Dobra Pcelarska Praktika

Fakultet za zemjodelski nauki i hrana - Skopje DOBRA P^ELARSKA PRAKTIKA

MAASP2 - Programa za poddr{ka na sovetodavnite uslugi vo zemjodelstvoto www.apicentar.com.mk

0

DOBRA P^ELARSKA PRAKTIKA

M-r Aleksandar UZUNOV D-r Hrisula KIPRIJANOVSKA Fakultet za zemjodelski nauki i hrana - Skopje

Programa za poddr{ka na sovetodavnite uslugi vo zemjodelstvoto GRM International AB

Skopje, 2010



0



1 Proektot e implementiran od: Proektot i pe~ateweto na materijalot finansiski se poddr`ani od: APICENTAR Trening i repro centar za p~elarstvo ul. Dimitrija ^upovski 76-2-6 1050 Skopje Republika Makedonija E-mail: [email protected] Web: www.apicentar.com.mk Materijalot e podgotven od: Asistent m-r Aleksandar Uzunov Profesor d-r Hrisula Kiprijanovska Fakultet za zemjodelski nauki i hrana - Skopje bul. Aleksandar Makedonski b.b. 1000 Skopje Republika Makedonija E-mail: [email protected] [email protected] Web: www.fznh.ukim.edu.mk © APICENTAR Trening i repro centar za p~elarstvo - Skopje © Fakultet za zemjodelski nauki i hrana - Skopje

Publikuvano vo Skopje, 2010 godina.

Proekt za poddr{ka na sovetodavnite uslugi vo zemjodelstvoto - MAASP2 ul. Frenklin Ruzvelt br.35 1000 Skopje Republika Makedonija E-mail: [email protected]

GRM International AB

CIP – Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски“, Скопје 638.1(035) УЗУНОВ, Александар Добра пчеларска практика / Александар Узунов, Хрисула Кипријановска. – Скопје : Апицентар : Факултет за земјоделски науки и храна, 2010. – 40 стр. : илустр. ; 30 см Библиографија: стр. 39 ISBN 978-9989-2778-2-5 (апицентар) ISBN 978-9989-845-41-3 (фзнх)

1. Кипријановска, Хрисула (автор) а) Пчеларство – Прирачници COBISS.MK – ID 84586762



0 Materijalot e podgotven vo sorabotka so eksperti od oblasta na p~elarstvoto i agroekonomijata, a istiot sluì kako nastaven materijal pri implementacija na edukativniot proekt “DOBRA PÊLARSKA PRAKTIKA”, namenet za odgleduva~ite na p~eli od Berovo i Bitola. Proektot go implementira{e Trening i repro centarot za p~elarstvo APICENTAR od Skopje so celosna finansiska poddr{ka od strana na Proektot za poddr{ka na sovetodavnite uslugi vo zemjodelstvoto - MAASP2. Materijalot i delovi od materijalot zabraneto e da se kopiraat, reproduciraat ili koristat za kakvi i da bilo nameni bez prethodna pismena soglasnost od strana na Proektot za poddr{ka na sovetodavnite uslugi vo zemjodelstvoto - MAASP2 i Trening i repro centarot za p~elarstvo APICENTAR. Reprodukcijata bez soglasnost na avtorite e kazniva po zakon. Fotografiite, grafikonite, tabelite i nacrtite se avtorski za{titeni. Site podatoci i informacii prezentirani vo ovoj materijal se na avtorite i ne na subjektite ili licata konsultirani pri podgotovkata na istiot. Avtorite, koavtorite, organizatorot i finansierot ne prezemaat nikakva odgovornost vo slu~aj na pogre{no interpretirawe ili upotreba na prezentiranite metodi i tehniki vo ovoj materijal i posledicite koi bi nastanale od istoto. Vo tekot na implementacija na proektot DOBRA PÊLARSKA PRAKTIKA i podgotovkata na ovoj materijal, pokraj avtorite, u~estvo i pridones dadoa pove}e eksperti od oblasta na p~elarstvoto i agroekonomijata, i toa:

• M-r Lazo Dimitrov (TERA KONSALTING - Skopje- www.tera-consulting.com) Sesija broj 3

• Asis. m-r Aleksandar Cvetkovi} DVM (Fakultet za veterinarna medicina - Skopje) Sesija broj 5

• G-din Branko Sokolov (APICENTAR Trening i repro centar za p~elarstvo- Skopje) Sesija broj 5 i 10

• G-din Ilija Petrovski (APICENTAR Trening i repro centar za p~elarstvo - Skopje i student na Fakultetot za veterinarna medicina - Skopje) Sesija broj 10

• G-din Ivan Dodevski (APICENTAR Trening i repro centar za p~elarstvo - Skopje i student na Fakultetot za zemjodelski nauki i hrana - Skopje) Sesija broj 3

G-dinot Aleksandar Mihajlovski (urednik na MELITAGORA), g-din Sre}ko Stankovski od Kumanovo i g-din Vojislav Katranxiev od Strumica, so svoite detalni i korisni sugestii, dopolnitelno go podobrija i pribliìja materijalot do odgleduva~ite na p~eli vo Republika Makedonija. Zna~aen pridones za podobruvawe na materijot dadoa i u~esnicite (odgleduva~i na p~eli) vo proektot od Berovo i Bitola, koi dobronamerno ni gi voo~uvaa tehni~kite i stru~ni gre{ki za {to najiskreno sme im blagodarni.



1

SODR@INA VOVED ............................................................................................................................................ 3 DOBRA PÊLARSKA PRAKTIKA ...................................................................................... 4 Sesija broj:

1 PREGLEDI NA PÊLNITE SEMEJSTVA ................................................................ 5 2 ZAZIMUVAWE I ZIMUVAWE NA PÊLNITE SEMEJSTVA ........................ 10 3 MATI^NA EVIDENCIJA I SMETKOVODSTVENA EVIDENCIJA NA

PÊLARSKOTO PROIZVODSTVO ............................................................................. 14

4 PRIHRANA NA PÊLNITE SEMEJSTVA .............................................................. 22 5 PRIMENA NA OKSALNA KISELINA ZA KONTROLA NA VAROOZATA 26 6 ZIMSKI PREGLED I KONTROLA NA REZERVITE NA HRANA VO

PÊLNITE SEMEJSTVA ................................................................................................ 29

7 PRV PROLETEN PREGLED I SANACIJA NA PÊLNITE SEMEJSTVA ... 31 8 PROLETEN RAZVOJ .......................................................................................................... 33 9 UPOTREBA NA RAMKA GRADE@NIK ...................................................................... 35 10 PROIZVODSTVO NA MATICI ................................................................................... 37

BIBLIOGRAFIJA ....................................................................................................................

40

ANEKS 1 - Karton za mati~na evidencija na p~elnite semejstva .................................... 41



2



3 VOVED Dobrata zemjodelska praktika (DZP), so svoeto po{iroko zna~ewe, pretstavuva tehnologija na odgleduvawe rastenija i ìvotni na na~in koj {to najdobro soodvetstvuva so nivnata genetska osnova, agro-klimatskite uslovi, ìvotnata sredina i zdravjeto i bezbednosta na odgleduva~ot (farmer, zemjodelec) i potro{uva~ite. Preku implementacija na osnovnite principi na DZP se postignuva:

• Podobrena bezbednost na primarnite zemjodelski proizvodi;

• Za{tita na potro{uva~ite i ìvotnata sredina;

• Pravilno iskoristuvawe na avtohtonite vidovi rastenija i ìvotni i za~uvuvawe na biolo{kata raznovidnost;

• Za{tita i human tretman na ìvotnite; • Maksimalna bezbednost po zdravjeto i rabotosposobnosta na zemjodelcite;

• Maksimalen ekonomski efekt so pravilno iskoristuvawe na raspolo`livite prirodni resursi i upotreba na soodvetna agrotehnika;

• Obezbeduvawe kvalitetna i bezbedna surovina za prerabotuva~kata industrija i lesno sproveduvawe na GLOBALGap i HACCP; i

• Olesneto plasirawe na primarni i preraboteni zemjodelski proizvodi na pazari {to baraat primena na sistemi za bezbedna hrana i so toa ovozmoùvawe pogolema zarabotuva~ka na site nivoa.

Principite pri implementacija na spome-natata praktika se definiraat i razvivaat vo kontekst na lokalnite agro-klimatski uslovi, prirodnite resursi, genetskiot potencijal i mo`nostite i sposobnostite na zemjodelcite. Toa prakti~no zna~i deka principite i tehnikite na DZP se razvivaat za sekoj sektor i region posebno, no sepak vo ramkite na glavnite i osnovni principi. Zasega, site principi na DZP po sektori (sé u{te ne se vklu~eni site sektori) se inkorporirani vo zaedni~kiot standard na GLOBALGap (prethodno EUREPGap), koj{to globalno se nametnuva kako vode~ki privaten standard za

bezbednost na hrana na najgolem broj od maloproda`nite i golemoproda`nite sinxiri za hrana vo Evropa i svetot. Ovoj standard ne e obvrzuva~ki za proizvoditelite na hrana i pretstavuva privaten t.e. volonterski standard so koj{to se garantira na~inot i principot na proizvodstvo na bezbedna hrana. Vo p~elarstvoto, kako sostaven del na zemjodelskoto proizvodstvo, isto taka moè da se upotrebuvaat i implementiraat spomenatite osnovni principi na DZP. Me|utoa, GLOBALGap sé u{te nema razvieno principi specifi~ni za odgleduvawe medonosni p~eli, a {to e slu~aj so nekoi zemjodelski t.e. potesno sto~arski granki. Pozitivniot aspekt na ovoj standard se sogleduva od faktot {to istiot dozvoluva golem stepen na sloboda pri kreirawe na specifi~nite principi, tehniki i metodi za sekoj sektor i spored lokalnite mo`nosti i potrebi. Vo toj kontekst razvieni se pove}e lokalni principi na Dobra p~elarska praktika (DPP), a eden takov obid pretstavuva i implementacijata na ovoj proekt i materijalot {to proizleguva od nego. DPP vo uslovi na Republika Makedonija, poradi svojata orografska, klimatska i ekolo{ka specifi~nost, zna~i primena na karakteristi~ni metodi na odgleduvawe p~eli, no vo ramkite na op{to prifate-nite i globalni principi na GLOBALGap. Implementacijata na proektot i sozdavaweto na ovoj materijal ima za cel, preku 10-te pi{ani i rabotni sesii, da gi pretstavi najsoodvetnite i najprimenetite merki pri odgleduvawe medonosni p~eli (bez poseben fokus na bolestite na medonosnite p~eli, pakuvaweto i skladiraweto na medot, marketingot i sl.) i da gi soedini vo eden paket nare~en Dobra p~elarska praktika. Potrebno e da napomeneme deka pri implementacija na proektot nema da gi obrabotuvame temite od oblasta na biologija na medonosnite p~eli, nitu da gi pretstavuvame osnovnite oprema i alat. Naprotiv, najgolem del od sesiite }e bidat posveteni na prakti~niot i aplikativen aspekt od DPP vo stil lesno razbirliv za iskusnite, no i za po~etnicite vo p~elarstvoto.



4 DOBRA PÊLARSKA PRAKTIKA Osnovnite principi pri odgleduvawe na p~elite i implementacija na Dobra p~elarska praktika se: Lokacija na p~elarnikot �� P~elarnikot da e lociran vo ekolo{ka

po~ista, ponezagadena sredina i odale~en od sekakov vid industrija i intenzivni zemjodelski praksi;

�� P~elarnikot da ne e lociran vo blizina na gusto naseleno i frekfentno so lu|e mesto;

�� Vo zavisnost od lokacijata i raspolo`livata nektarska i polenska pa{a treba da se odredi optimalniot broj na p~elni semejstva po kvadraten metar:

Tabela 1 - Optimalen broj na p~elni semejstva po povr{ina

Broj na p~elni semejstva

Golemina na parcela

Visoko urbanizirana

sredina (slaba pa{a)

Neurbanizirana sredina

(podobra pa{a)

500 m2 i pomalku 1 5 501 m2 do 1000 m2 2 10 1001 m2 do 2000m2 5 30 2001 m2 do 4000 m2 10 50

�� Vo p~elarnikot treba da se odrùva

higiena i istiot da ne pretstavuva opasnost i zagaduva~ na ìvotnata sredina;

�� Prepora~livo e p~elarnikot da raspo-laga so ~ista i sveà voda;

Oprema, alat i repromaterijali �� Opremata i alatot treba redovno da se

odrùvaat vo ispravna sostojba i istite redovno da se dezinficiraat;

�� Koristena oprema i alat (od drug p~elarnik) ne treba da se koristat ako prethodno ne se dezinficirani;

�� Od veterinarni i zdravstveni pri~ini dvièweto na p~elite, ko{nicite i ramkite sekoga{ treba da bide strogo kontrolirano i vnimatelno;

�� Sa}eto redovno treba da se zamenuva i da se izbegnuva koristewe na temni ili crni sotovi;

Fotografija 1 - Boja, kvalitet i ispravnost na sa}eto: (a) sotna osnova, b) koristeno vo medi{te, v) koristeno za leglo i g) mnogu koristeno za leglo

�� Sa}eto {to ne se koristi sekoga{

treba da bide soodvetno za{titeno od voskovniot molec so pomo{ na pravilno skladirawe, ventilirawe, upotreba na mravja kiselina i dr.;

Rabota so p~elnite semejstva �� Manipulacijata so p~elite sekoga{

treba da bide humana (bez nagme~uvawe na p~elite), umerena i kratkotrajna, a sé so cel da se izbegnat stresni sostojbi kaj p~elnite semejstva (pregled pri niska ili visoka tempera-tura, su{en period i sl.);

�� Redoven pregled na p~elnoto semejstvo preku nadvore{no nabquduvawe na frekfencijata i na~inot na letawe na p~elite od letoto (otvorot);

�� Kontrolata (pregled) na p~elnite semejstva treba da bide sekoga{ so cel i da se izbegnuva pre~esto i nepotrebno otvorawe na ko{nicite;

�� Upotreba na mehani~ki i biolo{ki metodi pri borbata so bolestite, {tetnicite i neprijatelite na p~elite;

�� Zabrana za upotreba na antibiotici (preventivno i kurativno) i repelen-tni materii pri rabota so p~elite;

�� Za{tita na odgleduva~ot na p~eli od mo`nosta za mehani~ka i hemiska povreda;

�� Поседување лекарства за превенција од појава на локална, системска и анафилактична алергиска реакција на пчелен отров.



5 Sesija broj 1 PREGLEDI NA PÊLNITE SEMEJSTVA Celta na pregledite na p~elnite semejstva e utvrduvawe na sostojbata na istite preku konstatirawe na:

• razvojna faza na p~elnoto semejstvo; • prisustvo na matica; • zdravstvena sostojba na legloto i p~elite;

• koli~ina na hrana i sl. Pregledite moè da bidat: osnovni, informativni i specijalni. Osnovnite pregledi moè da se izveduvaat vo tekot na celata godina, no sepak naj~esto vo aktivnata p~elarska sezona. Tabela 2- Godi{ni periodi za izvr{uvawe

osnovni pregledi (orientacioni)

Nizinski region

Planinski region

Proleten 10-15 mart 20 mart - 01 april

Ranoleten 10-20 juni 01-10 juli

Docnoleten 01 avgust 15 avgust

Osnovnite pregledi sekoga{ treba da se izveduvaat so jasno definiran plan, so cel istite da bidat zavr{eni vo najkratok moèn vremenski period. Ovie pregledi moè da se izvr{uvaat vo temperaturen rang od 18 do 30C0 i pri mirno i son~evo vreme. Pri ovie pregledi detalno se pregleduva celata ko{nica i p~elnoto semejstvo so cel detalno da se utvrdi sostojbata. Brzite (informativni) pregledi moè i treba da se izveduvaat vo sekoe godi{no vreme i po potreba. Ovie pregledi se sveduvaat na brzi i kratki pregledi so krevawe na poklopnata daska, gornoto telo (ko{nici so pove}e delovi) ili plodi{teto (za kontrola na podnicata). Vo posebni situacii moèn e pregled na

maksimum 2 do 3 ramki (vo sredina za utvrduvawe na sostojba so leglo i nastrana za utvrduvawe na sostojba so hrana) od ko{nicata. Vaèn pregled pretstavuva i specijalniot pregled za pojava na roidbeno raspoloè-nie (vidi sesija br.8). Dokolku odgleduva-~ot na p~eli e vo mo`nost, ovoj pregled (koj trae 30-ina sekundi) treba da se praktikuva vo razvojniot (proleten) period na 7 do 8 dena.

• Kako pravilno se izvr{uva pregledot?

Za uspe{en i brz pregled potrebno e da se raspolaga so soodveten osnoven p~elarski alat i oprema, kako {to se:

• Za{titna p~elarska kapa, mantil ili skafander i visoki obuvki;

• âdalka, ramkopodignuva~, ~etka, prs-kalka za voda i dr.;

• Kufer za sitniot alat i pribor; • Prenosno sanda~e i drà~ za ramki; i • Bele`nik ili karton za evidencija (vidi sesija br. 3).

Za{titnata obleka treba da bide izrabotena od kvaliteten svetol (najdobro bel) materijal, koj moè brzo i lesno higienski da se odrùva (perewe). Site otvori na za{titnata obleka (racete, nozete i polovinata) treba da bidat zatvoreni za da se izbegne navleguvawe na p~elite i eventualno bocnuvawe. Alatot i priborot prethodno treba detalno da bidat dezinficirani (vo vrela voda ili so brener) so cel da se izbegne prenos na bolesti. âdalkata dobro se raspaluva (trat, igli~ki od bor, засушен govedski izmet i

Mnogubrojnite i ~esti pregledi bez konkretna cel nepotrebno go voznemi-ruvaat p~elnoto semejstvo, go zgolemu-va rizikot (o{tetuvawe ili uni{tuva-we na maticata) i go namaluva rentabi-litetot na p~elarskata farma.



6 sl.), a odredena koli~ina od materijalot za ~adewe se ponesuva vo kuferot za alat. Pred i za vreme na pregledot odgleduva~ot na p~eli ne treba da koristi nikakvi aromati~ni sredstva (dezodoransi, kremi i sl.), da ne konsumira alkohol, luk, kromid i sli~no i racete ili celoto telo prethodno da bide izmieno so nearomati~en sapun. Isto taka, odgleduva~ot na p~eli treba psihi~ki da bide smiren i skoncentriran na rabotata. Pristapot do ko{nicata se izvr{uva od zadniot del ili od strana (prethodno vizuelno se kontrolira letoto t.e. vlezot), i vo slu~aj na potreba (voznemireno p~elno semejstvo, lo{i vremenski uslovi i sl.) umereno se koristi ~adalkata i se ~eka 30-ina sekundi po {to se otstranuva kapakot. Istiot treba da se prevrti i da se stavi ili pokraj ko{nicata ili na prethodnata (ve}e pregledana) ko{nica. Potoa so vnimatelni dvièwa se kreva poklopnata daska i se vnesuvaat malku ~ad, po {to istata se prevrtuva i se ostava pred ko{nicata levo ili desno od letoto. Pregledot na p~elnoto semejstvo se zapo~nuva so utvrduvawe na brojot na zaposednati ulici (me|uramkov prostor) so p~eli, so {to se odreduva op{tata sostojba i razvoj na p~elnoto semejstvo. Pregledot na ramkite zapo~nuva so sozdavawe dovolen prostor za krevawe na prvata ili vtorata ramka od koja i da bilo strana. Ova se pravi za da se izbegne nagme~uvawe na p~elite ili maticata {to predizvikuva dopolnitelno voznemiruvawe na p~elite i zgolemen rizik od bocnuvawe. Korisno e krajnite ramki nikoga{ da ne bidat idealno zalepeni do stranite na ko{nicata, tuku samite ko{nici da imaat

kraen sloboden prostor od 1/3 od normalna ramka. Prvata ili vtorata ramka se kreva i sekoga{ bez isklu~ok se drì vo vertikalna (identi~na kako vo ko{nicata) polo`ba so toa {to se pregleduva od dvete strani. Za najdobra preglednost pri pregledot odgleduva~ot na p~eli treba da e zavrten so grbot kon son~evata svetlina. Nacrt 1 -Pravec na dvièwe na ramkite pri po~etok na pregledot Prvopodignata ramka se pregleduva i se stava ili vo sanda~eto ili vo posebno dizajniraniot drà~ za ramki. Sozdadeniot prostor ponatamu se koristi za pridviù-vawe na drugite ramki i za nivna nepre~ena manipulacija. Fotografija 2 - Drà~ na ramki pri pregled na p~elnite semejstva Pri pregledot sekoja ramka se kreva i pregleduva od dvete strani pri {to treba da se zabeleì prisustvoto na matica (se bara otvoreno leglo), koli~inata i kvalitetot na leglo vo site razvojni fazi i koli~inata na polen i med. Potrebno e da se posveti vnimanie na zdravstvenata sostojba na legloto (otvoreno i zatvoreno) i vozrasnite p~eli.

Alatot, opremata i delovi od ko{-nicite sekoga{ se postavuvaat na ko{nicite koi ve}e se pregledani. Na ovoj na~in, p~elnite semejstva koi doprva treba da se pregledaat, nema da bidat voznemireni.

Dokolku na ramkite se zabeleàt sneseni jajca nema potreba od barawe na maticata. Vo takva situacija taa e prisutna vo najgolem broj od slu~aite.



7 Vo zavisnost od celta na pregledot i vo interes na vremeto treba da se znae deka vo ko{nicata generalno postojat nekolku standardni (ova ne e pravilo) regioni kade moè da se najde legloto, polenot, medot i maticata. Nacrt 2 - Regioni vo ko{nicata kade {to naj~esto se nao|a leglo, med, polen i matica Poradi vremenskata dolìna na detalnite pregledi sekoga{ e potrebno da se vnimava na mo`nosta od pojava na grabe`, pa zatoa ovie pregledi treba da se izbegnuvaat vo bespa{ni denovi. Dopolnitelno treba da se vnimava i na vremenskata izloènost na ramkite so med, polen i leglo nadvor od ko-{nicata, koe treba da bide {to pokratko. Vo tekot na raboteweto, odgleduva~ot na p~eli, treba da manipulira so umereni i ramnomerni dvièwa, duri i vo slu~aj na bocnuvawe. Dokolku nastapi bocnuvawe, osiloto treba vedna{ da se otstrani i mestoto da se isplakne so voda ili so ocet (prskalka). Vo slu~aj na voznemiruvawe na p~elite potrebno e nekolkupati vo tekot na pregledot da se upotrebi ~adalkata. Pregledanite ramki se vra}aat vo ko{nicata po redosled kakov {to bile pred po~etokot na pregledot. Na kraj, prvoizvadenata ramka se vra}a nazad i ramkite se potisnuvaat vo sprotivniot pravec. Na toj na~in tie se nao|aat vo idealna pozicija za sledniot pregled. Nacrt 3 - Pravec na dvièwe na ramkite pri krajot na pregledot

Potoa se vra}a poklopnata daska nazad i ko{nicata se zatvora so kapakot. Pred da se pristapi kon drugata ko{nica vo bele`nikot ili kartonot za evidencija treba da se zapi{e sé {to e konstatirano so ovoj pregled.

• Kako pravilno se odreduva sostojbata na p~elnoto semejstvo?

Poradi sezonskiot razvoen karakter na p~elnoto semejstvo sekoga{ treba da se vnimava pri ocenuvaweto na razvojot na p~elnite semejstva, kako i rezervite so hrana. Razvojot na p~elnoto semejstvo ne moè da se ocenuva spored brojot na ulici so p~eli, leglo i med vo razli~ni sezoni od godinata. P~elite maksimalnata razvojna faza ja dostignuvaat vo prolet, dodeka vo tekot na zimata tie se nao|aat vo klube t.e. fazata na miruvawe.

Grafikon 1 - Dinamika na razvoj na p~elno-to semejstvo vo tekot na godinata Kriteriumite i ocenkite treba da se formiraat spored prose~nata razvojna faza na celiot p~elarnik t.e. p~elnite semejstva da se sporeduvaat pome|u sebe vo istiot p~elarnik i za momentalnata sezonska kondicija. Primer: pribli`no 3 ramki so leglo vo rana prolet se ekvivalent na 8 ramki na leglo vo leto ili 4 ramki leglo na esen. P~elnite semejstva vo site navedeni tri situacii treba da se vrednuvaat so ista vrednost ili ocenka. Sepak, so podolgo prakti~no iskustvo, ova odreduvawe na razvojot na p~elnite semejstva se izveduva polesno i poto~no.

Ramki so otvoreno i zatvoreno leglo

Region na naj~esto dvièwe na maticata

Med i polen



8 • Kako izgleda zdravo p~elno

semejstvo? Navremenoto prepoznavawe na naru{u-vawata vo p~elnoto semejstvo ima osobeno zna~ewe vo borbata protiv bolestite. Taka, odgleduva~ot na p~eli treba brzo, lesno i vizuelno da utvrdi dali se raboti za zdravo ili zaboleno p~elno semejstvo. Glavnoto vnimanie treba da bide naso~eno kon zdravstvenata sostojba na legloto i vozrasnite p~eli. Zaboluvawata i naru{uvawata na p~elnoto semejstvo, konkretno varoozata, detalno e razraboteno vo sesijata broj 5. Fotografija 3 i 4 - Silno i razvieno (levo) i slabo (desno) p~elno semejstvo Fotografija 5 i 6 - Zdravo, kvalitetno (levo) i nekvaliteno (desno) p~elno leglo Fotografija 7 i 8 - Zdrava (levo) i zabolena (desno) p~ela rabotni~ka

• Kako najlesno da se najde maticata? Potrebata od nao|awe na maticata i manipulirawe so nea e mala vo tekot na godinata, pa zatoa treba maksimalno da se izbegnuva. Dokolku ~esto se praktikuva ovaa aktivnost, (pri sekoj pregled) odzema

golemo vreme i energija {to rezultira so namaluvawe na rentabilitetot na nivo na farma. Maticata treba da se bara vo slu~ai na:

• zamena na maticata; • formirawe novi p~elni semejstva; • formirawe p~elni semejstva za proizvodstvo na matici (starter, fini{er, oplodnik i sl.);

• izedna~uvawe ili spojuvawe na p~elni semejstva i sl.

Osnovno pravilo za poefikasno nao|awe na maticata vo p~elnoto semejstvo e istata da bide jasno obeleàna so boja ili plo~ka. Fotografija 9 - Obeleàna matica (vidi sesija br. 10) Poradi specifi~niot na~in na dvièwe na maticata i prisustvoto na p~eli neguvatelki okolu nea, istata moè polesno da se locira. Sepak, i za ovaa p~elarska tehnika potrebno e da se ima odredeno iskustvo. Kako {to prethodno napomenavme, maticata naj~esto se nao|a vo centralniot del na ko{nicata i vo regionot na leglo, so poseben akcent na otvorenoto leglo. Kaj ko{nicite so pove}e delovi maticata ima tendencija na dvièwe od dolu nagore t.e. po~esto se nao|a pogore, a so upotreba na mati~na (Hanemanova) re{etka mo`no e maticata polesno da se locira. Taka, so postavuvawe na re{etkata(ite) pome|u delovite i nivna kontrola posle tri do ~etiri dena, maticata moè da se najde vo toa telo kade {to ima jajca.



9 Nacrt 4 - Metod za polesno pronao|awe nа maticata Dokolku itno treba da se pronajde maticata, vo p~elno semejstvo so pove}e delovi, potrebno e pri pregledot najnapred da se trgnat gornite delovi na strana i maticata da se bara od dolnite kon gornite delovi. Razdvojuvaweto na delovite }e ovozmoì odvojuvawe na celinata na p~elnoto semejstvo i }e onevozmoì dvièwe i polesno locirawe na maticata. Golem broj od odgleduva~ite na p~eli, pri sekoj pregled na p~elnite semejstva, uporno i nepotrebno ja baraat maticata {to voop{to ne e apitehni~ki i ekonomski opravdano.

• Kako odgleduva~ot na p~eli da se za{titi pri rabota so p~elite?

Odgleduvaweto p~eli pretstavuva edna od umstveno i fizi~ki ponapornite zemjodelski profesii, a faktot {to se raboti so insekti dopolnitelno ja ote`nuva sostojbata. Isto taka, poradi specifi~nosta vo odgleduvaweto na p~elite (ko{nici, nepristapni lokacii, rabota so za{titna obleka i sl.) upotrebata na mehanizacijata i avtomatizacijata e delumno vozmo`na. Fizi~kite povredi (naj~esto na polovinata ili racete) moè da se izbegnat so vnimatelno rakuvawe. Treba da se izbegnuvaat nagli i brzi dvièwa pri krevawe na naj~esto te{kite delovi od ko{nicata, a teloto sekoga{ treba da bide postaveno i podgotveno vo pozicija koga teì{teto na tovarot se nao|a vo dolniot del na nozete. Alergijata od p~elen otrov (vo razli~en stepen na manifestacija) so najgolemo

vnimanie i serioznost treba da se zeme predvid pri rabota so p~elite. Zatoa, pred da se po~ne so odgleduvawe na p~eli potrebni se sodvetni medicinski ispituvawa na stepenot na senzitivnost. Dopolnitelno, po sovet na medicinsko lice, vo p~elarnikot treba sekoga{ da imame sredstvo za ublaùvawe na alergiskata reakcija. Upotrebata na za{titni rakavici e prepora~liva za tie lica (po~etnici ili hipersenzitivni) koi sé u{te ne moàt da go nadminat stravot od bocnuvawe ili imaat zgolemena reakcija na apitoksinot. Treba da se znae deka za{titnite rakavici se neprijatni pri rabota, a vo golem broj slu~ai dopolnitelno gi voznemiruvaat p~elite. Zatoa, najdobro e po~etnicite sekoga{ da bidat pridruèni od poiskusno lice. [ansata za pojava na toploten udar kaj odgleduva~ot na p~eli, poradi rabota vo topli i naporni uslovi, moè da se izbegne so redovno odmorawe i konsumirawe mnogu te~nosti. Rabotata so ~adalkata ja zgolemuva mo`nosta od predizvikuvawe izgorenici na teloto, no i mo`nosta za predizvikuvawe poàr. Zatoa, odgleduva~ot na p~eli treba da bide isklu~itelno vnimatelen pri rakuvaweto so ~adalkata i pokraj sebe sekoga{ da ima rezervi na sveà voda.

+ jajca = matica

- jajca ≠ matica

mati~na re{etka



10 Sesija broj 2 ZAZIMUVAWE I ZIMUVAWE NA PÊLNITE SEMEJSTVA Periodot (avgust-septemvri) i fazata na zazimuvawe pretstavuvaat najzna~ajni aktivnosti od p~elarskata tehnologija koi imaat izvonredno zna~ewe vo odnos na procentot na preìveani p~elni semejstva, kako i vrz ja~inata na istite vo ranoproletniot period. Od tie pri~ini krajot na letoto i po~etokot na esenta se smeta za po~etok na novata p~elarska godina. Vo ovoj period odgleduva~ite na p~eli svoeto vnimanie najmnogu treba da go posvetat na slednive aktivnosti:

• sozdavawe silni p~elni semejstva so pravilen raspored na legloto, hranata i p~elite vo ko{nicata;

• stimulirawe na maticata so cel da se sozdade pove}e leglo i mladi p~eli;

• obezbeduvawe dovolni koli~ini na kvalitetna hrana za p~elnoto semejstvo vo zimskiot period;

• obezbeduvawe pravilna ventilacija vo p~elnite ko{nici;

• kontrola na zdravstvenata sostojba na p~elite i sproveduvawe tretman protiv raznite bolesti, {tetnici i sl. (vidi sesija broj 5);

Vedna{ po zavr{uvaweto na poslednoto vadewe med potrebno e p~elnite semejstva da se ograni~at na prostor (delovi) dovolen za smestuvawe na celoto semejstvoto. Site dopolnitelni delovi treba da se otstranat i sa}eto soodvetno da se za{titi od voso~niot molec. Ovaa operacija se izveduva vo tekot na docnoletniot osnoven pregled vo tekot na mesec avgust ili podocna vo septemvri. Dokolku vo p~elarnikot imame slabo (2 do 3 ulici p~eli) ili sredno (3 do 4 ulici so p~eli) razvieni p~elni semejstva treba istite da gi spoime kon porazvienite. Spojuvaweto e neophodno so cel da se dobijat silni p~elni semejstva koi zimskiot period }e go pominat bezgri`no i koi na prolet }e obezbedat dovolno p~eli

za formirawe dopolnitelni p~elni semejstva (nukleusi). Poradi visokite letni temperaturi, koi redovno se javuvaat vo Republika Makedonija i nedostatokot na redovna nektarska pa{a, najgolem broj od p~elnite semejstva ja namaluvaat povr{inata pod leglo so {to podocna se namaluva ja~inata na celoto p~elno semejstvo. Ova namaluvawe najmnogu e izrazeno kaj p~elnite semejstva koi se odgleduvaat stacionarno i vo nizinskite regioni, kade {to “su{niot” period se pojavuva u{te vo prvata polovina na letoto. Zatoa, odgleduva~ite na p~eli potrebno e navreme da zapo~nat so redovna stimulativna prihrana so cel da se zgolemi povr{inata na leglo vo ko{nicata, a posledovatelno i brojot na p~eli vo istata. Podocne`noto i odloèno stimulativno prihranuvawe moè da ima negativni posledici po kondicionata sostojba na p~elite koi {to u~estvuvaat vo odgleduvaweto na legloto, a koi treba da preìveat do prolet. Stimulativnata prihrana se primenuva vo relativno mali koli~ini (300 ml) od {e}eren sirup vo koncentracija od 1:1. Ovaa prihrana se dava vo interval od 3 dena so pove}ekratno povtoruvawe (5 do 7 pati). Tabela 3 - Period i interval na docno-letno stimulativno prihranuvawe

Period 01 - 20 avgust

Interval sekoj 3 den

Koli~ina 300 ml

Koncentracija 1 ({e}er) : 1 (voda)

Golemiot broj slabo ili sredno raz-vieni p~elni semejstva imaat pomala ekonomska va`nost od pomaliot broj silno razvieni (produktivni) p~elni semejstva.



11 So redovna stimulativna prihrana se obezbeduvaat odli~ni uslovi za odgleduva-we na dovolno leglo i mladi p~eli, koi }e u~estvuvaat vo formiraweto na zimskoto klube, od koe najmnogu zavisi i uspehot na prezimuvaweto na p~elnoto semejstvo. Po stimulativnata prihrana, a so cel da se zadovolat potrebite za zimska hrana na p~elnite semejstva, potrebno e da se zapo~ne so osnovnata esenska prihrana. Vo zavisnost od ja~inata na p~elnoto semejstvo koli~inata na zimska hrana vo ko{nicata potrebno e da bide pome|u 16 i 20 kilogrami. Osnovnata esenska prihrana se primenuva na toj na~in {to pogolemi koli~ini (2 do 3 litri) {e}eren sirup se davaat vo interval od 5 do 7 dena ili vo zavisnost od konsumiranata koli~ina vo hranilkata. Koncentracijata na sirupot moè da bide 1 ({e}er) : 1 (voda) ili 2 ({e}er) : 1 (voda). Tabela 4 - Period i interval na osnovno esensko prihranuvawe

Period 15 avgust - 15 septemvri

Interval sekoj 5 - 7 den

Koli~ina 2 - 3 litri

Koncentracija 1 ({e}er) : 1 (voda) 2 ({e}er) : 1 (voda)

Kontrolata na koli~inata na zimska hrana vo p~elnoto semejstvo najdobro se izveduva so pomo{ na p~elarska vaga ili so edno-stavno podignuvawe na ko{nicata od zadni-ot del, metod za koj e potrebno soodvetno iskustvo pri odgleduvawe na p~elite.

Fotografija 10 - Odreduvawe koli~ina na zimska hrana Za pravilno odreduvawe na koli~inata na zimska hrana, pri koristeweto na ovoj metod, sekoga{ treba da se zeme predvid teìnata na prazna ko{nica, vosokot (sa}e), legloto i p~elite. Vo sesijata broj 4 podetalno e obrabotena problematikata na prihrana, prihrana so dodatoci, kako i postapkite za izbegnuvawe transfer na patogeni preku prihranata.

• Kako se podgotvuva p~elnoto semejstvo pri zazimuvawe?

Pravilniot raspored na ramkite vo p~elnata ko{nica, vo tekot na zazimuvaweto i zimuvaweto, zna~itelno moè da vlijae vrz procentot na preìveani i uspe{no prezimeni p~elni semejstva. Taka, vo zavisnost od tipot na ko{nicata, p~elnoto semejstvo treba sekoga{ centralno da bide postaveno vo ko{nicata. Nacrt 5 - Raspored na legloto� i medot� Nad klubeto sekoga{ treba da ima prostor za formirawe meden venec koj treba da obezbedi hrana za prviot period od zimata.

Temnite i “te{ki” tipovi med, vo slu~aj na esenska pojava vo ko{nicata, potrebno e da se izvadat (centrifuge-raat) i da se zamenat so osnovna esenska prihrana.

P~eli i klube



12 Vakviot raspored vo ko{nicata dozvoluva slobodno prirodno dvièwe na p~elnoto semejstvo od dolu kon gore i lesen pristap do hranata vo strani~nite ramki. Kaj ko{nicite so pove}e delovi (2), u{te pri zazimuvaweto, potrebno e 1/3 od legloto i p~elite da bidat vo gorniot del so {to navremeno }e bide premostena preprekata pome|u delovite.

• Kako najdobro se obezbeduva pravilna ventilacija vo ko{nicata?

Dvièweto na vozduhot, gasovite i vlagata vo ko{nicata treba da bide nepre~eno, so cel istite da moàt lesno da se izmenuvaat i so toa da se obezbedat odli~ni mikrokli-matski uslovi za zimuvawe na p~elite. Najdobri uslovi za pravilna ventilacija vo ko{nicite se obezbeduva ako:

• se izbegnuva upotreba na zatopluva~ki materijali vo (slameni pernici) i okolu ko{nicite (terpapir, najlon i sl.);

• se koristat ko{nici so dlaboka ili otvorena podnica;

• maksimalno se otvora letoto na ko{nicata, no so postavuvawe na za{tita protiv gloda~ite (~e{li i sl.);

• se otstranuvaat hranilkite i se osloboduva otvorot na poklopnata daska preku koja se postavuva popre~na letvi~ka i materijal (obi~en vesnik) koj ima visoka higroskopnost;

• ko{nicite se navednuvaat nanapred; Najgolemo zna~ewe za pravilna ventilacija vo ko{nicata ima otstranuvaweto na edna (kaj LR ili DB10 ko{nicite) ili 2-3 ramki kaj DB12. Na ovoj na~in se formira eden vozdu{en tunel preku koj se odviva

dvièweto na vozdu{nite masi, a voedno legloto i p~elnoto klube se doveduvaat vo pokompaktna pozicija, vedna{ do hranata. Nacrt 6 - Sozdavawe vozdu{en tunel

• Zimuvawe na p~elnite semejstva Vo tekot na zimskiot period aktivnostite na odgleduva~ot na p~eli vo p~elarnikot se svedeni na minimum. Sepak, treba da se prezemat nekoi aktivnosti za da se obezbedi maksimalen mir na p~elnite semejstva, a voedno da se ima uvid vo sostojbata na istite. Zatoa odgleduva~ot na p~eli, vo tekot na zimata, treba da:

• obezbedi mir vo p~elarnikot od doma{ni i divi ìvotni, ptici (klukajdrvci i sl.) i glodari;

• izveduva povremeni (edna{ vo dva meseci) brzi informativni pregledi na p~elite semejstva pri son~evo i toplo vreme (vizuelen pregled i po potreba otvorawe na 2 do 3 kontrolni ko{nici);

• vo situacija na visok sneg i negovo topewe potrebno e da se is~isti letoto na ko{nicite i da se postavi seno pred niv;

• p~elarnikot, so postavuvawe na ogradi i pregradi, treba da se za{titi od direkten udar na veter;

Kontrolata na hrana, dokolku zazimuvaweto e korektno napraveno, potrebno e da se napravi vo vtorata polovina na zimata (fevruari - mart) koga potro{uva~kata na hrana e najgolema. Zatoa, ovoj period e najvaèn za dodavawe na zimskite poga~i.

Odgleduva~ot na p~eli sekoga{ treba da obezbedi maksimalni uslovi za eliminirawe na vlagata od ko{nicite za{to istata pretstavuva najgolem neprijatel na p~elite vo zimskiot period.



13 Grafikon 2 - Potro{uva~ka na hrana vo tekot na zimskiot period (vo kg/mesec)

• Koga i kako se dodavaat poga~ite? Dokolku p~elnoto semejstvo pravilno se podgotvi vo tekot na ranata esen, prakti-~no nema nikakva potreba za dodavawe na zimskite poga~i pred fevruari. Incidentno dodavawe poga~i vo noemvri ili dekemvri e potrebno dokolku odgleduva~ot na p~eli konstatira deka koli~inata ili rasporedot na hrana vo ko{nicata e nepovolen. Grafikon 3 - Period vo koj intervencijata so hrana (poga~i) e najneophodna Poga~ite najdobro e da se nabavat od registrirani i profesionalni proizvedu-va~i na poga~i, kaj koi mo`nosta za nesakani pojavi (truewe, prenos na bolesti, stvrdnuvawe i sl.) e minimalno.

Pred dodavawe poga~ite treba da se zatoplat vo nekoja prostorija za da ne bidat vo tvrda sostojba. Istite treba da se dodadat brzo i vnimatelno poradi {to najdobro e ovaa operacija da ja pravat dve lica. Za{titniot najlon od poga~ite se otsekuva od ednata strana po celata dolìna (moè lenti ili triagolnik) i {iro~ina i so otvorenata strana se postavuva nad ramki-te. Treba da se vnimava za da se:

• izbegne potisnuvawe na p~elite (najdobro e malku so umeren dim da se potisnat nadolu);

• izbegne zatvorawe na otvorot (poga~ata da se postavi kon zadnata strana) na poklopnata daska so {to }e se popre~i pravilnata ventila-cija;

• izbegne zatvorawe na poklopnata daska (poradi tvrdata poga~a);

Fotografija 11 - Pravilno postavena zimska poga~a Dokolu vo tekot na nekoj od informativnite pregledi se voo~i deka dodadenite poga~i se ve}e konsumirani od strana na p~elite, odgleduva~ot na p~eli moè (ako ima potreba) da intervenira so dopolnitelna poga~a.

Ranoto (vo tekot na esenta) ili “za sekoj slu~aj” dodavawe poga~i e nepotrebno i ekonomski neopravdano.

Podgotovka na medni poga~i vo doma{ni uslovi, poradi transfer na bolesti, moè da bide fatalno za p~elnite semejstva.



14 Sesija broj 3 MATI^NA EVIDENCIJA Redovnoto zabeleùvawe na nastanatite promeni vo p~elnite semejstva, za odgleduva~ite na p~eli pretstavuva osnoven izvor na podatoci koi treba da se iskoristat za sproveduvawe na selekcijata. Osnovnite podatoci i informacii koi odgleduva~ite na p~eli redovno gi zabeleùvaat pri rabota so p~elnite semejstva im koristat za planirawe na idnite aktivnosti. Ovie podatoci i informacii voobi~aeno se odnesuvaat na:

• prisustvo na matica; • koli~ina na leglo, polen i med; • pojava na roevo raspoloènie; • pojava na znaci na bolesti; • prisustvo na {tetnici i dr.

Site navedeni podatoci i informacii imaat op{t karakter i glavno se koristat pri sekojdnevnite aktivnosti vo p~elarni-cite i te{ko moè da se iskoristat za sproveduvawe na selekcija kaj p~elite. Me|utoa, golem del od spomenatite poda-toci i informacii, ako sistematski i re-dovno se zabeleùvaat, moè da pretsta-vuvaat osnova za uspe{no sproveduvawe na prakti~na i ednostavna selekcija. Taka, podatocite i informaciite vo odnos na:

• razvoj na p~elnoto semejstvoto; • odbranbena sposobnost (tempera-ment ili agresivnost);

• medoproduktivnost; • zdravstvenata sostojba i • roevo raspoloènie.

uspe{nite odgleduva~i na p~eli, gi koristat za sproveduvawe na selekcijata. Ovie podatoci i informacii, odgledu-va~ite na p~eli mora sistematski i redovno da gi zabeleùvaat, so cel na krajot na proizvodnata godina da bidat vo mo`nost da gi iskoristat za potrebite na

selekcijata. Ovoj izbor na osobini t.e karakteristiki koi }e se sledat e napraven od prakti~ni pri~ini, poradi toa {to odredeni karakteristiki na p~elite se vo mnogu bliska zavisnost pome|u sebe, no i so odredeni karakteristiki koi gi manifestira maticata. Redovnite kontroli i aktivnosti na odgleduva~ite na p~eli vo nivnite p~elarnici pretstavuva osnovniot izvor na podatoci i informacii. Pri redovnite kontroli na p~elnite semejstva potrebno e sistematski i uredno da se vnesuvaat podatocite i informaciite vo numeri~ka forma. Toa prakti~no zna~i deka pri sledeweto na gorenavedenite 5 karakteristiki na p~el-nite semejstva potrebno e vo posebno dizaj-niraniot karton ili list (tabela 5, Aneks 1) da se vnesuvaat podatocite iskaàni vo brojki (ocenki) od 1 do 4. Tabela 5 - Karton za mati~na evidencija Za poefikasno vodewe na mati~nata evidencija razvien e poseben softver so koristewe na programata Microsoft Office Excel 2007 (APIMAT 1.0).

• Evidencija i ocenuvawe Samoto zabeleùvawe i ocenuvawe na izbranite karakteristiki uspe{no }e se izvede samo ako dobro se poznavaat istite, poradi {to tuka }e se obideme da gi pretstavime, no i da go pretstavime na~inot na koj {to se izveduva ocenuvaweto za niv.

Vodeweto evidencija pri rabotata so p~elite pretstavuva osnovna aktivnost pri implementacija na Dobrata p~elar-ska praktika.



15 o Razvoj na p~elnoto

semejstvo Ovaa karakteristika ima izvonredno zna~ewe i vlijanie vrz uspe{nosta i rentabilnosta na p~elarskoto proizvod-stvo vo tekot na celata godina. Razvojot na p~elnoto semejstvo e karakteristika koja vo najgolem stepen zavisi od kvalitetot na maticata i nejzinite proizvodni sposobnosti za nesewe jajca. Zatoa odgleduva~ite na p~eli treba da vnimavaat na povr{inata na leglo, brojot na zaposednatite ulici (me|uramkov prostor) so p~eli i brzinata i periodot na razvoj na p~elnite semejstva. Kolku ovie karakteristiki se poizrazeni tolku i razvojot na semejstvoto e podobro. Fotografija br.12 Fotografija br.13 Slabo p~elno Silno p~elno semejstvo semejstvo Evidentiraweto se izveduva na toj na~in {to najvisoka ocenka (4) se dava za tie p~elni semejstva koi imaat brz i energi~en razvoj, dodeka za sprotivnite slu~ai se ocenuva od 3 do 1 vo zavisnost od stepenot na razvoj. Ovaa karakteristika se ocenuva pri sekoj redoven pregled ili kontrola kaj site p~elni semejstva.

o Odbranbena sposobnost (temperament ili agresiv-nost)

Poznato e deka nekoi p~elni semejstva imaat zabeleìtelno izrazen temperament (agresivnost) za razlika od drugi kade {to ovaa karakteristika se manifestira vo poblaga forma. Tie p~elni semejstva koi manifestiraat blag temperament (ne bockaat, ne se vozbuduvaat brzo, sporo se dviàt po sa}eto i sl.) se ocenuvaat so 4 dodeka agresivnite, vo zavisnost od

stepenot na napadite i bockawata na p~elite se ocenuvaat od 3 do 1.

o Medoproduktivnost Osnovnata cel poradi koja {to gi odgleduvame p~elite e proizvodstvoto na p~elni proizvodi, pritoa najmnogu mislej}i na organizirano proizvodstvo na med. Vo tekot na aktivnata p~elarska sezona lesno moè da se zabeleàt razlikite pome|u p~elnite semejstva koi imaat zabeleìtelno proizvodstvo na med i tie kade {to koli~inata na proizvedeniot med e mala. P~elnite semejstva koi imaat proizvedeno najgolema koli~ina na med se ocenuvaat so 4. Site drugi p~elni semejstva so pomali koli~ini od najdobrite se ocenuvaat vo zavisnost od koli~inata na proizvedeniot med, so ocenki od 3 do 1.

o Zdravstvena sostojba Pojavata na znaci na razni zdravstveni naru{uvawa (bolesti) kaj p~elite direktno se odrazuva na rabotosposobnosta i kapacitetot na p~elnoto semejstvo, a preku nego i na proizvodstvoto na p~elni proizvodi. Pojavata na izrazeni znaci na site bolesti (bez varoozata) se ocenuva so 1. Kaj zdravite p~elni semejstva sekoga{ se ocenuva so 4, dodeka ako ima zna~itelna pojava na varooza (Varroa destructor) vo zavisnost od stepenot na invadiranost mo`na e gradacija od 3 do 2.

Fotografija br.14 Fotografija br.15 Amerikanska trule` Varooza (Varroa

na p~elarnik vo Grcija destructor)



16

o Roidbeno raspoloènie Roidbenoto raspoloènie kaj p~elnite semejstva e mnogu ~esta pojava i vo golem stepen predizvikuva ekonomski {teti na p~elarskoto proizvodstvo. Koga vo nekoe p~elno semejstvo }e naideme na roidbeno raspoloènie vo kartonot za evidencija potrebno e da zabeleìme so znakot (H). Fotografija br.16 Roj - ~esta slika vo p~elarnicite

• Obrabotka na podatocite Dokolku redovno, vo tekot na celata godina, se vodi kartonot za evidencija na sekoe p~elno semejstvo lesno }e moème me|usebno da gi sporedime site p~elni semejstva vo p~elarnikot. Site vneseni brojki (ocenki) pri pregledite }e moème da gi obrabotime i analizirame na sledniov na~in: Na dnoto na sekoja kolona-karakteristika (razvoj na semejstvo, temperament i dr.) }e se izvadi prosekot za kolonata, pa od site proseci na 5-te koloni }e se izvadi zaedni~kiot prosek t.n. proizvodna vred-nost koj pretstavuva numeri~ka vrednost na dadenoto p~elno semejstvo.

P~elnite semejstva, koj koi }e sretneme dva ili pove}e znaci (H) vo kolonata za roevo raspoloènie, }e gi eliminirame od selekcijata. Isto taka, ako zabeleìme deka za nekoe p~elno semejstvo vo kolonata za zdravstvena sostojba se nao|a edinica (1), istoto }e treba da go eliminirame. Samo maticite od najdobrite p~elni semejstva }e gi ostavime vo ponatamo{na selekcija i istite }e gi tretirame za rodona~alni~ki. Ovoj vid mati~na evidencija e daleku pokorisen od postoe~kata praktika (vode-we dnevnici i sl.) poradi toa {to celosno se odbegnuva narativnoto ocenuvawe koe podocna nema da moè da go iskoristime za sporedba na performansite na p~elnite semejstva. Na ovoj na~in, so karton za evidencija, lesno }e moème me|usebno da gi sporedime p~elnite semejstva i da gi eliminirame slabite, a da gi favorizirame (izbereme) kvalitetnite i produktivni p~elni semejstva.

• Izbor na matici - rodona~alni~ki Na prolet, pred periodot za proizvodstvo na matici potrebno e da se presmetaat proizvodnite vrednosti za site p~elni semejstva od ednogodi{nata evidencija. Maticite od p~elnite semejstva so najviso-ka proizvodna vrednost }e pretstavuvaat rodona~alni~ki (majki na idnite matici) i nivnite jajca i larvi }e se koristat za proizvodstvo na novi matici. Isto taka, maticite od p~elnite semejstva so najniska proizvodna vrednost, treba da se zamenat so mladi matici koi poteknuvaat od maticite rodona~alni~ki.

Mati~nata evidencija pretstavuva osno-ven izvor na informacii za sostojbata na p~elnite semejstva vo tekot na celata p~elarska godina.

Pojavata na roidbeno raspoloènie kaj p~enite semejstva, vo tekot i pred glavnata nektarska pa{a, e najgolema pri~ina za neiskoristuvawe na raspo-lo`liviot kapacitet na medonosnata flora.



17 SMETKOVODSTVENA EVIDENCIJA NA PÊLARSKOTO PROIZVODSTVO

• P~elarstvoto e biznis koj dava pozitivni finansiski rezultati

P~elarskoto proizvodstvo e biznis aktivnost koja se izveduva so cel da se dobie pozitiven finansiski rezultat t.e. da se ostvari dobivka. Sovremenite pazarni uslovi ne dozvoluvaat proizvodstvoto da se izveduva samo za da se dobie proizvod. Vo vakvi uslovi potrebno e da razbereme deka pove}e ne se upotrebuva jas proizvedov tuku jas prodadov, a namesto jas rabotev treba da upotrebuvame jas zarabotiv. Odgleduva~ite na p~eli ne se pove}e samo proizvoditeli, tie se menaxeri na sopstveniot biznis. Toa podrazbira deka pokraj proizvodstvoto, tie treba da planiraat, da organiziraat, da donesuvaat odluki i da go kontroliraat celiot proces, od nabavka na reproma-terijali, do proda`ba i naplata na final-nite proizvodi.

• [to e smetkovodstvena evidencija? Smetkovodstvena evidencija e redovno i sistematsko zabeleùvawe (evidentirawe) na proizvodnite i finansiskite podatoci za p~elarskiot biznis.

• Zo{to e potrebna smetkovodstvena evidencija?

Mnogu ~esto mislime deka go poznavame svojot biznis i nemame potreba da gi zabeleùvame podatocite za istiot. Znaeme kolku p~elni semejstva imavme prethodnite godini, znaeme kolku med proizvedovme, znaeme {to upotrebuvavme za proizvodstvo. Pokraj ova, a so cel da vidime kolku go poznavame svojot biznis, potrebno e da se zapra{ame:

• Kolkava be{e mojata dobivka vo prethodnata godina?

• Kolku bea moite tro{oci, a kolku moite prihodi?

• Kolku se zgolemeni tro{ocite na moeto proizvodstvo, a kolku e

zgolemena cenata na finalnite proizvodi?

• Kolkavi se tro{ocite za preselba na p~elnite semejstva?

• Dali dopolnitelnite tro{oci za selidba gi pokrivaat zgolemenite prihodi od proda`ba na med?

• Koja e najniskata cena po koja moàm da go prodavam medot?

• Zo{to pred dve godini imav pogolema dobivka?

• Zo{to i pokraj toa {to imam najgolemi prinosi, ostvaruvam najmala dobivka vo odnos na drugite?

• Dali imam potreba od finansiski sredstva?

• Dali da zemam kredit i koga? Ova se samo del od pra{awata {to sekoj odgleduva~ na p~eli si gi postavuva sebesi, so cel da gi podobri rezultatite na svojot p~elarnik. O~igledno deka e te{ko da se dade odgovor na ovie pra{awa samo vrz osnova na na{ite se}avawa. Za sekoe pra{awe potrebno e da gi pregledame podatocite {to sme gi zabeleàle vo na{ata smetkovodstvena evidencija. Smetkovodstvenata evidencija moè da ja koristime za planirawe i sledewe na tro{ocite za proizvodstvo, da ja merime dobivkata, da gi sporeduvame na{ite rezultati so tie {to se ostvareni vo prethodnite godini, da se sporeduvame so drugite odgleduva~i na p~eli, da odlu~ime dali da investirame, da aplicirame za kredit i da pokaème na bankite deka sme sposobni da go vratime kreditot. Moè da zaklu~ime deka smetkovodstvenata evidencija e alatka koja treba da ni gi dade osnovnite podatoci so koi }e moème podobro da go planirame, organizirame i kontrolirame p~elarskiot biznis.

Smetkovodstvenata evidencija e naj-dobrata alatka koja gi dava osnovnite informacii so koi odgleduva~ite na p~eli moàt podobro da go menaxiraat svojot p~elarski biznis.



18 • Vodewe na smetkovodstvena

evidencija Naj~esto lu|eto mislat deka vodeweto na smetkovodstvena evidencija e sloèn i kompliciran proces, koj {to odzema mnogu vreme. Glavnata pri~ina za vakvoto gledi{te e nedostatokot od organiziran i sreden na~in za sobirawe, ~uvawe, sreduvawe i zabeleùvawe na podatocite.

o Sobirawe na podatocite Za da postoi smetkovodstvena evidencija potrebno e da se poseduvaat podatoci.

Sekoj od nas, koga nabavuva repro-materijali i oprema, dobiva i nekakov dokument (fiskalna smetka, faktura, smetkopotvrda). Koga se predavaat proizvodite se dobivaat potvrdi za predadeni proizvodi, a se dobivaat dokumenti i koga se ispla}aat proizvodite. Imame dokumenti za zemji{teto {to go poseduvame, postojat dokumenti za zakup na zemji{teto ili pa{ata, osiguruvawe na opremata, isplateni subvencii i sl. Ostanuva samo mal broj podatoci koi treba da se soberat, a toa se naj~esto podatocite za koi nemame nekoj dokument, kako na primer: broj na p~elni semejstva, zalihi na proizvodi i repromaterijali, najmena rabotna sila, mehanizacija i sl.

o ûvawe na podatocite Otkako podatocite se sobrani, potrebno e istite da se ~uvaat, so cel da bidat sekoga{ dostapni i da moàt lesno da se najdat.

Zamislete si dali e vozmo`no da:

• go naplatite predadeniot med, dokolku ne gi ~uvate dokumentite za koli~inata na prodadeniot med;

• gi zemete subvenciite, a nemate dokument za kupenite matici i nukle-usi;

• barate isplata na {teta, a nemate doku-ment za utvrdena {teta.

o Sreduvawe i zabeleùvawe

na podatocite Mnogu ~esto sreduvaweto i zabele-ùvaweto na podatocite se odloùva od eden den za drug, so {to se natrupuvaat golem broj na podatoci, a vo isto vreme i zaboravame {to navistina se slu~ilo i zaboravame mnogu podatoci za koi nemame dokument. Na ovoj na~in dobivame pretstava deka smetkovodstvenata eviden-cija e komplicirana i sloèna, a ~esto gubime mnogu vreme za da se potsetime {to to~no se slu~ilo. Za da se izbegnat vakvite problemi, najdobro e sreduvaweto i zabeleùvaweto na podatocite da se izveduva redovno i vo pokratki vremenski periodi.

Podredete gi dokumentite spored vremeto t.e. datumot na nivnoto izdavawe, grupirajte gi dokumentite spored namenata (repromaterijali, osnovni sredstva, proda`ba, dokumenti za p~elarnikot). Sreduvaweto i grupiraweto na dokumentite treba da ovozmoì istite lesno i brzo da gi najdete koga }e vi pritrebaat. Otkako }e gi sredite poda-tocite, vnesete gi istite vo soodvetnite formulari.

Edna{ nedelno odvojte malku vreme za da gi sredite i zabeleìte podatocite.

Odredete edno mesto (papka, klaser, fioka) kade }e gi ~uvate site dokumen-ti koi {to se povrzani so biznisot.

Najgolem del od potrebnite podatoci nie gi imame na dofat na raka, iako ne sme dovolno svesni za toa.

Vodeweto smetkovodstvena evidencija, koga postoi organiziran i sreden sis-tem, bara mnogu malku vreme i napor.



19 • Smetkovodstvena evidencija za

potrebite na p~elarskiot biznis Vo ovoj del }e go prezentirame sistemot koj go narekovme Smetkovodstvo na p~elarski-ot biznis, a go razvivme so cel da gi zadovolime potrebite na odgleduva~ite na p~eli za vodewe na smetkovodstvena evidencija. Sistemot se sostoi od redovno sobirawe, ~uvawe, sreduvawe i zabeleù-vawe na podatocite za p~elarskiot biznis. P~elarskata godina (od avgust do juli) e zemena kako osnova za smetkovodstveniot period. Kako sostaven del na sistemot razvien e i softver so koristewe na programata Microsoft Office Excel 2007 (APIFIN 1.0), so cel da se ovozmoì elektronsko ~uvawe na podatocite i avtomatsko presmetuvawe na glavnite pokazateli za uspe{nosta na p~elarskiot biznis.

• Smetkovodstvo na p~elarskiot biznis

Sistemot se bazira na vlezni podatoci za tro{ocite i prihodite na p~elarskiot biznis i izlezni podatoci - pokazateli za postignatite rezultati.

• Vkupni tro{oci Vkupnite tro{oci se podeleni na fiksni i varijabilni.

o Fiksni tro{oci Fiksnite tro{oci se postojani i ne se menuvaat vo zavisnost od obemot na proizvodstvo. Kako fiksni tro{oci moè da se definiraat i tro{ocite koi ne e mo`no da se razgrani~at na oddelni proizvodi. Vo na{iot sistem, kako fiksni tro{oci se javuvaat amortizacija i dopolnitelni tro{oci.

Amortizacija kako tro{ok e rezultat na namaluvawe na vrednosta na postojanite sredstva. Najednostavno, postojanite (osnovni) sredstva moè da se definiraat kako sredstva koi ne se tro{at celosno vo tekot na eden proizvodstven proces i moàt da se koristat pove}e godini. Vo p~elarstvoto postojani sredstva se: ko{ni-cite, centrifugite, pakerkite i dozerkite, prikolki, objekti i sl.. Postojat pove}e vidovi na amortizacija na postojanite sredstva. Vo ovoj sistem zemena e vremenskata amortizacija, {to pret-stavuva ednakvi godi{ni iznosi na namaluvawe na vrednosta na postojanite sredstva vo nivniot vek (godini) na koristewe.

Fotografija br.17 Selidben p~elarnik

Dopolnitelni tro{oci se tro{oci koi ne se direktno zavisni od proizvodstvoto i koi moè, no i ne mora da se pojavat. Vo ovoj sistem kako dopolniteln tro{oci se definirani: danoci, taksi, kamata, odrùvawe na oprema, ~lenarini vo zdruènija i sl.

Amortizacijata e izdvojuvawe na del od prihodot vo tekot na site godini na koristewe na postojanite sredstva, so cel na krajot da se poseduvaat finan-siski sredstva za da se kupi novo postojano sredstvo.

Smetkovodstvo na p~elarskiot biznis pretstavuva modificirana i osnovna verzija na smetkovodstvena evidencija, koja treba da gi zadovoli osnovnite potrebi na odgleduva~ite na p~eli.



20 o Varijabilni tro{oci

Varijabilnite tro{oci se zavisni od obemot na proizvodstvo. Istite se pojavuvaat samo koga ima proizvodstvo i se zgolemuvaat so zgolemuvaweto na obemot na proizvodstvo. Ovie tro{oci nastanuvaat so upotrebata na repromaterijali (inputi) vo proizvodstvoto. Toa se tro{oci za nabavka na matici, nukleusi, voso~ni osnovi, lekarstva, {e}er, poga~i i sl.

• Vkupen prihod Vkupniot prihod e sostaven od prihodite dobieni so proda`ba na p~elnite proizvodi, dopolnitelni prihodi i presmetani prihodi na prinosot.

o Prihodi od proda`ba Prihodite od proda`ba se dobivaat preku proda`bata na p~elnite proizvodi.

Prihod od proda`ba = koli~ina h cena

Prihodite od proda`bata lesno e da se vidat, bidej}i se dobiva gotovina. Taka moè da se prodava med, mati~na mle~, vosok, polen, propolis, matici, nukleusi i sl..

Fotografija br.18 Proda`ba na p~elni proizvodi

o Dopolnitelni prihodi Dopolnitelnite prihodi se prihodi koi se dobivaat i se povrzani so p~elarskiot biznis. Taka moè da se pojavat prihodi od subvencii, grantovi, razli~ni donacii ili naplata na {teta.

o Presmetani prihodi na prinos

Ova se prihodi koi se dobieni preku dobivawe na proizvod, no istiot ne e prodaden za gotovina. Zatoa ovie prihodi se presmetuvaat upotrebuvaj}i prose~na cena za toj proizvod. Takov e slu~ajot so proizvodi koristeni za doma{na ishrana, podareni proizvodi, med ostaven za prezimuvawe na p~elite i sl. Mnogu ~esto ovie prihodi se zanemaruvaat od strana na odgleduva~ite na p~eli.

• Pokazateli Postojat golem broj na pokazateli koi moème da gi koristime so cel da gi vidime i sporeduvame rezultatite od na{eto rabotewe. Naj~esto vo praktika gi koristime naturalnite pokazateli i kaùvame deka dobivame 20 kg med po ko{nica ili deka upotrebuvame 3 poga~i za prihrana. Sepak pokraj naturalnite, postojat i golem broj na ekonomski i finansiski pokazateli koi moàt da dadat slika za rezultatite od na{eto proizvodstvo. Vo ovoj del }e se obideme da prezentirame del od ovie pokazateli.

o Bruto marà Bruto maràta pretstavuva razlika pome|u vkupniot prihod i vkupnite varijabilni tro{oci.

Bruto marà = vkupiot prihod - varijabilni tro{oci

Bruto maràta e dobar pokazatel za efikasnosta na proizvodstvoto. Pogolema bruto marà zna~i dobivawe na pogolemi prihodi so pomali tro{oci. Moè da se

Varijabilnite tro{oci se tro{oci za inputite koi se koristeni vo proizvod-stvoto i dorabotkata na p~elnite prizvodi.



21 koristi za sporeduvawe na razli~no proizvodstvo na edna ista farma. Na primer moè da se sporedi odgleduvaweto na p~eli samo za proizvodstvo na mati~na mle~ vo odnos na odgleduvawe samo za proizvodstvo na med. Moè da se kaè deka bruto maràta iskaàna po edinica kapacitet (ko{nica), pretstavuva finansiski rezultat koj ima skoro ista zna~ewe kako i prinosot na med izrazen po edinica kapacitet.

o Dobivka/Zaguba Dobivka (profit) ili zaguba kako finansiski rezultat se dobiva koga od vkupniot prihod }e se odzemat vkupnite tro{oci (vkupnite fiksni i varijabilni tro{oci).

Dobivka = vkupniot prihod - vkupni tro{oci

Koga vkupniot prihod e pogolem od tro{ocite imame dobivka, a obratno imame zaguba. Kolku e dobivkata pogolema, tolku e na{iot biznis pouspe{en. Na dobivkata moè da se gleda i kako nadomest {to se dobiva za na{iot vloèn trud. Taa moè da sluì i za sporeduvawe na na{iot biznis so biznisot na drugite odgleduva~i na p~eli koi imaat sli~ni proizvodni uslovi.

o Cena na ~inewe i polna cena na ~inewe

Cena na ~inewe se dobiva koga }e se podelat vkupnite varijabilni tro{oci so koli~inata na dobien proizvod.

Cena na ~inewe = varijabilni tro{oci ÷ koli~ina

Polna cena na ~inewe se dobiva koga }e se podelat vkupnite tro{oci (varijabilni i fiksni) so koli~inata na dobien proizvod.

Polna cena na ~inewe = vkupni tro{oci ÷ koli~ina

o Gotovinski tek na kapitalot

Gotovinskiot tek na kapitalot dava slika za prilivite i odlivite na finansiski sredstva po meseci vo tekot na godinata. Preku nego moè da se vidi vo koi meseci imame nedostatok na finansiski sredstva, a vo koi imame pozitivna sostojba. Nedostatokot na finansiski sredstva zna~i deka }e bide potrebno da najdeme dopolnitelni izvori za finansirawe.

Polnata cena na ~inewe ja pokaùva minimalnata cena po koja treba da gi prodavame proizvodite so cel da gi pokrieme tro{ocite za inputite, osnovnite sredstva i drugite tro{oci.

Cena na ~inewe ja pokaùva minimalnata cena po koja treba da gi prodavame proizvodite so cel da gi po-krieme tro{ocite za inputite.



22 Sesija broj 4 PRIHRANA NA PÊLNITE SEMEJSTVA Prihranata na p~elnite semejstva sekoga{ treba da se razbere kako aktivnost preku koja moème da gi koregirame tekovnite nedostatoci i toa pred sé vo odnos na nedostatokot na hrana. Tuka prete`no }e se zadrìme na te~nata prihrana so upotreba na {e}er. Sekoga{ i bez isklu~ok treba da se potencira deka medot i polenot pretstavuvaat prirodna i najdobra hrana za medonosnite p~eli. Zatoa, dokolku se raboti za kvaliteten med i polen, najdobri efekti so prihranata }e postigneme so nivno koristewe.

• Periodi i potrebi od prihrana Prihranata naj~esto se upotrebuva pri zazimuvawe i proleten razvoj na p~el-

nite semejstva, no vo zavisnost od potrebata moè da se upotrebuva i vo periodite pretstaveni vo tabela br. 5. Pokraj pretstavenite periodi, prihranata moè i mora sekoga{ da se upotrebuva dokolku ima potreba da se izbegne gladuvawe na p~elnite semejstva (pomalku od 8 kg. hrana vo ko{nicata).

• Osnovni preduslovi za nepre~ena prihrana

Prihranuvaweto na p~elnite semejstva pretstavuva neophodna, no vo isto vreme i mnogu rizi~na aktivnost, koja sekoga{ treba da se izveduva so posebno vnimanie. Zatoa, odgleduva~ite na p~eli treba da imaat na raspolagawe funkcionalna oprema i dobro da gi poznavaat procedurite pri podgotovka na prihranata.

o Oprema Vo zavisnost od na~inot na prihrana, te~na ili cvrsta, postojat golem broj na t.n. hranilki. Najmnogu se koristat plasti~nite hranilki za te~na prihrana koi se postavuvaat nad poklopnata daska.

Aktivnost Mesec

8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7

Esenska stimulativna

prihrana

Esenska osnovna

prihrana

Zimska prihrana

(poga~i)

Interventna prihrana

pri nedostatok na hrana

Proletna stimulativna

prihrana

Letna interventna

prihrana

Tabela 6 - Osnovni periodi i potrebi od prihrana na p~elnite semejstva

Prihranata ne treba i ne smee da se zloupotrebuva za dobivawe pogolemi koli~ini na t.n. med.

Pred da zapo~neme so prihrana, pret-hodno treba da se odredi koli~inata na hrana vo semejstvata (Sesija br. 2)

Prihrana na p~elnite semejstva ne smee da se praktikuva vo period na nektarola~ewe.



23 Sekoga{, bez isklu~ok, potrebno e da se koristat hranilki so pogolem volumen, so cel da se ovozmoì maksimalna fleksibil-nost vo odnos na koli~inata na hrana. Kako najprakti~ni i najpopularni se pokaàa Milerovite hranilki, koi vo isto vreme moè da se koristat za te~na ili cvrsta prihrana. Dopolnitelno, istite hranilki imaat mo`nost za ventilacija {to e mnogu prakti~no pri selidbeno p~elarewe.

Fotografija br.19 Fotografija br.20 Plasti~na Milerova hranilka hranilka

o Period od denot Najdobar period od denot za te~na prihrana pretstavuva popladneto ili poto~no pred da padne mrak. Na ovoj na~in sigurno }e se izbegne mo`nosta od pojava na grabe` pome|u p~elnite semejstva. Fotografija br.21 Ve~erna prihrana Koga se izveduva prihrana na podolg period (nekolku dena) treba zna~itelno da se namali (zatvori) otvorot (letoto) na ko{nicata.

o Na~in na podgotovka So cel da ne se pogre{i vo kvalitetot na prihranata, najdobro e istata da se podgotvuva na najednostaven na~in. Zatoa, {e}erniot sirup sekoga{ treba da se podgotvuva po istiot recept i od kvalitetna {e}erna surovina.

� Te~na

Vo higienski ispravna i zatoplena voda (do maksimum 40 C0) se rastvora potrebnoto koli~estvo bel i rafiniran {e}er od poznato poteklo. Vrieweto i zagoruvaweto na {e}erniot sirup, poradi pojava na toksi~ni supstancii, moè da predizvika truewe kaj p~elite.

• Koncentracii Najdobra koncentracija na {e}erniot sirup za stimulativna prihrana na esen ili prolet pretstavuva 1:1 (1 kg {e}er : 1 l voda) ili 50%. Stimulativnata prihrana dava najdobri rezultati koga se aplicira na sekoj 2 - 3 dena vo pomali koli~ini od 300 do 500 mililitri. Koncentracijata koja {to naj~esto se koristi za nadopolnuvawe na rezervite na hrana iznesuva 60-65% ili 1,5 : 1 (1,5 kg {e}er : 1 l voda). Ovaa prihrana moè da se aplicira vo pogolemi koli~ini i do 3 li-tri vo interval od 4 - 7 dena, no vkupno ne pove}e od 5 kg {e}er na silno p~elno semej-stvo. Tabela 7 - Koncentracii i koli~ini na {e}eren sirup

Sostojki [e}er (kg)

Voda (litri)

Sirup (litri)

Koncentracija

50%

0,6140 0,6180 1

1,8420 1,8540 3

3,0700 3,0900 5

4,2980 4,3260 7

5,5260 5,5620 9

65%

0,8550 0,4640 1

2,5650 1,3920 3

4,2750 2,3200 5

5,9850 3,2480 7

7,6950 4,1760 9

Poradi opasnost od pojava na grabe`, kaj oplodnici, nukleusi i slabi p~elni semejstva treba da se izbegnuva upotreba na te~nata prihrana.



24 � Cvrsta

Proizvodstvoto na cvrsta hrana (poga~i) e posloèna operacija pri koja golem broj odgleduva~i na p~eli gre{at i so toa predizvikuvaat biolo{ki (truewe) i ekonomski (stvrdnati i neiskoristeni poga~i) gubitoci. Zatoa, kako najdobar na~in go prepora~uvame upotrebuvaweto na gotovi poga~i od poznati, dokaàni i profesionalni proizvoditeli. Sopstvenoto proizvodstvo dava nestan-darden kvalitet, a voedno se gubi mnogu vreme i ogromna energija. Cvrstata hrana, kako po pravilo, se aplicira od gornata strana na p~elnoto semejstvo ili vo posebni komori za vakov vid hrana. Ovoj vid hrana e najdobar za prihrana vo zimskiot period, kako i za prihrana na starteri, fini{eri, nukleusi i oplodnici. Fotografija br.22 Postavuvawe poga~a

o Dodatoci Dokolku vo prirodata p~elite imaat na raspolagawe odredena koli~ina polen, voop{to ne e potrebno dopolnitelno prihranuvawe so razli~ni dodatoci ili aditivi. Vo Republika Makedonija gene-ralno se raspolaga so dovolni koli~ini polen vo pogolemiot del od godinata. Sepak, ako koli~inata na polen vo prirodata ne gi zadovoluva potrebite na p~elnite semejstva, potrebno e da se intervenira so dodatok so visoka sodrìna na proteini.

o Higiena Bidej}i prihranata naj~esto se podgotvuva na edno mesto, a se aplicira na site p~elni semejstva, potrebno e sadovite i opremata da bidat redovno i temelno dezinficirani. Isto taka, hranilkite treba redovno (minimum 2 pati godi{no) da se dezinficiraat. Poga~ite, {e}erot i drugite dodatoci sekoga{ treba da se obezbeduvaat od poznati i registrirani proizvoditeli, koi jasno ja deklariraat sodrìnata, rokot na upotreba i nivnite kontakti. Vodata treba da bide od poznato poteklo, a vo slu~aj na potreba moè da se provrie i potoa oladi za da se dodade {e}erot.

• Rotaciona stimulativna prihrana Ovoj vid prihrana prete`no se koristi za proleten razvoj, no samo kaj tie p~elni semejstva koi proletniot period go pre~ekale so dovolna koli~ina na med. Su{tinata se sostoi vo horizontalna i vertikalna rotacija na delovite od ko{nicata kade {to ima pogolema koli~ina na med. Samata rotacija treba da gi predizvika p~elite povtorno da go preraspredeluvaat ostanatiot med so {to maticata postojano }e dobiva informacii kako da ima redoven vnes na nektar od nadvore{nata sredina (i pokraj toa {to toa e istiot med od ko{nicata). Rotaciite, vo zavisnost od koli~inata na medot i ja~inata na p~elnoto semejstvo, se

Poga~ite od nepoznati proizvoditeli potrebno e da se testiraat na pomal broj semejstva (3 do 5), a potoa dokolku nemaat nedostatoci da se apliciraat na celokupniot p~elarnik.

Upotrebata na med za podgotvuvavawe cvrsta (pa duri i te~na) hrana i ako e prirodna hrana za medonosnite p~eli, ekonomski e neopravdano. Dopolnitel-no, moè da pridonese za {irewe na bolesti.



25 izveduvaat na sekoj 14 - 21 den vo vkupen period od 2 meseca (mart - april). Ovaa prihrana pove}e se praktikuva kaj ko{nicite so pove}e delovi (LR i FR), dodeka delumno e vozmo`na i kaj DB. Pri obrabotkata na proletniot razvoj na p~elnite semejstva (Sesija br. 8), podetalno }e se zadrìme na ovaa tehnika.

• Otklopuvawe med Kako i prethodniot tip na prihrana i tuka (vo istiot period) se upotrebuva ostanatiot med na ramkite vo p~elnite semejstva so toa {to istiot, so pomo{ na p~elarski e`, se otvora i vra}a povtorno vo ko{nicata. Golemo vnimanie treba da se posveti na higienata pri ovaa operacija bidej}i istata moè da predizvika grabe`. Popladneto e najdobriot period od denot za ova aktivnost. Fotografija br.23 Otklopuvawe med so p~elarski e`

• Rezervi na medni i polenski ramki Dokolku, vo tekot na sezonata, ste uspeale da za~uvate celi ramki so zatvoren med i polen istite moè da gi upotrebite za nadopolnuvawe na rezervite ili stimulativno prihranuvawe. Ova e najednostavniot, a moèbi i najdobriot na~in na prihrana koj obezbeduva idealen kvalitet na hranata za prezimuvawe i razvoj na p~elnite semejstva. Vo slu~aj na pojava na med medlikovec (vo esenskiot period), koj e nepogoden za prezimuvawe na p~elnite semejstva, potrebno e istiot da se izvadi i centrifugira za ~ove~ka upotreba. Nadopolnuvaweto so hrana kaj tie p~elni semejstva moè da se izvede so dodavawe

ramki so med i polen ili so dodavawe {e}eren sirup so dodatoci.

• Rezultati od prihranata Po nekolkudnevna upotreba na koja bilo od predloènite metodi, za prihrana na p~elnite semejstva, lesno moè da se zabeleì zgolemuvawe na povr{inata so otvoreno i zatvoreno leglo.

Ramkite so med i polen koi se dodavaat vo p~elnite semejstva ne smeat da poteknuvaat od izumreni, bolni ili somnitelni p~elni semejstva.



26 Sesija broj 5

PRIMENA NA OKSALNA KISELINA ZA KONTROLA NA VAROOZATA Varoozata e ektoparazitsko zaboluvawe kaj p~elite predizvikano od krleòt Varroa

destructor (porano Varroa jacobsoni). Zaboluvaweto e otkrieno vo 1904 god., ra{ireno e vo celiot svet i predizvikuva ogromni {teti vo p~elarstvoto. Od momentot na negovoto otkrivawe pa sé do denes, nau~nicite rabotat na otkrivawe na hemiski sredstva koi efikasno }e deluvaat na krleòt, a pritoa nema da bidat {tetni po zdravjeto na p~elite i nema da ostavaat rezidui ({tetni za ~ove~ka ishrana) vo p~elnite proizvodi. Site dosega koristeni akaricidi za suzbivawe na varoozata go ispolnuvaa samo prviot uslov, dodeka problemot so nivnite ostatoci vo p~elnite proizvodi ne moè{e nikako da se re{i. Zatoa, po~naa da se primenuvaat novi hemiski sredstva (organski kiselini i eteri~ni masla), koi i pokraj malubrojnite nesakani dejstva se odobreni za upotreba vo organskoto p~elarewe vo celiot svet. Od site niv, vo odnos na podgotovka, aplikacija, cena i efikasnost, na prvo mesto e oksalnata kiselina (OK).

• Op{ti karakteristiki na oksalnata kiselina

1. Oksalnata kiselina e dvobazna

organska kiselina vo oblik na bezbojni kristali. Vo mali koli~ini se nao|a i vo urinata od ìvotnite i lu|eto. Vo oblik na soli se nao|a i vo rastenijata. Sostaven del e na medot. [umskiot med sodrì do 221 mg/kg;

2. Oksalnata kiselina i nejzinite soli - oksalati se upotrebuvaat kako belilo, kako sredstvo za otstranuvawe na bemki i za sinteza na boi;

3. Ovaa kiselina e mnogu efikasno sredstvo za le~ewe na varoozata kaj

p~elite, no so nea treba vnimatelno da se rakuva.

• Upotreba na oksalnata kiselina Oksalnata kiselina e edno od najefikasnite sredstva za borba protiv varoata, no ako nepravilno se upotrebuva moè da bide i mnogu opasna za p~elite i odgleduva~ot na p~eli. Vo slu~aj na nepravilna upotreba p~elite uginuvaat po 2 - 3 meseci. Za da se izbegnat ovie nesakani posledici, pri upotrebata na oksalnata kiselina vo docna esen ili rana zima mora da se pridrùvame na slednive 4 zlatni pravila koi voedno se i nedostatoci na tretmanot so OK:

1. Vo semejstvoto ne smee da ima leglo; 2. Mora da se koristi to~no predvide-

nata koli~ina rastvor po edna ulica so p~eli;

3. Poèlno e barem dva dena po tretmanot da bidat izletni;

4. Tretiraweto se vr{i samo edna{ na edna generacija p~eli.

• PREDNOSTI

• niska cena i ednostavna upotreba . • nema ostatoci od {tetni supstan-cii vo vosokot i medot;

• pravilnata upotreba onevozmoùva zgolemuvawe na koncentracijata vo medot nad fiziolo{kite koli~ini;

• efikasnost i do 99%; • verojatnosta za pojava na otpornost na varoata na OK e minimalna.

Pri snabduvawe na oksalna kiselina najva`no e da se vnimava na datumot na proizvodstvo. Najdobro e da se koristi preparat so {to ponov datum iako rokot na traewe e 3 godini. Se nabavuva onolku kiselina kolku {to e potrebno za eden tretman i pritoa treba da se ima predvid deka po edno semejstvo se tro{i 1 - 1,5 g.

• Na~ini na upotreba na oksalnata kiselina

1. Postapka na nakapuvawe 2. Postapka na prskawe



27

POSTAPKA NA NAKAPUVAWE Ovaa postapka se sproveduva vo periodot koga nema leglo i koga nadvore{nata temperatura e 0 - 10°C (kaj nas obi~no noemvri - dekemvri). Za taa cel potrebno e prvo da se podgotvi 1 litar rastvor na sledniov na~in:

1. 600 ml voda so 600 g {e}er se zagreva na 35-40°C;

2. Sirupot se prefrluva vo {i{e od 2 l. vo koe preku inka se stava 36 g. dihidrat na OK;

3. [i{eto se zatvora i silno se protresuva sé dodeka kristalite na OK ne se rastopat;

4. Rastvorot se prefrluva vo po{irok sad za da moè podocna nepre~eno da se zema;

5. Vaka podgotveniot rastvor moè da se ~uva vo ladilnik do 6 meseci;

Grafikon 4 - Dinamika na razvoj na krleòt i period za tretman so ramka grade`nik i OK Potoa, so pomo{ na graduiran medicinski {pric (najdobro e da bide so volumen od 50 ml) se zema od rastvorot i se kapnuva po 5 ml vo sekoj me|uramkov prostor kade {to e locirano klubeto. Va`no e da se znae deka mora da se nakapuva samo po p~elite. Vo slu~aj koga klubeto e pome|u delovite, nakapuvaweto se vr{i na p~elite vo dolniot del od klubeto. Ova se pravi od pri~ina {to p~elite ramnomerno }e ja

Tabela 8 Potrebna koli~ina na {e}eren sirup so OK pri nakapuvawe na p~elite

Slabo Srednosilno Silno

ml 30 40 50

Br.sem. ml gr. OK ml gr. OK ml gr. OK

1 30 1,1 40 1,4 50 1,8

2 60 2,2 80 2,9 100 3,6

3 90 3,2 120 4,3 150 5,4

4 120 4,3 160 5,8 200 7,2

5 150 5,4 200 7,2 250 9,0

6 180 6,5 240 8,6 300 10,8

7 210 7,6 280 10,1 350 12,6

8 240 8,6 320 11,5 400 14,4

9 270 9,7 360 13,0 450 16,2

10 300 10,8 400 14,4 500 18,0

11 330 11,9 440 15,8 550 19,8

12 360 13,0 480 17,3 600 21,6

13 390 14,0 520 18,7 650 23,4

14 420 15,1 560 20,2 700 25,2

15 450 16,2 600 21,6 750 27,0

16 480 17,3 640 23,0 800 28,8

17 510 18,4 680 24,5 850 30,6

18 540 19,4 720 25,9 900 32,4

19 570 20,5 760 27,4 950 34,2

20 600 21,6 800 28,8 1000 36,0

Oksalna kiselina

Ramka grade`nik



28 raznesat kiselinata i vo gorniot del pri nivnoto dvièwe (kontaktno raznesuvawe).

Fotografii br.24 i 25 Metod so nakapuvawe Rastvorot na OK deluva kontaktno i p~elite go raznesuvaat niz klubeto triej}i se edna od druga taka {to sekoja p~ela i sekoja varoa za kratko vreme doa|a vo kontakt so rastvorot. P~elite vedna{ go probuvaat rastvorot, no poradi negovata golema kiselost se otkaùvaat od me|usebno ~istewe. Tretmanot e najdobro da se sproveduva pri povla`no vreme (magla, do`d) bidej}i toga{ efikasnosta e pogolema. Prisutniot {e}er vo rastvorot ja vpiva vlagata od vozduhot i ja odrùva povr{inata na telo-to na p~elata povla`na {to ovozmoùva podobro dejstvo na OK. Pa|aweto na krleòt se sledi vo period od najmnogu 14 dena. Vo toj period preku 90% od krleìte }e padnat. Ostatokot }e pa|a so namalen intenzitet vo narednite 2-3 meseci. Kaj uspe{no tretiranite semejstva (i upotreba na ramkata grade`nik vo proletniot period) ne e potrebno nikakvo dopolnitelno tretirawe protiv varoata se do zavr{etokot na glavnata p~elna pa{a narednata godina. POSTAPKA NA PRSKAWE Generalno i pri ovoj na~in na primena vaàt istite pravila kako i pri postap-kata na nakapuvawe, no so dopolnitelna pretpazlivost okolu mo`nite povredi i o{tetuvawa. Kako modifikacija moè da se koristi samo topla voda (37°C) vo koja se rastvora 30 gr. dihidrat na OK. Od ovoj rastvor so pomo{ na ra~na prskalka se prska 3 - 4 ml. po p~elite na sekoja strana od ramkata.

Fotografija br.26 Metod so prskawe Glaven nedostatok na ovoj na~in e tokmu vadeweto na ramkite so p~eli odnosno rasturaweto na klubeto. Ova e i pri~inata {to ovoj na~in ne na{ol mnogu {iroka primena. Drug vaèn moment kaj postapkata na prskawe e toa {to e primenliva vo tekot na celata godina i posebno e pogodna za primena vo vremeto na prirodno ili ve{ta~ko roewe na semejstvata. P~elite vo rojot se prskaat (pri poniski temperaturi) so 30-50 ml od rastvorot pred da se smestat vo podgotvenoto ìveali{te.

• Za{tita na odgleduva~ot na p~eli Vo odnos na za{titnite merki koi treba da se prezemat pri raboteweto treba da se znae deka podgotveniot rastvor e mnogu slab i ako kapne na koàta treba samo dobro da se ispere so mlaka voda i sapun. Posebno opasni se kristalite na OK koi ne smeat da dojdat vo kontakt so koàta, o~ite ili da se vdi{at. Zatoa e najdobro da se nosat za{titni rakavici, maska i o~ila. Ako toa se slu~i, temelno isplaknete so voda i pobarajte pomo{ od lekar. Fotografii br.27 i 28 Vnimatelno rakuvawe i za{titna oprema pri upotreba na OK



29 Sesija broj 6

ZIMSKI PREGLED I KONTROLA NA REZERVITE NA HRANA VO PÊLNITE SEMEJSTVA Vo tekot na mirniot zimski period osnovnite aktivnosti na odgleduva~ite na p~eli, vo p~elarnikot, se sveduvaat na:

• poseta na p~elarnikot; • obezbeduvawe mir na p~elite od mo`no voznemiruvawe (ptici, glodari i sl.) i

• kontrola na rezervite na hrana. Dosega{nata praktika, a vo golem broj slu~ai i literatura, prepora~uva minimalno voznemiruvawe na p~elnite semejstva vo tekot na zimskiot period. Ova pravilo treba i mora da se po~ituva sekoga{, no isto taka treba da se znae deka vo zimskiot period potrebno e da se napravat 1 do 2 brzi i informativni kontroli. Golem broj odgleduva~i na p~eli koristat crevo za naslu{nuvawe na p~elnite semejstva. Dokolku pri umeren udar na ko{nicata p~elite sozdavaat jasen i kratok zvuk slobodno moè da se zaklu~i deka toa p~elno semejstvo e vo red. Ovie kontroli treba da se pravat maksimum 2 do 3 pati vo zimskiot period, a najefikasno e ako namesto crevo se koristi medicinski stetoskop.

• Brz (informativen) zimski pregled Osnovnite preduslovi za uspe{en pregled se: relativno visoka zimska temperatura (3 - 8 C0), mirno i son~evo vreme, rabota so pomo{nik i prethodno podgotven raboten plan i materijal. Najdobro e ovoj pregled da se kombinira so periodot za dodavawe poga~i. Taka, }e se izbegne edno dopolnitelno otvorawe i voznemiruvawe na p~elite. Site potrebni materijali (list za evidencija, poga~i, fotoaparat i sl.) treba prethodno da bidat podgotveni za koristewe.

Pregledot zapo~nuva so podignuvawe na kapakot na ko{nicata i negova rotacija (obratno) i postavuvawe na zemja. Se pregleduva zatopluva~kiot materijal (vesnici) i po potreba se prevrtuva od suvata strana. Potoa, vnimatelno na pove}e mesta se odlepuva poklopnata daska i istata se stava nad prevrteniot kapak. Ponekoga{, na dolnata strana od poklopnata daska, moè da se najdat p~eli ili matica poradi {to treba se vnimava od nivno potisnuvawe. Nabrzina treba da se zabeleàt slednive raboti:

• pozicijata na p~elnoto semejstvo; • koli~inata na hrana; • sostojbata so vlaga; i • prisustvo na glodari.

Najdobra pozicija na p~elnoto semejstvo e predniot centralen del od ko{nicata, dodeka ekstremnoto pomestuvawe na levo ili desno e nepoèlno. Mnogu pova`no e dali klubeto se nao|a na dolniot ili gorniot del od ramkite. Dokolku vo ko{nicata ima dovolno rezervi na hrana, a klubeto se nao|a na sredniot ili dolniot del od ramkite, toga{ potrebata od dopolnitelna hrana (poga~i) e minimalna. Vo sprotivno, dokolku klubeto e gore (do poklopnata daska) intervencijata so poga~i e neophodna i treba itno (po mo`nost istiot moment) da se izvr{i. Nacrt 7 -Povolna i nepovolna polo`ba na p~elno semejstvo vo zimskiot period

Brziot pregled, vo tekot na zimskiot period, minimalno gi voznemiruva p~elnite semejstva samo ako pravilno i vnimatelno se izveduva.

Vnimatelnoto i brzo rabotewe e najva`niot preduslov za uspe{na zimska kontrola na p~elnite semejstva.



30 Vo slu~aj vo ko{nicata da ima nekoj vid glodar treba vedna{ vnimatelno da se podigne ko{nicata i da se odvoi podnicata. Na toj na~in glodarot vedna{ }e ja napu{ti ko{nicata i p~elnoto semejstvo normalno }e prodolì vo zimata. Ponekoga{, vo ko{nicite, moè da se zabeleì prisustvo na vlaga koja ima mnogu negativno vlijanie vrz zdravjeto i razvojot na p~elnoto semejstvo. Zatoa, vo takov slu~aj vnimatelno treba ko{nicata da se navedne napred za da moè nasobranata voda nepre~eno da istekuva. Dopolnitelno treba da se zameni zatopluva~kiot materijal so nov po {to ko{nicata vnimatelno se zatvora. Vremetraeweto na celiot pregled na edna ko{nica ne smee da bide podolgo od 2 minuti, period za koj treba da se izvr{at site mo`ni aktivnosti.

• Dodavawe poga~i Naj~esta i redovna aktivnost na odgleduva~ite na p~eli, vo zimskiot period, e dodavaweto na poga~ite. Mnogu pogre{no e misleweto deka poga~ite treba da se dodavaat na po~etokot i sredinata na zimata (vidi sesii br. 2 i 4). Sprotivno na toa, dokaàno e deka potro{uva~kata na hrana kaj p~elnite semejstva e najgolema vo periodot fevruari - mart. Ovoj stav e potvrden i preku sprovedenata anketa od strana na Fakultetot za zemjodelski nauki i hrana od Skopje, pri {to nad 200 odgleduva~ite na p~eli od Makedonija svoite p~elni semejstva vo 52% gi izgubile vo periodot fevruari - mart kako posledica na nadostatok na hrana. Zatoa, dokolku semejstvata se pravilno zazimeni, poga~ite treba da se apliciraat pri sredinata ili krajot na januari. Istraùvawata od strana na Fakultetot za zemjodelski nauki i hrana od Skopje pokaùvaat deka prose~nata dnevna

potro{uva~ka na hrana vo p~elnoto semejstvo vo zimskiot period iznesuva 49,4 gr.. Me|utoa, dnevnata potro{uva~ka se dviì od 31,5 gr. vo oktomvri do 64,4 gr. vo fevruari, koga e najgolem rizikot od gladuvawe na p~elnite semejstva. Zatoa, neophodna e dopolnitelna pretpazlivost vo ovoj period od godinata. Kako {to prethodno napomnavme, brziot pregled treba da se iskoristi za dodavawe poga~i po mo`nost kaj site p~elni semejstva. Pred da se dodat poga~ite istite treba da bidat zatopleni na sobna temperatura za da omeknat, a so toa i podobro da se apliciraat. Poga~ite, od dolnata strana, moè da se otvorat celosno, vo oblik na triagolnik ili lenti (vo zavisnost od konzistencijata na poga~ata) pri {to taka podgotveni vedna{ moè da se apliciraat pri pregledot.

Fotografii br.29 Aplicirana poga~a vo zima Pri dodavaweto na poga~ite sekoga{ treba da ja koristime ~adalkata za potisnuvawe na p~elite od ramkonosa~ite kon poniskite delovi od ramkite. Ova se praktikuva so cel da se izbegne nagme~uvawe na p~elite koga se aplicira poga~ata. Upotrebata na dim treba da bide umerena (kako prirodno da dimi). Zvukot na p~elite pri ovoj pregled }e ni gi dade istite informacii kako i pri pregled so crevo ili stetoskop. Pogolemite nedostatoci, kako {to se: nedostatok na matica, lo{a strani~na pozicija na klubeto, pojava na bolest i dr. }e se saniraat so nastapuvaweto na prvite topli denovi so 12-15 C0. Toj period naj~esto doa|a za 30 - 45 denovi.

Odgleduva~ite na p~eli, bez strav i somne` za opstanokot na p~elnoto semejstvo, treba da go praktikuvaat informativniot zimski pregled.



31 Sesija broj 7

PRV PROLETEN PREGLED I SANACIJA NA PÊLNITE SEMEJSTVA Prviot proleten pregled na p~elnite semejstva, po zavr{uvawe na zimskiot neak-tiven period, pretstavuva osnovna aktiv-nost preku koja odgleduva~ite na p~eli se zapoznavaat so:

• Brojot na uspe{no prezimenite p~elni semejstva;

• Sostojbata na p~elni semejstva: o Koli~ina na p~eli (broj na

ulici) i prisustvo na matica; o Povr{ina so leglo; o Koli~ina na hrana; o Zdravstvena sostojba; i o Sostojba na ko{nicite.

Za izvr{uvawe na pregledot neophodno e da se ispolneti slednive uslovi:

• Vremenski uslovi: o Temperatura nad 15C0 vo

senka pri son~evo i mirno vreme;

• Drugi uslovi, da se raspolaga so: o Evidenciski listovi; o Dopolnitelni (1 ili 2)

podnici; o Flomaster ili komplet za

obeleùvawe matici; o Opaluva~ (Brener); o Iskopana dupka za otpadoci; o Hranilki; i o Dopolnitelna pomo{ od

drugo lice. Vremetraeweto na pregledot na sekoe p~elno semejstvo ne treba da bide podolgo od 5 - 10 minuti, pri {to potrebno e da se proverat site ramki. Prvata aktivnost pri pregledot sepak e nadvore{noto nabquduvawe, preku koe }e dobieme informacija za aktivnosta na p~elite.

P~elnoto semejstvo se otvora (spored principite od sesija br. 1) i se zabeleùva brojot na ulici zaposednati so p~eli, prisustvo na matica (dali ima leglo), povr{ina pod leglo: Tabela 9 - Ocenuvawe pri pregled

* Vrednostite se promenlivi od godina vo godina i ne se kalendarski fiksirani

Koli~inata na hrana vo p~elnoto semejstvo ne smee da bide pod 7 - 9 kilogrami ili vo povr{ina od 3-4 ramki so med. Pri ovoj pregled, pokraj kontrolata na zdravstve-nata sostojba za site bolesti, potrebno e posebno vnimanie da se posveti na nozemozata i varoozata. Vo ovoj period ne e retka i pojavata na vla`ni i muvlosani ramki, koi vedna{ treba da se otstranat od p~elnata ko{nica. Sanacija na p~elnoto semejstvo Pri pregledot neophodno e, dokolku odgleduva~ot na p~eli najde, da gi otstrani ili zameni:

o Vla`nite i muvlosani ramki; o Ostatocite od zimskite poga~i; o Mrtvi p~eli i delovi od p~eli i

eventualno nekoj natrapnik vo ko{nicata;

o Vla`niot zatopluva~ki materi-jal.

Najva`nite merki pri ovoj pregled, pokraj ve}e spomnatite, se kontrolata, ~isteweto i zamenata na podnicata. Kaj silnite p~elni semejstva podnicite sekoga{ se ~isti i bez nikakvi ostatoci.

Sostojba na p~elnoto semejstvo

Broj na ulici zaposednati so

p~eli

Broj na ramki so leglo

Slabo razvieno 2-3 1-2

Sredno razvieno 3-5 3-4

Silno razvieno 6 - 10 5 -7

Podnicata pretstavuva ogledalo na p~elnoto semejstvo i spored nejzinata sostojba (tro{ki, mrtvi p~eli, ostatoci od hrana i sl). }e moè da se in-formirame za tekot na zimuvaweto. Sekoga{ treba da se vnimava na faktot

deka poslabite p~elni semejstva porano ja napu{taat ko{nicata pri poniska temperatura.



32 Dodeka kaj slabite p~elni semejstva podnicite se ne~isti, so ostatoci i vlaga. Vo takov slu~aj ITNO i NEODLO@NO treba da se zameni podnicata so nova, ~ista i dezinficirana podnica. Ovaa operacija najdobro se pravi koga se ima na raspolagawe edna rezervna podnica, koja po podignuvaweto na celata ko{nica i otstranuvaweto na kontaminiranata podni-ca, se vmetnuva i ko{nicata vedna{ se vra}a na mesto. Fotografija br.30 îsta i nova podnica so bela hartija Ovaa operacija najdobro e da se izvr{uva so pomo{nik, a na novata podnicata da se stavi bela hartija koja sluì za kontrola na brojot na padnati krleì. Vo slu~aj da ne se raspolaga so dopolnitelna podnica, potrebno e ne~istata mehani~ki da se is~isti i po mo`nost da se opali. P~elnoto semejstvo, dokolku e nepravilno rasporedeno (rasfrlano) niz ko{nicata, potrebno e da se konsolidira. Najdobar na~in e koga site ramki so leglo se soedinuvaat i postavuvaat centralno, a vedna{ do niv levo i desno se postavuva hranata. Vo slu~aj da se najde maticata (bidej}i ima malku p~eli) istata treba da se obeleì. Vo slu~aj na nedostatok na matica vo nekoe p~elno semejstvo neophodno e istoto, so upotreba na mreà, da se spoi so drugo p~elno semejstvo. Imeno, bezmati~noto p~elno semejstvo se postavuva nad normalnoto so toa {to namesto poklopna daska pome|u niv se postavuva mreà od 3 mm. Istata, po maksimum 24 ~asa i izedna~uvawe na mirizbite, se otstranuva i semejstvata se spojuvaat.

Dokolku vo p~elnoto semejstvo ima nedostatok na hrana najdobro e vedna{ da se intervenira so rezervna ramka so med (ili od drugo p~elno semejstvo koe ima vi{ok na med) ili so dodavawe na poga~a. Vo slu~aj koga vremenskite uslovi dozvoluvaat moè da se postavat i hranilkite za prihrana i p~elnoto semejstvo da se prihranuva so {e}eren sirup (od po~etok pomala koli~ina od 300 ml., a potoa pogolema). Zootehni~ki merki Pri izveduvawe na aktivnostite od prviot proleten pregled, neophodno e da se zapazat i osnovnite zootehni~ki i higienski merki so cel da se izbegnat nesakani posledici po zdravjeto na site p~elni semejstva vo p~elarnikot. Imeno potrebno e da se iskopa higienska jama, kade {to }e se frlaat site ostatoci od podnicite i drugite delovi na ko{nicata (mrtvi p~eli, tro{ki i sl.). Isto taka, potrebno e vo ova vreme vo godinata da se postavi higiensko poilo za da moàt p~elite navreme da se naviknat i da go koristat istoto. Fotografija br.31 Higiensko poilo Evidencija Prviot proleten pregled pretstavuva odli~na mo`nost za zapo~nuvawe redovno i kontinuirano vodewe na mati~na, no i finansiska evidencija.

Raspolo`livata koli~ina na ~ista voda e od ogromno zna~ewe za brziot razvoj na p~elnoto semejstvo i e nophodna za proizvodstvoto na mati~en mle~.



33 Sesija broj 8

PROLETEN RAZVOJ Aktivnostite vo ovoj del od aktivnata p~elarska godina (mart - april), dokolku navreme i pravilno se izvr{uvaat, naj-mnogu }e pridonesat za iskoristuvawe na pretstojnata medonosna pa{a. Voedno, ovie aktivnosti moè da se iskoristat za podobruvawe na op{tata sostojba i kondicija na p~elnite semejstva koi nepravilno zimuvale. Rotacii Rotaciite na ramkite i delovite pretstavuvaat manipulacii preku koi odgleduva~ot na p~eli na brz i efikasen na~in go stimulira razvojot na p~elnite semejstva. Postojat 2 metodi na rotacii:

• Horizontalni Ovie rotacii se izveduvaat na toj na~in {to ramkite (1 do 2 ramki kaj poslabo razvienite p~elni semejstva) ili celi delovi (kaj razvienite p~elni semejstva) se rotiraat za 180 stepeni. Na toj na~in polenot i medot se postavuvaat vo neprirodna (predna) pozicija vo ko{ni-cata. P~elnoto semejstvo, ovaa pozicija, te`nee da ja vrati vo prvobitna sostojba pri {to intenzivno ja prefrluva hranata (sega) od napred kon zadniot del na ko{nicata. Nacrt 8 - Horizontalni rotacii kaj ramka i delovi na LR i FR

Na toj na~in se postignuvaat slednive efekti:

1. Poradi kontaktot na p~elite so hranata (prefrluvaweto), maticata po~nuva da sozdava pove}e leglo;

2. Prefrluvaweto na hranata sozdava prostor za maticata; i

3. P~elite se angaìrani pri {to se izbegnuva roidbenoto raspoloè-nie.

Za ova operacija neophodno e podnicite da bidat podvi`ni i da ne se zgre{i so eventualna nivna rotacija.

• Vertikalni Vertikalnite rotacii vsu{nost pretstavuvaat zamena na mestata na delovite. Ovaa operacija e vozmo`na samo kaj LR i FR ko{nicite. Nacrt 9 - Vertikalni rotacii kaj LR i FR Kako i kaj horizontalnata rotacija i tuka se postignuvaat istite efekti, no vo pogo-lem obem. Rotaciite moàt da zapo~nat ko-ga gornoto telo vo najgolem stepen }e bide ispolneto so p~eli, a ovaa metoda moè da se povtori u{te 3 - 4 pati vo proletniot period i vo intervali od 14 - 21 den. Prihrana Prihranata ima najgolemo zna~ewe za stimulirawe na maticata i posledovatelno razvivawe na p~elnoto semejstvo. Ovaa operacija e ednostavna, no potrebno e da se izvr{uva redovno. Imeno, vo ranoproletniot period (vo zavisnost od godinata i mestopolo`bata), prepora~livo e p~elnite semejstva da se prihranuvaat stimulativno so cel da se potikne maticata da sozdava pove}e leglo.

1800



34 Ovaa operacija vsu{nost go simulira prirodniot vnes na nektar, koj vo ovoj period e nestabilen i neredoven. P~elnite semejstva se prihranuvaat so {e}eren sirup vo odnos 1:1, na sekoi 2 - 3 dena i vo period od minimum 3 nedeli. Dokolku nekoe od p~elnite semejstva neredovno i nedovolno ja iskoristuva prihranata (ostanuva vo hranilkata), potrebno e da izvede pregled za da se utvrdat pri~inite. Naj~esti pri~ini se:

• slabo p~elno semejstvo; • nedostatok na matica; ili • blokirano p~elno semejstvo so polen ili med (docna prolet).

Pro{iruvawe Vo tekot na proletniot razvoj, no i so praktikuvawe na redovna stimulativna prihrana, p~elnite semejstva moàt da la~at golemi koli~ini vosok. Ovaa osobina potrebno e maksimum da se iskoristi za izgradba na novi sotovi. Vo novo izgradenite sotovi maticata snesuva jajca, a p~elite skladiraat polen i nektar (podocna med). Na ovoj na~in se obezbeduva:

1. Dovolno prostor za pravilen i brz razvoj;

2. Maksimalno angaìrawe na p~elite i izbegnuvawe na roidbeno raspolo-ènie; i

3. Maksimalno proizvodstvo na visokovreden vosok.

Pro{iruvaweto (rano na prolet) se izve-duva so dodavawe 1, 2 ili 3 ramki so sotni osnovi (silni p~elni semejstva) pred sé na poziciite 2 i 9. Podocna moè da se dodaat celi delovi, koi treba da se pome{ani so stari (temni i pravilno izgradeni) ramki.

Nacrt 10 - Dodavawe ramki so sotni osnovi

Nacrt 11 - Dodavawe delovi so sotni osnovi Ventilacija Poradi pojavata na relativno visoki temperaturi vo ovoj del od godinata i mo`nosta za pojava na roidbeno raspoloènie, neophodno e da se obezbedi maksimalna ventilacija na p~elnite semejstva. Vo ovoj period (so retki isklu-~oci) nema mo`nost za pojava na grabe` pome|u p~elnite semejstva, pa zatoa letoto i drugite pomo{ni otvori (gorni leta) potrebno e da bidat celosno otvoreni. Ramka grade`nik Ramkata grade`nik, pokraj pro{iruva-weto i ventilacijata, pretstavuva odli~no sredstvo vo borba protiv roidbenoto raspoloènie i varoozata. Zatoa, odgleduva~ite na p~eli potrebno e ova ramka redovno da ja koristat kaj site p~elni semejstva (vidi sesija broj 9).

So cel da se izbegne mo`nosta od pojava na grabe`, prihranuvaweto treba da se izveduva vo popladnevnite ~asovi.



35 Sesija broj 9

UPOTREBA NA RAMKA GRADE@NIK Redovnata upotreba na ramkata grade`nik pretstavuva edna od najdobrite tehniki i metodi na sovremenoto p~elarewe. Cel i zada~a na ramkata grade`nik Vo sovremenoto p~elarstvo, ramkata grade`nik, se koristi za:

� Proizvodstvo na trutovi; � Borba protiv Varroa destructor; � Spre~uvawe roidbeno raspo-

loènie; i � Proizvodstvo na vosok.

Preduslovi za koristewe na ramkata grade`nik Neophodni se slednive preduslovi za da moè efikasno da se upotrebuva ramkata grade`nik:

� Aktiven p~elarski del od godinata; � Mirni i topli vremenski uslovi; � Nektarska i polenska pa{a; � Razvieno p~elno semejstvo.

Podgotovka na ramkata grade`nik Ovaa ramka pretstavuva ednostavna prazna ramka, soodvetna na koristeniot tip ko{nici, na ~ij ramkonosa~ ima fiksirano 5 santimetarska sotna osnova.

Fotografija br.32 Podgotvena ramka grade`nik Mo`no e ramkata grade`nik, posebno kaj DB ko{incite, da bide podgotvena od dve sotni osnovi, pa na ovoj na~in pobrzo se gradi celokupniot sot na ova ramka.

Fotografija br.33 Ramka grade`nik so dve sotni osnovi Voveduvawe na ramkata grade`nik Za da bide polesno prifatena od strana na p~elnoto semejstvo, prepora~livo e ramka-ta grade`nik da se poprska so {e}eren sirup. Istata potoa se postavuva na pozicija 2 i 9 kaj LR i DB10, dodeka kaj DB12 na pozicija 2 i 11. Nacrt 12 - Ramka grade`nik kaj LR i DB12 Kaj p~elnite semejstva so 2 dela ramkite se postavuvaat, poradi polesna manipulacija, na gornoto telo. Vo tekot na rotaciite, kako i za periodot za otsekuvawe, neophodno e da se vnimava pozicijata na RG sekoga{ da bide vo gornoto telo. Upotreba na ramka grade`nik Pokraj upotrebata pri proizvodstvoto na matici (vidi sesija br. 10) i zazimuvaweto na p~elnite semejstva (sesija br. 2, namesto obi~na ramka da se izvadi RG), ovaa ramka naj~esto se koristi vo kombiniranata metoda. Ovaa metoda gi obedinuva borbata protiv krleòt i roidbenoto raspolo-ènie, no voedno pridonesuva i za zgolemeno proizvodstvo na vosok. So po~etokot na intenzivniot proleten razvoj, ovie ramki (po 2 vo p~elno semejstvo) se voveduvaat na gorenavedenite pozicii. Najdobro e, dokolku se raboti so metodot na izedna~eni semejstva, ramkite da se vovedat vo site p~elni semejstva vo ist period ili den.



36

Fotografija br.34 Voveduvawe ramka grade`nik vo p~elnite semejstva na APICENTAR Po nekolku dena (od 2 do 3 nedeli) }e dojde do izgradba na sotot, snesuvawe na jajca od strana na maticata i zatvorawe na legloto. Neophodno e 70% (ova e minimalno) od trutovskoto leglo da bide zatvoreno, bidej}i samo na toj na~in krleòt e “zaroben” vo legloto na ramkata grade`nik. Vo toj moment najdobro e da se izvadat ramkite grade`nici i da se zamenat so novi podgotveni ili zatvorenoto leglo da se ise~e i ramkite povtorno da se vratat na istoto mesto.

Fotografija br.35 Izgradena (70%) ramka grade`nik Istata procedura, vo zavisnost od ja~inata na p~elnite semejstva i vremenskite i pa{ni uslovi, se povtoruva u{te nekolku pati vo tekot na aktivnata p~elarska godina.

Fotografija br.36 Se~ewe na ramkata grade`nik vo APICENTAR Pokraj razli~nite na~ini za iskori-stuvawe na otse~eniot trutovski sot, pred sé kako proteinska hrana na p~elite, otstranuvaweto na legloto od sotot vo golem stepen ja uslo`nuva celata metoda. Na ovoj na~in se postignuvaat slednite glavni efekti:

� Se otstranuva 40 do 50% od krleòt vo p~elnoto semejstvo, bidej}i istiot 8 do 11 pati po~esto odlu~uva da vleze vo trutovska vo odnos na rabotni~ka }elija;

� Se ovozmoùva sloboden prostor za la~ewe na vosok i izgradba na sotot;

� Vrabotuvawe na p~elite i izbegnuvawe pojava na roidbeno raspoloènie.

So praktikuvawe na ova metoda, pokraj biolo{kata borba protiv krleòt i pojavata na roidbenoto raspoloènie, proizvodstvoto na vosokot ima pozitiven ekonomski efekt vrz celokupniot p~elarski biznis. Vo tekot na neaktivniot p~elarski period, dokolku RG se ~uvaat (bez posledno otsekuvawe i so ~ekawe na ra|aweto na trutovite) za ranoproletno proizvodstvo na trutovi za oploduvawe na maticite, neophodno e istite da se za~uvaat od voso~niot molec i glodarite na istiot na~in kako i drugite ramki.



37 Sesija broj 10

PROIZVODSTVO NA MATICI Proizvodstvoto na matici pretstavuva najsloènata aktivnost koja na odgleduva-~ite na p~eli im odzema mnogu energija i vreme. Od druga strana pak, sovremenoto p~elarstvo ne moè da se zamisli bez koristewe na mladi i kvalitetni p~elni matici. Ovaa aktivnost bara dobro poznavawe na biologijata na p~elnoto semejstvo, no voedno i golemo p~elarsko iskustvo. Tuka }e ja pretstavime najednostavnata i najbrzata metoda za organizirano proizvo-dstvo na kvalitetni matici, so cel brzo da se zgolemi brojot na p~elnite semejstva vo p~elarnikot.

! Ovoj skraten materijal sluì kako potsetnik za odgleduva~ite na p~eli koi prisustvuvale na prakti~nata sesija za proizvodstvo na matici.

Preduslovi za proizvodstvo na matici Neophodni se nekolku (pred)uslovi za organizirawe na proizvodstvoto na matici:

� Silni i zdravi p~elni semejstva; � Prepora~livo e upotreba na

standardna p~elarska oprema od eden tip, kako i specijalna oprema i alat za proizvodstvo na matici;

� Odbrana majka rodona~alni~ka so odli~ni performansi (Evidencija); i

� Odli~no poznavawe na celokupnata tehnologija na proizvodstvo na matici.

Pokraj navedenite uslovi neophodno e odgleduva~ot na p~eli da znae kolkav broj na matici saka da proizvede. Najdobar period, vo godinata, za pro-izvodstvo na matici pretstavuvaat mesecite maj i juni.

Oprema i alat Neophodna e slednata oprema i alat za nepre~eno proizvodstvoto na matici:

• Kalap za proizvodstvo na voso~ni ~auri; • âuri; • Nosa~i na ~auri; • Ramka nosa~ na ~auri; • Kafezi za za{tita na mati~nicite; • Igla za presaduvawe.

Fotografija br.37 Kalap za proizvodstvo na ~auri Fotografija br.38 Ramka nosa~i na ~auri Fotografija br.39 Igli za presaduvawe larvi



38 Tehnologija Tehnologijata na proizvodstvo na matici se sostoi od:

� Formirawe starter (koj }e posluì i kako fini{er);

� Presaduvawe; � Formirawe nukleusi; � Kontrola i obeleùvawe na matici.

Starterot se formira na toj na~in {to vo edna prazna ko{nica na edno telo se prefrlaat 2 ramki so med i polen (svetlo òlto), 5 ramki so zatvoreno leglo bez jajca i larvi (portokalovo), 1 ramka grade`nik (zeleno) i mnogu mladi p~eli (moè od pove}e p~elni semejstva). Koli~inata na mladi p~eli e krucijalna za proizvodstvoto na kvalitetni matici, pa zatoa neophodno e vo starterot da se stavi golema koli~ina na p~eli. Podocna, vo praznite mesta, }e se vovedat ramkite so nosa~i na mati~ni ~auri. Nacrt 13 - Raspored na ramki vo starterot

Fotografija br.40 Formiran starter Starterot se formira 24 ~asa pred da se presaduva, a potrebno e da se proveri od “divi” mati~nici posle 3 dena od presaduvaweto. Presaduvaweto na larvite potrebno e da se napravi vo tekot na miren,

topol (25-30 C0) i po mo`nost vlaèn (min. 65%) den. Moè da se presaduva na otvore-no, vo avtomobil ili prostorija kade {to }e se obezbedat posakuvanite uslovi. Materijalot za presaduvawe, prepora~livo e da poteknuva od najdobroto p~elno se-mejstvo. Za izveduvawe na ovaa selekcija neophodno e redovna evidencija na p~elni-te semejstva (vidi sesija br.3) vo p~elarni-kot, no i planirana razmena na genetski ma-terijal (larvi, mati~nici, matici i trutovski semejstva) so drugi (uspe{ni i iskusni) odgleduva~i na p~eli. Presaduvaweto na otvoreno treba da se izvr{i vo uslovi na {arena senka i bez direktno izloùvawe na larvite na sonce. Celiot alat i oprema za presaduvawe (igla i ~auri) neophodno e prethodno da bidat dezinficirani. Starosta na larvite treba da bide pome|u 8 i 12 ~asa, a istite da leàt vo odredena koli~ina na mati~en mle~ (vo forma na bukvata s). Transferot treba da se izvede brzo so cel da ne se dozvoli da se isu{at ve}e presadenite larvi. So pomo{ na iglata, larvata se zafa}a od dolnata strana i vo istata pozicija se ostava vo ~aurite (prethodno ispolirani od strana na p~elite vo starterot).

Fotografija br.41 Idealna larva za presaduvawe

Fotografija br.42 Zafa}awe na larvata

Za postignuvawe najdobri rezultati, vo starterot (kako p~elno semejstvo) ne smee da se nao|a matica.



39

Fotografija br.43 Transfer na larvata Dokolku starterot pravilno e formiran istiot moè da koristi i kako fini{er. Toa prakti~no zna~i deka od presaduvaweto na larvite istite moè da se inkubiraat se do 15-ot den od razvojot (11-ot ili 12-ot den od presaduvawe) t.e. 1 den pred ra|aweto na maticite. Neophodno e da se napravi edna kontrola na procentot na prifa}awe na mati~nicite i uni{tuvawe na „divite” mati~nici (3-ot den od presaduvawe). Na 6-ot ili 7-ot den, dokolku raspolagate so kafezi, istite moè da gi iskoristite za za{tita na ve}e zatvorenite mati~nici (prepora~-livo). Formirawe oplodnici 12-ot den od presaduvaweto neophodno e da se podgotvat oplodnicite vo koi istiot den }e se vmetnat mati~nicite. Dokolku se zadocni, maticite }e se rodat i nivnoto prifa}awe i koristewe e ote`nato. Oplodnicite se formiraat vo novo telo vo koe treba da stavite 2 ramki so zatvoreno leglo (gusto zaposednati so p~eli), 1 ramka so med i polen i da se stresat dopolnitelni mladi p~eli od 1 do 2 ramki. Matica ili drugi mati~nici ne smee da ima vo oplodnikot. Vo vakviot oplodnik, 2 ~asa po formiraweto, treba da se vmetnat 1 do 2 mati~nici. Oplodnicite najdobro e da se smestat pod {arena senka i da im se dodade po 1/3 poga~a. Tri dena po voveduvaweto na mati~nicite se vr{i kontrola, pri {to se pregleduva dali maticite se rodeni t.e. samo se proveruva dali mati~nikot e pravilno otvoren (od dolnata strana so kapa~eto).

Fotografija br.44 Pravilno otvoren mati~nik Kontrola i obeleùvawe na matici Kontrolata na oplodenost na maticite se izveduva na 14-ot den od denot na voveduvawe na mati~nicite vo oplodni-cite. Pri kontrolata potrebno e da se utvrdi dali na ramkite ima pravilno zaneseno jajca i larvi, {to e siguren znak za oplodenost na maticata. Potoa, najdobro e da se najde maticata i istata da se obeleì za da moè sekoga{ polesno da ja najdeme vo p~elnoto semejstvo. Kalendar Vo tabelata se prikaàni najva`nite aktivnosti pri proizvodstvoto na matici. Tabela 10 - Kalendar na aktivnosti

Den Aktivnost Zabele{ka

-1 Podgotovka na starter

1 den pred presaduvawe

0 Presaduvawe Se presaduva edno- dnevna larva

3 Kontrola na mati~nici

Kontrola na prifa}awe

6 Postavuvawe kafezi

Vnimatelno!

12

Formirawe oplodnici i stavawe na mati~nicite

Vo rok od 24 ~asa treba site da se rodat

16 Kontrola na izlezenost

Se proveruvaat mati~nicite

24 - 28

Kontrola na oplodenost

Se obeleùvaat

Sekoga{, bez izklu~ok, neophodno e da se vnimava na zdravstvenata sostojba na koristenite p~elni semejstva i higienata na opremata i alatot pri proizvodstvo na matici. Vo sprotivno moè na brz i ednostaven na~in da se prenesat p~elni bolesti vo sopstveniot p~elarnik.



40

BIBLIOGRAFIJA 1 Bienefeld, Kaspar (2005) Imkern, Schritt für Schritt. Franckh-Kosmos Verlags-GmbH & Co. KG,

Stuttgart, Germany 2 Department for Environment, Food and Rural Affairs - DEFRA, (2005) Managing Varroa. Crown,

United Kingdom 3 Drazic, Maja et al. (2009) Pčelarski priručnik 2009 (Planer). Grafika Hrasće, Hrvatska 4 Grupa autora (1990) Pčelarstvo. Nakladni zavod ZNANJE, Zagreb 5 GLOBAL G.A.P. [on line] http://www.globalgap.org, пристапено 2009 6 Health & Consumer Protection Directorate (2007) Food traceability. European Commission,

Brussels, Belgium 7 Jones, Richard (1999) Beekeeping as a business. Commonwealth Secretariat, London, United

Kingdom 8 Liebig, Gerhard (1998) Einfach imkern. Stuttgart, Germany 9 Meglic, Milan i Augustin, Vladimir (2007) Varoja, Čebela, Čebelar. Čebelarska zveza Slovenije,

Lukovica, Slovenija 10 Relić, Branko (1995) Pčelarenje kao profesija i hobi. Nolit, Beograd. 11 Rogelj, Mira Jenko (2002) Čebelarski priročnik. Cebelarska zveza Slovenije, Lukovica, Slovenija 12 Umeljic, Veroljub (2006) Pčelarstvo. Kolor pres, Lapovo, Srbija



41 Aneks 1 - Karton za mati~na evidencija na p~elnite semejstva

Dobra Pcelarska Praktika

Documents

Transcript of Dobra Pcelarska Praktika