Polskie dwory i losy ich mieszkańców,historie rodzin, migracja i emigracja

Historia dworów szlacheckich w Polsce

– budynek parterowy (drewniany lub murowany)

– wysoki dach czterospadowy mansardowy lub łamany polski

– regularny i symetryczny plan

– portyk (ganek) kolumnowy

– występowanie ryzalitow (występ z lica w elewacji budynku prowadzony od fundamentów po dach) oraz alkierzy (narożnik wyraźnie występujący z bryły budynku) powstałych z miniaturyzacji narożnych wież obronnych

Cechy charaketrystyczne dworu polskiego

Dworek Sroczyńskich w Bolesławiu

Najstarsze dwory spełniały głównie funkcje obronne, często posiadały baszty lub wieże ze strzelnicami. Budowle te były piętrowe, często miały wewnętrzny dziedziniec pośrodku.

W połowie XVII w. Pojawił się nowy typ dworu, który nie przypominał już twierdzy obronnej, lecz budynek mieszkalny. Zaczęły się wtedy upowszechniać gotowe wzory, czyli „projekty dworów”. Były tam opisy dotyczące materiałów budowlanych, rozkład wnętrz i wyposażenia. Dwory były najczęściej parterowe, otoczone od tyłu ogrodem.

Jeżeli myślimy o typowym dworze szlacheckim, to mamy na myśli głównie budynki, które powstały w XIX w. Dwory te stawiano na planie prostokąta, były znacznie dłuższe niż wcześniej. Najbardziej charakterystycznym elementem był kolumnowy portyk z trójkątnym frontem. Posiadał on okrągłe okienko w tympanonie. Czasami zamiast okienka był tam herb właściciela.

Cechy charakterystyczne dworu polskiego

Należy dodać, że mianem dwór nie określa się tylko tego co na zewnątrz. Istotnym miejscem była środkowa sień, gdzie najczęściej zbierali się domownicy. Na jej ścianach można było dostrzec broń i trofea myśliwskie. Na belkach podtrzymujących strop widoczna była data budowy dworu, dodatkowo często uzupełniała ją jakaś sentencja.

Reprezentacyjnym pomieszczeniem każdego dworu był salon z kominkiem, a póżniej piecem. Na ścianach były liczne makaty, grafiki, portrety przodków i szable. Była też jadalnia z kredensem. Na podłogach z desek, a póżniej parkietach, kładziono skóry zwierząt, a od XIX w dywany.Wnętrza zdobiono też komodami, ozdobnymi skrzyniami, sekretarzykami. Blisko wejścia znajdował się przeważnie niewielki pokoik, pełniący funkcję biura, gdzie właściciel przyjmował interesantów, bądź wypełniał księgi rachunkowe.

Wokół dworów zakładano ogrody francuskie (regularne i symetryczne), natomiast pod koniec XVII w najczęściej parki angielskie (nieregularne), przeważnie romantyczne i naturalne.

Najwięcej w powiecie olkuskim jest dworów wybudowanych w XVIII w. Są to dwory w Krzykawce (1724 r), Glanowie (1786 r) i Tarnawie (1784 r) oraz najprawdopodobniej dwór w Bolesławiu zaadoptowany w połowie XIX w.

Ślady po najstarszych dworach na terenie powiatu olkuskiego

Najbardziej znane dwory szlacheckie na terenie powiatu olkuskiego

W Tarnawie zobaczymy drewniany, klasycystyczny dwór zbudowany w 1784. Od przeszło 100 lat mieszka w nim ta sama rodzina. Obecnym właścicielem domu jest Mieczysław Nowak. W 1982 r. na terenie dworu i parku wykonywano zdjęcia do wielu filmów fabularnych i dokumentalnych, a także teatru telewizji. Jest jednym z nielicznych zachowanych w autentycznej formie dworów.

Dwór w Tarnawie

Pierwsze wzmianki o dworze pochodzą z 1570 r. Pierwszym właścicielem dworu była rodzina Chełmskich. Obecnie w salach dworku odbywają się koncerty i wystawy. Znajduje się tam pracownia plastyczna i muzyczna, jak również hotel, restauracja i kawiarnia.

Dwór w Bolesławiu

Data 1724 r widnieje tu na drewnianej belce stropowej, co świadczy, że dwór wtedy już istniał. Jednym z właścicieli dworku był Józef Chodorowicz, uczestnik Insurekcji Kościuszkowskiej, biorący udział w bitwie pod Racławicami. Obecnie dwór należy do Gminy Bolesław. Znajdują sie tam Centrum Kultury im. Marii Płonowskiej oraz filia Gminnej Biblioteki w Bolesławiu. Organizowane są tu imprezy kulturalne. W pobliżu dworku znajduje się polana z pomnikiem upamiętniającym bitwę powstańców styczniowych z wojskiem carskim, w której 5 maja 1863 r. bohatersko zginął Francesco Nullo.

Dwór w Krzykawce

Został wybudowany około 1840 r przez Bonifacego Machnickiego, rachmistrza biura naczelnika powitu olkuskiego. Kolejnym właścicielem został jego syn Aleksander, aktywny działacz społeczny, członek Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Obecnie działa w nim Muzeum Wikliny Władysława Wołkowskiego, Muzeum Afrykanistyczne im. Dr. Bogdana Szczygła, Miejska Galeria Sztuki OK.NO oraz Galeria Małopolskiego Biura Wystaw Artystycznych.

Dworek Machnickich w Olkuszu

Dwór Mroczkowskich w Olkuszu

Dwór, w którym 19-21.11.1916 r przebywał Józej Piłsudski. Przybył on do Olkusza, aby uczcić pamięć swych legionistów, poległych w bitwie pod Krzywopłotami i Załężem.

Dwór Mroczkowskich w Olkuszu

Rodzina Mroczkowskich pieczętowała się herbem Prus III.

Dwór Mroczkowskich w Olkuszu

Niestety nie ma zbyt wielu informacji o rodzinie Mroczkowskich bardzo związanej z Olkuszem. Rodzina ta pojawiła się w Olkuszu w XVI w. Pieczętowali się herbem Prus III (Nagody). Herb ten zdobił kafle pieca w zrujnowanym dworze Mroczkowskich jeszcze w latach 60 XX w. Rodzina Mroczkowskich była też obecna w innych miastach regionu (Wolbrom, Łobzów, Witeradów). Najprawdopodobniej pierwszy dwór Mroczkowskich stał „przy drodze Witeradowskiej” naprzeciwko stojącej do dziś charakterystycznej kapliczki”Bożej Męki”. Nie zachowały się po nim żadne ślady. Nowy dwór postawiono w drugiej połowie XIX w, przy dawnej drodze starostwa rabsztyńskiego z Osieka do Czarnej Góry. Tam przebiegała także nowa droga do Witeradowa.Dwór był drewniany, ustawiony na kamiennej podmurówce z miejscowego wapienia. Obok stały czworaki dla służby, zabudowania gospodarcze i stodoła. Całość była ogrodzona kamiennym murem. W drugiej połowie XIX w Mroczkowscy zajmowali się rolnictwem, a także przemysłem na terenie zagłębia. Inwestowali w kopalnie i huty na terenie Dąbrowy Górniczej. W 1907 r. sprzedali Peterowi Westenowi część lasu, dzieki czemu mogła się rowijać fabryka naczyń emaliowanych. Kryzys gospodarczy sprawił, że okres dwudziestolecia międzywojennego osłabił majątek Mroczkowskich.

Dwór Mroczkowskich w Olkuszu

W olkuskich księgach parafialnych zachowała się informacja, że w 1780 r zmarł Maciej Mroczkowski, w 1787 r Elżbieta Mroczkowska (być może jego żona), a w 1855 r Franciszek Mroczkowski. Mroczkowscy byli powiązani więzami rodzinnymi zarówno z rodami szlacheckimi i magnackimi oraz z olkuskim mieszczaństwem. Na przykład Elżbieta Mroczkowska pochodziła ze znanej szlacheckiej rodziny Popielów. Jej córka Marianna wyszła za mąż za olkuskiego mieszczaniana szlacheckiego pochodzenia.Podczas I wojny światowej przedstawiciele rodziny Mroczkowskich walczyli w legionach.Niestety dwór Mroczkowskich nie zachował się, w latach 60-tych był już rozlatującą się ruderą z dziurawym dachem, otoczony wielkimi kasztanowcami. Ludzie bali się nawet obok niego przechodzić. Mieszkała tam tajemnicza, zdziwaczała starsza kobieta, która mówiła coś sama do siebie. Ludzie mówili na nią „hrabina Mroczkowska”. Jej światem były resztki dworku i związane z nim wspomnienia oraz krowa, którą pasła na nowo powstającym osiedlu Pakuska. Pani Mroczkowska z bratem, żeby im nie kapało na głowy, spali w przewróconej beczce. Któregoś dnia dwór spłonął. Starszej pani wybudowano niewielki domek, a reszta dworku została przekazana Olkuskiej Fabryce Naczyń Emaliowanych. Obecnie na tym terenie wybudowano blok mieszkalny.Po 1989 r. wiele polskich dworów odzyskało dawny wygląd, choć rzadko który wrócił do przedwojennych prawowitych właścicieli.

Ilość dworów w Polsce

Przed samą wojną, w 1939 roku, w Polsce było około 16 tysięcy dworów, w tym około 4 tysiące na Kresach Wschodnich. Obecnie jest ich około 2800, z czego 2000 znajduje się w stanie ruiny lub jest w trakcie przebudowy. Jedynie około 160 dworów, jakie pozostały w Polsce, zachowało swoje walory architektoniczne. Jest to zaledwie jeden procent tych, które istniały w Polsce przed wojną.

Prezentację stworzyli Jan Chwast i Damian Barczyk

Dziękujemy za uwagę