i wyboru wniosków, kryteria oceny, zobowiązania wnioskodawców, wskaźniki monitoringu. Przy ocenie wniosków branych jest pod uwagę wiele kryteriów, m.in.: wartość merytoryczna, zakorzenienie w tradycji, zasadność realizacji projektu, wiarygodność organizatora, efektywność wykorzystania środków. Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego są ogłaszane raz w roku. W 2015 roku dostępny jest program Dziedzictwo kulturowe, który umożliwia pozyskanie środków na realizację działań w zakresie: 1. Ochrona zabytków 2. Wspieranie działań muzealnych 3. Kultura ludowa i tradycyjna 4. Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą 5. Ochrona zabytków archeologicznych 6. Ochrona i cyfryzacja dziedzictwa kulturowego 7. Miejsca Pamięci Narodowej.

Dostępnym i ogólnopolskim źródłem finansowania zabytków jest Priorytet 1 „Ochrona

zabytków”. którego celem jest ochrona i zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, konserwacja i rewaloryzacja zabytków oraz udostępnianie zabytków na cele publiczne. Dofinansowanie dotyczy zabytków wpisanych do rejestru zabytków. Do priorytetu nie kwalifikują się projekty realizowane przy udziale środków europejskich (np. Regionalnych Programów Operacyjnych). O dofinansowanie mogą starać się osoby fizyczne, jednostki samorządu terytorialnego oraz inne jednostki organizacyjne (np. samorządowe jednostki kultury, kościoły lub związki wyznaniowe, podmioty prowadzące działalność gospodarczą, organizacje pozarządowe, itp.) Wnioskodawcami nie mogą być państwowe instytucje kultury nadzorowane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego lub współprowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego i Ministra, państwowe szkoły i uczelnie wyższe, a także podmioty określone w art. 72 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Skupia się on na następujących celach: − ochrona i zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego;

− konserwacja i rewaloryzacja zabytków; − udostępnianie zabytków na cele publiczne.

Wnioskodawcy mogą otrzymać dotację na: − prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym

do rejestru zabytków planowane do przeprowadzenia w roku udzielenia dotacji niewymagające wyłonienia wykonawcy na podstawie przepisów o zamówieniach publicznych;

− prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków planowane do przeprowadzenia w roku udzielenia dotacji wymagające wyłonienia wykonawcy na podstawie przepisów o zamówieniach publicznych;

− prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym

60

do rejestru zabytków przeprowadzone w okresie trzech lat poprzedzających rok złożenia wniosku (tzw. refundacja).

Priorytet 3 „Kultura ludowa i tradycyjna”, którego celem jest wzmacnianie poczucia

tożsamości regionalnej, zachowanie i przekaz wartościowych elementów kultury ludowej oraz promowanie działań artystycznych będących twórczym upowszechnianiem elementów sztuki regionalnej daje jednostkom samorządu terytorialnego oraz podległym instytucjom duże możliwości promowania i kultywowania lokalnych zasobów dziedzictwa kultury niematerialnej. Dotacje przeznaczone są np. na działania o charakterze edukacyjnym służące przekazywaniu umiejętności i tradycji, szczególnie w formie tzw. „warsztatów tradycyjnych rzemiosł”, „szkół tradycji” i „szkół ginących zawodów” a także działania na rzecz ochrony unikalnych elementów kultury tradycyjnej, szczególnie w zakresie architektury regionalnej oraz dziedzictwa niematerialnego. O dotacje mogą ubiegać się samorządowe instytucje kultury, organizacje pozarządowe, kościoły i związki wyznaniowe i prowadzący działalność gospodarczą w sferze kultury.

Priorytet 5 „Ochrona zabytków archeologicznych”, którego strategicznym celem

jest ochrona dziedzictwa archeologicznego poprzez wspieranie kluczowych dla tego obszaru zadań, obejmujących nieinwazyjne badania archeologiczne, ewidencję i inwentaryzację zabytków archeologicznych oraz opracowanie i publikację wyników przeprowadzonych badań archeologicznych umożliwia uzyskanie dofinansowania działań realizowanych na terenie Polski, zgodnie z obowiązującymi przepisami w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami: 1) ewidencja i inwentaryzacja zabytków archeologicznych metodą badań powierzchniowych, w ramach programu Archeologiczne Zdjęcie Polski; 2) nieinwazyjne badania archeologiczne, nie związane z planowanymi bądź realizowanymi inwestycjami, wykorzystujące nowoczesne metody i sprzęt; 3) opracowanie, wraz z obowiązkową publikacją książkową, wyników przeprowadzonych badań archeologicznych, w tym analiza i konserwacja pozyskanych w ramach tych badań zabytków.

W przypadku wyników archeologicznych badań poprzedzających inwestycje, dofinansowane mogą być wyłącznie koszty opracowania redakcyjnego i publikacji książkowej oraz ewentualnych dodatkowych analiz, które nie zostały wykonane w ramach umowy z inwestorem.

Priorytet 7 „Miejsca Pamięci Narodowej” ma na celu ochronę przede wszystkim

najważniejszych w skali kraju Miejsc Pamięci. Priorytet ma na celu wspieranie samorządów w zapewnianiu stabilnej opieki nad najważniejszymi miejscami pamięci, stanowiącymi materialne świadectwo wydarzeń kluczowych dla narodowej tożsamości. W sposób szczególny dotyczy to miejsc noszących ślady masowych zbrodni reżimów totalitarnych.

Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Szczególnym rodzajem ministerialnego programu operacyjnego jest Promesa Ministra

Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Celem programu jest zwiększenie efektywności wykorzystania środków europejskich na rzecz rozwoju kultury, w tym ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego. Program polega na dofinansowaniu przez Ministra Kultury wkładu własnego do wybranych projektów kulturalnych, realizowanych ze środków europejskich, w tym na zadania

61

z zakresu ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego. Uprawnionymi do pozyskania dotacji są jednostki samorządu terytorialnego oraz państwowe i samorządowe instytucje kultury i filmowe, kościoły lub związki wyznaniowe, archiwa państwowe, organizacje pozarządowe ze sfery kultury, organizacje pozarządowe i niepubliczne szkoły artystyczne I i II stopnia oraz uczelnie artystyczne.

Ponadto przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego realizowane są inne

programy: − Infrastruktura kultury - celem programu jest poprawa warunków funkcjonowania instytucji

i obiektów kultury; przedmiotem dofinansowania mogą być remonty, roboty budowlane, przebudowa (modernizacja) nieruchomości na cele działalności kulturalnej i edukacyjnej w zakresie kultury, również przygotowanie dokumentacji technicznej niezbędnej do prowadzenia inwestycji,

− Program Wieloletni KULTURA+ . Celem realizowanego w latach 2011-2015 programu jest poprawa dostępu do kultury oraz uczestnictwa w życiu kulturalnym na terenach wiejskich i wiejsko-miejskich, poprzez modernizację i budowę infrastruktury bibliotecznej oraz digitalizację zasobów polskich muzeów, bibliotek i archiwów.

Fundusz Inicjatyw Obywatelskich

Realizacja Programu FIO ma na celu umożliwienie obywatelom angażowanie się w różnorodne działania na rzecz innych obywateli, na rzecz wspólnot lokalnych oraz angażowanie obywateli w tworzenie, realizację i monitoring polityk publicznych. Celami szczegółowymi Programu są: zwiększenie ilości inicjatyw oddolnych, wzrost liczby obywateli angażujących się w działania organizacji pozarządowych i inicjatywy lokalne, wzrost partycypacji obywateli w sprawach publicznych, wzmocnienie potencjału III sektora.

Zakres możliwych do zrealizowania w ramach Programu FIO działań obejmuje wszystkie wymienione w art. 4 z dnia 24 kwietnia 2003 r. (Dz. U. z 2014 r., poz. 1118) ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (UoDPPioW) obszary działalności pożytku publicznego, w tym: podtrzymywanie i upowszechnianie tradycji narodowej, pielęgnowanie polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej; działalność na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego; działalność wspomagającą rozwój wspólnot i społeczności lokalnych; naukę, szkolnictwo wyższe, edukację, oświatę i wychowanie; kulturę, sztukę, ochronę dóbr kultury i dziedzictwa narodowego; turystykę i krajoznawstwo; promocję i organizację wolontariatu.

W ramach Programu FIO w 2015 roku funkcjonują następujące priorytety: Priorytet 1. Małe inicjatywy Projekty realizowane w ramach tego Priorytetu powinny wpływać pozytywnie na możliwości obywateli w realizacji oddolnych inicjatyw. Priorytet 2. Aktywne społeczeństwo Projekty realizowane w ramach tego Priorytetu powinny w różnych formach angażować obywateli, dając im możliwość aktywnego działania oraz łączenia aktywności ze zdobywaniem wiedzy w sferze działań obywatelskich. Priorytet 3. Aktywni obywatele Projekty realizowane w ramach tego Priorytetu powinny przyczyniać się do wzrostu partycypacji obywateli w sprawach publicznych. Priorytet 4: Silne organizacje pozarządowe

62

Projekty realizowane w ramach tego Priorytetu powinny w różnych formach przyczyniać się do wzmocnienia potencjału organizacji obywatelskich, w szczególności wspierania przez organizacje federacyjne innych podmiotów III sektora.

Instytucją dysponującą środkami w ramach Funduszu jest Departament Pożytku Publicznego w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej. W ramach FIO o dotacje mogą ubiegać się organizacje pozarządowe, m.in. stowarzyszenia oraz jednostki terenowe stowarzyszeń posiadające osobowość prawną, związki stowarzyszeń, fundacje, kółka rolnicze, cechy rzemieślnicze, izby rzemieślnicze, izby gospodarcze, samorządy gospodarcze i wspólnoty mieszkaniowe; osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego; stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego; spółdzielnie socjalne; spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. z 2014 r. poz. 715), które nie działają w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników.

Dotacje powiatowe

W myśl art. 81. ust. 1. i 2. ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami dotacja

na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru może być udzielona przez organ stanowiący powiatu, na zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale. Dotacja, w zakresie określonym w art. 77, może być udzielona w wysokości do 100% nakładów koniecznych na wykonanie przez wnioskodawcę prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru. Art. 82.1 precyzuje, iż łączna kwota dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru udzielonych przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, wojewódzkiego konserwatora zabytków bądź organ stanowiący gminy lub powiatu nie może przekraczać wysokości 100% nakładów koniecznych na wykonanie tych prac lub robót.

Dotacje gminne

Zgodnie z art. 81 w/w ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz zgodnie

z ustawą z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 1990 r. nr 16, poz. 95 ze zm.) finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach jest również obowiązkiem jednostki samorządu terytorialnego szczebla gminnego. Dla jednostki samorządu terytorialnego, posiadającej tytuł prawny do obiektu, opieka nad zabytkiem jest ponadto jej zadaniem własnym. Zasady i tryb postępowania o udzielenie dotacji z budżetu gminy na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków określa odpowiednia uchwała, podjęta przez Radę Gminy (Miasta).

63

10.2. Źródła zagraniczne 10.2.1. Fundusze strukturalne Unii Europejskiej (okres finansowania 2014 – 2020) Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego

− Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko W ramach osi priorytetowej VIII. Ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój zasobów

kultury możliwe jest uzyskanie wsparcia finansowego z zakresu: Priorytet inwestycyjny 6c. Zachowanie, ochrona, promowanie i rozwój dziedzictwa naturalnego i kulturowego

W ramach priorytetu inwestycyjnego wsparciem objęte będą kompleksowe zadania związane z ochroną i udostępnieniem, w tym turystycznym, zabytków o znaczeniu ogólnopolskim i światowym, w tym znajdujących się na liście Światowego Dziedzictwa UNESCO i liście obiektów uznanych przez Prezydenta RP za Pomniki Historii. Przewiduje się również realizację projektów dotyczących rozwoju zasobów kultury jako miejsc prezentacji dziedzictwa kulturowego, w tym poprzez poprawę standardów funkcjonowania instytucji kultury, pełniących rolę kulturotwórczą i rolę ośrodków życia kulturalnego w wielu miastach Polski.

W ramach inwestycji odnoszących się do ochrony dziedzictwa kulturowego wspierane będą projekty z zakresu ochrony, zachowania i udostępnienia, w tym turystycznego, zabytkowych obiektów o znaczeniu ponadregionalnym, dotyczące renowacji zabytków nieruchomych wraz z otoczeniem, konserwacji zabytków ruchomych i ich digitalizacji (w przypadkach kiedy została ujęta jako element projektu). W ramach przedsięwzięć odnoszących się do rozwoju zasobów kultury realizowane będą działania dotyczące zwiększenia dostępu do zasobów kultury, poprawy jakości funkcjonowania instytucji kultury, w tym poprzez podnoszenie standardów infrastruktury oraz zakup trwałego wyposażenia do prowadzenia działalności kulturalnej i edukacyjnej. W ramach VIII osi priorytetowej wparcie nie będzie kierowane na budowę od podstaw nowej infrastruktury kulturalnej. W ramach realizowanych projektów możliwa zaś będzie m.in. przebudowa i rozbudowa istniejących instytucji kultury i edukacyjnych. W ramach tego obszaru wsparcie uzyskają również szkoły i uczelnie artystyczne, które oferując m.in. przestrzeń dla działalności twórczej, wystawienniczej i in. spełniają rolę aktywnych instytucji kultury. Wspierane będą także projekty uzupełniające inwestycje infrastrukturalne o elementy związane z wykorzystaniem nowych technologii w obszarze kultury. Ponadto promowane będą projekty, których jednym z elementów są zmiany techniczne istniejącej infrastruktury, poprawiające dostępność dla osób niepełnosprawnych. Wsparcie będzie ukierunkowane na projekty, które będą spójne ze Strategią Europa 2020 i jej inicjatywami flagowymi. Inwestycje takie będą wspierać cele zrównoważonego rozwoju, a także będą przyczyniać się do włączenia społecznego poprzez kulturę, promować otwartość i różnorodność kulturową jako czynniki zwiększające mobilność społeczeństwa i budujące kapitał społeczny. Ważne będzie także zastosowanie różnej gamy rozwiązań technicznych/technologicznych, wpływających na zmniejszenie kosztów utrzymania budynków. Efektem interwencji programu operacyjnego będzie poprawa warunków eksponowania i propagowania kluczowych elementów dziedzictwa kulturowego Polski oraz zasobów kultury, co będzie miało pozytywny wpływ na rozpoznawalność i atrakcyjność polskiej przestrzeni.

64

Ponadto, projekty realizowane w ramach Priorytetu będą przyczyniać się do wzrostu kompetencji kulturowych oraz – w szczególności w odniesieniu do projektów związanych ze szkolnictwem artystycznym – do wzrostu kreatywności społeczeństwa (zwłaszcza przyszłych kadr przemysłów kultury i kreatywnych).

Beneficjentami w ramach priorytetu inwestycyjnego będą instytucje kultury, archiwa państwowe, jednostki samorządu terytorialnego, szkoły i uczelnie artystyczne prowadzone i nadzorowane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, kościoły i związki wyznaniowe, organizacje pozarządowe, podmioty zarządzające obiektami indywidualnie wpisanymi na Listę Dziedzictwa UNESCO. Wsparcie będą mogły uzyskać również partnerstwa projektowe zawiązane przez uprawnionych beneficjentów Grupami docelowymi wsparcia będą użytkownicy wspieranej infrastruktury, tj. mieszkańcy całej Polski oraz turyści (również zagraniczni). Infrastruktura ta zlokalizowana jest głównie na terenie miast wojewódzkich (i obszarów powiązanych z nimi funkcjonalnie) oraz w mniejszym stopniu w miastach regionalnych i subregionalnych. Obszar terytorialny realizacji działań obejmuje miasta, w tym również miasta o znaczeniu regionalnym i lokalnym.

Projekty realizowane w ramach VIII. osi priorytetowej będą przyczyniać się do osiągania wymiernych i trwałych korzyści społeczno-gospodarczych, w tym poprzez zwiększenie potencjału turystycznego, rozwój e-kultury oraz przemysłów kreatywnych i przemysłów kultury. Ponadto, projekty będą badane pod kątem zgodności z celami strategii terytorialnych, obowiązujących na obszarze planowanej interwencji.

− Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój W ramach Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój będą mogły być realizowane

działania edukacyjne ujęte w programie działań gminy Brusy w punkcie II. Budowanie lokalnej tożsamości oraz wzmocnienie kapitału społecznego w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego Gminy Brusy. W ramach osi priorytetowej II Efektywne polityki publiczne dla rynku pracy, gospodarki i edukacji realizowane będą działania dotyczące wdrożenia reform systemów i struktur w wybranych obszarach polityk publicznych, kluczowych z punktu widzenia strategii Europa 2020 i krajowych programów reform. Z uwagi na powyższe oś priorytetowa Efektywne polityki publiczne dla rynku pracy, gospodarki i edukacji dotyczy wszystkich czterech celów tematycznych wskazanych w rozporządzeniu dotyczącym Europejskiego Funduszu Społecznego na lata 2014-2020. W osi priorytetowej II zostały zatem skupione działania dotyczące 1. promowania trwałego zatrudnienia wysokiej jakości i mobilności pracowników, 2. promowania włączenia społecznego i walki z ubóstwem oraz dyskryminacją, 3. inwestowania w kształcenie i szkolenie, w tym szkolenie zawodowe na rzecz zdobywania umiejętności i uczenie się przez całe życie oraz 4. wzmacniania zdolności instytucjonalnych organów publicznych i zainteresowanych stron z sektora publicznego oraz skuteczności administracji publicznej.

− Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego W ramach osi priorytetowej 8. Konwersja przewidziana jest realizacja przedsięwzięć

w zakresie ochrony zabytków, rewitalizacji przestrzeni miejskich i wiejskich, rozwoju infrastruktury turystycznej na obszarach cennych pod względem przyrodniczym i kulturowym.

65

Priorytet inwestycyjny 9b. Wspieranie rewitalizacji fizycznej, gospodarczej i społecznej ubogich społeczności na obszarach miejskich i wiejskich

W ramach priorytetu realizowane będą działania w zakresie kompleksowej rewitalizacji obszarów zdegradowanych, położonych w miastach regionu. Realizowane w ujęciu kompleksowym przedsięwzięcia, wynikające z lokalnych programów rewitalizacji, będą obejmowały w szczególności wspieranie integracji społeczno-zawodowej mieszkańców zdegradowanych obszarów miejskich, rewaloryzację, modernizację i adaptację istniejącej zabudowy, zagospodarowanie przestrzeni publicznych oraz dostosowanie budynków do funkcji społecznych, gospodarczych, rekreacyjnych, kulturalnych i edukacyjnych.

W ramach kompleksowych przedsięwzięć możliwa będzie modernizacja infrastruktury technicznej (wyłącznie, gdy przyczyni się to do fizycznej, gospodarczej i społecznej rewitalizacji i regeneracji obszarów miejskich jako elementu lokalnego programu rewitalizacji). Wszystkie realizowane projekty oprócz działań infrastrukturalnych powinny obejmować również bezpośrednio z nimi powiązane działania społeczne skierowane do mieszkańców zdegradowanych obszarów. Realizowane w ramach finansowania krzyżowego działania społeczne powinny dotyczyć, w szczególności kształtowania postaw społecznych i włączenia lokalnej społeczności w działania rewitalizacyjne. Wszystkie przedsięwzięcia realizowane będą w sposób partnerski. Partnerami w projektach koordynowanych przez jednostki samorządu terytorialnego będą m.in. organizacje pozarządowe, instytucje pomocy i integracji społecznej, instytucje kultury, kościoły i związki wyznaniowe, przedsiębiorcy, instytucje edukacyjne, szkoły wyższe, instytucje rynku pracy, kluby sportowe, wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe, towarzystwa budownictwa społecznego oraz inne podmioty, których udział jest istotny dla realizacji lub osiągnięcia celów projektu. Dofinansowane będą wyłącznie przedsięwzięcia uzgodnione pomiędzy IZ a miastami uprawnionymi do wsparcia.

Preferowane będą przedsięwzięcia realizowane w miastach rdzeniowych miejskich obszarów funkcjonalnych oraz na obszarach strategicznych rozwoju funkcji metropolitalnych lub w ich bezpośrednim otoczeniu. Do uzyskania wsparcia uprawnione będą jednostki samorządu terytorialnego i ich jednostki organizacyjne, związki i stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego, organizacje pozarządowe, instytucje pomocy i integracji społecznej, instytucje kultury, kościoły i związki wyznaniowe, przedsiębiorcy, instytucje edukacyjne, szkoły wyższe, instytucje rynku pracy, kluby sportowe, wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe, towarzystwa budownictwa społecznego, podmioty wdrażające instrumenty finansowe. Priorytet inwestycyjny 6c. Ochrona, promocja i rozwój dziedzictwa kulturowego i naturalnego

W ramach priorytetu realizowane będą przedsięwzięcia obejmujące ratowanie, przywracanie wartości i ochronę charakterystycznych zabytków lub ich zespołów wraz z otaczającym je kontekstem krajobrazowym, poprzez m.in. prace rehabilitacyjne i modernizacyjne służące nadaniu im nowych funkcji (usług turystyki lub kultury), przy możliwym jednoczesnym zachowaniu funkcji dotychczasowych, jak również wdrażanie nowych form zarządzania (tworzenie parków kulturowych). Ponadto interwencją objęte zostaną projekty ukierunkowane na podnoszenie jakości przestrzeni publicznej obejmujące realizację prac służących estetyzacji i podkreśleniu walorów kulturowych tej przestrzeni w ramach układów urbanistycznych i ruralistycznych wpisanych do rejestru zabytków. Wsparciem objęte będą również projekty umożliwiające bezpieczną eksploatację zasobów materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego regionu,

66

w tym w zakresie dokumentowania, popularyzacji, inwentaryzacji i udostępniania zasobów kultury z wykorzystaniem nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych (w szczególności digitalizacja zasobów, tworzenie nowych treści cyfrowych). Wspierane będą także działania służące podniesieniu atrakcyjności walorów dziedzictwa naturalnego, o charakterze sieciowym, koordynowane przez samorząd województwa, będące efektem trwałej współpracy wielu podmiotów (w tym gospodarczych) oraz społecznej akceptacji, polegające na rozwoju infrastruktury turystycznej, w tym infrastruktury żeglarskiej, szlaków rowerowych i kajakowych oraz tras turystycznych o charakterze regionalnym i ponadregionalnym. Wszystkie przedsięwzięcia w tym zakresie powinny przyczyniać się do uregulowania i ukierunkowania ruchu turystycznego na obszarach cennych przyrodniczo oraz poprawy stanu środowiska naturalnego na tych obszarach. W ramach podniesienia atrakcyjności walorów dziedzictwa naturalnego zrealizowane zostaną przede wszystkim przedsięwzięcia strategiczne zidentyfikowane w RPS w zakresie atrakcyjności kulturalnej i turystycznej dotyczące sieciowych produktów turystycznych. Wszystkie projekty w ramach PI 6c powinny przyczyniać się do poprawy jakości przestrzeni oraz zapewniać zgodność z ustaleniami Planu zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego. Zgodnie z UP ze wsparcia w ramach CT 6 wyłączone są przedsięwzięcia dotyczące organizacji imprez o charakterze kulturalnym, w tym wystaw, festiwali, oraz budowy nowej infrastruktury kulturalnej. Wartość całkowita pojedynczego projektu realizowanego w ramach PI 6c nie może przekroczyć 5 mln EUR. W uzasadnionych przypadkach, przedsięwzięcia dotyczące sieciowych produktów turystycznych, cechujące się wysokim potencjałem dla rozwoju gospodarczego regionu potwierdzonym w RPS w zakresie atrakcyjności kulturalnej i turystycznej, mogą mieć postać skoordynowanych pakietów projektów o łącznej wartości całkowitej przekraczającej 5 mln EUR, przy czym każdy z tych projektów obejmie odrębną, niezależnie funkcjonującą infrastrukturę.

W zakresie dziedzictwa kulturowego oraz podnoszenia jakości przestrzeni publicznych preferowane będą projekty zlokalizowane na obszarach o wysokim potencjale turystyczno-rekreacyjnym środowiska kulturowego, w szczególności w:

− miastach o najwyższej koncentracji nieruchomych i ruchomych elementów dziedzictwa kulturowego: Gdańsk, Gdynia, Sopot, Słupsk, Malbork,

− strefach koncentracji charakterystycznych dla regionu elementów dziedzictwa kulturowego, określonych w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego. W zakresie podniesienia atrakcyjności walorów dziedzictwa naturalnego preferowane będą projekty zlokalizowane na:

– obszarach objętych ochroną w formie parków krajobrazowych wraz z ich otulinami, obszarach chronionego krajobrazu oraz obszarach NATURA 2000,

– obszarach gmin Delty Wisły, Doliny Dolnej Wisły oraz gmin nadmorskich. Grupy docelowe działań to zarówno mieszkańcy, jak i turyści. Beneficjentami wsparcia

mogą być jednostki samorządu terytorialnego i ich jednostki organizacyjne, związki i stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego, organizacje pozarządowe, instytucje kultury, instytucje edukacyjne, szkoły wyższe, instytucje finansowe, przedsiębiorcy (w tym organizatorzy turystyczni), kościoły i związki wyznaniowe, parki narodowe, PGL Lasy Państwowe, kluby sportowe, Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej, urzędy morskie, operatorzy elektrowni wodnych, ROT/LOT.

67

Program Rozwoju Obszarów Wiejskich Działanie M07. Podstawowe usługi i odnowa wsi na obszarach wiejskich. Poddziałanie 2. Badania i inwestycje związane z utrzymaniem, odbudową i poprawą stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego wsi, krajobrazu wiejskiego i miejsc o wysokiej wartości przyrodniczej, w tym dotyczące powiązanych aspektów społeczno-gospodarczych oraz środków w zakresie świadomości środowiskowej.

Ochrona zabytków i budownictwa tradycyjnego. Na obszarach wiejskich znajdują się pojedyncze obiekty zabytkowe, zespoły pałacowo – ogrodowe, zespoły folwarczne, układy tradycyjnej zabudowy, które ulegają stopniowej degradacji, a w przypadku braku środków na ich renowacje zostaną całkowicie utracone. Realizacja inwestycji z zakresu ochrony zabytków i budownictwa tradycyjnego przyczyni się do zachowa dziedzictwa kulturowego. Działanie przyczynia się do realizacji celu szczegółowego 6B – wspieranie lokalnego rozwoju na obszarach wiejskich.

W ramach działania możliwe będzie odnawianie lub poprawa stanu zabytkowych obiektów budowlanych, służących zachowaniu dziedzictwa kulturowego, a także zakup obiektów charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie z przeznaczeniem na cele publiczne. Beneficjentami mogą być gmina lub instytucja kultury, dla której organizatorem jest JST. Wsparcie ma formę refundacji poniesionych kosztów z zakresu: koszty zakupu, przebudowy lub modernizacji obiektów budowlanych; koszty prac konserwatorskich lub restauratorskich; koszty zakupu sprzętu, materiałów i usług, służących realizacji operacji; koszty ogólne, bezpośrednio związane z przygotowaniem i realizacją operacji. Poddziałanie 3. Inwestycje w tworzenie, ulepszanie lub rozwijanie podstawowych usług lokalnych dla ludności wiejskiej, w tym rekreacji i kultury oraz powi ązanej infrastruktury obejmuje trzy typy operacji:

Inwestycje w obiekty pełniące funkcje kulturalne. Mieszkańcy obszarów wiejskich, w porównaniu do mieszkańców miast, mają słaby dostęp do 143 podstawowych usług kulturalnych. Infrastruktura kulturalna na obszarach wiejskich jest niedoinwestowania. Realizacja inwestycji w obiekty pełniące funkcje kulturalne zapewni odpowiednie warunki do organizowania i animowania uczestnictwa społeczności wiejskiej w wydarzeniach artystycznych, kulturalnych czy integracyjnych. Działanie przyczynia się do realizacji celu szczegółowego 6B – wspieranie lokalnego rozwoju na obszarach wiejskich. Wsparcie w ramach tego typu operacji obejmuje budowę, modernizację lub wyposażanie budynków pełniących funkcje kulturalne, w tym świetlic i domów kultury. Pomoc ma formę refundacji części kosztów kwalifikowalnych operacji. Beneficjentami programu może być gmina lub instytucja kultury, dla której organizatorem jest JST. Koszty kwalifikowalne obejmują: koszty budowy przebudowy lub modernizacji obiektów budowlanych; koszty zakupu sprzętu, materiałów i usług, służących realizacji operacji; koszty ogólne, bezpośrednio związane z przygotowaniem i realizacją operacji.

Kształtowanie przestrzeni publicznej. W wielu miejscowościach wiejskich rozwój

przestrzenny nie następuje w oparciu o spójną koncepcję rozwoju przestrzennego,

68

przez co miejscowości przestają być atrakcyjne dla mieszkańców, turystów i inwestorów. Inwestycje dotyczące kształtowania przestrzeni publicznej mają podnieść atrakcyjność obszarów wiejskich i promować rozwój przestrzenny w oparciu o zasady kształtowania polityki przestrzennej. Działanie przyczynia się do realizacji celu szczegółowego 6B – wspieranie lokalnego rozwoju na obszarach wiejskich. Wsparcie w ramach tego typu operacji obejmuje kształtowanie przestrzeni publicznej zgodnie z wymaganiami ładu przestrzennego. Pomoc ma formę refundacji części kosztów kwalifikowalnych operacji. Beneficjentem programu może być gmina. Koszty kwalifikowalne obejmują: koszty związane z kształtowaniem przestrzeni; koszty zakupu sprzętu, materiałów i usług, służących realizacji operacji; koszty ogólne, bezpośrednio związane z przygotowaniem i realizacją operacji.

Inwestycje w targowiska lub obiekty budowlane przeznaczone na cele promocji

lokalnych produktów. Budowa i modernizacja infrastruktury handlowej ma na celu stworzenie miejsc gdzie rolnicy będą mogli sprzedawać produkty wytworzone w gospodarstwie. Inwestycje w zakresie targowisk prowadzą do skrócenia łańcucha żywnościowego i zwiększenia udziału rolników w wartości dodanej. Budowa targowisk ułatwi dystrybucję produktów rolnych. Działanie przyczynia się do realizacji celu szczegółowego 3A – lepsze zintegrowanie głównych producentów z łańcuchem żywnościowym poprzez systemy jakości, promocję na rynkach lokalnych i krótkie cykle dostaw, grupy producentów i organizacje międzybranżowe. Beneficjentami programu są gmina, powiat lub ich związki. Koszty kwalifikowalne obejmują: koszty budowy przebudowy lub modernizacji obiektów budowlanych; koszty zakupu sprzętu, materiałów i usług, służących realizacji operacji; koszty ogólne, bezpośrednio związane z przygotowaniem i realizacją operacji. Program Operacyjny Rybactwo i Morze

Do czerwca 2015 roku nie zostały zakończone negocjacje pomiędzy Rządem RP a Komisją Europejską w sprawie przyjęcia Programu na okres finansowania 2014 - 2020. Program obowiązujący w poprzednim okresie umożliwiał uzyskanie wsparcia dla działań z zakresu Wzmocnienie konkurencyjności i utrzymanie atrakcyjności obszarów zależnych od rybactwa. W ramach Programu w latach 2007 – 2013 finansowano następujące rodzaje działań: 1. Adaptacja i wyposażenie miejsc, w których będą świadczone usługi dostępu do sieci Internet. 2. Rewitalizacja miejscowości w wyniku realizacji operacji polegającej w szczególności na remoncie chodników, parkingów, placów, ścieżek rowerowych, terenów zielonych, parków, budynków i obiektów publicznych pełniących funkcje społeczno-kulturalne, sportowe i rekreacyjne lub ich wyposażeniu. 3. Remont, odbudowa przebudowa lub wyposażenie obiektów wpisanych do rejestru zabytków lub objętych wojewódzką ewidencją zabytków. 4. Organizowanie kół zainteresowań dla dzieci i młodzieży. 5. Budowa, remont lub przebudowa małej infrastruktury turystycznej, w szczególności przystani, kąpielisk, punktów widokowych, miejsc wypoczynkowych, tras turystycznych, łowisk dla wędkarzy i punktów informacji turystycznej, wraz ze ścieżkami i drogami dojazdowymi do miejsc objętych inwestycją. 6. Dostosowanie do potrzeb osób niepełnosprawnych obiektów turystycznych, rekreacyjno-sportowych lub obiektów, w których jako podstawowa jest prowadzona działalność kulturalna

69

w rozumieniu ustawy z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej. 7. Tworzenie lub rozwój muzeów, izb regionalnych, izb pamięci lub skansenów mających na celu zachowanie lub prezentowanie lokalnego rzemiosła, historii, sztuki i obyczajów, w szczególności związanych z tradycjami rybackimi. 8. Promocja obszaru objętego LSROR. 9. Popularyzacja rybactwa związana z obszarem objętym LSROR. 10.2.2. Mechanizm Norweski i Mechanizm Finansowy EOG

W ramach Mechanizmu możliwe jest uzyskanie wsparcia między innymi w następujących obszarach:

Rozwój społeczny i regionalny Celem programu jest osiągnięcie lepszej spójności społecznej i gospodarczej na szczeblu

krajowym, regionalnym i lokalnym poprzez wypracowanie mechanizmów efektywnej współpracy zarówno między samymi jednostkami samorządu terytorialnego (JST), jak i tymi jednostkami oraz przedstawicielami społeczeństwa obywatelskiego czy przedsiębiorcami w celu podejmowania wspólnych decyzji dotyczących danego obszaru czy rozwiązywania istotnych dla danego terenu problemów. Działania realizowane w ramach Programu: opracowanie zintegrowanych strategii rozwoju dla całego obszaru miejskiego (miasta wraz z jego obszarem funkcjonalnym) w wymiarze ogólnym lub sektorowym, opracowanie planów operacyjnych.

Powyższe działania powinny obejmować w sposób zintegrowany problemy/tematy, istotne dla samorządów i społeczności lokalnych, w szczególności: przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu; lokalny rynek pracy; zadania oświatowo-edukacyjne; politykę mieszkaniową jako sposób na rozwiązywanie problemów społecznych i gospodarczych; kształtowanie przestrzeni publicznej, w tym zwłaszcza rewitalizacja obszarów zdegradowanych i działania na rzecz rozwoju przestrzeni publicznych służących wzmocnieniu lokalnych więzi społecznych; problemy zmian demograficznych, w szczególności dostosowanie „oferty” miast do cyklu życia człowieka; partycypację społeczną – wzmocnienie udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji lokalnych; infrastrukturę transportową – rozwój infrastruktury miejskiej zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju; inne strategie / zagadnienia ważne dla rozwoju lokalnego danego obszaru.

Kulturowe dziedzictwo Celem programu jest rozwój kontaktów w zakresie wymiany kulturalnej oraz wymianę

dobrych praktyk z tego obszaru pomiędzy Polską a państwami-darczyńcami: Islandią, Liechtensteinem i Norwegią. W programie będą realizowane projekty wybrane w ramach otwartych naborów wniosków. Realizowane będą projekty z następujących obszarów tematycznych: edukacja artystyczna i kulturalna, dziedzictwo kulturowe, muzyka i sztuki sceniczne, sztuki plastyczne i wizualne. Współfinansowane będą następujące typy działań: organizacja wystaw, spektakli, koncertów, festiwali (w tym filmowych) i innych wydarzeń artystycznych, wspieranie współpracy oraz wymiany artystów w zakresie m.in. sztuk plastycznych, sztuk scenicznych, muzyki, fotografii, filmu i innych, wspieranie współpracy szkół artystycznych i uczelni artystycznych, współpraca ekspertów w dziedzinie nowoczesnych technik, dokumentacji, ochrony, konserwacji i promocji

70

dziedzictwa kulturowego, zwalczania nielegalnego wywozu i wwozu oraz handlu skarbami kultury, zarządzania dziedzictwem narodowym, współpraca międzyinstytucjonalna instytucji kultury i archiwów.

Uprawnieni beneficjenci to państwowe i samorządowe instytucje kultury, instytucje filmowe, publiczne szkoły artystyczne i uczelnie artystyczne, uczelnie publiczne (w przypadku projektów realizowanych przez ich wydziały artystyczne oraz wydziały związane z: kulturoznawstwem, historią, dziedzictwem kulturowym, zarządzaniem kulturą), archiwa państwowe, jednostki samorządu terytorialnego i ich związki, organizacje pozarządowe ze sfery kultury.

71

11. Część graficzna

TRAKTY HISTORYCZNE

Fot. 1. Zabytkowy bruk na skrzyżowaniu ulic Gdańskiej i Szkolnej w Brusach

Fot. 2. Nawierzchnia z kamieni polnych na drodze prowadzącej do stacji kolejowej w Męcikale

72

Fot. 3. Nawierzchnia z kamieni polnych na drodze wiejskiej w Główczewicach

Fot. 4. Nawierzchnia z kamieni polnych na drodze leśnej prowadzącej z Kruszyna do Parzyna

73

UKŁADY URBANISTYCZNE I RURALISTYCZNE

Fot. 5. Brusy, ulica 2 Lutego - układ urbanistyczny wykształcony na układzie przestrzennym średniowiecznej wsi

Fot. 6. Czernica – zabytkowy zespół dawnego młyna

74

CMENTARZE, POMNIKI, MIEJSCA PAMI ĘCI

Fot. 7. Neolityczny grób na cmentarzysku w Leśnie

Fot. 8. Kurhan na cmentarzysku w Leśnie

75

KOŚCIOŁY

Fot. 9. Kościół p.w. Wszystkich Świętych w Brusach

Fot. 10. Kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kosobudach, wraz z dawną pastorówką

76

Fot. 11. Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Leśnie wraz z budynkiem organistówki

Fot. 12. Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Leśnie – krzyż i wiatrowskaz wieńczące kościelną wieżę

77

Fot. 13. Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Leśnie - wnętrze

Fot. 14. Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Leśnie – drewniana ambona we wnętrzu

78

PAŁACE I DWORY

Fot. 15. Pałac rodziny Sikorskich w Wielkich Chełmach

Fot. 16. Dwór rodziny Cietrzew - Sikorskich w Leśnie

79

Fot. 17. Dwór w Kaszubie

Fot. 18. Dwór w Żabnie

80

BUDOWNICTWO MIEJSKIE

Fot. 19. Brusy, ulica Szkolna

Fot. 20. Brusy, ulica Szkolna – po prawej stronie zabytkowy budynek gospodarczy

81

Fot. 21. Brusy, ulica Dworcowa

Fot. 22. Brusy, ulica Dworcowa 11

82

Fot. 23. Brusy, dom przy ulicy Chełmowskiej 5

Fot. 24. Brusy, dom przy ulicy Targowej 16

83

BUDOWNICTWO WIEJSKIE

Fot. 25. Czernica, dom drewniany w zespole zabytkowego młyna – detal

Fot. 26. Orlik, zabudowa drewniana - detal

84

Fot. 27. Główczewice, dom murowany

Fot. 28. Główczewice, sąsiadujące ze sobą budynki murowane – zabytkowy (po lewej) i współczesny

85

Fot. 29. Widno – drewniana zabudowa gospodarcza

Fot. 30. Małe Gliśno – drewniana zabudowa gospodarcza

86

BUDYNKI U ŻYTECZNO ŚCI PUBLICZNEJ

Fot. 31. Budynek szkoły w Przymuszewie

Fot. 32. Budynek szkoły w Czyczkowach – po prawej współczesna rozbudowa zgodna z tradycją miejsca

87

Fot. 33. Budynek dawnej szkoły w Leśnie

Fot. 34. Budynek dawnej szkoły w Kruszynie

88

Fot. 35. Nadleśnictwo w Przymuszewie

Fot. 36. Leśniczówka w Parzynie

89

Fot. 37. Brusy - budynek Spółdzielczego Domu Handlowego przy ulicy Kościelnej

Fot. 38. Brusy - zabudowania stacji kolejowej

90

Fot. 39. Lubnia - zabudowania stacji kolejowej

Fot. 40. Męcikał – Struga, zabudowania stacji kolejowej

91

Fot. 41. Czernica – zabytkowy młyn

Fot. 42. Zabytkowy system nawadniający łąki w Dolinie Kulawy

92

Fot. 43. Zabytkowy wychodek znajdujący się obok budynku leśnictwa w Lasce

93

KRZY ŻE I FIGURY PRZYDRO ŻNE

Fot. 44. Współczesna kapliczka skrzynkowa z figurą świętego Franciszka w Kruszynie

Fot. 45. Zabytkowa kapliczka w Windorpiu, odnowiona przy użyciu współczesnych materiałów budowlanych

94

Fot. 46. Krzyż przydrożny w Peplinie

Fot. 47. Krzyż przydrożny w lesie obok Peplina

95

Fot. 48. Krzyż przydrożny w lesie obok Parzyna

Fot. 49. Kapliczka murowana w Lubni

96

Fot. 50. Kapliczka z figurą Chrystusa wmurowana w elewację kamienicy przy ulicy Szkolnej 10 w Brusach

Fot. 51. Kapliczka „Trzeci upadek” autorstwa Józefa Chełmowskiego znajdująca się w ogrodzie artysty w miejscowości Brusy - Jaglie

97

DRZEWA W KRAJOBRAZIE KULTUROWYM

Fot. 52. Rozstajne drzewo i kapliczka w Dąbrówce

Fot. 53. Zabytkowa aleja z lipy drobnolistnej przy drodze z Wielkich Chełmów do miejscowości Czyczkowy

98

Fot. 54. Droga i pozostałość nieistniejącej alei w Wysokiej Zaborskiej

Fot. 55. Lipa drobnolistna towarzysząca zabudowie wiejskiej oraz tablica z nazwą miejscowości w języku polskim i kaszubskim (Główczewice)

99

IZBY PAMI ĘCI, MUZEA

Fot. 56. Ogród Józefa Chełmowskiego z rzeźbami jego autorstwa w miejscowości Brusy - Jaglie

Fot. 57. Chata Kaszubska pełniąca funkcję lokalnego muzeum, Brusy - Jaglie

100

12. Aneksy

12.1. Gminna ewidencja zabytków

IDENTYFIKATOR MIEJSCOWOŚĆ OBIEKT ULICA NR WŁASNO ŚĆ STAN ZACHOWANIA

1 Brusy Ogrodzenie i brama kościoła

Kościelna 3 Wyznaniowa Dobry

2 Brusy Kaplica przylegająca do muru kościelnego - 4 szt w rogach

Kościelna 3 Wyznaniowa Dobry

3 Brusy Ogrodzenie i brama cmentarza Gdańska Wyznaniowa Dobry

4 Brusy Dom zakonny Sióstr Zmartwychwstanek

Szkolna 14 Wyznaniowa Dobry

5 Brusy Figura Chrystusa Plac Jana Pawła II Wyznaniowa Dobry

6 Brusy Stacja kolejowa Nad Dworcem 7 Państwowa Dobry 7 Brusy Budynek mieszkalny

przy stacji PKP Nad Dworcem 3 Państwowa Dobry

8 Brusy Budynek mieszkalny przy stacji PKP Nad Dworcem 1 Państwowa Dobry

9 Brusy Budynek przy stacji Nad Dworcem 1 Państwowa Dobry 10 Brusy Budynek gospodarczy

przy stacji PKP Nad Dworcem 3 Państwowa Dobry 11 Brusy Willa Chełmowska 17 Prywatna Dobry 12 Brusy Dom Chełmowska 19 Prywatna Dobry 13 Brusy Dom Dworcowa 4 Prywatna Dobry 14 Brusy Dom Dworcowa 6 Prywatna Bardzo dobry 15 Brusy Dom Dworcowa 7 Prywatna Dobry 16 Brusy Dom Dworcowa 8 Prywatna Dobry 17 Brusy Dom Dworcowa 11 Współwłasnoś

ć Dobry

18 Brusy Dom Dworcowa 12 Prywatna Zaniedbany 19 Brusy Dom Dworcowa 16 Prywatna Dobry 20 Brusy Dom Dworcowa 15

Współwłasność Dobry

21 Brusy Dom Dworcowa 20 Prywatna Bardzo dobry 22 Brusy Przychodnia lekarska Dworcowa 24 Komunalna Bardzo dobry 23 Brusy Dom Dworcowa 26 Prywatna Bardzo dobry 24 Brusy Dom Kościuszki 11 Prywatna Dobry 25 Brusy Dom Kościuszki 12 Prywatna Dobry 26 Brusy Dom Kościuszki 14 Prywatna Dobry 27 Brusy Dom Kościuszki 16 Prywatna Dobry 28 Brusy Kamienica Plac Jana

Pawła II 20 Prywatna Dobry 29 Brusy Kamienica 2 Lutego 1 Prywatna Bardzo dobry 30 Brusy Kamienica 2 Lutego 3 Współwłasnoś

ć Dobry

31 Brusy Kamienica 2 Lutego 5 Inna Bardzo dobry 32 Brusy Dom 2 Lutego 6 Prywatna Bardzo dobry 33 Brusy Kamienica 2 Lutego 9 Inna Bardzo dobry 34 Brusy Dom 2 Lutego 10 Prywatna Dobry 35 Brusy Dom 2 Lutego 11 Prywatna Bardzo dobry 36 Brusy Kamienica 2 Lutego 7 Inna Dobry 37 Brusy Kamienica 2 Lutego 14 Prywatna Bardzo dobry 38 Brusy Budynek gospodarczy 2 Lutego 14 Prywatna Dobry 39 Brusy Kamienica 2 Lutego 16 Prywatna Bardzo dobry 40 Brusy Budynek gospodarczy 2 Lutego 16 Prywatna Dobry 41 Brusy Dom Nad Dworcem 4 Prywatna Dobry 42 Brusy Dom Nad Dworcem 6 Prywatna Dobry 43 Brusy Kamienica Pocztowa 3 Prywatna Dobry 44 Brusy Dom Pocztowa 4 Inna Dobry 45 Brusy Poczta Pocztowa 5 Prywatna Dobry 46 Brusy Kamienica Pocztowa 6 Inna Dobry 47 Brusy Kamienica Szkolna 2 Prywatna Dobry 48 Brusy Kamienica Gdańska 7 Prywatna Zły 49 Brusy Dom Gdańska 8 Prywatna Bardzo dobry 50 Brusy Dom Gdańska 10 Prywatna Dobry 51 Brusy Dom + figura św. Rocha

z 1958r Gdańska 11 Prywatna Dobry

101

52 Brusy Dom Gdańska 15 Prywatna Dobry 53 Brusy Dom Gdańska 18 Inna Dobry 54 Brusy Dom Gdańska 19 Prywatna Bardzo dobry 55 Brusy Dom Gdańska 20 Prywatna Dobry 56 Brusy Dom Gdańska 21 Prywatna Dobry 57 Brusy Dom Gdańska 25 Prywatna Dobry 58 Brusy Dom Gdańska 27 Prywatna Dobry 59 Brusy Dom Gdańska 30 Prywatna Dobry 60 Brusy Mieszkalno-gospodarczy Gdańska 29 Prywatna Dobry 61 Brusy Dom Gdańska 38 Prywatna Dobry 62 Brusy Kamienica Kalwaryjna 1 Prywatna Dobry 63 Brusy Dom Kalwaryjna 3 Prywatna Zły 64 Brusy Kamienica Kościelna 4 Prywatna Bardzo dobry 65 Brusy Dom Kościelna 6 Prywatna Dobry 66 Brusy Dom Kościelna 7 Prywatna Dobry 67 Brusy Budynek Kościelna 8 Komunalna Dobry 68 Brusy Budynek gospodarczy Kościelna 8 Inna Dobry 69 Brusy Kamienica Kościelna 15 Prywatna Bardzo dobry 70 Brusy Dom Kościelna 17 Prywatna Dobry 71 Brusy Dom Kościelna 19 Prywatna Dobry 72 Brusy Kamienica Kościelna 21 Prywatna Zły 73 Brusy Dom Kościuszki 4 Prywatna Zły 74 Brusy Dom Kościuszki 6 Prywatna Dobry 75 Brusy Dom Kościuszki 7 Prywatna Dobry 76 Brusy Kamienica Plac Jana

Pawła II 1 Prywatna Dobry

77 Brusy Kamienica Plac Jana Pawła II

3 Prywatna Dobry

78 Brusy Kamienica Plac Jana Pawła II 6 Prywatna Dobry

79 Brusy Kamienica Plac Jana Pawła II

7 Prywatna Dobry

80 Brusy Kamienica Plac Jana Pawła II 8 Prywatna Dobry

81 Brusy Kamienica Plac Jana Pawła II

10 Prywatna Dobry 82 Brusy Kamienica Szkolna 4 Prywatna Dobry 83 Brusy Oficyna, sklep Szkolna 4 Prywatna Dobry 84 Brusy Kamienica Szkolna 8 Prywatna Dobry 85 Brusy Kamienica Szkolna 6 Prywatna Dobry 86 Brusy Kamienica Szkolna 10 Prywatna Dobry 87 Brusy Kamienica Szkolna 12 Prywatna Dobry 88 Brusy Kamienica Szkolna 28 Prywatna Dobry 89 Brusy Dom Targowa 2 Prywatna Dobry 90 Brusy Dom Targowa 4 Prywatna Dobry 91 Brusy Dom Targowa 6 Prywatna Dobry 92 Brusy Dom Targowa 8 Prywatna Dobry 93 Brusy Dom Targowa 10 Prywatna Dobry 94 Brusy Dom Targowa 14 Prywatna Dobry 95 Brusy-Jaglie Kapliczka Brusy-Jaglie Prywatna Dobry 96 Brusy-Jaglie Dom 12 Prywatna Dobry 97 Czapiewice Kapliczka Prywatna Dobry 98 Czapiewice Dawna szkoła 36 Komunalna Dobry 99 Czapiewice Szkoła 22 Komunalna Bardzo dobry 100 Czapiewice Budynek mieszkalny 9 Prywatna Zły 101 Czapiewice Chałupa 23 Prywatna Bardzo zły 102 Czarniż Figura Chrystusa 2 Komunalna Bardzo dobry 103 Czarniż Dom 16 Komunalna Dobry 104 Czarniż Budynek gospodarczy

przy szkole 16 Komunalna Dobry 105 Czarniż Chałupa 2b Komunalna Dobry 106 Czarniż Chałupa 4 Prywatna Dobry 107 Czarniż Chałupa 5 Prywatna Dobry 108 Czarniż Stodoła przy nr.11(1) 11 Prywatna Dobry 109 Czarniż Stodoła przy nr.11(2) 11 Prywatna Bardzo zły 110 Czarniż Chlew przy nr.11 12 Prywatna Dobry 111 Czarniż Dom 15 Prywatna Dobry 112 Czarniż Dom 19 Prywatna Dobry 113 Czarniż Dom 22 Prywatna Dobry 114 Czarniż Dom 26 Prywatna Bardzo dobry 115 Czarniż Dom 29 Prywatna Bardzo dobry 116 Czarniż Dom 30 Prywatna Dobry 117 Czarniż Dom 32 Prywatna Dobry 118 Czarniż Dom 34 Prywatna Bardzo dobry

102

119 Czarniż Obora przy nr.36 36 Prywatna Dobry 120 Czarniż Dom 35 Prywatna Zły 121 Czarniż Dom 36 Prywatna Dobry 122 Czarniż Dom 44 Prywatna Dobry 123 Czarniż Dom 45 Prywatna Bardzo dobry 124 Czarnowo Chałupa 1 Prywatna Bardzo zły 125 Czarnowo Chałupa 2 Prywatna Dobry 126 Czarnowo Dom 4 Prywatna Zły 127 Czarnowo Dom 8 Prywatna Zaniedbany 128 Czarnowo Chałupa 6 Prywatna Zaniedbany 129 Czarnowo Dom przy szkole 12 Prywatna Bardzo dobry 130 Czarnowo Dom 17 Prywatna Dobry 131 Czarnowo Dom 19 Prywatna Bardzo dobry 132 Czarnowo Dom 20 Prywatna dobry 133 Czarnowo Dom 21

Współwłasność Bardzo dobry

134 Czernica Zespół młyna-młyn Jana Pawła II 1 Prywatna Dobry 135 Czernica Zespół młyna – dom

młynarza Jana Pawła II 1 Prywatna Dobry 136 Czernica Zespół młyna – stodoła Jana Pawła II 1 Prywatna Dobry 137 Czernica Zespół młyna – budynek

inwentarski 1 Jana Pawła II 1 Prywatna Dobry

138 Czernica Zespół młyna – budynek inwentarski 2 Jana Pawła II 1 Prywatna Dobry

139 Czyczkowy Figura Chrystusa Komunalna Dobry 140 Czyczkowy Szkoła Główna 46 Komunalna Bardzo dobry 141 Czyczkowy Dom Chełmowska 2 Prywatna Dobry 142 Czyczkowy Dom Chełmowska 7 Prywatna Dobry 143 Czyczkowy Chałupa Czernicka 2 Prywatna Dobry 144 Czyczkowy Chałupa Czernicka 4 Prywatna Dobry 145 Czyczkowy Dom Główna 13 Prywatna Dobry 146 Czyczkowy Dom Główna 15 Prywatna Dobry 147 Czyczkowy Dom Główna 22 Prywatna Dobry 148 Czyczkowy Dom Główna 24/2 6 Prywatna Zły 149 Czyczkowy Dom Główna 30 Prywatna Dobry 150 Czyczkowy Dom Główna 33 Prywatna Dobry 151 Czyczkowy Dom Główna 40 Prywatna Dobry 132 Czyczkowy Dom Główna 43 Prywatna Dobry 153 Czyczkowy Dom Główna 49 Prywatna Dobry 154 Czyczkowy Dom Główna 64 Prywatna Dobry 155 Czyczkowy Dom Lipowa 3 Prywatna Dobry 156 Czyczkowy Chałupa Lipowa 8 Prywatna Bardzo zły 157 Czyczkowy Chałupa Lipowa 11 Prywatna Dobry 158 Czyczkowy Dom Lipowa 34 Prywatna Dobry 159 Giełdon Chałupa 8 Państwowa Dobry 160 Główczewice

Kapliczka w formie obelisku Prywatna Dobry

161 Główczewice Kapliczka Prywatna Dobry 162 Główczewice Szkoła Komunalna Dobry 163 Główczewice Dom 10 Prywatna Dobry 164 Główczewice Dom 3 Prywatna Zaniedbany 165 Główczewice Dom 15 Prywatna Dobry 166 Główczewice Dom 16 Prywatna Dobry 167 Główczewice Dom 18 Prywatna Bardzo dobry 168 Główczewice Dom 19 Prywatna Bardzo dobry 169 Główczewice Obora przy nr.20 20 Prywatna Dobry 170 Główczewice Dom 23 Prywatna Dobry 171 Główczewice Dom 25 Prywatna Dobry 172 Główczewice Obora przy nr.25 25 Prywatna Dobry 173 Główczewice Obora przy nr.36 36 Prywatna Dobry 174 Huta Kapliczka Prywatna Dobry 175 Huta Budynek – była szkoła 15 Komunalna Dobry 176 Huta Budynek gospodarczy

przy dawnej szkole 15 Komunalna Dobry

177 Huta Dom 1 Prywatna Dobry 178 Kaszuba Figura Chrystusa Komunalna Dobry 179 Kaszuba Dwór 1 Państwowa Dobry 180 Kaszuba Ogrodzenie dworu 1 Państwowa Dobry 181 Kaszuba Młyn Prywatna Dobry 182 Kaszuba Budynek mieszkalny 4 Prywatna Dobry 183 Kaszuba Chałupa 8 Prywatna Dobry 184 Kinice Chałupa Leśna 8 Prywatna Dobry 185 Kinice Kapliczka Prywatna Dobry 186 Kinice Dom Leśna 13 Prywatna Dobry

103

187 Kinice Chałupa Świerkowa 4 Prywatna Dobry

188 Kosobudy Kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa

Kościelna 1 Wyznaniowa Dobry

189 Kosobudy Pastorówka Czerska 11 Komunalna Bardzo dobry 190 Kosobudy Figura kamienna Prywatna Bardzo dobry 191 Kosobudy Szkoła Szkolna 20 Komunalna Bardzo dobry 192 Kosobudy Dom Czerska 7 Prywatna Dobry 193 Kosobudy Dom Świętego Jana

Nepomucena 5 Prywatna Bardzo dobry

194 Kosobudy Dom Kościelna 7 Prywatna Dobry 195 Kosobudy Stodoła Kościelna 7 Prywatna Dobry 196 Kosobudy Dwór – obecnie budynek

mieszkalny Kościelna 3/5 Prywatna Dobry

197 Kosobudy Dom Podgórna 1 Prywatna Dobry 198 Kosobudy Dom Podgórna 5 Prywatna Bardzo dobry 199 Kosobudy Dom Podgórna 9 Prywatna Bardzo dobry 200 Kosobudy Dom Podgórna 17 Prywatna Dobry 201 Kosobudy Dom Podgórna 21 Prywatna Dobry 202 Kosobudy Dom Szkolna 6 Prywatna Dobry 203 Kosobudy Dom Szkolna 7 Prywatna Bardzo dobry 204 Kosobudy Dom Szkolna 33 Prywatna Dobry 205 Kruszyn Szkoła Prywatna Bardzo dobry 206 Kruszyn Budynek gospodarczy

przy szkole Prywatna Bardzo dobry

207 Kruszyn Chałupa 4 Prywatna Dobry 208 Kruszyn Chałupa 6 Prywatna Bardzo dobry 209 Lamk Dom 3 Prywatna Dobry 210 Laska Dawny budynek

folwarczny Państwowa Bardzo dobry

211 Laska Wychodek przy pałacu Państwowa Bardzo dobry 212 Laska Dom 5 Prywatna Bardzo dobry

213 Leśno Kościół parafialny Podwyższenia Krzyża Świętego

Wyznaniowa Bardzo dobry

214 Leśno Plebania Wyznaniowa Bardzo dobry 215 Leśno Organistówka Wyznaniowa Bardzo dobry 216 Leśno Grobowiec rodzinny

Cietrzew- Sikorskich Wyznaniowa Bardzo dobry

217 Leśno Ogrodzenie kościoła Wyznaniowa Dobry 218 Leśno Kapliczka neogotycka Wyznaniowa Bardzo dobry 219 Leśno Dawny dwór Komunalna Dobry 220 Leśno

Wybudowanie Chałupa 15 Prywatna Bardzo dobry

221 Leśno Wybudowanie Chałupa 16 Prywatna Bardzo dobry

222 Leśno Dom Kaszubska 5 Prywatna Dobry 223 Leśno Budynek gospodarczy Klonowa 2 Komunalna Dobry 224 Leśno Dom Klonowa 5 Prywatna Bardzo dobry 225 Leśno Dom

Królowej Marii Ludwiki 2 Komunalna Dobry

226 Leśno Budynek mieszkalny Kard. S. Wyszyńskiego 6 Prywatna Dobry

227 Leśno Dom Kard. S. Wyszyńskiego 19 Prywatna Dobry

228 Leśno Budynek mieszkalny Kard. S. Wyszyńskiego 22 Prywatna Dobry

229 Lubnia Kapliczka Wielewska 7 Prywatna Bardzo dobry 230 Lubnia Figura Chrystusa na

cokole Komunalna Dobry

231 Lubnia Szkoła Szkolna 14 Komunalna Bardzo dobry 232 Lubnia Przedszkole Spółdzielcza Komunalna Dobry 233 Lubnia Salka katechetyczna Szkolna 10 Prywatna Bardzo dobry 234 Lubnia Dom Dworcowa 3 Prywatna Dobry 235 Lubnia Dom Dworcowa 12 Prywatna Dobry 236 Lubnia Obora Dworcowa 12 Prywatna Dobry 237 Lubnia Dom Szkolna 2 Prywatna Bardzo dobry 238 Lubnia Dom Szkolna 3 Prywatna Dobry 239 Lubnia Budynek gospodarczy Szkolna 3 Prywatna Dobry 240 Lubnia Dom Szkolna 9 Prywatna Dobry 241 Lubnia Dom Szkolna 21 Prywatna Dobry 242 Lubnia -

Stacja Budynek stacyjny Dworzec 10 Państwowa Dobry

243 Lubnia - Stacja

Budynek mieszkalny przy stacji kolejowej Dworzec 8 Państwowa Dobry

104

244 Lubnia - Stacja

Budynek mieszkalny przy stacji kolejowej Dworzec 6 Państwowa Dobry

245 Lubnia – Stacja

Dom Dworzec 17 Prywatna Zaniedbany

246 Lubnia - Stacja Dom Dworzec 5 Prywatna Dobry

247 Lubnia - Stacja

Dom Dworcowa 37 Prywatna Dobry 248 Małe Chełmy Kapliczka Państwowa Dobry 249 Małe Chełmy

Figura Chrystusa na cokole Prywatna Dobry

250 Małe Chełmy Biblioteka dawna szkoła 2 Komunalna Bardzo dobry 251 Małe Chełmy Dom 5 Prywatna Dobry 252 Małe Chełmy Budynek gospodarczy 18 Prywatna Bardzo dobry 253 Małe Chełmy Dom 20 Prywatna Dobry 254 Małe Chełmy Dom 21 Prywatna Dobry 255 Małe Chełmy Dom 28 Prywatna Dobry 256 Małe Chełmy Dom 33 Prywatna Bardzo dobry 257 Małe Gliśno Szkoła 2 Komunalna Dobry 258 Małe Gliśno Budynek gospodarczy

przy byłej szkole 2 Komunalna Dobry 259 Małe Gliśno Dom 11 Prywatna Dobry 260 Małe Gliśno Dom 14 Prywatna Bardzo dobry 261 Małe Gliśno Chałupa 18 Prywatna Dobry 262 Małe Gliśno Dom 22 Prywatna Dobry 263 Małe Gliśno Dom 25 Prywatna Dobry 264 Męcikał Figura Matki Bożej Prywatna Dobry 265 Męcikał Szkoła Szkolna 7 Komunalna Bardzo dobry 266 Męcikał Dom Pocztowa 2 Prywatna Zaniedbany 267 Męcikał Dom Pocztowa 4 Prywatna Bardzo dobry 268 Męcikał Dom 3 Maja 15 Prywatna Dobry 269 Męcikał Chałupa Nad Brdą 5 Prywatna Dobry 270 Męcikał Dom Nad Brdą 3 Prywatna Dobry 271 Męcikał Obora Szkolna 14 Prywatna Bardzo dobry 272 Męcikał -

Wybudowanie Chałupa Długa 2 Prywatna Dobry 273 Orlik Dwór 5 Prywatna Bardzo zły 274 Orlik Dom po byłej szkole 14 Komunalna Dobry 275 Orlik Budynek gospodarczy

przy byłej szkole 14 Komunalna Dobry

276 Orlik Dom 10 Prywatna Dobry 277 Orlik

Dawny dom zakonny Franciszkanek 11 Prywatna Bardzo zły

278 Orlik Dom 12 Prywatna Zaniedbany 279 Parzyn Leśniczówka Państwowa Bardzo dobry 280 Peplin Figura Chrystusa Prywatna Dobry 281 Peplin Chałupa 2 Prywatna Bardzo dobry 282 Peplin Budynek gospodarczy 3 Prywatna Dobry 283 Przymuszewo Szkoła Komunalna Bardzo dobry 284 Przymuszewo Budynek gospodarczy

przy szkole Komunalna Bardzo dobry 285 Rudziny Dom 1 Prywatna Dobry 286 Skoszewo Dom 8 Państwowa Bardzo dobry 287 Widno Budynek 7 Państwowa Bardzo dobry 288 Widno Budynek gospodarczy Państwowa Dobry 289

Widno – Orzechowo Chałupa 1 Państwowa Dobry

290 Wielkie Chełmy

Pałac obecnie szkoła Komunalna Bardzo dobry

291 Wielkie Chełmy Dom 34 Państwowa Dobry

292 Wysoka Zaborska

Kapliczka Prywatna Dobry

293 Wysoka Zaborska Dom 1 Prywatna Dobry

294 Wysoka Zaborska

Obora 1 Prywatna Dobry

295 Wysoka Zaborska Kurnik 1 Prywatna Dobry

296 Wysoka Zaborska

Dom 2 Prywatna Dobry

297 Wysoka Zaborska Dom 5 Prywatna Dobry

298 Wysoka Zaborska

Chlew 5 Prywatna Dobry

105

299 Wysoka Zaborska Dom 8 Prywatna Dobry

300 Wysoka Zaborska

Obora 8 Prywatna Dobry

301 Wysoka Zaborska Chałupa 9 Prywatna Bardzo zły

302 Zalesie Szkoła Gdańska Komunalna Bardzo dobry 303 Zalesie Dom Główna 5 Prywatna Dobry 3-4 Zalesie Dom Główna 9 Prywatna Dobry 305 Zalesie Dom Główna 23 Prywatna Dobry 306 Zalesie Obora Główna 14 Prywatna Dobry 307 Zalesie Dom Główna 22 Prywatna Dobry 308 Zalesie Dom Główna 33 Prywatna Zaniedbany 309 Zalesie Dom Główna 24 Prywatna Bardzo dobry 310 Zalesie Dom Główna 26 Prywatna Dobry 311 Zalesie Dom Główna 39/4 1 Prywatna Dobry 312 Zalesie Dom Główna 28/3 0 Prywatna Dobry 313 Zalesie Dom Główna 32 Prywatna Zaniedbany 314 Zalesie Dom Główna 43 Prywatna Zły 315 Zalesie Dom Główna 45 Prywatna Zaniedbany 316 Zalesie Dom Główna 47 Prywatna Dobry 317 Zalesie Dom Główna 36 Prywatna Zaniedbany 318 Zalesie Obora Okrężna 4 Prywatna Dobry 319 Żabno Dwór Prywatna Zaniedbany 320 Antoniewo Kapliczka Prywatna Dobry

321 Brusy

Kościół parafialny p.w. Wszystkich Świętych wraz z działką w obrębie muru kościelnego

Wyznaniowa Dobry

322 Antoniewo Dom 4 Prywatna Bardzo dobry 323 Brusy Dom

Plac Jana Pawła II 4 Prywatna Dobry

324 Główczewice Kapliczka Prywatna Dobry 325 Lamk Dom 3 Prywatna Bardzo dobry 326 Główczewice Dom 4 Prywatna Zaniedbany 327 Lubnia Stodoła Dworcowa 12 Prywatna Dobry 328 Giełdon Kapliczka Państwowa Bardzo dobry 329 Małe Gliśno Kapliczka Państwowa Dobry 330 Dąbrówka Kapliczka Prywatna Dobry 331 Orlik Dom 3 Prywatna Dobry 332 Kosobudy Dom Sportowa 16 Prywatna dobry 335 Brusy Cmentarz parafialny Wyznaniowa Bardzo dobry 336 Kaszuba Park dworski Prywatna Zły

337 Kaszuba Zespół dworsko – parkowy

Prywatna Zły

338 Kaszuba Park dworski Prywatna Znikomy

339 Kaszuba Zespół dworsko – parkowy Prywatna Zły

340 Kosobudy Cmentarz parafialny Wyznaniowa Bardzo dobry 341 Laska Park Państwowa Bardzo dobry 342 Leśno Cmentarz przykościelny Wyznaniowa Bardzo dobry 343 Leśno Cmentarz katolicki Wyznaniowa Bardzo dobry 344 Leśno Cmentarz parafialny Wyznaniowa Bardzo dobry 345 Leśno Park dworski Komunalna Dobry

346 Leśno Zespół dworsko – parkowy Komunalna Dobry

347 Turowiec Cmentarz choleryczny Państwowa Znikomy

348 Wielkie Chełmy

Park dworski Komunalna Dobry

349 Wielkie Chełmy

Zespół dworsko – parkowy Komunalna Dobry

350 Wielkie Chełmy - Czyczkowy

Aleja lipowa Państwowa Dobry

351 Żabno Cmentarz ewangelicki Państwowa Znikomy 352 Żabno Park dworski Prywatna Zły

353 Żabno Zespół dworsko – parkowy

Prywatna Zły

106

12.2. Gminna ewidencja stanowisk archeologicznych

L.P. MIEJSCOWOŚĆ GMINA NR STAN RODZAJ STANOWISKA CHRONOLOGIA nr ob. AZP; nr

st. 1 BRUSY BRUSY 1

CMENTARZYSKO GROBÓW SKRZYNKOWYCH?

HALLSTATT D 21-35;14;

2 BRUSY BRUSY 2 CMENTARZYSKO GROBÓW SKRZYNKOWYCH

WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-35;15;

3 BRUSY BRUSY 3 CMENTARZYSKO GROBÓW SKRZYNKOWYCH; PUNKT OSADNICZY

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;10;

4 BRUSY BRUSY 4 ZNALEZISKO LUŹNE; PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES LATEŃSKI; WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;11;

5 BRUSY BRUSY 5 CMENTARZYSKO GROBÓW SKRZYNKOWYCH

WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES LATEŃSKI

21-35;16;

6 BRUSY BRUSY 6 CMENTARZYSKO KURHANOWE I OKRES EPOKI BRĄZU 21-35;17;

7 BRUSY BRUSY 7 CMENTARZYSKO WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-31;18;

8 BRUSY BRUSY 8 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

EPOKA BRĄZU; ŚREDNIOWIECZE 21-35;115;

9 BRUSY BRUSY 9 CMENTARZYSKO WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-35;13;

10 BRUSY BRUSY 10 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY

21-35;116;

11 BRUSY BRUSY 11 CMENTARZYSKO OKRES WĘDRÓWEK LUDÓW 21-35;12;

12 BRUSY BRUSY 12 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;117;

13 BRUSY BRUSY 13 OSADA ŚREDNIOWIECZE 21-35;118;

14 BRUSY BRUSY 14 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;119;

15 BRUSY BRUSY 15 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;120;

16 BRUSY BRUSY 16 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;121;

17 BRUSY BRUSY 17 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;122;

18 BRUSY BRUSY 18 PUNKT OSADNICZY; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; 21-35;123;

19 BRUSY BRUSY 19 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLADY OSADNICTWA

MEZOLIT / NEOLIT; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE

21-35;124;

20 BRUSY BRUSY 20 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;125;

21 BRUSY BRUSY 21 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 21-35;126;

22 BRUSY BRUSY 22 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;127;

23 BRUSY BRUSY 23 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;128;

24 BRUSY BRUSY 24 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;129;

25 BRUSY BRUSY 25 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;130;

26 BRUSY BRUSY 26 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;131;

27 BRUSY BRUSY 27 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;132;

28 BRUSY BRUSY 28 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY; OSADA; PUNKT OSADNICZY

NEOLIT/EPOKA BRĄZU; WCZESNA EPOKA ŻELAZA; WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;133;

29 BRUSY BRUSY 29 OSADA; PUNKT OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;134;

30 BRUSY BRUSY 30 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;135;

31 BRUSY BRUSY 31 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;136;

107

32 BRUSY BRUSY 32 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;137;

33 BRUSY BRUSY 33 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 21-35;138;

34 BRUSY BRUSY 34 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;139;

35 CZYCZKOWY BRUSY 1 CMENTARZYSKO WCZESNA EPOKA ŻELAZA 22-35;1

36 CZYCZKOWY BRUSY 2 ZNALEZISKO LUŹNE I OKRES EPOKI BRĄZU 22-35;2;

37 CZYCZKOWY BRUSY 3 CMENTARZYSKO OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH 21-35;19;

38 CZYCZKOWY BRUSY 4 OSADA; PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA;

IV-V OKRES EPOKI BRĄZU; WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE;

21-35;20;

39 CZYCZKOWY BRUSY 5 CMENTARZYSKO HALLSTATT D/OKRES LATEŃSKI 21-35;21;

40 CZYCZKOWY BRUSY 6 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;148;

41 CZYCZKOWY BRUSY 7 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;149;

42 CZYCZKOWY BRUSY 8 PUNKT OSADNICZY WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;150;

43 CZYCZKOWY BRUSY 9

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;151;

44 CZYCZKOWY BRUSY 10 PUNKT OSADNICZY WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;152;

45 CZYCZKOWY BRUSY 11 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;153;

46 CZYCZKOWY BRUSY 12 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE

21-35;154;

47 CZYCZKOWY BRUSY 13 ZNALEZISKO LUŹNE OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH 22-35;3;

48 CZYCZKOWY BRUSY 14 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 22-35;4;

49 CZYCZKOWY BRUSY 15 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 22-35;52;

50 CZYCZKOWY BRUSY 16 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA HALLSTATT; OKRES NOWOŻYTNY 22-35;6;

51 CZYCZKOWY BRUSY 17 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 22-35;7;

52 CZYCZKOWY BRUSY 18 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

22-35;8;

53 CZYCZKOWY BRUSY 19 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;9;

54 CZYCZKOWY BRUSY 20 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 22-35;10;

55 CZYCZKOWY BRUSY 21 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 22-35;11;

56 CZYCZKOWY BRUSY 22 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

HALLSTATT; OKRES NOWOŻYTNY 22-35;12;

57 CZYCZKOWY BRUSY 23 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 22-35;13;

58 CZYCZKOWY BRUSY 24 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

HALLSTATT; ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

22-35;14;

59 CZYCZKOWY BRUSY 25 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

HALLSTATT; OKRES NOWOŻYTNY 22-35;15;

60 CZYCZKOWY BRUSY 26 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA HALLSTATT; OKRES NOWOŻYTNY 22-35;16;

61 CZYCZKOWY BRUSY 27 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

OKRES LATEŃSKI; WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

22-35;17;

62 CZYCZKOWY BRUSY 28 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;18;

63 CZYCZKOWY BRUSY 29 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

EPOKA BRĄZU; ŚREDNIOWIECZE 22-35;19;

64 CZYCZKOWY BRUSY 30 PUNKT OSADNICZY WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;20;

65 CZYCZKOWY BRUSY 31 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

22-35;21;

66 CZYCZKOWY BRUSY 32 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 22-35;22;

108

67 CZYCZKOWY BRUSY 33 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

22-35;23;

68 CZYCZKOWY BRUSY 34 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 22-35;24;

69 CZYCZKOWY BRUSY 35 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 22-35;25;

70 CZYCZKOWY BRUSY 36 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 22-35;26;

71 CZYCZKOWY BRUSY 37 ŚLAD OSADNICTWA HALLSTATT 22-35;27;

72 CZYCZKOWY BRUSY 38 ŚLAD OSADNICTWA WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;28;

73 CZYCZKOWY BRUSY 39 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

OKRES LATEŃSKI; WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

22-35;29;

74 CZYCZKOWY BRUSY 40 PUNKT OSADNICZY; ŚLADY OSADNICTWA

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;30;

75 CZYCZKOWY BRUSY 41 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

22-35;31;

76 CZYCZKOWY BRUSY 42 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 22-35;32;

77 CZYCZKOWY BRUSY 43 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

HALLSTATT; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

22-35;33;

78 CZYCZKOWY BRUSY 44 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

22-35;34;

79 CZYCZKOWY BRUSY 45 PUNKT OSADNICZY; OSADA OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;35;

80 CZYCZKOWY BRUSY 46 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

22-35;36;

81 CZYCZKOWY BRUSY 47 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 22-35;37;

82 CZYCZKOWY BRUSY 48 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 22-35;38;

83 CZYCZKOWY BRUSY 49 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 22-35;39;

84 CZYCZKOWY BRUSY 50 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

NEOLIT; ŚREDNIOWIECZE 22-35;40;

85 KOSOBUDY BRUSY 1 CMENTARZYSKO GROBÓW SKRZYNKOWYCH

WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES LATEŃSKI

21-35;22;

86 KOSOBUDY BRUSY 2 SKARB IV OKRES EPOKI BRĄZU 21-35;23;

87 KOSOBUDY BRUSY 3 CMENTARZYSKO CIAŁOPALNE OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH

88 KOSOBUDY BRUSY 4 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;155;

89 KOSOBUDY BRUSY 5 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;156;

90 KOSOBUDY BRUSY 6 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;157;

91 KOSOBUDY BRUSY 7 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;158;

92 KOSOBUDY BRUSY 8 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;159;

93 KOSOBUDY BRUSY 9 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;160;

94 KOSOBUDY BRUSY 10 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY

21-35;161;

95 KOSOBUDY BRUSY 11 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;162;

96 KOSOBUDY BRUSY 12 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;163;

97 KOSOBUDY BRUSY 13 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;164;

98 KOSOBUDY BRUSY 14 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;165;

99 KOSOBUDY BRUSY 15 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;166;

100 KOSOBUDY BRUSY 16 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;167;

101 KOSOBUDY BRUSY 17 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;168;

109

102 KOSOBUDY BRUSY 18 OSADA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;41;

103 KOSOBUDY BRUSY 19 ŚLADY OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE 22-35;42;

104 KOSOBUDY BRUSY 20 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;43;

105 KOSOBUDY BRUSY 21 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

22-35;44;

106 KOSOBUDY BRUSY 22 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 22-35;45;

107 KOSOBUDY BRUSY 23 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 22-35;46;

108 KOSOBUDY BRUSY 24 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;47;

109 KOSOBUDY BRUSY 25 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 22-35;48;

110 KOSOBUDY BRUSY 26 ŚLAD OSADNICTWA WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 26-35;49;

111 KOSOBUDY BRUSY 27 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 22-35;50;

112 KOSOBUDY BRUSY 28 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

PRADZIEJE; OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH

22-35;51;

113 LEŚNO BRUSY 1 CMENTARZYSKO OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH 20-35;10;

114 LEŚNO BRUSY 2 CMENTARZYSKO; CMENTARZYSKO

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH

20-35;12;

115 LEŚNO BRUSY 3 OSADA; ŚLAD OSADNICTWA OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE

20-35;9;

116 LEŚNO BRUSY 4 CMENTARZYSKO; OSADA V OKRES EPOKI BRĄZU; V OKRES EPOKI BRĄZU 20-35;11;

117 LEŚNO BRUSY 5 CMENTARZYSKO OKRES LATEŃSKI 20-35;1;

118 LEŚNO BRUSY 6 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 20-35;21;

119 LEŚNO BRUSY 7 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 20-35;22;

120 LEŚNO BRUSY 8 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;23;

121 LEŚNO BRUSY 9 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 20-35;24;

122 LEŚNO BRUSY 10 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;25;

123 LEŚNO BRUSY 11 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;26;

124 LEŚNO BRUSY 12 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;27;

125 LEŚNO BRUSY 13 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;28;

126 LEŚNO BRUSY 14 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA PRADZIEJE; OKRES NOWOŻYTNY 20-35;29;

127 LEŚNO BRUSY 15 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 20-35;30;

128 LEŚNO BRUSY 16 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; OKRES NOWOŻYTNY 20-35;31;

129 LEŚNO BRUSY 17 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;32;

130 LEŚNO BRUSY 18 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;33;

131 LEŚNO BRUSY 19 CMENTARZYSKO HALLSTATT 20-35;7;

132 LEŚNO BRUSY 20 GRODZISKO PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY

20-35;120;

133 LEŚNO BRUSY 21 OSADA HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI 20-35;8;

134 LEŚNO BRUSY 22 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;34;

135 LEŚNO BRUSY 23 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY; OSADA

ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY; OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH

20-35;35;

136 LEŚNO BRUSY 24 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;36

110

137 LEŚNO BRUSY 25 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

EPOKA BRĄZU; OKRES NOWOŻYTNY; ŚREDNIOWIECZE

20-35;37;

138 LEŚNO BRUSY 26 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; ŚREDNIOWIECZE; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE

20-35;38;

139 LEŚNO BRUSY 27 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;39;

140 LEŚNO BRUSY 28 OSADA; OSADA; OSADA; ŚLAD OSADNICTWA

MŁODSZA EPOKA BRĄZU; HALLSTATT; OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE

20-35;40;

141 LEŚNO BRUSY 29 OSADA; PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;41;

142 LEŚNO BRUSY 30 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;42;

143 LEŚNO BRUSY 31 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;43;

144 LEŚNO BRUSY 32 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;44;

145 LEŚNO BRUSY 33

OSADA; OSADA; OSADA; ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

MŁODSZA EPOKA BRĄZU; HALLSTATT; OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; HALLSTATT D/OKRES LATEŃSKI; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;45;

146 LEŚNO BRUSY 34 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;46;

147 LEŚNO BRUSY 35 PUNKT OSADNICZY HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI 20-35;47;

148 LEŚNO BRUSY 36 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;48;

149 LEŚNO BRUSY 37 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;49;

150 LEŚNO BRUSY 38 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

EPOKA BRĄZU; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;50;

151 LEŚNO BRUSY 39 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; OKRES NOWOŻYTNY 20-35;51;

152 LEŚNO BRUSY 40 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; ŚREDNIOWIECZE

20-35;52;

153 LEŚNO BRUSY 41 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

EPOKA BRĄZU; OKRES NOWOŻYTNY 20-35;53;

154 LEŚNO BRUSY 42 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;54;

155 LEŚNO BRUSY 43 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;55;

156 LEŚNO BRUSY 44 PUNKT OSADNICZY HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI 20-35;56;

157 LEŚNO BRUSY 45 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

PRADZIEJE; OKRES NOWOŻYTNY 20-35;57;

158 LEŚNO BRUSY 46 ŚLAD OSADNICTWA HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI 20-35;58;

159 LEŚNO BRUSY 47 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;59;

160 LEŚNO BRUSY 48 PUNKT OSADNICZY EPOKA BRĄZU 20-35;60;

161 LEŚNO BRUSY 49 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; ŚREDNIOWIECZE

20-35;61;

162 MAŁE CHEŁMY BRUSY 1 CMENTARZYSKO WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-34;1

163 MAŁE CHEŁMY BRUSY 2 CMENTARZYSKO GROBÓW SKRZYNKOWYCH WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-34;2;

164 MAŁE CHEŁMY BRUSY 3 PUNKT OSADNICZY WCZESNA EPOKA ZELAZA 21-34;3

165 MAŁE CHEŁMY BRUSY 4 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNA EPOKA ŻELAZA?; ŚREDNIOWIECZE

21-34;5

166 MAŁE CHEŁMY BRUSY 5 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚRENIOWIECZE 21-34;6

167 MAŁE CHEŁMY BRUSY 6 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 21-34;7

168 MAŁE CHEŁMY BRUSY 7 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 21-34;8;

169 MAŁE CHEŁMY BRUSY 8 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE/OKRES NOWOŻYTNY

21-34;9

170 MAŁE CHEŁMY BRUSY 9 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE/OKRES NOWOŻYTNY 21-34;10

111

171 MAŁE CHEŁMY BRUSY 10 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

WCZESNA EPOKA ŻELAZA?; OKRES NOWOŻYTNY

21-34;11

172 MAŁE CHEŁMY BRUSY 11 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE/OKRES NOWOŻYTNY

21-34;12

173 MAŁE CHEŁMY BRUSY 12 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE/ OKRES NOWOŻYTNY 21-34;13

174 MAŁE CHEŁMY BRUSY 13 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE/ OKRES NOWOŻYTNY

21-34;14

175 MAŁE CHEŁMY BRUSY 14 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE/ OKRES NOWOŻYTNY

21-34;15

176 MAŁE CHEŁMY BRUSY 15 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-34;16

177 MAŁE CHEŁMY BRUSY 16 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-34;17;

178 MAŁE CHEŁMY BRUSY 17 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE/OKRES NOWOZYTNY 21-34;18

179 MAŁE CHEŁMY BRUSY 18 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE/OKRES NOWOZYTNY

21-34;19

180 MAŁE CHEŁMY BRUSY 19 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY, ;ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNY OKRES LATEŃSKI; OKRES NOWOŻYTNY;, EPOKA NIEOKREŚLONA 21-34;20

181 MAŁE CHEŁMY BRUSY 20 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;21

182 MAŁE CHEŁMY BRUSY 21 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;22

183 MAŁE CHEŁMY BRUSY 22 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚRENIOWIECZE/PKRES NOWOZYTNY

21-34;23

184 MAŁE CHEŁMY BRUSY 23 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;24

185 MAŁE CHEŁMY BRUSY 24 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE/OKRES NOWOŻYTNY 21-34;25

186 MAŁE CHEŁMY BRUSY 25 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY

21-34;26;

187 MAŁE CHEŁMY BRUSY 26 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;27

188 MAŁE CHEŁMY BRUSY 27 ŚLAD OSADNICTWA WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-34;28

189 MAŁE CHEŁMY BRUSY 28 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;29

190 MAŁE CHEŁMY BRUSY 29 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE SREDNIOWIECZE/OKRES NOWOŻYTNY 21-34;30

191 MAŁE CHEŁMY BRUSY 30 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;31

192 MAŁE CHEŁMY BRUSY 31 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE/OKRES NOWOŻYTNY 21-34;32

193 MAŁE CHEŁMY BRUSY 32 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;33

194 MAŁE CHEŁMY BRUSY 33 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; ŚREDNIOWIECZE

21-34;34

195 MAŁE CHEŁMY BRUSY 34 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

21-34;35

196 MAŁE CHEŁMY BRUSY 35 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; WCZESNE ŚRENIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-34;36

197 MAŁE CHEŁMY BRUSY 36 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-34;37

198 MAŁE CHEŁMY BRUSY 37 ŚLAD OSADNICTWA WCZESNA EPOKA ŻELAZA; WCZESNE ŚRENIOWIECZE; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-34;38

199 MAŁE CHEŁMY BRUSY 38 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-34;39

200 MAŁE CHEŁMY BRUSY 39 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;40;

201 MAŁE CHEŁMY BRUSY 40 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE

21-34;41;

202 MAŁE CHEŁMY BRUSY 41 PUNKT OSADNICZY V OKRES EPOKI BRĄZU 21-34;42;

203 MAŁE CHEŁMY BRUSY 42 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;43;

204 MAŁE CHEŁMY BRUSY 43 PUNKT OSADNICZY; ŚLADY OSADNICTWA

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; EPOKA NIEOKREŚLONA

21-34;44;

205 MAŁE CHEŁMY BRUSY 44 WYCHODNIA WARSTWY KULTUROWEJ

ŚREDNIOWIECZE? 21-34;45;

112

206 MAŁE CHEŁMY BRUSY 45 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;46;

207 MAŁE CHEŁMY BRUSY 46 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;47;

208 MAŁE CHEŁMY BRUSY 47 ŚLADY OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-34;47;

209 MAŁE CHEŁMY BRUSY 48 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

NEOLIT; OKRES NOWOŻYTNY 21-34;49;

210 MAŁE CHEŁMY BRUSY 49 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-34;50;

211 MAŁE CHEŁMY BRUSY 50 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;51;

212 MAŁE CHEŁMY BRUSY 51 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY

21-34;52;

213 MAŁE CHEŁMY BRUSY 52 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;53;

214 MAŁE CHEŁMY BRUSY 53 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY

21-34;54;

215 MAŁE CHEŁMY BRUSY 54 PUNKT OSADNICZY HALLSTATT D/OKRES LATEŃSKI 21-34;55;

216 MAŁE CHEŁMY BRUSY 55 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY

21-34;56;

217 MAŁE CHEŁMY BRUSY 56 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY

21-34;57;

218 MAŁE CHEŁMY BRUSY 57 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;58;

219 ORLIK BRUSY 1

CMENTARZYSKO GROBÓW SKRZYNKOWYCH; CMENTARZYSKO; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;2;

220 ORLIK BRUSY 2 CMENTARZYSKO OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH 20-35;3;

221 ORLIK BRUSY 3 CMENTARZYSKO HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI 20-35;4;

222 ORLIK BRUSY 4 CMENTARZYSKO HALLSTATT 20-35;5;

223 ORLIK BRUSY 5 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;62

224 ORLIK BRUSY 6 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;63;

225 ORLIK BRUSY 7 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;64;

226 ORLIK BRUSY 8 PUNKT OSADNICZY HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI 20-35;65

227 ORLIK BRUSY 9 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;66;

228 ORLIK BRUSY 10 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

OKRES NOWOŻYTNY; ŚREDNIOWIECZE 20-35;67;

229 ORLIK BRUSY 11 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

OKRES LATEŃSKI; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;68;

230 ORLIK BRUSY 12 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

PALEOLIT; OKRES NOWOŻYTNY 20-35;69;

231 ORLIK BRUSY 13 ŚLAD OSADNICTWA OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH 20-35;70;

232 ORLIK BRUSY 14 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;71;

233 ORLIK BRUSY 15 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;72;

234 ORLIK BRUSY 16 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

PRADZIEJE; OKRES NOWOŻYTNY 20-35;73;

235 ORLIK BRUSY 17 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;74

236 ORLIK BRUSY 18 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; OKRES NOWOŻYTNY 20-35;75;

237 ORLIK BRUSY 19 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;76;

238 ORLIK BRUSY 20 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;77;

239 ORLIK BRUSY 21 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;78;

240 ORLIK BRUSY 22 CMENTARZYSKO GROBÓW SKRZYNKOWYCH

WCZESNA EPOKA ŻELAZA

113

241 CZARNOWO BRUSY 1 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES LATEŃSKI; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;5;

242 CZARNOWO BRUSY 2 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES LATEŃSKI; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;6;

243 CZARNOWO BRUSY 3 OSADA; ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; NEOLIT/EPOKA BRĄZU; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;7;

244 CZARNOWO BRUSY 4 PUNKT OSADNICZY WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES LATEŃSKI

21-35;4;

245 CZARNOWO BRUSY 5 PUNKT OSADNICZY WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES LATEŃSKI

21-35;9;

246 CZARNOWO BRUSY 6 CMENTARZYSKO GROBÓW SKRZYNKOWYCH WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-35;2;

247 CZARNOWO BRUSY 7 CMENTARZYSKO GROBÓW SKRZYNKOWYCH

WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-35;3;

248 CZARNOWO BRUSY 8 ZNALEZISKO LUŹNE NEOLIT 21-35;1;

249 CZARNOWO BRUSY 9 OSADA?; PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;8;

250 CZARNOWO BRUSY 10 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;89;

251 CZARNOWO BRUSY 11 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;90;

252 CZARNOWO BRUSY 12 PUNKT OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE 21-35;91;

253 CZARNOWO BRUSY 13 PUNKT OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE 21-35;92;

254 CZARNOWO BRUSY 14 ŚLAD OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE 21-35;93;

255 CZARNOWO BRUSY 15 PUNKT OSADNICZY WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;94;

256 CZARNOWO BRUSY 16 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; OKRES NOWOŻYTNY; EPOKA NIEOKREŚLONA

21-35;95;

257 CZARNOWO BRUSY 17 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 21-35;96;

258 CZARNOWO BRUSY 18 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;97;

259 CZARNOWO BRUSY 19 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;98;

260 CZARNOWO BRUSY 20 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;99;

261 CZARNOWO BRUSY 21 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;100;

262 CZARNOWO BRUSY 22 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY; EPOKA NIEOKREŚLONA

21-35;101;

263 CZARNOWO BRUSY 23 ŚLAD OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE 21-35;102;

264 CZARNOWO BRUSY 24 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;103;

265 CZARNOWO BRUSY 25 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;104;

266 CZARNOWO BRUSY 26 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;105;

267 CZARNOWO BRUSY 27 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;106;

268 CZARNOWO BRUSY 28 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;107;

269 CZARNOWO BRUSY 29 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

EPOKA ŻELAZA; ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;108;

270 CZARNOWO BRUSY 30 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;109;

271 CZARNOWO BRUSY 31 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;110;

272 CZARNOWO BRUSY 32 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;111;

273 CZARNOWO BRUSY 33 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;112;

274 CZARNOWO BRUSY 34 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;113;

275 CZARNOWO BRUSY 35 ŚLAD OSADNICTWA NEOLIT / EPOKA BRĄZU 21-35;114;

114

276 CZARNOWO BRUSY 36 CMENTARZYSKO GROBÓW SKRZYNKOWYCH

- 21-45;115;

277 LUBNIA BRUSY 1 CMENTARZYSKO HALLSTTAT / OKRES LATEŃSKI 20-35;14;

278 LUBNIA BRUSY 2

CMENTARZYSKO GROBÓW SKRZYNKOWYCH; CMENTARZYSKO; PUNKT OSADNICZY

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;13;

279 LUBNIA BRUSY 3 CMENTARZYSKO HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI 20-35;15;

280 LUBNIA BRUSY 4 CMENTARZYSKO WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES LATEŃSKI

20-35;16;

281 LUBNIA BRUSY 5 CMENTARZYSKO WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES LATEŃSKI

20-35;17;

282 LUBNIA BRUSY 6 ZNALEZISKO LUŹNE NEOLIT 20-35;18;

283 LUBNIA BRUSY 7 ZNALEZISKO LUŹNE OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH 20-35;19;

284 LUBNIA BRUSY 8 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;93;

285 LUBNIA BRUSY 9 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;94;

286 LUBNIA BRUSY 10 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;95;

287 LUBNIA BRUSY 11 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

OKRES LATEŃSKI; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;96;

288 LUBNIA BRUSY 12 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 20-35;97;

289 LUBNIA BRUSY 13 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;98;

290 LUBNIA BRUSY 14 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;99;

291 LUBNIA BRUSY 15 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;100;

292 LUBNIA BRUSY 16 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;101;

293 LUBNIA BRUSY 17 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;102;

294 LUBNIA BRUSY 18 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;103;

295 LUBNIA BRUSY 19 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

OKRES LATEŃSKI; OKRES NOWOŻYTNY 20-35;104;

296 LUBNIA BRUSY 20 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;105;

297 LUBNIA BRUSY 21 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 20-35;106;

298 LUBNIA BRUSY 22 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;107;

299 LUBNIA BRUSY 23 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 20-35;108;

300 LUBNIA BRUSY 24 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 20-35;109;

301 LUBNIA BRUSY 25 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;110;

302 LUBNIA BRUSY 26 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;111;

303 LUBNIA BRUSY 27 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;112;

304 LUBNIA BRUSY 28 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;113;

305 LUBNIA BRUSY 29 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;114;

306 LUBNIA BRUSY 30 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;115;

307 LUBNIA BRUSY 31 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;116;

308 LUBNIA BRUSY 32 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;82;

309 LUBNIA BRUSY 33 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;83;

310 LUBNIA BRUSY 34 ŚLAD OSADNICTWA WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;84;

115

311 LUBNIA BRUSY 35 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE

21-35;85;

312 LUBNIA BRUSY 36 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;86;

313 LUBNIA BRUSY 37 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 20-35;87;

314 LUBNIA BRUSY 38 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 21-35;88;

315 WIDNO BRUSY 1 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY

20-33;1;

316 WIDNO BRUSY 2 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY; OKRES NOWOŻYTNY

20-33;2;

317 WIDNO BRUSY 3 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY; OKRES NOWOŻYTNY

20-33;3;

318 SKOSZEWO BRUSY 1 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

OKRES LATEŃSKI; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 18-34;1;

319 SKOSZEWO BRUSY 2 OSADA HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI 18-34;2;

320 SKOSZEWO BRUSY 3 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY 18-34;3;

321 SKOSZEWO BRUSY 4 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 18-34;4;

322 SKOSZEWO BRUSY 5 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 18-34;5;

323 MĘCIKAŁ BRUSY 2 OBOZOWISKO MEZOLIT 23-34;7;

324 MĘCIKAŁ BRUSY 3 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

MEZOLIT? 23-34;9;

325 MĘCIKAŁ BRUSY 4 PUNKT OSADNICZY; ŚLADY OSADNICTWA MEZOLIT?; NEOLIT/EPOKA BRĄZU 23-34;8;

326 MĘCIKAŁ BRUSY 6 OBOZOWISKO; PUNKT OSADNICZY

NEOLIT; NEOLIT/EPOKA BRĄZU 23-34;

327 MĘCIKAŁ BRUSY 9 ŚLAD OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;13;

328 MĘCIKAŁ BRUSY 14 OBOZOWISKO MEZOLIT 23-35;14;

329 MĘCIKAŁ BRUSY 18 OBOZOWISKO MEZOLIT 23-35;34;

330 MĘCIKAŁ BRUSY 19 ŚLAD OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;16;

331 MĘCIKAŁ BRUSY 20 ŚLAD OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;17;

332 MĘCIKAŁ BRUSY 21 ŚLAD OSADNICTWA; MEZOLIT?; 23-35;18;

333 MĘCIKAŁ BRUSY 22 OBOZOWISKO?; ŚLAD OSADNICTWA

MEZOLIT?; III-V OKRES EPOKI BRĄZU 23-35;19;

334 MĘCIKAŁ BRUSY 23 ŚLAD OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;20;

335 MĘCIKAŁ BRUSY 24 ŚLAD OSADNICTWA; MEZOLIT?; 23-35;21;

336 MĘCIKAŁ BRUSY 25 OBOZOWISKO; ŚLAD OSADNICTWA

MEZOLIT; WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 23-35;22;

337 MĘCIKAŁ BRUSY 26 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;26;

338 MĘCIKAŁ BRUSY 27 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;24;

339 MĘCIKAŁ BRUSY 28 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT 23-35;25;

340 MĘCIKAŁ BRUSY 29 PUNKT OSADNICZY; MEZOLIT?; 23-35;26;

341 MĘCIKAŁ BRUSY 30 OBOZOWISKO? MEZOLIT? 23-35;15;

342 MĘCIKAŁ BRUSY 31 OBOZOWISKO MEZOLIT? 23-35;31;

343 MĘCIKAŁ BRUSY 32 OBOZOWISKO; OBOZOWISKO PALEOLIT; MEZOLIT 23-35;2;

344 MĘCIKAŁ BRUSY 33 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA; ŚLADY OSADNICTWA

MEZOLIT; ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

23-35;3;

345 MĘCIKAŁ BRUSY 34 OBOZOWISKO? MEZOLIT? 23-35;4;

116

346 MĘCIKAŁ BRUSY 35 OBOZOWISKO; ŚLAD OSADNICTWA

MEZOLIT?; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 23-35;5;

347 MĘCIKAŁ BRUSY 36 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;6;

348 MĘCIKAŁ BRUSY 37 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;7;

349 MĘCIKAŁ BRUSY 38 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;8;

350 MĘCIKAŁ BRUSY 39 ŚLADY OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;9;

351 MĘCIKAŁ BRUSY 40 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;10;

352 MĘCIKAŁ BRUSY 41 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;11;

353 MĘCIKAŁ BRUSY 42 OBOZOWISKO?; ŚLADY OSADNICTWA MEZOLIT?; HALLSTATT 25-35;27;

354 MĘCIKAŁ BRUSY 43 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;28;

355 MĘCIKAŁ BRUSY 44 ŚLAD OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;29;

356 MĘCIKAŁ BRUSY 45 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;30;

357 MĘCIKAŁ BRUSY 46 ŚLAD OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;31;

358 MĘCIKAŁ BRUSY 47 OBOZOWISKO MEZOLIT? 23-35;32;

359 MĘCIKAŁ BRUSY 48 ŚLAD OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;33;

360 MĘCIKAŁ BRUSY 49 OBOZOWISKO - 23-35;35;

361 MĘCIKAŁ BRUSY 50 OBOZOWISKO; OBOZOWISKO; PUNKT OSADNICZY; CMENTARZYSKO?

HALLSTATT 23-35;36;

362 MĘCIKAŁ BRUSY 52 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 22-35;

363 MĘCIKAŁ BRUSY 53 ŚLAD OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE 22-35;53;

364 MĘCIKAŁ BRUSY 54 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 54;

365 MĘCIKAŁ BRUSY 55 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY 22-35;55;

366 CZAPIEWICE BRUSY 1 ŚLAD OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE 21-35;24;

367 CZAPIEWICE BRUSY 2 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;25;

368 CZAPIEWICE BRUSY 3 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;26;

369 CZAPIEWICE BRUSY 4 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;27;

370 CZAPIEWICE BRUSY 5 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;28;

371 CZAPIEWICE BRUSY 6 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;29;

372 CZAPIEWICE BRUSY 7 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY 21-35;30;

373 CZAPIEWICE BRUSY 8 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;31;

374 CZAPIEWICE BRUSY 9 ŚLAD OSADNICTWA; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; 21-35;32;

375 CZAPIEWICE BRUSY 10 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 21-35;33;

376 CZAPIEWICE BRUSY 11 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 21-35;34;

377 CZAPIEWICE BRUSY 12 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;35;

378 CZAPIEWICE BRUSY 13 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;36;

379 CZAPIEWICE BRUSY 14 PUNKT OSADNICZY; OKRES NOWOŻYTNY; 21-35;37;

380 CZAPIEWICE BRUSY 15 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;15;

117

381 CZAPIEWICE BRUSY 16 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE

21-34;4;

382 CZAPIEWICE BRUSY 17 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;39;

383 CZAPIEWICE BRUSY 18 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;40;

384 CZAPIEWICE BRUSY 19 PUNKT OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE 21-35;41;

385 CZAPIEWICE BRUSY 20 ŚLAD OSADNICTWA WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;42;

386 CZAPIEWICE BRUSY 21 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; ŚREDNIOWIECZE

21-35;43;

387 CZAPIEWICE BRUSY 22 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

WCZESNA EPOKA ŻELAZA; WCZESNE ŚREDNIOWIECZE

21-35;44;

388 CZAPIEWICE BRUSY 23 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;23;

389 CZAPIEWICE BRUSY 24 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;46;

390 CZAPIEWICE BRUSY 25 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;47;

391 CZAPIEWICE BRUSY 26 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;48;

392 CZAPIEWICE BRUSY 27 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

EPOKA BRĄZU; PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;49;

393 CZAPIEWICE BRUSY 28 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;28;

394 CZAPIEWICE BRUSY 29 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY

21-35;51;

395 CZAPIEWICE BRUSY 30 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;52;

396 CZAPIEWICE BRUSY 31 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;53;

397 CZARNIŻ BRUSY 1 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

22-35;56;

398 CZARNIŻ BRUSY 2 ŚLAD OSADNICTWA WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;57;

399 CZARNIŻ BRUSY 3 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 22-35;58;

400 MAŁE GLIŚNO BRUSY 1 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;140;

401 MAŁE GLIŚNO BRUSY 2 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;141;

402 MAŁE GLIŚNO BRUSY 3 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;142;

403 MAŁE GLIŚNO BRUSY 4 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;143;

404 MAŁE GLIŚNO BRUSY 5 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;144;

405 MAŁE GLIŚNO BRUSY 6 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;145;

406 MAŁE GLIŚNO BRUSY 7 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; OKRES NOWOŻYTNY

21-34;146;

407 MAŁE GLIŚNO BRUSY 8 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY 21-35;147;

408 ZALESIE BRUSY 1 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;20;

409 ZALESIE BRUSY 2 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

PRADZIEJE; ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;117;

410 ZALESIE BRUSY 3 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 20-35;118;

411 ZALESIE BRUSY 4 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;119;

412 ZALESIE BRUSY 5 PUNKT OSADNICZY; ŚLADY OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 20-35;120;

413 ZALESIE BRUSY 6 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;121;

414 ZALESIE BRUSY 7 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;122;

415 ZALESIE BRUSY 8 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

20-35;123;

118

416 ZALESIE BRUSY 9 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 20-35;124;

417 ZALESIE BRUSY 10 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 21-35;54;

418 ZALESIE BRUSY 11 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;55;

419 ZALESIE BRUSY 12 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;56;

420 ZALESIE BRUSY 13 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;57;

421 ZALESIE BRUSY 14 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY;

WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY;

21-35;58;

422 ZALESIE BRUSY 15 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;59;

423 ZALESIE BRUSY 16 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA PRADZIEJE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;60;

424 ZALESIE BRUSY 17 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 21-35;61;

425 ZALESIE BRUSY 18 ŚLADY OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 21-35;62;

426 ZALESIE BRUSY 19 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY

21-35;63;

427 ZALESIE BRUSY 20 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;64;

428 ZALESIE BRUSY 21 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;65;

429 ZALESIE BRUSY 22 ŚLADY OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 21-35;66;

430 ZALESIE BRUSY 23 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;67;

431 ZALESIE BRUSY 24 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 21-35;68;

432 ZALESIE BRUSY 25 ŚLAD OSADNICTWA; OKRES NOWOŻYTNY; 21-35;69;

433 ZALESIE BRUSY 26 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;70;

434 ZALESIE BRUSY 27 ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

WCZESNA EPOKA BRĄZU; WCZESNA EPOKA ŻELAZA; ŚREDNIOWIECZE

21-35;71;

435 ZALESIE BRUSY 28 PUNKT OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY 21-35;72;

436 ZALESIE BRUSY 29 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWOŻYTNY 21-35;73;

437 ZALESIE BRUSY 30 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;74;

438 ZALESIE BRUSY 31 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;75;

439 ZALESIE BRUSY 32 PUNKT OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE 21-35;76;

440 ZALESIE BRUSY 33 ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OSADNICTWA

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;77;

441 ZALESIE BRUSY 34 PUNKT OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY

PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWOŻYTNY

21-35;78;

442 ZALESIE BRUSY 35 PUNKT OSADNICZY PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES NOWOŻYTNY 21-35;79;

443 ZALESIE BRUSY 36 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-35;80;

444 ZALESIE BRUSY 37 ŚLAD OSADNICTWA PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;81;

445 GAPOWO BRUSY 1 ZNALEZISKO LUŹNE WCZESNA EPOKA BRĄZU

446 GŁÓWCZEWICE BRUSY 1 CMENTARZYSKO GROBÓW SKRZYNKOWYCH

WCZESNA EPOKA ŻELAZA

447 GIEŁDOŃ BRUSY 1 ZNALEZISKO LUŹNE NEOLIT

448 MAŁE GLIŚNO BRUSY 1 CMENTARZYSKO EPOKA NIEOKREŚLONA

449 MAŁE GLIŚNO BRUSY 2 CMENTARZYSKO GROBÓW SKRZYNKOWYCH EPOKA ŻELAZA

119

12.3. Rejestr zabytków nieruchomych Lp. Miejscowość Obiekt Adres Nr Data wpisu

1 Brusy 1. Kościół parafialny p.w. Wszystkich Świętych

2. Cmentarz przykościelny

Brusy, ul. Kościelna 3 A-1220 3.07.2001

2 Kosobudy 1. Dawny kościół ewangelicko – augsburski, ob. kościół paraf. Rzym. – kat. p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kosobudach

2. Dawna pastorówka w/w kościoła, ob. przedszkole

Kosobudy, ul. Okrężna 22 Kosobudy, ul. Czerska 11

A-1213 12.09.2000

3 Leśno Kościół parafialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Leśnie

Leśno, ul. Królowej Marii Ludwiki 1

IE-25 178/29 30.11.1929

12.4. Rejestr zabytków archeologicznych Lp. Miejscowość Obiekt Działka Nr Nr decyzji

1 Leśno Cmentarzysko kurhanowe kultury wielbarskiej z okresu wpływów rzymskich

94a 140/C KL.II-535/5350/15/78

2 Główczewice Cmentarzysko kurhanowe kultury wielbarskiej z okresu wpływów rzymskich

61 m, j 141/C KL.II-535/5350/16/78