1

Adam Edward Szczepanowski

Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku

EGZOGENNE I ENDOGENNE DETERMINANTY

ROZWOJU TURYSTYKI W REGIONIE

NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO

Streszczenie: Region jest ważnym przedmiotem badań ze względu na występujące, a często pogłębiające się

zapóźnienia rozwojowe, na które wskazuje m.in. Unia Europejska. W pierwszej części artykułu przedstawiono istotę,

rodzaje i rolę regionów w rozwoju społeczno- gospodarczym kraju ze szczególnym uwzględnieniem sektora

turystycznego. Druga część opracowania skupia się na wskazaniu najistotniejszych egzogennych i endogennych

determinantów rozwoju turystyki w województwie podlaskim, które posiada wysoki potencjał walorów przyrodniczo-

kulturowych. Wyłonienia najważniejszych czynników do badań pilotażowych przeprowadzonych w województwie

podlaskim w 2013 r. we wszystkich powiatach regionu, dokonano na podstawie studium literatury przedmiotu oraz

dokumentów strategicznych w zakresie rozwoju turystyki w regionach.

Z badań dotyczących czynników rozwoju turystyki w województwie podlaskim wynika, że w samorządach

gminnych większą wagę przywiązuje się do czynników endogennych niż do czynników egzogennych. Wśród

czynników endogennych najwieksze znaczenie w zdynamizowaniu rozwoju turystyki w regionie przypisano

następującym czynnikom: racjonalne gospodarowanie zasobami środowiska przyrodniczego, występowanie i

wykorzystanie dóbr kultury dla rozwoju turystyki, wzrost przedsiebiorczości właścicieli bazy turystycznej, poprawa

konkurencyjności technicznej obiektów noclegowych, gastronomicznych i około turystycznych. Dużą wagę

przywiązuje się też do aktywności i kreatywności władz samorządowych. Spośród grupy czynników egzogennych,

które mają wpływ na rozwój turystyki w regionie, najważniejszym czynnikiem (determinantem) jest rozwój i

doskonalenie infrastruktury transportowej. Na kolejnych pozycjach wskazano następujące czynniki: wsparcie

zewnętrzne (w tym środki pomocowe UE), prowadzenie odpowiedniej polityki budżetowej, finansowej i kredytowej

przez państwo, stymulowanie produkcji zdrowej żywności, oraz warunki związane z sytuacją makroekonomiczną

(głównie wzrostem gospodarczym) kraju.

Abstrakt:

Słowa kluczowe: region, turystyka, czynniki rozwoju

Wstęp

Rozwój społeczno- gospodarczy kraju, na który mają wpływ liczne czynniki o charakterze endogennym i

egzogennym, dokonuje się w regionach. Rozwój ten określany jest w literaturze przedmiotu jako rozwój regionalny.

Jest on definiowany poprzez pryzmat zmian w strukturze gospodarczej regionu, jego potencjale gospodarczym,

środowisku przyrodniczym, infrastrukturze, zagospodarowaniu przestrzennym oraz poziomie i jakości życia jego

mieszkańców1.

W rozwoju współczesnej Europy i świata obserwuje się w ostatnich latach rosnące dysproporcje przestrzenne,

zróżnicowanie międzyregionalne2, prowadzące do polaryzacji, czyli bogacenia się wysoko rozwiniętych państw i

regionów oraz ubożenia słabszych. Wiele regionów boryka się z problemem niskiej dynamiki rozwoju. Są to najczęściej

regiony nieuprzemysłowione, które w wielu przypadkach cechują się dużym potencjałem walorów przyrodniczych tj.:

czystym środowiskiem, dużą ilością lasów, naturalnych zbiorników wodnych, obszarów chronionych itp. Jedną z

dźwigni rozwoju tego typu regionów, wykorzystujących głównie endogeniczne zasoby danego obszaru może być

rozwój turystyki. Znaczenie rozwoju turystyki podkreślane jest m.in. w dokumencie Rządowym „Kierunki rozwoju

turystyki do 2015 roku”, wskazując, że jest ono istotnym impulsem dynamizującym rozwój społeczno- ekonomiczny

kraju. Znaczenie rozwoju turystyki przejawia się w wysokiej zdolności do generowania nowych miejsc pracy,

podnoszenia jakości życia lokalnych społeczności, podwyższania konkurencyjności regionów. Równocześnie, turystyka

1 T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999, s.44.

2 J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygocki, Region i jego rozwój w warunkach globalizacji, CEDEWU.PL

Wydawnictwa Fachowe, Warszawa2012, s.45.

IX Kongres Ekonomistów Polskich

2

przyczynia sie do odkrywania najcenniejszych zasobów kulturowych i środowiskowych, których eksponowanie

poprawia wewnętrzny i zewnętrzny wizerunek kraju, regionów oraz miejscowości3. Dlatego istnieje potrzeba

podejmowania analizy i wskazywania najważniejszych czynników rozwoju turystyki, które szczególnie w

zmieniających się warunkach makrootoczenia mają największy wpływ na rozwój regionów4.

Celem niniejszego artykułu jest próba określenia najważniejszych czynników (determinantów) rozwoju turystyki w

regionie, które będą uwzględniały współczesne uwarunkowania wynikające m.in. z sytuacji makroekonomicznej (w

tym z globalizacji), a także warunków wewnętrznych regionu (w tym m.in. jego zasobów naturalnych i

antropogenicznych). Analizę tych czynników określanych mianem egzogennych i endogennych dokonano na

podstawie badań pilotażowych dokonanych we wszystkich powiatach województwa podlaskiego w 2013 r.

1. Pojęcie i znaczenie regionu

Region jest obecnie jednym z ważnych i interesujących przedmiotów badań, a także obiektem zainteresowania

wielu dziedzin i dyscyplin naukowych. Pojęciem regionu posługują się przedstawiciele różnych dziedzin nauki w

odmiennych aspektach znaczeniowych, takich jak: geografia, politologia, socjologia, ekonomia5. Region w znaczeniu

ogólnym to wydzielony, stosunkowo jednorodny obszar, odróżniający się od terenów przyległych określonymi cechami

naturalnymi lub nabytymi. Słowo „region” pochodzi od łac. Regio ~onis. W języku francuskim używa się [région], a

niemieckim [Region]6. Etymologicznie pojęcie regionu oznacza krainę.

Pojęcie regionu jako pierwszy zaadaptował do nauki, a zwłaszcza do geografii, francuski badacz Paweł Vidal de la

Blachę, który jest uznawany powszechnie za twórcę geografii regionalnej. Region w jego rozumieniu miał charakter

kompleksowy i bardziej opierał się na wzajemnych związkach wewnętrznych niż na różnicach z otoczeniem7. Obecnie

pojęciem regionu operuje większość dyscyplin naukowych z obszaru nauk społeczno- ekonomicznych8. Stąd

spotykamy kategorie regionów geograficznych, etnicznych, socjologicznych, politycznych, administracyjnych i innych.

Pojęcie regionu jest zawsze łączone z określonym terytorium, obszarem czy też przestrzenią rozumianą jako część

państwa, kontynentu czy świata. Determinantą wyróżniającą region są pewne specyficzne cechy fizyczno-geograficzne,

społeczno-ekonomiczne lub polityczne pozwalające na delimitację określonego obszaru9. Według R. Domańskiego

region w aspekcie ekonomii to: ,,ukształtowany lub kształtujący się układ ekonomiczny, którego elementy powiązane są

między sobą i ze środowiskiem przyrodniczym relacjami współwystępowania i współzależności, a z otoczeniem

zewnętrznym- relacjami współzależności o dużym nasileniu’’10

. Istotę zasobów regionu, które decydują o jego rozwoju

podkreśla również Z. Strzelecki11

.

Wzrost znaczenia regionów, który obserwujemy w ostatnich latach jest konsekwencją procesu słabnącej roli

państwa, zwanej erozją państwa narodowego12

. Często mówi się, że państwo jest organizmem politycznym zbyt dużym,

aby dostrzegać i skutecznie rozwiązywać lokalne, regionalne problemy. Państwo systematycznie zatraca swoją

autonomię przekazując swoje uprawnienia na wyższy, międzynarodowy oraz niższy, regionalny poziom13

. Przeniesienie

mocy decyzyjnych ze szczebla centralnego na szczebel regionalny14

wpływa na lepsze ekonomiczne wykorzystanie

potencjału regionalnego oraz pozwala szybciej i skuteczniej przeciwdziałać negatywnym konsekwencjom działalności

korporacji w warunkach narzuconych przez procesy globalizacji.

3 Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku, Rada Ministrów, Warszawa 2008, s. 3.

4 A.E. Szczepanowski, Czynniki rozwoju turystyki w regionie polski wschodniej, w: Wyzwania współczesnej polityki

turystycznej. Problemy polityki turystycznej, Prace naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 259,

Wrocław 2012, s. 274-275. 5 W. Kosiedowski, Samorząd terytorialny w procesie rozwoju regionalnego i lokalnego, Wyd. Dom Organizatora,

Toruń 2005, s. 11. 6 swo.pwn.pl, data wejścia [12.04.2012].

7 Vidal de la Blachę (1845-1919), opierając się na kompleksowych badaniach i obserwacjach prowadzonych na terenie

Francji (głównie południowo-wschodnia część kraju), za region przyjmował taki obszar, na którym doszło do

połączenia wszystkich kategorii bytów (przyroda, człowiek, gospodarka itd.), wzajemne ich dopasowanie i

przystosowanie do wspólnego życia, w: W. Wilczyński, Ewolucja pojęcia regionu w literaturze geograficznej,

„Rocznik Świętokrzyski”, Seria B - Nauki Przyrodnicze 1997 nr 24. 8 Por. J. Adamiak, W. Kosiedowski, A. Potoczek, B. Słowińska, Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym.

Problemy teorii i praktyki, TNOiK, Toruń 2001, s. 17. 9 J. Sala, Wpływ procesów globalizacji na region, „Prace Komisji Geografii Przemysłu”, Nr 10, Warszawa- Kraków

2008, s. 57. 10

R. Domański, Gospodarka przestrzenna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 23. 11

Z. Strzelecki, Gospodarka regionalna i lokalna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 79. 12

Szerzej na temat erozji państwa narodowego w: Ohmae K., The End of the Nation…, op. cit. 13

Hirst P., Thompson G., Cable V., 1995, Globalization and the Future of Nation State, „Economy and Society”, no 2. 14

Jednym z pierwszych krajów w którym regiony przejmowały zadania administracji rządowej była Francja. Szerzej na

ten temat w: Niewiadomski Z., Regionalizacja dla celów administracyjnych (na przykładzie wybranych krajów Europy

Zachodniej), w: Niewiadomski Z. (red.), Regionalizacja w Polsce w świetle doświadczeń zachodnioeuropejskich,

„Biuletyn PAN KPZK”, 1992, Z. 160, s. 28-29.

3

Docelowo realizowanym modelem integracji w krajach Unii Europejskiej jest idea "Europy regionów", w której to

właśnie regiony mają się stać podstawowym elementem europejskiej struktury. Obecnie przebija się bardziej wizja

państw federacyjnych i konfederacyjnych, czyli idea "Europy państw" - "Europy ojczyzn narodowych". Według opinii

Z. Chojnickiego i T. Czyża, w perspektywie europejskiej konsekwencje regionalizmu odnoszą się przede wszystkim do

stale zwiększającej się roli skali regionalnej w stosunku do krajowej (państwowej), w procesach różnicowania oraz

integrowania społeczeństw. Zmniejsza się też rola dyferencjacyjna państwa i jego granic w Europie Zachodniej. Na

skutek integracji zwiększyła się rola regionów w kształtowaniu struktury przestrzennej Europy i nadało im nowy

wymiar15

. Zjednoczona Europa nie ma być związkiem coraz słabszych państw, lecz związkiem coraz silniejszych

regionów, co jest według K. Ohame kończącą się epoką państw narodowych16

. Tylko taka konstrukcja polityczna

będzie skutecznie chronić zróżnicowanie kulturowe i etniczne Europy oraz promować gospodarkę regionalną.

Położenie akcentu na region pozwoli ożywić regiony najsłabiej rozwinięte, całymi wiekami zaniedbywane przez rządy

centralne. Regiony próbują wpływać na korzystne dla nich decyzje unijne. W niedalekiej przyszłości, w konfrontacji na

płaszczyźnie ekonomicznej z korporacjami transnarodowymi, mówiące jednym głosem regiony mogą stanowić siłę, z

którą będą się liczyły nawet najpotężniejsze korporacje17

. Rozwijające się badania regionalne

18 od końca XVIII w. narzuciły konieczność uporządkowania terminologii

związanej z regionem (w obrębie poszczególnych dyscyplin). Każda z nich stosuje własne, odmienne kryteria

definicyjne (cechy opisowe), a w następstwie tego- różny przebieg i rezultat (w postaci zasięgu) delimitacji. W celu

uzyskania możliwie najogólniejszej (uniwersalnej) definicji, która zadowoliłaby wszystkie dyscypliny, należy ustalić

takie cechy, które są wspólne dla systemów pojęciowych każdej z nich19

. Jedną z podstawowych cech jest

przestrzenność regionu. Druga wspólna dla różnych definicji cecha regionu to przyjęcie określonego, właściwego dla

danej dyscypliny parametru regionu, który jest konieczny dla jego delimitacji. Może to być parametr ilościowy lub

jakościowy, jednoczynnikowy lub wieloczynnikowy, zawsze jednak ustalony w ramach danej dyscypliny. Brak

zrozumienia tego implikuje już na wstępie problemy terminologiczne i interpretacyjne. Przykładem może być określona

przestrzeń, która dla geografa będzie stanowiła pewien region lub jego część, natomiast dla etnografa przestrzeń ta

może pokrywać się tylko w niewielkim stopniu. Region to obszar, w którym charakter części składowych i relacji

przestrzennych tworzy pewną jednolitą lub spójną całość. Całość jest wyodrębniona z większego obszaru za pomocą

specyficznych kryteriów. Wyodrębnienie dokonuje się w taki sposób: według jednego kryterium (np. region

wyodrębniony na podstawie gęstości zaludnienia), według wielu kryteriów (np. region wyodrębniony na podstawie

wartości produkcji przemysłowej i liczy ludności miejskiej), według zawartości struktury, określonej przez

współzależne dziedziny działalności ludzkiej na rozpatrywanym obszarze20

.

2. Cechy i rodzaje regionów

Region występuje zawsze w przestrzeni. Przyjmuje się, że A. Losch był pierwszym autorem, który dokonał próby

określenia zespołu cech wyodrębniających pewien obszar spośród całej przestrzeni21

. Region w ujęciu

przestrzennym22

zawiera w sobie obiekty i zjawiska odnotowane w rzeczywistej przestrzeni geograficznej. Wśród

geografów fizycznych, ale także ekonomicznych istnieje pogląd, że region jest to obszar, którego poszczególne części

posiadają możliwie wiele cech wspólnych i który wykazuje możliwie wiele różnic w stosunku do obszarów

otaczających. Dlatego określają oni region jako kompleks przyrodniczy (region naturalny) wyróżniany dzięki cechom,

15

Z. Chojnicki, T. Czyż, Region – regionalizacja – regionalizm, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 1992,

Rok LIV, 2, s. 12. 16

K .Ohmae, The End of the Nation-State: the Rise of Regional Economies, Simon and Schuster Inc., New York 1995,

p.32. 17

S. Sala, Wpływ procesów …, op. cit., s. 58. 18

Najwcześniejsze badania i ewaluacja funkcji regionów od pomocniczych planistycznych, poprzez administracyjne po

gospodarcze nastapiły we Francji i Belgii. Szerzej na ten temat w: J. Bagenard, L’organisation regionale (Li du 5 juillet

1972), Revue du Driot de la Sciente Politique nr 6/1973, s. 1417, G. Suomevins, Ętude sur regionalisme en Belgique et

a l’etranger, Bruyland 1973, s. 362-373. 19

A. Wallis, Socjologia przestrzeni, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1990, s. 41-42. 20

R. Domański, Gospodarka ..., op. cit., s. 110. 21

Przyjęte założenia A. Loscha pozwoliły na wyodrębnienie heksagonalnych obszarów upodabniających analizowaną

przestrzeń do plastra miodu. Niektóre z tych założeń są już nie do przyjęcia z punktu widzenia współczesności (np.

hipotetyczny, harmonijny rozkład ludności w przestrzeni), Szerzej na ten temat w: R.H. Funck, J. Kowalski,

Innovation. New Information Technologies and the Structure of Urban Regions, (w:) Spatial Context of Technological

Development, R. Cappellin, P. NiJ- kamp (red.), Gower Publishing Co., Brookfield 1990, s. 12-25. 22

Przestrzenne postrzeganie regionu było nakreślone przez amerykańskich geografów D. Whittlesseya i R. Hartshorna,

dla których region stanowił narzędzie badawcze do analizy i generalizacji przestrzennej. Wyodrębnili oni trzy rodzaje

regionów: proste (wyznaczone na podstawie jednej cechy, złożone (wyodrębnione na podstawie zespołu cech) i

całkowite (wyróżnione na podstawie pełnej treści wykorzystania danego obszaru przez człowieka). Region całkowity

jest zespołem powiązanych cech przyrodniczych i społecznych22

.

4

które z kolei wynikają z położenia, historii rozwoju oraz współczesnych procesów zmian środowiska geograficznego23

.

Region podlegał wyodrębnieniu na podstawie homogenicznych kryteriów fizycznych oraz środowiskowych24

.

Determinantą wyróżniającą region są pewne specyficzne cechy (np. parametry jakościowe), które mogą być

zastosowane do jego opisu oraz delimitacji określonego obszaru25

. Mogą to być cechy fizyczno- geograficzne,

społeczno- ekonomiczne lub polityczne, które wyróżniają go w pewnej strukturze, środowisku geograficznym,

zasobach ludzkich. Cechy różnicujące regiony można podzielić na dwie podstawowe grupy - naturalne i

antropogeniczne. Naturalne cechy to położenie geograficzne oraz cechy przyrody ożywionej i nieożywionej. Istotnymi

cechami antropogenicznymi bywają najczęściej odrębność językowa, religijna lub etniczna zamieszkującej region

społeczności oraz cechy lokalnej gospodarki. Odpowiednio do wyodrębnionych cech można dokonać podziału

regionów na:

- regiony naturalne (o wspólnych cechach fizycznogeograficznych, klimatycznych itp.),

- regiony kulturowe (o wspólnych cechach kulturowych),

- regiony ekonomiczne, zwane też gospodarczymi (o wspólnych centrach bądź powiązaniach gospodarczych),

- regiony administracyjne (wyodrębnione prawnie jednostki administracji terenowej).

Region naturalny określany jest jako zespół potencjalnych sił przyrody, któremu człowiek przez odpowiednie

użytkowanie może nadawać indywidualne piękno. Regiony fizyczno-geograficzne (naturalne) wyodrębniane są na

podstawie cech elementów środowiska geograficznego, takich jak; rzeźba terenu, szata roślinna, klimat. Regiony

naturalne stanowią terytorialną całość, cechuje je wewnętrzna jedność wynikająca ze wspólnoty rozwoju historycznego,

położenia geograficznego, jedności procesów geograficznych i przestrzennego powiązania oddzielnych części

składowych26

. Regiony te były obszarami homogenicznymi pod względem przyrodniczym lub obszarem o dominacji

określonego rodzaju działalności o charakterze strefowym, powierzchniowym27

.

Region kulturowy to terytorium określone poprzez odrębność lub ustrukturyzowanie cech kultury ludności stale je

zamieszkującej. Terminu tego używa się przy podziale danego terytorium narodowego na obszary grup etnograficznych

lub regionalnych, a także przy określeniu łącznie terytoriów narodowych kilku narodów, których kultury mają cechy

wspólne. Terminu tego nie używa się przy określaniu terytorium narodowego czy też przy opisywaniu odrębności

kultury danego narodu28

. W Polsce istniej wiele regionów kulturowych, w obrębie których stale kultywuje się tradycje.

Często nazywa się je „małymi ojczyznami”, co świadczy o zjednoczeniu społeczności danego obszaru. Kultura regionu

jest więc wspólnotą „małych ojczyzn” wyodrębniającą się spośród innych regionów. W regionie kulturowym bierze się

pod uwagę partycypację mieszkańców we wspólnym zasobie kultury, dającym się porównać z centrum („kanonem”)

kultury narodowej. Możemy wówczas mówić o regionie etnograficznm, który wyróżnia się ze względu na specyfikę

tradycyjnej kultury ludowej (szczególnie folkloru i kultury materialnej), np. Kurpiowszczyzna. Regiony kulturowe mają

szczególne znaczenie dla turystyki, ponieważ przyciągają swą specyfiką kulturową pozostawioną przez poprzednie i

obecne pokolenia. Jest to dziedzictwo kulturowe (materialne i duchowe) określane jako swego rodzaju kod genetyczny-

oddziedziczony po przodkach, który w prawidłowo ukształtowanym środowisku ma szansę na rozwój29

.

Region ekonomiczny, zwany także gospodarczym (np. w anglojęzycznej literaturze przedmiotu) kształtuje się przez

działalność gospodarczą i kulturową człowieka, przy czym charakteryzuje się większą skalą wewnętrznych powiązań

gospodarki niż powiązań zewnętrznych, lub występowaniem danej działalności gospodarczej w innej formie i

intensywności niż na obszarach otaczających30

. Pojęcie regionu ekonomicznego ma ponad sto definicji, dlatego jest

pojęciem wieloznacznym i niekiedy kontrowersyjnym. W literaturze ekonomiczno-geograficznej i ekonomicznej

traktowane jest dwojako, jako obiektywna kategoria gospodarczo-przestrzenna i jako pojęcie intelektualne. W grupie

definicji gospodarczych spotykamy się z trzema głównymi rodzajami pojęć31

:

region to obszar jednorodny, którego poszczególne części mają możliwie wiele wspólnych cech i który

wykazuje wiele różnic w stosunku do obszarów otaczających,

region to obszar ciążeń i powiązań funkcjonalnych, usługowych, produkcyjnych i innych,

23

S. Berezowski, Regionalizacja gospodarcza, w: S. Berezowski (red.), Geografia ekonomiczna Polski, Wydawnictwo

PWN, Warszawa 1978, s. 425. 24

J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 21-29. 25

J. Sala, Wpływ procesów globalizacji na region, „Prace Komisji Geografii Przemysłu”, Nr 10, Warszawa- Kraków

2008, s. 57. 26

A. Isaczenko, Osnowy landszaftowiedienija i fizikograficzeskogo racjonirowanija, Moskwa 1965, s. 234. 27

Region strefowy, powierzchniowy, homogeniczny to określenia stosowane zamiennie w ramach najstarszej

historycznie koncepcji regionu. Szerzej na ten temat w: K. Kuciński, Geografia ekonomiczna. Zarys teoretyczny SGH,

Warszawa 2002, s. 176. 28

K. Kwaśniewski: Słownik etnologiczny : terminy ogólne. Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa-Poznań,

1987, s. 304. 29

M. Woźniczko, T. Jędrysiak, Wioski etnograficzne przyszłością zachowania dziedzictwa kulturowego, w: Kultura i

turystyka – wspólne korzenie, B. Włodarczyk, B. Krakowiak (red.), Wydawnictwo Regionalna Organizacja Turystyczna

Województwa Łódzkiego, Łódź, 2012, s. 139. 30

Encyklopedia.pwn.pl 31

Z. Zioło, Regionalizacja w Polsce w świetle doświadczeń zachodnioeuropejskich, „Biuletyn PAN KPZK”, 1992, Z.

160, s. 74.

5

region to terytorialnie wykształcony kompleks (system) produkcyjno- usługowy.

Trzeciej grupie definicji regionu ekonomicznego odpowiada definicja A. Fajferka, według której region

ekonomiczny to region geograficzo-ekonomiczny stanowiący terytorialny kompleks produkcyjno-usługowy,

wyróżniający się od otaczających go obszarów swoistymi formami zagospodarowania”32

. Autor dodaje też, że region

tego typu jest kategorią ekonomiczną, podlegającą ciągłym zmianom. Podobną definicję przedstawia B. Mayer, według

której region ekonomiczny jest obszarem zwartym przestrzenne i jest częścią terytorium większego, powiązanego z

innymi, spójnego wewnętrznie i stanowi komplekso- przestrzennych o określonym profilu gospodarczym33

.

Charakteryzuje się on określoną specjalizacją gospodarczą, będącą wynikiem wykorzystania endo- i egzogenicznych

czynników rozwoju. Takie definiowanie regionu ekonomicznego spełnia warunki ujęcia systemowego. Według R.

Domańskiego region w aspekcie ekonomii to: ,,ukształtowany lub kształtujący się układ ekonomiczny, którego

elementy powiązane są między sobą i ze środowiskiem przyrodniczym relacjami współwystępowania i

współzależności, a z otoczeniem zewnętrznym- relacjami współzależności o dużym nasileniu’’34

. Podkreśla się tu rolę

zasobów (w tym przyrodniczych). Również Z. Strzelecki podkreśla istotę zasobów regionu, które decydują o jego

rozwoju. Składają się na nie rzeczy bądź wartości intelektualne wykorzystywane do produkcji dóbr i usług w regionie35

,

a więc: ziemia, praca (zasoby ludzkie), kapitał (dobra inwestycyjne), technologia (wiedza, jak zasoby mogą być łączone

w produktywny sposób) oraz przedsiębiorczość. W ostatnich dziesięcioleciach oddziaływania poszczególnych rodzajów

zasobów na gospodarkę regionalną uległy zmianie- zdecydowanie zmniejszyła się rola ziemi, a wzrosła wiedzy,

technologii (głównie informatycznych) i przedsiębiorczości36

.

W ostatnich dziesięcioleciach pojęcie regionu używa się coraz częściej dla obszarów przekształconych przez

człowieka, mając przy tym na względzie nazwę regionu ekonomicznego, który jest związany silnie z gospodarczą

aktywnością człowieka. Rozwój gospodarczy, zmiana charakteru przestrzeni i funkcji danego obszaru przyczyniają się

do nadania danemu regionowi zupełnie nowych cech jakościowych. Na przykład wzrostowi poziomu rozwoju

gospodarczego państw i ich części towarzyszyło wprowadzenie pojęcia regionu uniwersalnego (heterogenicznego),

którego specyfika wynikała z występowania wielu, a nawet wszystkich cech gospodarczych wspólnych na danym

obszarze37

.

Region można także zdefiniować jako jednostkę administracyjną, której wyodrębnienie wynika z podziału

terytorialnego państwa. Taki region uznawany jest jako region administracyjny. Przeciwni takiemu sposobowi

delimitacji są zwolennicy obiektywnie występujących więzi na różnych płaszczyznach przestrzennych, które

niekoniecznie muszą być tożsame z podziałami administracyjnymi38

. Jednak regiony administracyjne często pojawiają

się w badaniach naukowych z względów czysto pragmatycznych. Uznanie ich istnienia ułatwia bowiem prowadzenie

analiz na podstawie dostępnych danych statystycznych lub dzięki istniejącej strukturze władzy samorządowej, która

wyznacza zakres obowiązków i kompetencji w regionie39

. Dlatego najkorzystniej byłoby, gdyby pomiędzy podziałem

administracyjnym i podziałem rzeczywistym istniała jak najdalej idąca zbieżność, co uważa się za jeden z

podstawowych wyznaczników sprawności działania państwa40

. Jest to jednak bardzo trudne w funkcjonowaniu

poszczególnych państw ponieważ uwarunkowane to jest często historycznymi zaszłościami (tradycją) lub trwającymi

wojnami np. na tle etnicznym. Regionami administracyjne posiadają relatywnie dużą powierzchnię i znaczną liczbę

ludności. Powinne one być w jak największym stopniu jednolite z punktu widzenia gospodarczego, społecznego i

kulturowego, co zapewnia prowadzenie odpowiedniej do potrzeb polityki gospodarczej, społecznej i kulturalnej przez

32

A. Fajferek, Region ekonomiczny i metody analizy regionalnej, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

1966, s. 11. 33

B. Mayer, Gospodarka przestrzenna. Mechanizmy rozwoju, teorie i systemy, PTO, Szczecin 1999, s. 115. 34

R. Domański, Gospodarka przestrzenna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 23. 35

D.R. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ "Solidarność", Gdańsk

1991, s. 6. 36

Zbigniew Strzelecki (red.), Gospodarka regionalna i lokalna, PWN, Warszawa 2008, s. 79. 37

Oprócz regionu uniwersalnego wyodrębniano region specjalny (homogeniczny, jedna cecha wspólna) i region

grupowy (grupa cech wspólnych). Szerzej, S. Berezowski, Metody badań w geografii ekonomicznej, WSiP, Warszawa

1980, s. 76. 38

M. Maciołek, Region - problemy z delimitacją, nieporozumienia i zagrożenia, „Wspólnota" 1991, nr 36, s. 16. 39

W Polsce obowiązujący od 1 stycznia 1990 r. podział administracyjny wprowadził wiele zmian w strukturze

przestrzennej i gospodarczej. Jego celem było utworzenie jednostek administracyjnych odpowiadających koncepcjom

regionu ekonomicznego. Por. T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 1999, s. 81. 40

Region administracyjny odpowiada ściśle granicom określonej jednostki administracyjnej, wyznaczonym na

podstawie aktów prawnych regulujących podział terytorialny kraju. Stolicą regionu administracyjnego jest największe

miasto lub ośrodek gospodarczy pełniący zadania związane z planowaniem zarządzaniem i nadzorowaniem realizacji

planów regionu. Czasami region może zostać wydzielony celowo dla identyfikacji rozwoju gospodarczego. Jego

powierzchnia będzie wtedy zależna od przyjętych celowo dla intensyfikacji i może być zbieżna z obszarem jednostki

administracyjnej. Szerzej na ten temat w: S. Berezowski (red.), Geografia ekonomiczna Polski, op.cit.; T. Kudłacz,

Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 81.

6

powołane do tego instytucje regionalne41

. Podziały na regiony administracyjne odznaczają się ciągłością przestrzenną i

kompletnością, tzn. że całe terytorium kraju jest pokryte jednostkami tego samego poziomu, a żaden obszar nie jest

pominięty. Tak jednoznacznych granic nie można wytyczyć w regionach geograficznych, gdzie tworzą się strefy

przejściowe. Na świecie regiony administracyjne to m.in.: departamenty (np. we Francji), hrabstwa (np. w USA,

Anglii), kantony (np. w Szwajcarii), obwody (np. w Rosji, na Ukrainie), okręgi (np. w Rumunii, na Litwie), prefektury

(np. w Japonii), prowincje (np. w Kanadzie). W Polsce regiony administracyjne to województwa, które stanowią

jednostki terytorialnej organizacji najwyższego rzędu (o największej powierzchni). Regionami o mniejszej powierzchni

i mniejszym znaczeniu dla statystyk dotyczących rozwoju gospodarki są powiaty.

Unia Europejska w celu prowadzenia jednolitej polityki regionalnej we wszystkich krajach członkowskich

wprowadziła podział regionów uwzględniający inne kryterium statystyczne. Według tego kryterium podzielono

przestrzeń europejską na tzw. NUTS-y. W polskich warunkach NUTS 1 odpowiada poziomowi makroregionów w

kraju (region centralny: województwa łódzkie i mazowieckie; region południowy: województwa małopolskie i śląskie;

region wschodni: województwa lubelskie, podkarpackie, świętokrzyskie i podlaskie; region północno-zachodni:

województwa wielkopolskie, zachodniopomorskie i lubuskie; region południowo-zachodni: województwa dolnośląskie

i opolskie; region północny: województwa kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie i pomorskie), NUTS 2

odpowiada wielkości polskich regionów, NUTS 3 obejmujące obszar tzw. podregionów, NUTS 4 dotyczy wielkości

powiatów, natomiast poziom ostatni NUTS 5 obejmuje gminy42

.

Region można też rozważać w ujęciu systemowym jako realną jednostkę przestrzenną lub terytorialną, złożoną z

różnych elementów powiązanych ze sobą43

. System ten obejmuje społeczeństwo, gospodarkę, środowisko (zarówno

naturalne, jak i wytworzone przez człowieka). W systemie tym przebiegają złożone relacje pomiędzy poszczególnymi

jej elementami. Ujęcie to zwraca uwagę na czynniki dynamiczne charakteryzujące rozwój regionu jako systemu44

,

jednak ze względu na bardzo duży stopień złożoności różnych czynników i różne stopnie współzależności między nimi

jest trudne do ogarnięcia szczególnie przez niewielką ilość badaczy. Niemniej takie ujęcie kompleksowe powinno być

docelowo brane pod uwagę szczególnie w badaniach dotyczących rozwoju strategicznego długoterminowego.

Systemów regionalnych może być tyle, ile analitycznych zagadnień, którymi zajmuje się dany badacz45

.

W badaniach regionów (również pod katem rozwoju turystyki) najbardziej pożądane jest podejście systemowe,

które obejmuje wszystkie aspekty (sfery) życia społeczności w regionie, a więc sferę społeczną, gospodarczą i

środowiskową. Natomiast najbardziej pożądanym obiektem badań jest region ekonomiczny (gospodarczy), czyli

terytorialny kompleks produkcyjno-usługowy, wyróżniający się od otaczających go obszarów swoistymi formami

zagospodarowania (np. w zakresie turystyki). Jednak nie wykształciły się jeszcze w Polsce wyraziste regiony

ekonomiczne czyli geograficzno- ekonomiczne kompleksy usługowe w zakresie usług turystycznych, a ich przestrzeń

(np. Żuławy) jest na pograniczu różnych województw, prowadzących najczęściej odrębną (niezależną) politykę rozwoju

regionu. Nie istnieją też wyraźnie zarysowane regiony kulturowe. Dlatego autor zdecydował się na przeprowadzenie

badań w regionie administracyjnym, którym jest województwo. Ze względu na dobrą znajomość specyfiki oraz

walorów i atrakcji turystycznych województwa podlaskiego autor wybrał do badań województwo podlaskie46

.

3. Determinanty rozwoju turystyki w województwie podlaskim

41

Według M. Elżanowskiego, M. Maciołka, P. Przybysza region w znaczeniu administracyjnym to najwyższa

jednostka terytorialnej organizacji w państwie, bez względu na jego formę prawnoustrojową, o relatywnie dużej

powierzchni i znacznej liczbie ludności, jednolita z punktu widzenia gospodarczego, społecznego i kulturowego, w

której jest prowadzona odpowiednia do potrzeb polityka gospodarcza, społeczna i kulturalna przez powołane do tego

instytucje regionalne, w: M. Elżanowski, M. Maciołek, P. Przybysz: Region jako instytucja prawnoustrojowa, Państwo i

Prawo 1990, nr 8. 42

Nomenklatura Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NTS) została opracowana na podstawie

rozporządzenia (WE) nr 1059/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z 26 maja 2003 r. w sprawie ustalenia wspólnej

klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NUTS) (Dz. Urz. UE L 154 z 21.06.2003);

Rozporządzenie Rady Ministrów z 13 lipca 2000 r. w sprawie wprowadzenia Nomenklatury Jednostek Terytorialnych

do Celów Statystycznych (NTS) (Dz.U. 2000 nr 58 poz. 685 oraz rozporządzenia zmieniające). 43

Z. Chojnicki, Region w ujęciu geograficzno-systemowym, w: Podstawy regionalizacji geograficznej, T. Czyż (red.),

Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 1996, s 11. 44

J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygodzki (red.), Region i jego rozwój w warunkach globalizacji, CeDeWu,

Warszawa 2007, s. 40. 45

Szerzej na ten temat w: R. Hartshorn, The Nature of Geography, Association of American Geographers, Washington

1939, rozdziały 9 i 10; D. Whittlesey, The regional concept and the regional method, w: P.E. James, C.F. Jones (red.),

American Geography Inwentory and Prospect, Syracuse Uniwersity Press, New York 1954, s. 19-68. 46

A. E. Szczepanowski jest m.in. autorem dwóch książek, które powstały w wyniku czteroletnich badań, a są to:

Walory i atrakcje turystyczne województwa podlaskiego. Tom I. Walory przyrodnicze, oraz Walory i atrakcje

turystyczne województwa podlaskiego. Tom II. Atrakcje kulturowe. Książki ukazały się na rynku w 2011 i 2013 r.

nakładem Wydawnictwa Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku.

7

Województwo podlaskie, położone w północo- wschodniej części Polski, posiada znakomite walory przyrodniczo-

krajobrazowe oraz bogactwo zabytków kultury materialnej i duchowej. Obszar całego województwa podlaskiego

położony jest w strefie Zielonych Płuc Polski. Na atrakcyjność województwa podlaskiego składają sie unikalne w skali

Europy tereny bagienne, wielkie puszcze i kompleksy leśne, duże jeziora, czyste powietrze, jak również różnorodne

zasoby dziedzictwa kulturowego. Szczególna wartość przyrodnicza, historyczna i rekreacyjna stanowią obszary i

okolice parków narodowych, parki krajobrazowe, doliny rzek Narwi, Biebrzy i Bugu oraz pojezierze suwalsko-

augustowskie z unikatową budowlą w skali światowej jaką jest Kanał Augustowski. Nieprzeciętne walory przyrodnicze

województwa podlaskiego objęto różnymi formami ochrony. W efekcie tego, w regionie funkcjonują aż 4 parki

narodowe: Białowieski, Biebrzański, Narwiański i Wigierski (w kraju - 23), 3 parki krajobrazowe: Łomżyński Park

Krajobrazowy Doliny Narwi, Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej oraz Suwalski Park Krajobrazowy, 95

rezerwatów przyrody, 15 obszarów chronionego krajobrazu, 1641,4 ha użytków ekologicznych oraz 2110 pomników

przyrody47

. Z uwagi na unikatowe walory przyrodnicze Białowieski Park Narodowy został uznany przez UNESCO w

1977 r. za Światowy Rezerwat Biosfery, a od 1979 r. - jako jedyny polski obiekt przyrodniczy – znajduje sie na liście

Światowego Dziedzictwa Ludzkości. Od 1992 r., znaczna cześć Puszczy Białowieskiej funkcjonuje na liście jako –

jeden z siedmiu na świecie i trzech w Europie - polsko-białoruski transgraniczny Obiekt Dziedzictwa Światowego

UNESCO. Walory środowiska stwarzają szanse rozwoju turystyki wiejskiej, kwalifikowanej, krajoznawczej i

uzdrowiskowej. Obok tradycyjnych form silnie rozwija sie turystyka aktywna: kajakowa, rowerowa, piesza i konna.

Charakter regionu sprawia, iż ściśle powiązana z turystyka aktywna jest turystyka przyrodnicza. Bogactwo wielu kultur

umożliwia także rozwój turystyki historycznej i kulturowej48

. Różnorodność narodów zamieszkujących województwo

podlaskie tworzy bogactwo różnorodnych kultur (w tym obrzędów i obyczajów). Bogactwo walorów i atrakcji regionu

możemy poznawać m.in. w muzeach, skansenach, galeriach oraz na szlakach kulturowych takich jak49

:

Kanał Augustowski - fenomen polskiej inżynierii wodnej z XIX wieku,

Szlak Tatarski - prowadzący przez Bohoniki i Kruszyniany z drewnianymi unikatowymi meczetami oraz

mizarami,

Szlak Rękodzieła Ludowego - podtrzymujący ginące zawody takie jak: kowalstwo, garncarstwo, łyżkarstwo i

tkactwo,

Kraina Otwartych Okiennic – prowadzący przez podlaskie wsie Soce, Puchły i Trześcianka z kolorowymi

otwartymi okiennicami i bogato zdobionymi domami drewnianymi.

Jednak bogactwo przyrody i kultury województwa podlaskiego nie jest dostatecznie wykorzystywane w rozwoju

turystyki i całego regionu. Spowodowane jest to m.in. niską dostępnością komunikacyjną. Poziom zaspokojenia potrzeb

w zakresie wypoczynku w województwie podlaskim jest jednym z najniższych w Polsce (ex aequo z województwem

warmińsko- mazurskim). Pomimo dużej liczby terenów atrakcyjnych przyrodniczo, brakuje odpowiedniego ich

zagospodarowania, czego przykładem jest najmniejsza dostępnością ścieżek rowerowych spośród polskich regionów

(0,3 km/100 km2)

50. Nienajlepszy stan rozwoju turystyki spowodowany jest brakiem spójnej koncepcji rozwoju

turystyki w województwie podlaskim, bazującej na potencjałach przyrodniczo- kulturowych regionu. Niskie PKB

wytwarzane w regionie przekłada się na dość niskie przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w województwie

podlaskim, które w 2010 r. stanowiło 88% średniej krajowej i plasowało województwo na 11 miejscu w kraju.

Jednocześnie obserwuje się pogłębianie dysproporcji względem kraju51

.

Rosnące dysproporcje w rozwoju prowadzą do polaryzacji, czyli bogacenia się wysoko rozwiniętych regionów i

państw oraz ubożenia słabszych. Dlatego działania polityki regionalnej UE koncentrują sie na wsparciu obszarów

najsłabiej rozwiniętych oraz wykazujących nierówności strukturalne, a tym samym do zmniejszania dysproporcji w

rozwoju regionalnym52

. Istnieje jednocześnie potrzeba poszukiwania kierunków rozwoju, które będą wykorzystywały

głównie endogeniczne zasoby danego regionu, np. w zakresie rozwoju turystyki. W Polsce rozwój turystyki i jej wpływ

na gospodarkę regionu uzależniony jest między innymi od przemian związanych z procesem integracji europejskiej,

który nastąpił formalnie w maju 2004 r. oraz procesem globalizacji. Warunki i czynniki kształtujące rozwój turystyki w

regionach UE są zróżnicowane i w pełni zależne od procesów ekonomicznych i społecznych zachodzących w danym

kraju.

Całościowe rezultaty procesu rozwojowego w regionie zależą od wielu uwarunkowań, dzięki którym proces ten

może być bardziej dynamiczny, efektywny i lepiej służyć zaspokajaniu potrzeb regionalnych społeczności. Sam wzrost

gospodarczy nie jest metodą rozwiązywania problemów rozwojowych, a wprost przeciwnie- bywa źródłem napięć i

47

A. E. Szczepanowski, Walory i atrakcje turystyczne województwa podlaskiego. Tom I. Walory przyrodnicze, Wyd.

Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2011, s.282-283. 48

Kierunki rozwoju turystyki…, op. cit., s. 24. 49

Szerzej na temat licznych walorów i atrakcji kulturowych województwa podlaskiego w|: A. E. Szczepanowski,

Walory i atrakcje turystyczne województwa podlaskiego. Tom II. Atrakcje kulturowe, Wyd. Wyższej Szkoły Finansów i

Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2013, s. 450. 50

Diagnoza strategiczna województwa podlaskiego, sporządzona w ramach tworzenia Strategii rozwoju podlaskiego do

roku 2020, Geoprofit, Warszawa 2013, s.34. 51

Ibidem, s. 38. 52

Por. P. Churski, 2004. Obszary problemowe w Polsce z perspektywy celów polityki regionalnej Unii Europejskiej,

Wyższa Szkoła Humanistyczno- Ekonomiczna we Włocławku. Włocławek 2004, s. 16.

8

rozmaitych efektów negatywnych, takich jak: narastanie dysproporcji w poziomie życia ludności, powstanie obszarów

depresji, degradacja środowiska naturalnego. Trzeba także uwzględnić fakt, że proces rozwoju współczesnych regionów

jest nieporównywalnie bardziej złożony niż w czasach, gdy powstawały słynne prace Adama Smitha i Davida Ricardo.

W konsekwencji klasyczne ujęcie czynników rozwoju regionalnego należy obecnie uznać za zbyt wąskie53

.

Również rozwój turystyki w regionie jest procesem wielowymiarowym, wybitnie heterogenicznym co powoduje, że

jego badanie jest trudne i wymaga przyjęcia założeń upraszczających. W związku z tym problematyka rozwoju

turystyki jest rozpatrywana rozmaicie na różnych poziomach uogólnienia, w różnych przekrojach czasowych i

przestrzennych, a także w odniesieniu do różnych dziedzin działalności społeczno- gospodarczej. W celu uniknięcia

niebezpieczeństwa pomieszania różnych wymiarów, poziomów i aspektów, prowadzących do nieporozumień., w

analizach teoretycznych i empirycznych należy uwzględniać fakt, że rozwój turystyki w danym regionie jest

wypadkową, swoistą sumą różnych aspektów zachodzących zmian. Wszystkie one są wzajemnie powiązane, bądź na

zasadzie substytucji, bądź komplementarności. Można je pogrupować na: ekonomiczne, społeczne, techniczne i

technologiczne oraz środowiskowe54

. Określenia rodzaju czynników w poszczególnych grupach autor dokonał oparciu

o studia literatury przedmiotu oraz dokumenty strategiczne takie jak: plany i strategie rozwoju lokalnego i regionalnego

w zakresie rozwoju turystyki. Do czynników ekonomicznych zaliczono:

wzrost przedsiębiorczości właścicieli bazy turystycznej, twórców produktów turystycznych oraz

organizatorów turystyki w regionie,

wsparcie zewnętrzne, w tym środki pomocowe Unii Europejskiej,

napływ inwestycji krajowych i zagranicznych,

wielkość i struktura zatrudnienia w branży turystycznej,

wielkość i sposób funkcjonowania rynku usług turystycznych,

zmiany dochodów ludności, przedsiębiorstw i organów samorządu terytorialnego działających w regionie,

dynamika popytu regionalnego i zmiany w jego strukturze,

sytuacja makroekonomiczna w kraju (dynamika wzrostu gospodarki krajowej),

polityka budżetowa, finansowa i kredytowa państwa,

koniunktura na rynku europejskim i światowym,

jakość marketingu regionalnego i poziom zarządzania w regionie.

Czynniki społeczno- kulturowe to:

występowanie i wykorzystanie dóbr kultury dla rozwoju turystyki

aktywność i kreatywność władz samorządowych

sprawność funkcjonowania samorządów terytorialnych i ich organów

poprawa systemu kształcenia i samokształcenia

udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji lokalnych i regionalnych

rozwój i doskonalenie infrastruktury społecznej oraz usług SPA, bankowych, i innych

zmiany w strukturze demograficznej regionu i zatrudnieniu

charakter procesów urbanizacji, aglomeracji i metropolizacji,

zmiany w poziomie stylu życia turystów i społeczności w regionie.

Wśród czynników technicznych i technologicznych wpływających na rozwój turystyki w regionie zaliczono:

rozwój i doskonalenie infrastruktury transportowej,

poprawa konkurencyjności technicznej obiektów noclegowych, gastronomicznych i okołoturystycznych,

dywersyfikacja w zakresie produktów turystycznych,

wprowadzanie innowacji produktów turystycznych,

wprowadzanie innowacji w przedsiębiorstwach turystycznych,

rozwój działalności badawczo-marketingowej w kierunku zwiększenia udziału wysokiej technologii,

podniesienie poziomu usług informatycznych poprzez komputeryzację i informatyzację z wykorzystaniem

najnowszych technologii informatycznych.

Ostatnia grupa, to czynniki środowiskowe:

występowanie i ochrona zasobów naturalnych,

racjonalizacja gospodarowania zasobami środowiska przyrodniczego,

stymulowanie produkcji „zdrowej" żywności,

wdrażanie proekologicznych technologii,

poprawa świadomości i kultury ekologicznej społeczeństwa regionu,

postęp w edukacji ekologicznej,

wdrażanie nowoczesnych instrumentów ochrony środowiska,

edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju.

53

Por. W. Kosiedowski, Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym, w: Gospodarka regionalna i lokalna, Wyd.

Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 234-235. 54

A.S. Szczepanowski, Czynniki..., op. cit. s.280-281.

9

Uwzględniając specyfikę i uwarunkowania rozwoju województwa podlaskiego, w pierwszej kolejności

(wytłuszczenie) przedstawiono czynniki rozwoju, które zdaniem autora mają największe znaczenie w rozwoju turystyki

w badanym regionie.

Możliwy jest także inny podział wyżej wymienionych czynników wpływających na rozwój turystyki w regionie.

Można je podzielić na dwie grupy tj. czynniki endogenne i egzogenne. Czynniki endogenne (wewnętrzne) zależą

głównie od zastanych bogactw naturalnych (przyrodniczych), dziedzictwa kulturowego regionu oraz od działań władz

samorządowych, przedsiębiorców turystycznych oraz i społeczności zamieszkujących dany region. Czynniki

egzogenne to te, które wiążą się z uwarunkowaniami zewnętrznymi takimi jak: geopolityka, globalizacja, system

edukacji, stanowienie prawa na poziomie kraju itp.

We wrześniu 2013 r. skierowano do wszystkich gmin i starostw powiatowych w województwie podlaskim

kwestionariusze ankiety z wyszczególnionymi czynnikami, prosząc respondentów o zaznaczenie stopnia ważności tych

czynników na rozwój turystyki w regionie. Do oceny stopnia ważności zastosowano sześciostopniową skalę od 0 do 5,

gdzie 0 oznacza, że czynnik jest nieważny, a 5 oznacza, że czynnik jest najważniejszy w rozwoju turystyki w regionie.

Na wykresie 1i 2 zaprezentowano wyniki badań pilotażowych z 17 gmin województwa podlaskiego (po jednej gminie

ze wszystkich powiatów regionu), w tym z urzędów miast: Białegostoku, Łomży i Suwałk. Odpowiedzi udzielali

burmistrzowie, wójtowie gmin lub najbardziej kompetentni pracownicy w zakresie turystyki, którzy zostali wskazani

przez prezydentów, burmistrzów lub wójtów poszczególnych gmin.

Wykr. 1. Endogenne czynniki rozwoju turystyki w województwie podlaskim

Źródło: opracowanie własne na podst. badań.

Wśród czynników endogennych najwieksze znaczenie w zdynamizowaniu rozwoju turystyki w regionie przypisano

czynnikowi (detrminancie) „racjonalne gospodarowanie zasobami środowiska przyrodniczego” - śr. 4,41. Na

drugim miejscu (śr. 4,35) znalazły się dwa czynniki: „występowanie i wykorzystanie dóbr kultury dla rozwoju

turystyki” oraz „wzrost przedsiebiorczości właścicieli bazy turystycznej”. Trzecie miejsce (ze śr. 4,24) zajęły dwa

czynniki: „poprawa konkurencyjności technicznej obiektów noclegowych, gastronomicznych i

okołoturystycznych”, oraz „aktywność i kreatywność władz samorządowych”. Na kolejnym miejscu uplasowały się:

„występowanie i ochrona zasobów naturalnych”- śr. 4,18 oraz „wprowadzanie innowacji produktów turystycznych”,

również śr. 4,18. Najmniejsze znaczenie wśród czynników endogennych wpływających na rozwój turystyki w regionie

przypisano czynnikowi „wielkość i struktura zatrudnienia w branży turystycznej” oraz „ dynamika popytu regionalnego

i zmiany w jego strukturze” - śr. 3,41.

Wyniki badań wskazują, że niejest ważna tylko jedna grupa czynników (np. ekonomicznych czy środowiskowych).

W grupie pierwszych czterech determinantów rozwoju turystyki w regionie znalazł się czynnik o charakterze

środowiskowym tj. „racjonalne gospodarowanie zasobami środowiska przyrodniczego”, czynnik społeczno-kulturowy

tj. „występowanie i wykorzystanie dóbr kultury dla rozwoju turystyki”, czynnik ekonomiczny tj. „wzrost

przedsiebiorczości właścicieli bazy turystycznej” oraz czynnik z grupy technicznych i technologicznych tj. „poprawa

10

konkurencyjności technicznej obiektów noclegowych, gastronomicznych i okołoturystycznych”. Znaczącą wagę

przywiązuje się też do aktywności i kreatywności władz samorządowych w rozwijaniu turystyki w regionie.

Wykr. 2. Egzogenne czynniki rozwoju turystyki w województwie podlaskim

Źródło: opracowanie własne na podst. badań.

Spośród grupy czynników egzogennych (zewnętrznych), które mają wpływ na rozwój turystyki w regionie,

najważniejszym czynnikiem zdaniem respondentów jest „rozwój i doskonalenie infrastruktury transportowej”- śr.

4,71. Chodzi tu głównie o drogi krajowe, szybkiego ruchu, autostrady, a także połączenia lotnicze, których budowa

zależy głównie od decydentów na szczeblu krajowym. Na drugiej pozycji wskazano czynnik „wsparcie zewnętrzne, w

tym środki pomocowe UE” - śr. 4,35, co raczej nie jest zaskoczeniem, szczególnie w obliczu już płynących korzyści z

wykorzystywanych środków po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Na trzeciej pozycji znalazł się czynnik „polityka

budżetowa, finansowa i kredytowa państwa”- śr. 4.24. Kolejne miejsca zajęły: „stymulowanie produkcji zdrowej

żywności”- śr. 4,12, „sytuacja makroekonomiczna kraju (wzrost gospodarczy kraju)”- śr. 3,94.

Porównując grupę czynników endogennych z egzogennymi, największe znaczenie przypisuje się determinantowi

„rozwój i doskonalenie infrastruktury transportowej” z najwyższą śr. 4,71. Można przypuszczać, że ten czynnik

wyszczególniony w ankiecie tylko jako egzogenny jest równie ważny jako czynnik endogenny, bowiem od rozwoju i

doskonalenia infrastruktury transportowej w poszczególnych gminach i powiatach województwa podlaskiego również

zależy w dużej mierze rozwój turystyki w regionie. Niestety stan rozwoju połączeń transportowych nie spełnia obecnie

potrzeb turystów i nie daje szansy na bezpieczne i szybkie przemieszczanie się po województwie podlaskim55

.

Z przeprowadzonych badań dotyczących czynników rozwoju turystyki w województwie podlaskim można jeszcze

wysnuć wniosek, że w samorządach gminnych województwa podlaskiego nieco większą wagę przywiązuje się do

czynników endogennych (wewnętrznych)- śr. 4,0, a nie do czynników egzogennych (zewnętrznych)- śr. 3,85. Chociaż

są to wyniki badań pilotażowych, to odpowiadają one danym uzyskanym już z ponad 50% wszystkich gmin i starostw

powiatowych56

.

Wszystkie czynniki rozwoju turystyki w regionie są ze sobą wzajemnie powiązane, najczęściej na zasadzie

sprzężenia zwrotnego. Rozwój turystyki w regionie to proces o charakterze przyczynowo- skutkowym. Każda

przyczyna (czynnik rozwoju turystyki) jest skutkiem zdarzeń z przeszłości, natomiast każdy skutek stanowi przyczynę

zdarzeń, które wystąpią w przyszłości w rozwoju turystyki i całego regionu. Przyczyny i skutki są ze sobą wzajemnie

powiązane i dotyczą zarówno czynników endogennych jak i egzogennych rozwoju turystyki w regionie. Poza

55

Kierunki rozwoju turystyki ..., op. cit. s. 25. 56

Aktualnie (do konca 2013 r.) prowadzone są badania dotyczące wpływu czynników na rozwój w turystyki w regionie

w pozostałych gminach województwa podlaskiego.

11

wymienionymi czynnikami, istotny wpływ na rozwój turystyki w regionie oraz całego regionu wywierają także

uwarunkowania subiektywne, formalne i nieformalne, a należą do nich: powiązania personalne w środowiskach

działających na rzecz regionu, umiejętność skutecznego zabiegania o swoje interesy, różnego rodzaju naciski na

ośrodki władzy, a także określony wizerunek danego regionu zakorzeniony w opinii publicznej. Oczywiście rozwój

regionu zależy również - i to w dużym stopniu - od kwalifikacji i profesjonalizmu kadr kierujących tym procesem57

.

Wzajemne powiązanie wszystkich czynników rozwoju turystyki w regionie jest komplementarne, co oznacza, że brak

któregoś z czynników (np. brak niezbędnej infrastruktury transportowej czy aktywności i kreatywności władz

samorządowych) może spowolnić, a nawet zatrzymać cały proces rozwoju turystyki w regionie.

W celu uwzględnienia w rozwoju regionu poszczególnych czynników rozwoju turystyki w regionie potrzebne jest

porozumienie i współpraca wielu podmiotów. Do podstawowych podmiotów kształtujących rozwój turystyki, a w

następstwie rozwój regionu należy zaliczyć: samorząd regionalny i jego instytucje (np. jednostki kultury),

przedsiębiorstwa turystyczne (bazy noclegowej, gastronomicznej, transportowej i okołoturystycznej), regionalne i

lokalne organizacje turystyczne, organizacje pozarządowe o charakterze turystycznym, kulturalnym i sportowym).

Najważniejszymi podmiotami w zakresie rozwoju turystyki w regionie są jednak władze regionalne i organizacje

turystyczne58

. Tezę tę, szczególnie w odniesieniu do władz regionalnych potwierdziły wyniki przeprowadzonych badań.

Podsumowanie

Region z funkcjonujący w nim sektorem turystycznym nie stanowią zamkniętego, wyizolowanego obszaru, dlatego

ważne są zarówno czynniki endogenne jak i egzogenne wpływające na jego rozwój lub stagnację i zapóźnienia. Z

przeprowadzonych badań dotyczących czynników rozwoju turystyki w województwie podlaskim wynika, że w

samorządach gminnych większą wagę przywiązuje się do czynników endogennych, niż do czynników egzogennych.

Wśród czynników endogennych największe znaczenie w zdynamizowaniu rozwoju turystyki w regionie przypisano

następującym czynnikom: racjonalne gospodarowanie zasobami środowiska przyrodniczego, występowanie i

wykorzystanie dóbr kultury dla rozwoju turystyki, wzrost przedsiebiorczości właścicieli bazy turystycznej, poprawa

konkurencyjności technicznej obiektów noclegowych, gastronomicznych i około turystycznych. Dużą wagę

przywiązuje się też do aktywności i kreatywności władz samorządowych. Spośród grupy czynników egzogennych,

które mają wpływ na rozwój turystyki w regionie, najważniejszym czynnikiem (determinantem) jest rozwój i

doskonalenie infrastruktury transportowej. Na kolejnych pozycjach wskazano następujące czynniki: wsparcie

zewnętrzne, w tym środki pomocowe UE, prowadzenie odpowiedniej polityki budżetowej, finansowej i kredytowej

przez państwo, stymulowanie produkcji zdrowej żywności, oraz warunki związane z sytuacją makroekonomiczną

(głównie wzrostem gospodarczym) kraju.

Chociaż do badań wyselekcjonowano (na podstawie studiów literatury przedmiotu oraz dokumentów strategicznych

w zakresie rozwoju turystyki) aż 19 czynników endogennych i 16 egzogennych, to lista nie jest jeszcze z pewnością

kompletna. Potrzebna i interesująca byłaby również analiza determinantów rozwoju turystyki w regionie z podziałem na

czynniki ekonomiczne, społeczne, techniczne i technologiczne oraz środowiskowe59

. Istnieje potrzeba prowadzenia

dalszych całościowych badań na terenie kraju, a szczególnie w województwach o dużym potencjale przyrodniczym i

kulturowym dla rozwoju turystyki. Wyniki badań (zarówno tych pilotażowych, jak też całościowych) będą służyły

przede wszystkim dla władz samorządowych i przedsiębiorców turystycznych w zdynamizowaniu rozwoju turystyki w

poszczególnych regionach i budowaniu ich konkurencyjności na rynku krajowym i zagranicznym.

Literatura

Adamiak J., Kosiedowski W., Potoczek A., Słowińska B., Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym. Problemy

teorii i praktyki, TNOiK, Toruń 2001.

Bagenard J., L’organisation regionale (Li du 5 juillet 1972), Revue du Driot de la Sciente Politique nr 6/1973, s. 1417,

Suomevins G., Ętude sur regionalisme en Belgique et a l’etranger, Bruyland 1973.

Berezowski S. (red.), Geografia ekonomiczna Polski, op.cit.; T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.

Berezowski S., Metody badań w geografii ekonomicznej, WSiP, Warszawa 1980.

Berezowski S., Regionalizacja gospodarcza, w: S. Berezowski (red.), Geografia ekonomiczna Polski, Wydawnictwo

PWN, Warszawa 1978.

Chądzyński J., Nowakowska A., Przygocki Z., Region i jego rozwój w warunkach globalizacji, CEDEWU.PL

Wydawnictwa Fachowe, Warszawa2012.

57

Por. W. Kosiedowski, Zarządzanie rozwojem …, op. cit., s. 236-237. 58

Por. G. Gołembski, Kompendium wiedzy o turystyce, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 324-325. 59

Podstawy analizy determinantów rozwoju turystyki w regionie z podziałem na czynniki ekonomiczne, społeczne,

techniczne i technologiczne oraz środowiskowe przedstawiono już w niniejszym opracowaniu oraz w artykule: A.E.

Szczepanowskiego, Czynniki rozwoju turystyki w regionie polski wschodniej, w: Wyzwania współczesnej polityki

turystycznej. Problemy polityki turystycznej, Prace naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 259,

Wrocław 2012.

12

Chojnicki Z.., T. Czyż, Region – regionalizacja – regionalizm, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 1992,

Rok LIV, 2.

Elżanowski M., Maciołek M., Przybysz P., Region jako instytucja prawnoustrojowa, Państwo i Prawo 1990, nr 8.

Diagnoza strategiczna województwa podlaskiego, sporządzona w ramach tworzenia Strategii rozwoju podlaskiego do

roku 2020, Geoprofit, Warszawa 2013.

Domański R., Gospodarka przestrzenna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002.

Fajferek A., Region ekonomiczny i metody analizy regionalnej, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

1966.

Funck R.H., Kowalski J., Innovation. New Information Technologies and the Structure of Urban Regions, (w:) Spatial

Churski P., Obszary problemowe w Polsce z perspektywy celów polityki regionalnej Unii Europejskiej, Wyższa Szkoła

Humanistyczno- Ekonomiczna we Włocławku. Włocławek 2004.

Context of Technological Development, R. Cappellin, P. NiJ- kamp (red.), Gower Publishing Co., Brookfield 1990.

Gołembski G., Kompendium wiedzy o turystyce, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2002.

Isaczenko A., Osnowy landszaftowiedienija i fizikograficzeskogo racjonirowanija, Moskwa 1965.

Hartshorn R., The Nature of Geography, Association of American Geographers, Washington 1939.

Hirst P., Thompson G., Cable V., 1995, Globalization and the Future of Nation State, „Economy and Society”, no 2.

Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku, Rada Ministrów, Warszawa 2008.

Kamerschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli C., Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ "Solidarność", Gdańsk

1991.

Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.

Kosiedowski W., Samorząd terytorialny w procesie rozwoju regionalnego i lokalnego, Wyd. Dom Organizatora, Toruń

2005.

Kosiedowski W., Zarządzanie rozwojem regionalnym i lokalnym, w: Gospodarka regionalna i lokalna, Wyd. Naukowe

PWN, Warszawa 2008. Kuciński K., Geografia ekonomiczna. Zarys teoretyczny SGH, Warszawa 2002.

Kudłacz T., Programowanie rozwoju regionalnego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999.

Kwaśniewski K., Słownik etnologiczny : terminy ogólne. Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa-Poznań, 1987.

Maciołek M., Region - problemy z delimitacją, nieporozumienia i zagrożenia, „Wspólnota" 1991, nr 36.

Mayer B., Gospodarka przestrzenna. Mechanizmy rozwoju, teorie i systemy, PTO, Szczecin 1999.

Niewiadomski Z., Regionalizacja dla celów administracyjnych (na przykładzie wybranych krajów Europy Zachodniej),

w: Niewiadomski Z. (red.), Regionalizacja w Polsce w świetle doświadczeń zachodnioeuropejskich, „Biuletyn PAN

KPZK”, 1992, Z. 160.

Ohmae K ., The End of the Nation-State: the Rise of Regional Economies, Simon and Schuster Inc., New York 1995.

Sala J., Wpływ procesów globalizacji na region, „Prace Komisji Geografii Przemysłu”, Nr 10, Warszawa- Kraków

2008.

Strzelecki Z., Gospodarka regionalna i lokalna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008.

Szczepanowski A.E., Czynniki rozwoju turystyki w regionie polski wschodniej, w: Wyzwania współczesnej polityki

turystycznej. Problemy polityki turystycznej, Prace naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 259,

Wrocław 2012.

Szczepanowski, A. E. Walory i atrakcje turystyczne województwa podlaskiego. Tom I. Walory przyrodnicze, Wyd.

Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2011.

Szczepanowski A. E., Walory i atrakcje turystyczne województwa podlaskiego. Tom II. Atrakcje kulturowe, Wyd.

Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2013.

Wallis A., Socjologia przestrzeni, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1990. Whittlesey D., The regional concept and the regional method, w: P.E. James, C.F. Jones (red.), American Geography

Inwentory and Prospect, Syracuse Uniwersity Press, New York 1954.Wilczyński W., Ewolucja pojęcia regionu w

literaturze geograficznej, „Rocznik Świętokrzyski”, Seria B - Nauki Przyrodnicze 1997 nr 24.

Woźniczko M., Jędrysiak T., Wioski etnograficzne przyszłością zachowania dziedzictwa kulturowego, w: Kultura i

turystyka – wspólne korzenie, B. Włodarczyk, B. Krakowiak (red.), Wydawnictwo Regionalna Organizacja Turystyczna

Województwa Łódzkiego, Łódź, 2012.

Zioło Z., Regionalizacja w Polsce w świetle doświadczeń zachodnioeuropejskich, „Biuletyn PAN KPZK”, 1992, Z.

160.