© 2007 USC Instytut Fundacji Shoah Uniwersytetu Południowej Kalifornii i Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Strona � z �2

W obliczu ZagładyCzęść II. Bierni świadkowie

1. Zaprezentuj uczniom materiał audiowizualny z kolekcji USC Shoah FoundationInstitute:relacja2–W obliczu Zagłady. Bierni świadkowie(części1–3:fragmentyrelacjiMarii Szarach, LiliLam-Nowakowskiej i siostry Marii Górskiej) i na jego podstawieprzedyskutujcienastępującekwestie:

NapodstawierelacjiMariiSzarachiLiliLam-Nowakowskiejpowiedz,wjakisposóbmieszkańcyWarszawyreagowalinapowstaniewgetcie.Jakiemożnabyłowtedyusłyszećnaulicykomentarze?

Jaksądzisz,dlaczegoludzienaulicywyrażaliaprobatędladziałańNiemców,którzylikwidowaligettowarszawskie?

Jaksądzisz,dlaczegokobietywtramwajukomentowały,że„właściwiejedyne,codobregoHitlerzrobił,tożepozbędziemysięŻydów”?

Dlaczegopopierałyprześladowaniawgetcie?JakMariaSzarachiLilaLam-Nowakowskapostrzegajątozachowanie?Opiszpostępowanietychludziizastanówsię,zczegomogłowynikać.Jakmógłbyśsięczuć,będącwtedynaichmiejscu?Czysąciznaneinnesytuacje,kiedyjedniludziecierpią,ainnisąobojętnilubnawetciesząsię

znieszczęściatamtych?JakiwpływtragediagettawywarłanasiostręAndrzeję,MarięGórską,którabyłaświadkiem

jegolikwidacji?Dlaczegouważaona,żewybuchpowstaniawgetciebyłdlaniejjednymznajtragiczniejszych

momentówwżyciu?

2. Zaprezentuj uczniom na folii fotografię karuzeli na placu Krasińskich w Warszawie(załącznik14)ipoproś,byprzeczytalifragmentwierszaCzesławaMiłoszapt.Campo di Fiori(załącznik8).Wiersztenmożetakżeodczytaćnagłosnauczyciellubjedenzuczniów.Następniepoprośich,byspróbowaliodpowiedziećnapytania:

Zastanówsię,dlaczegoCzesławMiłoszzamotywprzewodniwierszawybrałkaruzelę.Cochciałwtensposóbosiągnąć?

DlaczegoplacKrasińskichautorporównałdoCampodiFiori?Cołączyteplace?Wyobraźsobie,żejesteśjednymzdziecinakaruzeli.Opowiedz,cowidziszpodrugiejstronie

muru.

© 2007 USC Instytut Fundacji Shoah Uniwersytetu Południowej Kalifornii i Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Strona 2 z �2

W obliczu ZagładyCzęść II. Bierni świadkowie

Wyobraźsobie,żejesteśjednymzdziecizamuremgetta.Opowiedz,cowidziszpodrugiejstroniemuru.

Wyobraźsobie,żejesteśdzieckiemzkaruzeliioceniaszsytuacjępolatach.Następniepowiedz:Cowtedymyślałeś?Jakiesątwojeodczuciadzisiaj?(Poprośuczniówoułożeniewpisudopamiętnika–jednakartkazokresuzabawynakaruzeli,drugazteraźniejszości–iporównajcieodbiórtejsytuacjiwtedyipolatach).

Zastanówsię,jakmoglisięczućŻydzipodrugiejstroniemuru,widzącyrozbawionedziecinakaruzeli.

Czytylubosoby,któreznasz,byliściekiedyśwyłączenizżyciagrupy?Jeżelitak,tojaksądzisz,dlaczegotaksięstało?

Czyprzypominaszsobiesytuację,wktórejktośzostałodrzuconyprzezgrupę?Opisztęsytuację.Jaksądzisz,jakiesąuczuciaosobyodrzuconej?Jakiemotywyprawdopodobniekierująludźmi,którzyodrzucająinnych,lubtymi,copozostająobojętniwobecosób,któremogączućsięodrzucone?

3. Poproś uczniów, by przeczytali wiersz Mordechaja Gebirtiga pt. To boli (załącznik 9),idokonajciejegointerpretacji.

Wyjaśnijtytułwiersza.Zinterpretujnastępującesłowa:

Tobolitotakstrasznieboli,gdynieobcy,wróg,leczten,cowniewolitaksamo,jakmymłodypolskichłopiecipolskadziewczynazmękinaszejdrwi......żewśródbródżydowskichpodeptanychwpylepięknyorzełpolski,dumnyorzełbiałyleżytuwbezsile.

© 2007 USC Instytut Fundacji Shoah Uniwersytetu Południowej Kalifornii i Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Strona � z �2

W obliczu ZagładyCzęść II. Bierni świadkowie

Kimjestpodmiotlirycznywwierszu?Coonimwiemynapodstawietekstu?Coznacząsłowa„pospólnywrógnasz”? Kogoizacooskarża?Dokonajanalizywiersza.Wypełnijschemat:

To boliTo tak strasznie boli

bo

Niemcyszał nienawiści,bezmiar niedoli

razów stuk

Polacyz męki naszej drwiorzeł leży w bezsile

gdy się śmieją

↓ ↓ ↓ ↓

eksterminacjanaroduwyniszczenie

obojętność,drwinaprzyzwolenienazbrodnie

odpowiedzialność

poprzez pokolenia– tylko dla nich wstyd

samidla wiecznego wstydupluli sobie w twarz

DlaczegoautorwierszainaczejoceniazachowaniePolaków,ainaczejNiemców?DlaczegobardziejgobolizachowaniePolakówniżNiemców?Czywedługciebieponiższamyśl,wypowiedzianaprzezjednegozbohaterówopowiadania

HannyKrallpt.Hipnoza,mogłabybyćdopełnieniemtekstuwiersza?

„...uważa,żeŻydzijeszczesięnieuporalizeswojąpolskąsprawą.Zniemieckątak,aletobyłołatwiejsze.Łatwiejwybaczasięzadawanąśmierćniżponiżenie.SprawyzPolakamitopamięćoponiżeniuiodtrąconeuczucie”.

HannaKrall,Hipnoza,Warszawa1989,s.52.

© 2007 USC Instytut Fundacji Shoah Uniwersytetu Południowej Kalifornii i Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Strona � z �2

W obliczu ZagładyCzęść II. Bierni świadkowie

4. Zaproponuj uczniom, by po obejrzeniu filmu pt. Wielki Tydzień Andrzeja Wajdy lubprzeczytaniuopowiadaniaJerzegoAndrzejewskiego(Wielki Tydzień)wypełnilinastępującątabelkę:

Przykładowyzapistabeli:

Postaci Charakterystyczne zachowanie lub wypowiedź

Postawy i odczucia

Dozorczyni Wystraszonaotworzyłabramę • strach,obawaKobietazsutereny –Zajakiegrzechyczłowiektak

musicierpieć?

–Niechpanisiada–przysunęłaIreniestołek.

• złośćijednocześnielitość

• pomoc

Malecki CierpienieIrenyniebyłojegowłasnym[...]

[...]byłownimwówczaswięcejniepokojuiprzerażenianiżprawdziwejmiłościdotychludzibezbronnych,zewsządosaczonych[...]

[...]wplątywałasięwnie[uczucia]szczególniebolesnaiponiżającaświadomośćmglistejinieokreślonejwspółodpowiedzialnościzabezmiarokrucieństwizbrodni,jakimwśródmilczącegoprzyzwoleniacałegoświatapoddawanoodkilkulatżydowskinaród.

CzymiałprawonarażaćAnnęnapodobneniebezpieczeństwo?

• bezradność• przerażenie• zawstydzenie• upokorzenie• współodpowiedzialność• litość• pomoc

© 2007 USC Instytut Fundacji Shoah Uniwersytetu Południowej Kalifornii i Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Strona � z �2

W obliczu ZagładyCzęść II. Bierni świadkowie

Postaci Charakterystyczne zachowanie lub wypowiedź

Postawy i odczucia

Ludzie [...]stałagromadkaludzibezpiecznieprzypatrującychsięwalce.

Nawiadomość,żewidaćzabitegoŻyda,ludziepoczęligromadzićsięiprzypatrywać.

[...]nadciągalicoraztonowiludzie,ciekawiujrzeniazbliskaterenuwalki.

• ciekawość• obojętność• zaciekawieniena

zasadziesensacji

Chłopakwkombinezonie –Popatrz,Heniek!WidziszzabitegoŻyda?

• zaciekawienienazasadziesensacji

Jegokolega –Fajniewisi,nie? • zaciekawienienazasadziesensacji

WłodekKarski [...]stałpobladły,zgniewnieściągniętymibrwiami[...]

• przerażenie

Piotrowska Możeonazaprzeczy,żeniejestŻydówicą?

Aktobyciebiedotykał!

Dogettawracaj,tamsobieznajdźSrula!

• wrogość• antysemityzm

5. Poproś uczniów, by przeczytali list pożegnalny Szmula Zygielbojma do prezydentaipremieraRP(załącznik3),iprzedyskutujzniminastępującezagadnienia:

KogoSzmulZygielbojmobarczawinązazagładęŻydów?Czyzgadzaszsięzjegoopiniąopośredniejodpowiedzialnościcałegoświatazazagładę

Żydów?

© 2007 USC Instytut Fundacji Shoah Uniwersytetu Południowej Kalifornii i Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Strona � z �2

W obliczu ZagładyCzęść II. Bierni świadkowie

JakautorlistuoceniadziałalnośćrządupolskiegodotyczącąinformowaniaświatowejopiniipublicznejoZagładzie?

WjakisposóbSzmulZygielbojmuzasadniaswójczyn?Cochceprzeztoosiągnąć?JakiesąjegomarzeniaodnośniedoprzyszłościŻydówpolskich?

OcoapelujedoprezydentaipremieraRP?Dowiedzsię,czyapeltenspotkałsięzodzewemwświecie.

Opiszuczucia,któretowarzyszyłypiszącemutenlist.Zapiszjewwidocznymmiejscu(natablicy,arkuszupapieru).

Jaksądzisz,dlaczegoSzmulZygielbojmzdecydowałsięwyrazićswojeuczuciawformielistu?

6. PrzekażuczniompodstawoweinformacjenatematdziałalnościRząduRPnaUchodźstwiena rzecz informowania świata o zagładzie Żydów (m.in. misje Jana Karskiego).Scharakteryzujtakżedziałaniadyplomatówpolskichizagranicznych,którychcelembyłoratowanieŻydów(np.HenrykaSławika,RaoulaWallenberga,ChiuneSugihary).

7. Przedyskutuj z klasą kwestie możliwości i ograniczeń zorganizowania skutecznej akcjipomocy Żydom przez społeczność międzynarodową. Przedstaw różne pomysły, którebyłyzgłaszanealiantomprzezinstytucjeżydowskie(np.pomysłzbombardowaniatorówkolejowych prowadzących do Auschwitz czy rozrzucania na terenie Niemiec ulotekinformującychozagładzieŻydów).

Czytwoimzdaniemzrobionowszystko,abyuratowaćmożliwienajwięcejistnieńludzkich?Jeślizastanowimysięnadwspółczesnymświatem,toczymożnapowiedzieć,żeobecnerządyrobią

wszystko,cowichmocy,żebyprzeciwdziałaćzbrodniomludobójstwa?Czysąciznaneinneprzykładyludobójstwaizbrodniprzeciwkoludzkości?Jaknatakie

wydarzeniareagujemiędzynarodowaopiniapubliczna?Odszukajinformacjenatentematwdomu,apotemprzeprowadźdebatę:Ktownaszychczasach

najczęściejoferujepomoc?Jakajestrolaorganizacjimiędzynarodowychipozarządowychwprzeciwdziałaniuludobójstwu?Wjakisposóbdziałajątakieorganizacje,jeślidojdziedotejzbrodni?

© 2007 USC Instytut Fundacji Shoah Uniwersytetu Południowej Kalifornii i Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Strona � z �2

Huśtawki-łódki i karuzele na pl. Krasińskich przy murze getta w Warszawie. Zdjęcie wykonał Jan Lisowskiwkwietniu1943r.Napierwszymplaniestoijegonarzeczona.Zlewejstronykadruwidaćkaruzelęustawionąnaroguul.Długiejipl.Krasińskich,wśrodkusąwidocznehuśtawki-łódkizsiedzącymichłopcami,poprawejstoidużakaruzela.

Źródło:ArchiwumŻydowskiegoInstytutuHistorycznegowWarszawie.

Załącznik 14

© 2007 USC Instytut Fundacji Shoah Uniwersytetu Południowej Kalifornii i Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Strona � z �2

Fragment wiersza Czesława Miłosza

Campo di Fiori

[...]WspomniałemCampodiFioriWWarszawieprzykaruzeli,Wpogodnywieczórwiosenny,Przydźwiękachskocznejmuzyki.SalwyzamuremgettaGłuszyłaskocznamelodiaIwzlatywałyparyWysokowpogodneniebo.CzasemwiatrzdomówpłonącychPrzynosiłczarnelatawce,ŁapalipłatkiwpowietrzuJadącynakaruzeli.RozwiewałsukniedziewczynomTenwiatroddomówpłonących,ŚmiałysiętłumywesołeWczaspięknejwarszawskiejniedzieli.[...]Warszawa – Wielkanoc, 1943

Źródło:CzesławMiłosz,Wiersze,tom1,Dzieła zebrane,Kraków2001.

Załącznik 8

© 2007 USC Instytut Fundacji Shoah Uniwersytetu Południowej Kalifornii i Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Strona � z �2

Wiersz Mordechaja Gebirtiga

To boli

Tobolitotakstrasznieboli...Nieszałnienawiści,którąpłoniewróg,niebezmiarniedoliinierazówstuk.NiegwiazdaSyjonunaŻydaramieniunaznak,żetoŻyd,botobędziedlanich–dlanich–ażdozgonu–poprzezpokolenia–tylkodlanichwstyd.Tobolitotakstrasznieboli,gdynieobcy,wróg,leczten,cowniewolitaksamo,jakmymłodypolskichłopiecipolskadziewczynazmękinaszejdrwi......żewśródbródżydowskichpodeptanychwpylepięknyorzełpolski,dumnyorzełbiałyleżytuwbezsile.Gdysięztegośmieją,kiedyhańbiŻydówpospólnywrógnasz–totak,jakbysamidlawiecznegowstyduplulisobiewtwarz...

Załącznik 9

© 2007 USC Instytut Fundacji Shoah Uniwersytetu Południowej Kalifornii i Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Strona �0 z �2

...choć–jakmy–wniewoli.Itowłaśnieboli,totakstrasznieboli...

przełożył Jerzy Ficowski

Źródło:ZbioryJerzegoFicowskiego,dziękiuprzejmościElżbietyFicowskiejiAnnyTeodorowicz-Ficowskiej.

Załącznik 9

© 2007 USC Instytut Fundacji Shoah Uniwersytetu Południowej Kalifornii i Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Strona �� z �2

List pożegnalny Szmula Zygielbojma, żydowskiego przedstawiciela w Radzie Narodowej w Londynie, który popełnił samobójstwo na znak protestu przeciw bierności świata wobec zagłady Żydów

11maja1943DoPanaPrezydentaRP

WładysławaRaczkiewiczaDoPanaPrezesaRadyMinistrówGenerałaWładysławaSikorskiego

PaniePrezydencie,PaniePremierze,

Pozwalam sobie skierować do Panów ostatnie moje słowa, a przez Panów – do Rządu i społeczeństwapolskiego,doRządówinarodówpaństwsprzymierzonych,dosumieniaświata:

Z ostatniej wiadomości z Kraju wynika bez żadnych wątpliwości, że Niemcy z całym bezwzględnymokrucieństwemmordująjużobecnieresztkiŻydówwPolsce.Zamuramigettodbywasięobecnieostatniaktniebywałejwdziejachtragedii.

Odpowiedzialnośćzazbrodnięwymordowaniacałejnarodowościżydowskiejspadaprzedewszystkimnasprawców,alepośrednioobciążaonaludzkośćcałą,NarodyiRządyPaństwSprzymierzonych,któredodziśdnianiezdobyłysięnażadenczynkonkretnywceluukróceniatejzbrodni.Przezbierneprzypatrywaniesię temu mordowi milionów bezbronnych i zmaltretowanych dzieci, kobiet i mężczyzn, stały się jegowspółwinowajcami.Muszęteżstwierdzić,żeaczkolwiekRządPolskiwbardzodużymstopniuprzyczyniłsiędoporuszeniaopiniiświata,jednakniedostatecznie,jednakniezdobyłsięnanictakiegonadzwyczajnego,cobyodpowiadałorozmiaromdramatu,dokonywującegosięwKraju.

Zblisko3ipółmilionaŻydówpolskichiokoło700000ŻydówdeportowanychdoPolskizinnychkrajówżyło jeszcze w kwietniu tego roku, według doniesień oficjalnych kierownictwa podziemnego „Bundu”,przesłanychnamprzezDelegataRządu,około300000.Amordtrwanadalbezprzerwy.Milczećniemogęiżyćniemogę,gdyginąresztkiludużydowskiegowPolsce,któregoreprezentantemjestem.

Towarzyszemoiwgetciewarszawskimzginęlizbroniąwręku,wostatnimporywiebohaterskim.Niebyłomidanezginąćtakjakoni,razemznimi.Alenależędonich,doichgrobówmasowych.

Przezśmierćswąpragnęwyrazićnajgłębszyprotestprzeciwkobezczynności,zjakąświatsięprzypatrujeipozwalaludżydowskiwytępić.Wiem,jakmałoznaczyżycie ludzkie,szczególniedzisiaj.Aleskoroniepotrafiłemtegodokonaćzażycia,możeśmierciąswąprzyczynięsiędowyrwaniazobojętnościtych,którzymogąipowinnidziałać,byterazjeszcze,wostatniejbodajchwili,uratowaćodniechybnejzagładytęgarstkęŻydówpolskich,jakajeszczeżyje.

Załącznik 3

© 2007 USC Instytut Fundacji Shoah Uniwersytetu Południowej Kalifornii i Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Strona �2 z �2

ŻyciemojenależydonarodużydowskiegowPolsce,więc jedaję.Pragnę,by tagarstka,któraostała sięjeszcze z kilkumilionowego żydostwa polskiego, dożyła wraz z masami polskimi wyzwolenia, by mogłaoddychaćwKraju iw świeciewolności i sprawiedliwości socjalizmuzawszystkie swemęki i cierpienianieludzkie.Awierzę,żetakawłaśniePolskapowstanieiżetakiwłaśnieświatnastąpi.

Ufam, że Pan Prezydent i Pan Premier skieruje powyższe moje słowa do wszystkich tych, dla którychprzeznaczonesą,iżeRządPolskinatychmiastrozpocznieodpowiedniąakcjęnatereniedyplomatycznymipropagandowym,ażebyjednaktęresztkężyjącychjeszczeŻydówpolskichuratowaćprzedzagładą.

Żegnamwszystkichiwszystko,comibyłodrogieicokochałem.

SzmulZygielbojm

Źródło:KazimierzIranek-Osmecki,Kto ratuje jedno życie... Polacy i Żydzi 1939–1945,Londyn1968,s.213–214.

Załącznik 3