Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC

8/9/2019 Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC

1/55

CARL SCHMITT - TEOLOGIA POLITYCZNA

CZTERY ROZDZIAY POWICONE NAUCEO SUWERENNOCI

1. DEFINICJA SUWERENNOCI

Ten, kto decyduje o stanie wyjtkowym, jest suwerenny.

Definicja ta najlepiej okrela pojcie suwerennoci jako pojcie graniczne. W

nieprecyzyjnej terminologii, ktra funkcjonuje w dzisiejszej literaturze naukowej,

pojcie graniczne to czsto pojcie niejasne, gdy tymczasem w istocie dotyczy ono

kwestii ostatecznych. Oznacza to, i odnosi si ono nie do zwykych przypadkw, lecz

do przypadkw wyjtkowych, kracowych. W dalszej czci wywodu wyjani,

dlaczego stan wyjtkowy traktuj jako oglne pojcie z zakresu nauki o pastwie, a

nie jako jakie szczeglnego rodzaju rozporzdzenie lub jako stan oblenia. Przykad

stanu wyjtkowego doskonale nadaje si do wyjanienia definicji suwerennoci, co ma

swoje gbokie systemowe i logiczno-prawne przyczyny. Decyzja o stanie

wyjtkowym to decyzja par excellence. Oglna norma, tak jak sformuowana jest w

obowizujcej zasadzie prawnej, nigdy nie jest w stanie okreli absolutnego wyjtku.

Dlatego te nie moe dostatecznie uzasadni decyzji o tym, czy rzeczywicie nastpi

przypadek wyjtkowy. Mohl1, twierdzc, e na drodze prawa nie jestemy w stanie

sprawdzi, czy naprawd zaistnia stan najwyszej koniecznoci, wychodzi z

zaoenia, i kada decyzja w sensie prawnym powinna cakowicie wynika z treci

danej normy. Ale na tym wanie polega problem. Oglna teza Mohla wyraa jedynie

typowy dla liberalizmu pogld na prawo i pastwo, ktry nie docenia samoistnegoznaczenia decyzji.

Nie ma wikszego praktycznego ani teoretycznego znaczenia, czy przyjmiemy

abstrakcyjn definicj suwerennoci, zgodnie z ktr suwerenem jest ten, kto posiada

najwysz, niezalen od nikogo wadz. Na og nikt nie toczy debat na temat

samych poj, a ju z pewnoci nie w przypadku pojcia suwerennoci. Spr dotyczy

1 Robert von Mohl, Staatsrecht, Vlkerrecht und Politik. Monographien, 1860-69, s.626.

1


2/55

tego, w jaki sposb si nim posugujemy. A to oznacza, e fundamentalne pytanie

brzmi: kto w sytuacji konfliktu rozstrzyga, na czym polega interes publiczny i

pastwowy, publiczne bezpieczestwo i porzdek, kwestia ocalenia publicznego itd.

Sytuacj wyjtkow, ktrej nie sposb opisa za pomoc obowizujcych norm pra-wa, mona co najwyej okreli jako stan najwyszej koniecznoci, stan najwikszego

zagroenia dla egzystencji pastwa. Nie mona natomiast opisa jej zgodnie ze

stanem faktycznym. Dopiero stan wyjtkowy stawia nas wobec pytania o podmiot

suwerennoci, a wic o sam istot bycia suwerenem. Nie da si w prostych, jasnych

kategoriach okreli warunkw koniecznych do uznania danej sytuacji za wyjtkow.

Nie da si rwnie dokadnie wyliczy, jakie dziaania s dopuszczalne w sytuacji

naprawd skrajnej, ktr chcemy opanowa. Warunki, jak i tre kompetencji s tu z

koniecznoci nieograniczone. Dlatego z punktu widzenia pastwa i prawa taka

kompetencja w ogle nie istnieje. Konstytucja moe najwyej okreli, kto w sytuacji

wyjtkowej podejmuje dziaania. Jeli dziaania podejmowane w czasie stanu

wyjtkowego nie podlegaj adnej kontroli, nie s przypisane w formie kompetencji

rnym instancjom wzajemnie si rwnowacym i ograniczajcym - tak jak jest to w

praktyce konstytucyjnego pastwa prawa -- wwczas wiadomo, kto jest suwerenem.

Jest nim ten, kto decyduje zarwno o tym, czy wystpia sytuacja wyjtkowa, jak i o

metodach jej przezwycienia. Stoi ponad normalnie obowizujcym porzdkiem

prawnym, a jednoczenie jest z nim zwizany, poniewa do niego naley decyzja, czy

konstytucja moe zosta in toto zawieszona. Rozwj prawa we wspczesnym

pastwie idzie w takim kierunku, aby ten typ suwerena zlikwidowa. Jest to

konsekwencja zastosowania tez Hugo Krabbego i Hansa Kelsena, o ktrych pisz w

nastpnym rozdziale. Przekonanie, e ekstremalna, wyjtkowa sytuacja moe kiedyznikn z ludzkiego ycia, na pewno nie jest kwesti, ktra podlegaaby prawnym

spekulacjom. Wiara i nadzieja, i kiedy ludzko bdzie wolna od takich sytuacji,

zaley od filozoficznych, a zwaszcza historiozoficznych i metafizycznych przekona.

Istnieje kilka ksiek, w ktrych autorzy podejmuj prb opisania historycznej

ewolucji pojcia suwerennoci. Niestety, wszyscy zadowalaj si powtarzaniem

abstrakcyjnej formuy, ktra zawiera podrcznikow, uproszczon definicj

suwerennoci. Mona odnie wraenie, e aden z tych autorw nie zada sobie trudu


3/55

i nie przeanalizowa dokadniej pustych frazesw o najwyszej wadzy, powtarzanych

bez koca przez najwybitniejszych teoretykw pojcia suwerennoci. A przecie ju

w pismach Bodina wida dokadnie, e pojcie suwerennoci cile zwizane jest z

moliwoci pojawienia si krytycznego przypadku, to znaczy sytuacji wyjtkowej.To wanie jego uwagi na temat prawdziwych znamion suwerennoci, 2 bardziej

nawet ni cytowana czsto definicja suwerennoci: suwerenno jest absolutn i

nieustajc wadz Rzeczypospolitej3 (la souverainet est la puissance absolue et

perptuelle d'une Rpublique), tworz fundament wspczesnej nauki o pastwie.

Bodin opisuje pojcie suwerennoci na wielu praktycznych przykadach i za kadym

razem powraca do tego samego pytania: jak dalece suweren zwizany jest reguami

prawa i do jakiego stopnia musi liczy si z wol stanw? Na to wyjtkowo wane

pytanie Bodin odpowiada, e zawsze naley dotrzymywa przyrzecze, poniewa sia

zobowiza wynikajcych z danego sowa opiera si na prawie naturalnym. Jednak

powszechne, naturalne zasady przestaj obowizywa w sytuacji wyszej koniecz-

noci. Bodin stwierdza oglnie, e ksi powinien dotrzymywa zobowiza wobec

stanw i ludu, o ile wywizanie si z danego sowa ley w interesie jego poddanych.

Zobowizania ksicia przestaj by dla niego wice w momencie wystpienia nagej

koniecznoci. Tezy te nie s szczeglnie nowe. Decydujcy w rozwaaniach Bodina

jest raczej sposb, w jaki przedstawia relacj midzy ksiciem i stanami. W sytuacji

wyjtkowej ksi staje wobec koniecznoci radykalnego wyboru: albo-albo.

Fundamentalne znaczenie definicji Bodina polega wanie na tym, e suwerenno

traktowa jako niepodzieln jedno i ostateczne rozwizanie kwestii wadzy w

pastwie. Jego pozycja w historii nauki o pastwie oraz sukces, jaki odniosa jego

doktryna, bior si std, e jako pierwszy uzna decyzj za podstaw pojciasuwerennoci. Dzisiaj kady tekst na temat pojcia suwerennoci obowizkowo

zawiera przytoczony ju cytat z Bodina. Nigdzie jednak nie znajdziemy wskazwek,

ktre nasz uwag kierowayby na w kluczowy fragment dziesitego rozdziau O

Rzeczypospolitej. Bodin zastanawia si w nim, czy przyrzeczenia, ktre ksi

2 Jean Bodin, Sze ksig o Rzeczypospolitej, tum. Zygmunt Izdebski, Warszawa

1958, rozdz. X, ks. 1.3 Tame, s. 88.

3


4/55

skada stanom i ludowi, stawiaj pod znakiem zapytania jego suwerenno. W

odpowiedzi wskazuje przypadek, kiedy z koniecznoci ksi musi dziaa wbrew

wczeniejszym przyrzeczeniom - zmienia reguy obowizujcego prawa lub

cakowicie je uchyla odpowiednio do zaistniaej sytuacji, czasu lub pod wpywempewnych osb. Gdyby natomiast w podobnej sytuacji ksi musia wpierw zabiega

o zgod senatu lub ludu, oznaczaoby to, e jego poddani udzielaj mu dyspensy,

uchylajcej naoone na niego przez prawo ograniczenia. Bodin uwaa tak sytuacj

za absurdaln. Poniewa stany nie maj wadzy nad prawem, to udzielajc ksiciu

dyspensy, same potrzebowayby od niego zgody na uchylenie prawnych regu.

Suwerenno stawaaby si wwczas gr prowadzon przez obie strony. Wadc raz

byby lud, a innym razem ksi, co jest sprzeczne z rozsdkiem i natur prawa. Dla

Bodina wadza uchylania obowizujcych regu - jako zasada oglna oraz w

pojedynczych przypadkach - jest wyznacznikiem suwerennoci. I dlatego z niej

wanie wyprowadza pozostae atrybuty suwerennoci, takie jak wypowiadanie wojny

i zawieranie pokoju, powoywanie urzdnikw, sprawowanie ostatniej instancji,

prawo aski i wiele innych.

W ksice o dyktaturze4, idc pod prd utartym schematom i historycznym

interpretacjom, staraem si pokaza, e nawet XVII-wieczni teoretycy prawa

naturalnego uwaali suwerenno za kwesti cile zwizan z decyzj o sytuacji

wyjtkowej. Dotyczy to przede wszystkim Pufendorfa. Wszyscy s zgodni, e kiedy w

ramach pastwa pojawiaj si konflikty, kada partia pragnie oczywicie wycznie

dobra powszechnego - tak powstaje sytuacja bellum omnium contra omnes.

Suwerenno, a przez to i pastwo polegaj natomiast na tym, aby w konflikt

rozstrzygn, to znaczy okreli ostatecznie, czym jest porzdek publiczny ibezpieczestwo, a co mu szkodzi. W konkretnych przypadkach spotka moemy rone

wyobraenia, czym jest porzdek publiczny i bezpieczestwo. Decyzja o tym, czy

jakie dziaania s wymierzone w porzdek publiczny i bezpieczestwo moe lee w

4 Carl Schmitt, Die Diktatur - Von den Anfangen des modernen Souveranittsdenkens

bis zum proletarischen Klassenkampf, Mnchen 1921.


5/55

gestii wojskowej biurokracji, opanowanego przez duch kupiectwa samorzdu lub

jakiej organizacji partyjnej. Kada forma porzdku zrodzona jest przez decyzj.

Nawet pojcie porzdku prawnego - stosowane bez namysu jako co oczywistego -

zawiera w sobie owe dwa sprzeczne elementy prawne, decyzj i norm. Jednak nawetporzdek prawny, tak jak kada inna forma porzdku, nie opiera si na normie, lecz na

decyzji.

Wedug niektrych teorii suwerennoci, suwerennym moe by tylko Bg, a

cilej - ten, kto w wiecie doczesnym uznawany jest za jego reprezentanta. Wedug

innych, suwerenny jest cesarz, ksi albo lud, a dokadniej ci, ktrzy mog

identyfikowa si z wol ludu. Bez wzgldu na rnice, chodzi wci o to samo

pytanie, o podmiot suwerennoci, o zastosowanie pojcia do konkretnego stanu

rzeczy. Prawnicy, zajmujcy si problemem suwerennoci, poczwszy od XVI wieku

tworzyli katalog kompetencji, stanowicych niezbdne cechy suwerennoci, ktry w

zasadzie sprowadza si do cytowanych ju uwag Bodina. Aby by suwerenem trzeba

posiada owe cechy. Wobec niejasnych stosunkw prawnych panujcych w dawnej

Rzeszy Niemieckiej, argumentacja teoretykw pastwa i prawa oparta bya czsto na

konkluzji, e obecno jednej z bezspornych cech suwerennoci oznacza zarazem

obecno innych takich cech. Spr pomidzy nimi toczy si zawsze wok tej samej

kwestii, komu przypadaj kompetencje, ktre nie s okrelone przez pozytywne

reguy lub akty, na przykad takie jak kompetencja podejmowania decyzji o

kapitulacji. Innymi sowy, kto ma prawo dziaa i podejmowa decyzje w sytuacji,

dla ktrej adne reguy nie s przewidziane. Bardziej znana wersja tego samego

pytania brzmi: kto mgby dysponowa nieograniczon wadz? Std wzia si caa

dyskusja na temat stanu najwyszej koniecznoci (extremus necessitatis casus). Tasama struktura logiki prawnej powtarza si rwnie w rozwaaniach na temat

podstaw wadzy monarchy. Take w tym przypadku chodzi o pytanie, kto podejmuje

decyzje w sytuacjach nieregulowanych przez konstytucj, a wic do kogo nale

kompetencje, jeeli obowizujcy porzdek prawny ich nie okrela. Spr, toczcy si

5


6/55

wok kwestii, czy poszczeglne pastwa niemieckie byy suwerenne w myl kon-

stytucji z 1871 roku, nie mia wikszego znaczenia politycznego. A przecie i tu

odnale moemy ten sam schemat prawniczej argumentacji. Kiedy Seydel prbowa

udowodni, e poszczeglne pastwa niemieckie s suwerenne, w niewielkim stopniuinteresowa si tym, jakie jest rdo praw zachowanych przez pastwa po

zjednoczeniu Niemiec. Zajmowaa go przede wszystkim kwestia, czy kompetencje

Rzeszy s ograniczone, poniewa zostay okrelone przez konstytucj, podczas gdy

kompetencje poszczeglnych pastw niemieckich w zasadzie nie s niczym

ograniczone. Zgodnie z artykuem 48 obowizujcej konstytucji z 1919 roku prezy-

dent Rzeszy wprowadza stan wyjtkowy, jednak pod kontrol Reichstagu, ktry w

kadej chwili moe zada jego uchylenia. To rozwizanie odpowiada ewolucji i

praktyce pastwa prawa, w ktrym podzia kompetencji oraz wzajemna kontrola

oddala pytanie o suwerenno. Jednake tendencjom charakterystycznym dla pastwa

prawa odpowiada tu jedynie regulacja mechanizmw wprowadzenia stanu

wyjtkowego, podczas gdy z samej treci artykuu 48 mona wywie kompetencje,

ktre zoyyby si na wadz cakowicie nieograniczon. I gdyby nie kontrola

Reichstagu, wadza ta byaby w rwnym stopniu suwerenna co wadza monarchy,

ktry zgodnie z artykuem 14 karty z 1815 roku mg suwerennie decydowa o

sytuacji wyjtkowej. Jeeli wic zgodnie z przyjt interpretacj artykuu 48

poszczeglne pastwa niemieckie nie maj prawa same wprowadza stanu

wyjtkowego, to nie s prawdziwymi pastwami. To wanie ten artyku konstytucji

jest najlepsz podstaw do udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy niemieckie kraje

zwizkowe s pastwami czy nie.

Jeeli bdziemy potrafili okreli kompetencje niezbdne do wprowadzeniastanu wyjtkowego - czy to wskazujc instytucj kontrolujc, czy wprowadzajc

pewne czasowe ograniczenia, czy wreszcie wyliczajc wyjtkowe kompetencje, jak to

ma miejsce w prawnym uregulowaniu stanu oblenia - wwczas suwerenno

zostanie w zasadniczym stopniu ograniczona. Jednak w adnym razie nie zostanie

zniesiona. W praktyce orzecznictwa sdowego, ktre dotyczy kwestii ycia codzien-

nego oraz spraw biecych, pojcie suwerennoci nie odgrywa adnej roli. Z tego

punktu widzenia wszystko, co nie jest normalne i przyjte, stanowi zakcenie


7/55

porzdku. Natomiast wobec wypadkw skrajnych prawodawstwo okazuje si

bezradne. Nie zawsze przyznanie nadzwyczajnych kompetencji, podjcie

wyjtkowych policyjnych rodkw czy te wprowadzenie nadzwyczajnych

rozporzdze oznacza stan wyjtkowy. Taki stan charakteryzuje si raczejnieograniczon wadz. To znaczy, e cay obowizujcy dotd porzdek prawny

zostaje zawieszony. W takiej sytuacji prawo ustpuje cakowicie pastwu. Poniewa

stan wyjtkowy nie oznacza wcale chaosu ani anarchii, jest on w rozumieniu prawa w

dalszym cigu form porzdku, chocia ju nie form porzdku prawnego. Okazuje

si zatem, e istnienie pastwa moe mie wiksz warto ni obowizywanie norm

prawnych. Wtedy wanie decyzje uwalniaj si od zwizku z normami i nabieraj

charakteru absolutnego. W sytuacjach nadzwyczajnych pastwo zawiesza wano

prawa, kierujc si instynktem przetrwania. Dwa elementy, skadajce si na pojcie

porzdku prawnego, porzdek i prawo, wystpuj wwczas w opozycji do siebie jako

zupenie samodzielne pojcia. Podobnie jak w normalnej sytuacji moment decyzji

ulega maksymalnemu ograniczeniu, tak w sytuacji nadzwyczajnej zniesieniu ulega

norma. Pomimo to stan wyjtkowy nie jest kompletnie obcym zjawiskiem dla

prawnego mylenia, poniewa oba elementy, zarwno norma, jak i decyzja,

zachowuj swoje znaczenie w wietle prawa.

Byoby zwykym przeniesieniem schematycznej dysjunkcji socjologii i nauki

prawa, gdyby kto twierdzi, e wyjtek nie ma adnego prawnego znaczenia i

dlatego naley uwaa go za zjawisko socjologiczne. Wyjtku nie mona

podporzdkowa nadrzdnej zasadzie; nie da si go uj w adne oglne ramy.

Jednoczenie to dopiero wyjtek umoliwia w peni podjcie decyzji, ktra jest

specyficznym elementem prawa. Stan wyjtkowy moe zaistnie w swej absolutnejformie dopiero wtedy, gdy wczeniej stworzona zostaa sytuacja, w ktrej mog

obowizywa reguy prawne. Kada oglna regua wymaga istnienia normalnych

form ludzkich relacji, do ktrych si odnosi i ktre podporzdkowuje sobie jako

norma. Potrzebuje jednolitego medium. Taka faktyczna normalno nie jest tylko

zewntrznym uwarunkowaniem, ktre prawnik moe zignorowa; jest ona raczej

immanentnym warunkiem obowizywania regu. adna norma nie stosuje si do

chaosu. Aby porzdek prawny mia sens, wpierw musi zosta ustanowiona normalna

7


8/55

sytuacja. Wadza suwerena to wanie wadza decydowania o tym, czy panujca

sytuacja jest rzeczywicie normalna. Kade prawo ma charakter sytuacyjny. Suweren

tworzy sytuacj jako cao i zapewnia jej trway charakter. To on zachowuje

monopol na podejmowanie ostatecznych decyzji. Na tym polega istota suwerennejwadzy w pastwie, ktra z prawnego punktu widzenia nie jest wcale monopolem

stosowania przymusu lub monopolem panowania, lecz dokadnie wycznoci na

podejmowanie ostatecznych decyzji. Przy czym sowo decyzja naley rozumie w

znaczeniu, o ktrym bd pisa w dalszej czci. Sytuacja wyjtkowa najlepiej

ukazuje istot wadzy w pastwie. Na jej przykadzie dokadnie wida, e decyzja jest

niezalena od normy prawnej, i paradoksalnie wadza nie potrzebuje prawa, by

ustanowi porzdek prawny.

Sytuacja wyjtkowa zupenie nie pasowaa do prawnej doktryny pastwa u

Locke'a ani do XVIII-wiecznego racjonalizmu. ywe zainteresowanie sytuacj

wyjtkow, obecne w XVII-wiecznej nauce prawa naturalnego, zanika w wieku

nastpnym wobec ustanowienia stosunkowo trwaego porzdku. Dla Kanta prawo

wyszej koniecznoci w ogle nie jest prawem. We wspczesnej nauce o pastwie

mamy do czynienia z daleko idc polaryzacj stanowisk. Z jednej strony zwolennicy

racjonalizmu skonni s zupenie ignorowa moliwo wystpowania wyjtkw, z

drugiej za zwolennicy idei przeciwnych do racjonalizmu przywizuj do sytuacji

wyjtkowej bardzo wiele wagi. Dla Hansa Kelsena jako zwolennika neokantyzmu

stan wyjtkowy nie ma oczywicie adnego znaczenia. Erich Kaufmann, ktrego

opublikowane dotd teksty ukadaj si w wyran lini rozumowania, w Clausula

rebus sic stantibus5 uczyni z sytuacji wyjtkowej o caego wywodu. Rwnie u

niego nie jest to kwestia przypadku, lecz konsekwencja wynikajca z przyjtego na pocztku punktu wyjcia do dalszych rozwaa. Ale nawet racjonalist musi

interesowa pytanie, jak to si dzieje, e porzdek prawny moe zakada sytuacj

wyjtkow, a wic sytuacj uniewanienia jego wasnych zasad. W ramach tak

pojtego racjonalizmu prawa z atwoci mona sobie wyobrazi, w jaki sposb

5 Erich Kaufmann, Das Wesen des Vlkerrechts und die clausula rebus sic

stantibus - Rechtsphilosophische Studie zum Rechts-, Staats-, Vertragsbegriff,

Tbingen 1911.


9/55

norma, porzdek lub zasada sama si ustanawia. O wiele trudniej natomiast

wyobrazi sobie, jak jedno systemu i porzdek mog w konkretnej sytuacji

uniewani same siebie. Jest to problem prawny, poniewa stan wyjtkowy rni si

od zwykego chaosu i anarchii. Wyrana tendencja w prawie pastwowym zmierzaj-ca do jak najbardziej szczegowego uregulowania stanu wyjtkowego oznacza

przecie tylko prb dokadnego opisania sytuacji, w ktrej prawo uchyla samo

siebie. Skd prawo czerpie do tego si i jak logicznie mona wytumaczy, e dana

norma obowizuje z wyjtkiem konkretnego przypadku, ktrego treci sama nie jest

w stanie okreli?

Konsekwentny racjonalista powiedziaby, e wyjtek o niczym nie wiadczy i

dlatego przedmiotem naukowego zainteresowania moe by tylko sytuacja normalna.

Wyjtek burzy jedno i porzdek racjonalnego schematu. Podobny argument czsto

znajdujemy w pozytywnej nauce o pastwie prawa. Dlatego na pytanie, jak naley

postpowa w przypadku nieuchwalenia ustawy budetowej, Anschtz moe od-

powiedzie, e zagadnienie to w ogle nie naley do dziedziny prawa. Sytuacja taka

nie wynika z jakiej luki prawnej ani nie jest ona wynikiem niedoskonaoci

konstytucji. Po prostu pastwo prawa milczy wobec takiej sytuacji.6 Take Erich

Kaufmann kieruje si racjonalistycznymi przesankami, kiedy postuluje oddzielenie

sytuacji ekstremalnych od prawa. Rozwaajc problem stanu wyszej koniecznoci,

Kaufmann opisuje sytuacj, w ktrej naprzeciw siebie staj dwa prawa zrodzone z

takiego stanu, zagraajc sobie nawzajem. W obu przypadkach prawo wyszej

koniecznoci usprawiedliwia zagad przeciwnika. W tym kontekcie Kaufmann

zauwaa: Prawo ze swoim systemem norm nie jest w stanie zracjonalizowa lub

uregulowa podobnych sytuacji ekstremalnych, w obliczu takich wydarze musi siniemiao wycofa, nie domagajc si ani odszkodowania, ani kary.7 Kaufmann

mwi o sytuacji wyszej koniecznoci, ktra dotyczy dwch jednostek lub dwch

pastw jako podmiotw w prawie midzynarodowym. Co si jednak stanie, jeeli

skrajny przypadek wyszej koniecznoci wystpi wewntrz pastwa? Czy wtedy

6 Gerhardt Anschtz, Handbuch des deutschen Staatsrechts, Tbingen 1932, s. 906.7 Kaufmann, cyt. wyd., s. 121, por. Untersuchungsausschu, Berlin 1920, s. 77.

9


10/55

wanie sytuacja wyjtkowa okrela istot porzdku pastwowego? Kaufmann

przytacza w tym miejscu pogldy Hegla z Filozofii prawa ( 128), ktry uwaa, e

konieczno uwiadamia nam zarwno skoczono, jak i przypadkowo prawa.

Mona doda, e uwiadamia nam jeszcze znaczenie pastwa oraz jego prawnycharakter. Zwaszcza filozofia konkretnego ycia nie moe nie dostrzega wyjtku

oraz sytuacji wyjtkowej. Kwestie te powinny stale znajdowa si w centrum naszej

uwagi. Z punktu widzenia tej filozofii wyjtek moe by waniejszy od reguy, i to nie

ze wzgldu na romantyczn ironi rozmiowan w paradoksach, lecz z ca powag

przekonania gbszego ni budowane na statystyce jasne uoglnienia. Wyjtek jest

bardziej interesujcy ni normalna sytuacja. Normalno o niczym nie wiadczy,

wyjtek wiadczy o wszystkim; regua istnieje tylko dziki wyjtkom, ktre j

potwierdzaj. Wyjtki s wyrazem prawdziwego ycia, przeamujcym rzeczywisto

skostnia w mechanicznej powtarzalnoci. Pewien protestancki teolog, ktry

udowodni, e nawet w XIX wieku moliwa jest ywa, autentyczna teologiczna re-

fleksja, powiedzia: Wyjtek wyjania to, co oglne i sam siebie. () I jeli kto

pragnie waciwie studiowa to, co oglne, musi tylko rozejrze si za rzeczywistym

wyjtkiem. Wyjania on wszystko znacznie lepiej ni oglno. () Nieskoczone

mwienie o oglnoci nudzi; istniej wyjtki. Jeli nie mona ich wyjani, take

oglno pozostanie niewyjaniona. Zwykle nie zauwaa si tej trudnoci, poniewa

zazwyczaj nie myli si oglnoci z pasj, lecz z wygodn powierzchownoci.

Wyjtek natomiast myli to, co oglne energicznie i z intensywn namitnoci.8

2. PROBLEM SUWERENNOCI JAKO KWESTIA FORMY PRAWNEJ I

DECYZJI

Jeeli teorie i pojcia pastwowo-prawne zmieniaj si pod wpywem

politycznych wydarze i procesw, to oznacza to, e ludzie w dyskusjach kieruj si

przede wszystkim praktycznym punktem widzenia biecych spraw i modyfikuj

8 Sren Kierkegaard, Powtrzenia, tum. Bronisaw widerski, Warszawa 1992, s. 34.


11/55

przekazane wyobraenia polityczne, dostosowujc je do jakiego zrozumiaego dla

nich celu. Nieoczekiwane wydarzenia mog rozbudzi zainteresowanie socjologw i

dostarczy argumentw przeciwko formalistycznej metodzie, stosowanej przez

niektrych teoretykw zajmujcych si problemami pastwa i prawa. Ale moe byrwnie odwrotnie - prawnicy mog dy do tego, by ich analiza zmieniajcej si

rzeczywistoci politycznej uzyskaa w peni niezaleny status i dziki

konsekwentnemu stosowaniu formalnej metody miaa charakter naukowego

obiektywizmu. Jak widzimy, ta sama polityczna sytuacja moe prowadzi do rnych

tendencji w nauce.

Przykad najnowszej niemieckiej literatury z dziedziny pastwa i prawa

pokazuje, e stopie teoretycznego zainteresowania jest tu w dalszym cigu niewielki.

Dlatego w kwestii pastwa i prawa wci panuje w Niemczech teoretyczny chaos i

wyrany brak precyzyjnych, jasnych poj. Sami prawnicy w niewielkim stopniu s

zainteresowani t problematyk. Zapewne dlatego bardzo wana ksika Ericha

Kaufmanna, w ktrej autor przeprowadza dogbn krytyk neokantowskiej filozofii

prawa, zostaa z beztrosk przyjta przez wikszo wyksztaconych prawnikw,

zupenie jakby chodzio o jeszcze jedn prac naukow powicon abstrakcyjnym

zagadnieniom teorii poznania i metodologii. Natomiast Kurt Wolzendorff, ktry nie

straci jeszcze swojego naukowego entuzjazmu, otwarcie domaga si wyjanienia

duchowych podstaw pastwa i prawa. Twierdzi rwnie, e nowa teoria

pastwowoci musi mie swoje korzenie w nowej idei pastwa. O ile wic ksika

Ericha Kaufmanna ogranicza si tylko do krytyki i na pozytywn wykadni nowej

nauki o pastwie bdziemy musieli jeszcze poczeka, o tyle u Wolzendorffa znaj-

dziemy tylko zarys nowego programu. Nikt nie sprbowa do tej pory oceni, jakieznaczenie dla nauki o pastwie i prawie ma ogromny socjologiczny materia, zebrany

w pismach Maxa Webera.

Ze wszystkich poj prawnych suwerenno cieszy si dzisiaj najwikszym

zainteresowaniem. Zwykle rde tego pojcia szuka si w teorii Bodina. Trudno

byoby jednak przedstawi histori pojcia suwerennoci jako logiczny proces

rozwoju i ksztatowania si pewnego pojcia poczwszy od XVI wieku. Etapy

11


12/55

rozwoju suwerennoci nie wynikaj z wewntrznego, dialektycznego rozwoju pojcia,

lecz znaczone s rozmaitymi politycznymi walkami o wadz. Pojcie suwerennoci

Bodina powstaje w XVI wieku w zwizku z ostatecznym podziaem Europy na

pastwa narodowe i walk absolutnego ksicia ze stanami. Uwiadomionapastwowo powstaych w XVIII wieku nowych pastw znajduje swj wyraz w

nowej formule suwerennoci Vattela, odnoszcej si do prawa midzynarodowego. W

nowo powstaej Rzeszy Niemieckiej po 1871 roku pojawia si potrzeba

wypracowania zasady, wedug ktrej mona by oddzieli pozycj wadcy w krajach

zwizkowych od wadzy federalnej w Rzeszy. Z tej potrzeby zrodzia si w

niemieckiej nauce o pastwie rnica midzy pojciem suwerennoci i pojciem

pastwa. To dziki niej mona byo uratowa pastwowy charakter krajw

zwizkowych Rzeszy bez przyznawania im suwerennoci. Przy wszystkich tych

wariantach suwerennoci wci obecna bya jej stara definicja, zgodnie z ktr

suwerenno oznacza najwysz, niezalen od prawa, ostateczn wadz.

Tak definicj suwerennoci mona zastosowa do rnych politycznych i

spoecznych sytuacji, mona j wykorzysta do rnych politycznych celw. Nie jest

ona bowiem wcale adekwatnym wyrazem jakiej rzeczywistoci, lecz formu,

symbolem, znakiem. Jest nieskoczenie wieloznaczna, a przez to w praktyce zalenie

od sytuacji wyjtkowo przydatna lub pozbawiona jakiejkolwiek wartoci.

Wykorzystana w niej formua wadzy najwyszej ma okrela pewn realn

wielko, chocia w wiecie rzdzonym zasad przyczynowoci nie mona wyrni

takiego zjawiska, ktre byoby w peni suwerenne. W politycznej rzeczywistoci nie

istnieje wadza, ktrej nie mona by si oprze, dziaajca z nieuchronnoci godn

praw natury, a wic wadza najwysza. Wadza nie ma dla prawa znaczenia,albowiem, jak wyrazi si Rousseau: sia jest potg fizyczn, jest pistoletem

trzymanym w rku przez bandyt, ktry napada na nas w lesie.9 Zwizek midzy

faktycznie i prawnie najwysz wadz stanowi podstawowy problem suwerennoci.

Tutaj tkwi wszystkie trudnoci z okreleniem tego pojcia. Chodzi bowiem o

znalezienie definicji, ktra objaniaaby owo podstawowe dla orzecznictwa sdowego

9 Zob. Jean Jacques Rousseau, Umowa spoeczna, tum. Bohdan Strumiski, Warszawa1966, I, rozdz. 3.


13/55

pojcie nie za pomoc oglnych tautologicznych predykatw, ale precyzujc to, co

istotne z punktu widzenia prawa.

Najdokadniejsza analiza pojcia suwerennoci, jakiej dokonano w ostatnich

latach, opiera si na prostszym rozwizaniu. Socjologia i nauki prawne zostaj przeciwstawione, dziki czemu proste albo-albo pozwala oddzieli zjawiska

spoeczne i prawne. T wanie drog poszed Hans Kelsen w swoich dwch

ksikach Das Problem der Souvernitt und die Theorie des Vlkerrechts

(1920) i Der soziologische und der juristische Staatsbegriff (1922). Prawne

pojcia zostaj tutaj cakowicie uwolnione od wszelkich elementw socjologicznych,

by powsta mg niezafaszowany, czysty system normatywnych powiza, ktre w

konsekwencji prowadz nas do normy podstawowej. Dawne przeciwstawienie tego

co jest i co by powinno, przeciwstawienie wiata przyczynowo-skutkowego

wiatu normatywnych sdw, przeniesione zostaje do socjologii i nauk prawnych z

jeszcze wikszym rygoryzmem i naciskiem, ni to uczynili wczeniej Georg Jellinek i

Bogdan Kistjakovski, ale z t sam bezpodstawn pewnoci siebie. Widocznie tak ju

musi by, e przedstawiciele innych dziedzin nauki oraz teoretycy poznania zawsze

bd stosowa w naukach prawnych podobne rozrnienia. W ten sposb Kelsendochodzi do wcale nie zaskakujcego wniosku, e w prawnym ujciu pastwo musi

by tworem czysto prawnym, a wic obowizujcym normatywnie, nie za jak tam

rzeczywistoci lub koncepcj wymylon poza porzdkiem prawnym. Pastwo nie

jest zatem niczym innym, jak tylko samym porzdkiem prawnym, oczywicie jako

normatywna jedno (fakt, e wanie w takim ujciu pastwa tkwi zasadniczy

problem najwyraniej w niczym mu nie przeszkadza). Tak wic, dla Kelsena, pastwo

nie jest ani rdem, ani twrc porzdku prawnego. Wszelkie tego typu wyobraenie

pastwa uwaa za personifikacj, hipostaz i podwojenie podmiotw jednorodnego i

spjnego porzdku prawnego. Pastwo, a wic porzdek prawny, jest systemem

odniesie do ostatecznej normy podstawowej. Obecna w pastwie zasada

podporzdkowania i zwierzchnoci polega na tym, e poczwszy od centralnego

punktu systemu a po najniszy szczebel rozchodz si wszelkiego rodzaju kompe-

tencje i uprawnienia. Najwaniejsze kompetencje nie s przypisane do jakiej

13


14/55

konkretnej osoby ani do jakiego kompleksu wadzy (w spoeczno-psychologicznym

sensie), lecz do samego, suwerennego porzdku w jednolitym systemie norm. Z

perspektywy prawa nie ma prawdziwych lub fikcyjnych osb, s tylko punkty

odniesienia. Pastwo jest wanie ostatecznym punktem odniesienia, a wic punktem,na ktrym odniesienia, jako istota prawnego ujcia, mog si zatrzyma. Ten

punkt jest jednoczenie porzdkiem, ktrego nie mona ju wywie z adnych

innych norm. W ten sposb powstaje system skadajcy si z rnych porzdkw,

ktre wszelako odnosz si wszystkie do jednej, pierwotnej, ostatecznej i najwyszej

normy, uzasadniajcej wszystkie normy niszego rzdu. Decydujcym argumentem,

ktry z uporem przywoywany jest w kadym takim naukowym sporze, jest

stwierdzenie, e podstaw obowizywania jakiej normy moe by tylko jaka inna

norma. Dlatego pastwo jest tutaj identyczne ze swoj konstytucj, to znaczy z

jednolit norm podstawow.

Sowo jedno jest kluczowe dla takiego sposobu rozumowania. Jedno

poznawczych punktw widzenia wymaga w rnych dziedzinach monistycznego

wgldu. Metodologiczny dualizm socjologii i nauk prawnych koczy si wic

monistyczn metafizyk. Jedno porzdku prawnego, to znaczy pastwo, pozostaje

wszake w prawnym ujciu cakowicie wolne od elementw socjologii. Czy tak

jedno porzdku prawnego mona przyrwna do jednoci systemu obejmujcego

cay wiat? Jak to moliwe, e zbir pozytywnych okrele mona sprowadzi do

jednoci posiadajcej ten sam punkt odniesienia, skoro nie chodzi tu ani o jedno

systemu prawa naturalnego, ani o adn ogln teori prawa, tylko wanie o jedno

obowizujcego, pozytywnego porzdku? Porzdek, system, jedno to tylko sowa

okrelajce jeden i ten sam postulat. Naleaoby pokaza, w jaki sposb moe on byw swej idealnej postaci zrealizowany. Jak to moliwe, e na fundamentach kon-

stytucji (ktra jest albo kolejnym tautologicznym okreleniem jednoci, albo

stanowi brutalny fakt spoeczno-polityczny) moe powsta system? Jedno systemu

wynika, wedug Kelsena, z wolnego aktu prawnego poznania. Odejdmy na chwil

od tej interesujcej, matematycznej mitologii, zgodnie z ktr punkt jest porzdkiem,

systemem, i jednoczenie jest tosamy z norm. Zastanwmy si, skd bierze si owo


15/55

przekonanie o koniecznoci i obiektywnym charakterze odniesie, z ktrymi mamy do

czynienia w przypadku rnych punktw odniesienia w ramach systemu, skoro on

sam nie opiera si na adnej normie pozytywnej, a wic na rozkazie? Wci mwi si

o jednoci i porzdku systemu prawnego, tak jakby chodzio o co najbardziejoczywistego pod socem, jakby istniaa jaka wczeniej ustalona harmonia midzy

rezultatem wolnego aktu prawnego poznania i jakim kompleksem regu, ktre

jedynie w konkretnej politycznej rzeczywistoci zostay powizane w cao. Mwi

si rwnie o hierarchii wyszych i niszych porzdkw, ktr mona jakoby we

wszystkim odnale, a co w naukach prawnych ma by widoczne na przykadzie

pozytywnych regu. Normatywna nauka, do rangi ktrej Kelsen chciaby podnie

nauki prawne, nie moe by normatywna w tym sensie, e sdzia bdzie wyrokowa

na podstawie wasnego wolnego aktu. Moe tylko odwoywa si do danych mu

wartoci (danych pozytywnie). Wydaje si, e t drog mona doj do

obiektywnoci, ale nie do koniecznego zwizku z pozytywnoci. Wartoci, na ktre

powouje si sdzia, s mu wprawdzie dane, ale podchodzi on do nich z wyszoci

relatywisty. Ze wszystkiego bowiem, co jest dla niego prawnie interesujce, moe

skonstruowa jedno, pod warunkiem, e zachowa czysto procedur. Postulat

jednoci i czystoci staje si wszake zupen bahostk, jeli kto cakiem zignoruje

wszelkie problemy, ktre napotka na swej drodze, i z przyczyn formalnych

wszystko, co nie pasuje do systemu, traktowa bdzie jako bd. Jeeli kto

konsekwentnie pozostaje na paszczynie metodologicznej i nie chce nawet na jednym

konkretnym przykadzie pokaza, w czym jego nauki prawne rni si od

uprawianych dotd, atwo mu wwczas krytykowa. Metodologiczne zaklcia, wy-

ostrzanie poj i dogbna krytyka maj warto tylko jako sposb przygotowaniagruntu pod konkretn propozycj. Jeeli jednak uzasadnienie, e nauki prawne s

czym wycznie formalnym, nie posuwa nas nawet o krok naprzd, wwczas, mimo

caego intelektualnego wysiku, nie znalelimy si dalej ni tylko w przedpokoju

jurysprudencji. Erich Kaufmann (w swej krytyce neokantowskiej filozofii prawa)

mwi wyrozumiale o jednowymiarowoci takiego sposobu mylenia. Rzeczywicie,

jak na razie mamy w przypadku pozytywnych nauk prawnych do czynienia z

jednowymiarowoci.

15


16/55

Kelsen rozprawia si z pojciem suwerennoci, po prostu je negujc. Wniosek

jego rozumowania jest taki: Pojcie suwerennoci musi zosta cakowicie

wyrugowane.10 W rzeczy samej jest to typowa, stara, liberalna negacja pastwa na

rzecz prawa oraz ewidentny przykad zignorowania oczywistego problemu stosowania prawa. Ten punkt widzenia znalaz swoj wykadni u Hugo Krabbego. Jego

koncepcja suwerennoci prawa (w tekcie Die moderne Staatsidee z 1919) oparta

jest na tezie, e suwerenne jest prawo, nie pastwo. Wydaje si, e dla Kelsena teza

Krabbego jest dobrym punktem wyjcia, prowadzcym go wprost do stwierdzenia, i

pastwo jest tosame z porzdkiem prawnym. W rzeczywistoci jednak teoria

Krabbego zdradza wiatopogldowe powinowactwo z wnioskami, do jakich dochodzi

Kelsen; ale akurat tam, gdzie Kelsen jest naprawd oryginalny, w swojej metodologii,

nie zachodzi aden zwizek midzy holenderskim teoretykiem prawa a niemieckim

neokantyst i jego epistemologicznymi i metodologicznymi rozrnieniami. Nauka o

suwerennoci prawa - jak zauwaa Krabbe - jest zalenie od punktu widzenia albo

opisem jakiego faktycznego stanu, albo postulatem, ktry chcemy zrealizowa.

Nowoczesna idea pastwa zastpuje, zdaniem Krabbego, wadz osoby (krla,

zwierzchnika) wadz duchow. Nie yjemy ju pod wadz osb, czy to naturalnych

czy sztucznych osb prawnych, lecz pod wadz norm, duchowych si. W tej zmianie

wanie przejawia si nowoczesna idea pastwa. Siy te panuj w dosownym

znaczeniu, skoro bowiem ich rdem jest duchowa natura czowieka, to ludzie

dobrowolnie bd im posuszni. Podstaw, rdo porzdku prawnego znale

moemy jedynie we wraliwoci i wiadomoci prawnej naszych wspobywateli.

O podstawie porzdku prawnego nie da si wicej nic powiedzie: tylko ona posiada

warto jako rzeczywisto. Chocia Krabbe zapewnia, e nie bdzie zajmowa sisocjologiczn analiz form panowania, to jednak do dokadnie opisuje

organizacyjn struktur nowoczesnego pastwa, w ktrym zawodowa kadra

urzdnicza staje si samodzieln zwierzchni wadz utosamiajc si z pastwem.

Relacje w ramach wadzy urzdniczej staj si specyficznym zjawiskiem z zakresu

prawa publicznego, co zasadniczo odrnia je od zwykych relacji podlegoci i

10 Hans Kelsen, Das Problem der Souvernitt, 1920, s. 320.


17/55

zwierzchnictwa. Przeciwiestwo prawa publicznego i prywatnego, o ile opiera si na

rnicy rzeczywistych podmiotw, zostaje odrzucone. Postp w decentralizacji i

samorzdnoci we wszystkich obszarach powinien coraz lepiej wyraa ide

nowoczesnego pastwa. To nie pastwo, ale prawo powinno sprawowa wadz.Odwieczna, wci przywoywana, cecha pastwa - wadza, oraz tradycyjna definicja

pastwa jako formy wadzy, mog nadal funkcjonowa, pod jednym wszake

warunkiem. Wadza ta musi wyraa si przez prawo, a wic roszczenie do jej uznania

jest uzasadnione tylko przez stanowienie norm prawnych. Pastwo poznajemy tylko

przez pryzmat stworzonego przez nie prawa, czy to w formie prawodawstwa, czy

prawa opisowego, a nie przez sposb, w jaki stosuje te prawa lub realizacj jakich

publicznych interesw. Jedynym zadaniem pastwa jest wic tworzenie prawa, to

znaczy ustalenie prawnej wartoci interesw.

Rne interesy nabywaj prawn warto nie dziki wadzy, ale wycznie

dziki samoistnemu, poprzedzajcemu wszystko rdu prawa. Rola i znaczenie

pastwa zostaj w ten sposb ograniczone do samej tylko produkcji prawa. Nie

oznacza to jednak, e pastwo przesdza rwnie o treci prawa. Ono jedynie

stwierdza, jaka jest warto prawna rnych interesw, wynikajca z prawnej

wiadomoci wspobywateli. Kryje si w tym podwjne ograniczenie. Po pierwsze

ograniczenie do samego prawa, w przeciwiestwie do interesw i dobrobytu, a wic

do tego, co w kantowskiej nauce o prawie nazywane jest materi; po drugie

ograniczenie roli pastwa jedynie do deklaratywnego, w adnym razie nie

konstytutywnego, aktu okrelenia prawnej wartoci interesw. Jak si jednak okae, to

wanie ten akt okrelenia jest zasadniczy z punktu widzenia prawa jako substancjalnej

formy. Naley oczywicie pamita, e dla Krabbego przeciwiestwo prawa iinteresw nie jest tosame z przeciwiestwem formy i materii. Kiedy mwi, e

wszystkie publiczne interesy podlegaj prawu, to znaczy to, i wedug niego, w

nowoczesnym pastwie interes prawa jest najwyszym interesem, warto prawa naj-

wysz wartoci.

Wsplna opozycja, jak jest centralistyczne pastwo oparte na zasadzie

zwierzchnictwa, zblia teori Krabbego do teorii stowarzysze (Ge-

17


18/55

nossenschaftstheorie). Jego walka ze zwierzchnoci pastwa oraz uzasadniajc j

nauk prawn przypomina troch tezy goszone przez Hugo Preussa. Sam Otto Gierke,

twrca teorii stowarzysze, formuujc swoj definicj pastwa, stwierdzi, e wola

pastwa, ewentualnie wola panujcego, nie moe by ostatecznym rdem prawa.Jest nim powoany do tego organ ludu, ktry wyraa prawn wiadomo obecn w

yciu ludu.11 Osobista wola panujcego staje si w pastwie czci organicznej

caoci. Dla Gierkego prawo i pastwo s tworami bliniaczymi. Na zasadnicze

pytanie o ich wzajemn relacj Gierke odpowiada, e oba s samodzielnymi

zjawiskami wsplnego ycia ludzi, i chocia jedno jest nie do pomylenia bez

drugiego, nie s od siebie zalene, ani te adne nie jest pierwotne. Rewolucyjna

zmiana konstytucji zawsze oznacza zamanie prawa, zerwanie cigoci prawnej. I

nawet jeeli taka zmiana jest etycznie wskazana lub historycznie uzasadniona,

pozostaje zamaniem prawa. Mona je oczywicie naprawi i prawnie post factum

uzasadni w jakikolwiek sposb, zgodny ze stanem prawnej wiadomoci ludu, na

przykad za pomoc nowej umowy konstytucyjnej lub powszechnego referendum albo

po prostu uwicajc moc przyzwyczajenia. Istnieje tendencja, aby godzi prawo i

wadz, dziki czemu przezwyciony zostaje nieznony stan napicia midzy nimi.

Bliniaczy charakter pastwa i prawa ulega jednak wwczas zachwianiu, bowiem

zgodnie z pogldem Gierkego pastwowe prawodawstwo staje si jedynie ostatni

formalnie wymagan pieczci, ktr pastwo przybija prawu. Jego warto jest

zewntrzna wobec prawa i czysto formalna. Rola pastwa zostaje sprowadzona do

tego, co Krabbe nazywa zwykym ustaleniem wartoci prawnej, co wszake nie ma

adnego znaczenia dla treci samego prawa. To dlatego Gierke uwaa, e prawo

midzynarodowe moe obowizywa, nawet jeli nie jest prawem pastwowym. Jeelijednak pastwo staje si jedynie heroldem obwieszczajcym reguy prawne, przestaje

by suwerenne. Preuss posuy si teori stowarzysze Gierkego, aby definitywnie

odrzuci pojcie suwerennoci jako rezyduum pastwa opartego na wadzy

zwierzchniej. Dla niego organizujca si oddolnie spoeczno moe obej si bez

monopolu wadzy i dlatego nie potrzebuje adnego pojcia suwerennoci.

Wolzendorff chcia na gruncie teorii stowarzysze rozwiza, jak si sam wyrazi,

11Otto Gierke, Die Grundbegriffe des Staatsrechts und die neuen Staatstheorien, 1915, s. 31.


19/55

problem nowego etapu w historii pastwa. Z jego licznych tekstw12 warto

przypomnie przede wszystkim ostatni, Der reine Staat. Wolzendorff stawia tam

tez, e pastwo potrzebuje prawa i prawo potrzebuje pastwa, jednak w ostatecz-

nym rozrachunku to pastwo jest uzalenione od prawa jako zasady waniejszej.Pastwo to pierwotna forma wadzy, ale te kada wadza wyraa jaki porzdek, jest

form ycia narodu, dlatego nie mona jej myli ze zwykym przymusem

wyraajcym dowoln przemoc. Oczekuje si, e wadza ingeruje tylko w tych

przypadkach, kiedy wolne dziaania wolnych jednostek lub stowarzysze nie s z

jakich powodw moliwe. Wadza jako ultima ratio musi trzyma si na uboczu.

Zasada porzdku nie moe by zwizana z gospodarczymi, spoecznymi lub

kulturalnymi interesami, te bowiem podlegaj ju dziaaniom samorzdu. Jest

oczywiste, e kady samorzd wymaga pewnego rodzaju dojrzaoci obywateli, ale

akurat ten argument Wolzendorff odrzuca zdecydowanie jako wyjtkowo

niebezpieczny. W rzeczywistoci tego typu historyczno-pedagogiczne postulaty

prowadz bowiem najczciej od dyskusji do dyktatury. Wedug Wolzendorffa,

idealne pastwo to takie pastwo, ktrego funkcja ogranicza si wycznie do

ustanawiania porzdku. Obejmuje ona take tworzenie prawa, kade prawo bowiem

czy si z kwesti zachowania porzdku pastwowego. Tak wic pastwo powinno

dba o zachowanie prawa, jest bowiem strem, a nie wadc. Ale jako str

pastwo nie jest po prostu lepym sug, lecz odpowiedzialnym i ostatecznym,

rozstrzygajcym gwarantem p rawa. W idei rad Wolzendorff dostrzega ow

tendencj do tworzenia wsplnotowego samorzdu i tym samym do ograniczenia roli

pastwa do jego naturalnych funkcji.

Nie sdz, aby Wolzendorff zdawa sobie spraw z tego, jak bardzo jego teza o

pastwie jako ostatecznym i rozstrzygajcym gwarancie prawa zblia go do teorii

pastwa autorytarnego, koncepcji skrajnie przeciwnej do stowarzyszeniowego,

demokratycznego ujcia pastwa. To dlatego ten ostatni tekst Wolzendorffa jest tak

wany, szczeglnie w kontekcie pogldw Krabbego oraz innych przedstawicieli

12 Kurt Wolzendorff, Deutsches Vlkerrechtsdenken, 1919; Die Lge des Vlkerrechts,

1919; Geist des Staatsrechts, 1920; Der reine Staat, 1920.

19


20/55

teorii stowarzysze. Sprowadza on bowiem ca dyskusj do zasadniczego pojcia

substancjalnej formy. Wadzy porzdku samej w sobie zostaje przypisana tak ogromna

warto, a funkcji gwaranta taka samodzielno, e w kocu pastwo przestaje by

jedynie zewntrznym, formalnym regulatorem prawa, instancj okrelajc wartoprawn. W nieunikniony sposb pojawia si pytanie, do jakiego stopnia takie formalne

okrelenie prawa lub jego regulacja z koniecznoci wewntrznej logiki prawnej

zawieraj element konstytuujcy tre prawa, a wic decyduj o wewntrznej wartoci

formy. Wolzendorff mwi o formie jako o spoeczno-psychologicznym fenomenie,

oddziaujcym czynniku ycia historyczno-politycznego. Znaczenie tego czynnika

polega na tym, e dziki niemu wanie przeciwstawne siy polityczne dziaajce w

pastwie mog odnale w strukturze konstytucji stay element konstrukcyjnej

kalkulacji. Tak wic pastwo jest form ksztatujc ycie. Niestety, Wolzendorff nie

odrnia dokadnie formy, ktra suy przewidywalnemu funkcjonowaniu, od formy

w sensie estetycznym, w znaczeniu, w jakim sowem tym posuguje si na przykad

Hermann Hefele.

Przykad Ericha Kaufmanna i jego Kritik der neukantischen Rechtsphi-

losophie13 pokazuje wyranie, e obecnie w nauce o pastwie i prawie chodzi o form

substancjaln w przeciwiestwie do pustej, apriorycznej moliwoci, ktr proponuje

neokantowska filozofia prawa. Kaufmann susznie podkrela, e przeciwiestwo

formy i treci jako czysto pojciowe jest z koniecznoci wzgldne i suy konkretnym

celom poznawczym. Dlatego kady element moe by uznany za form. Neokantyzm,

ktry w przeciwiestwie do filozofii samego Kanta nie ma by metafizyk, lecz jedy-

nie teori poznania, za spraw dokonanego podziau midzy form i treci

doprowadzi do ugruntowania si empirycznego realizmu. Zadziwiajce to doprawdyzjawisko, kiedy transcendentalny idealizm czy si z paskim pozytywizmem, a caa

filozofia prawa, pomimo goszonej z patosem czystoci poj i narzucajcej si

wewntrznej logiki, staje si po prostu wulgarnym empiryzmem. Wedug Kaufmanna,

bierze si to std, e neokantowska filozofia prawa rezygnuje z ujcia realnego ycia i

wychodzi z bdnego zaoenia, i mona bezkarnie porzuci pojcie natury, ow

metafizyczn podstaw, na ktrej, zdaniem Kanta, wartoci na powrt cz si z

13 Kaufmann, Kritik der neukantischen Rechtsphilosophie, Tbingen 1921.


21/55

rzeczywistoci. Na gruncie nauk o pastwie i prawie odpowiednikiem pozytywizmu

szkoy Labanda i jej konstruktywistycznego formalizmu s te tendencje w

neokantowskiej filozofii prawa, w myl ktrych wszystkie zastane historyczne i

spoeczne formy, bdce rdem prawa, traktuje si jako zjawiska meta-prawne, takwic nie przynale one do pojcia prawa. Jednoczenie uwaa si, zgodnie ze starym

racjonalistycznym przesdem, e nawet najbardziej wyzuta z treci i jednowymiarowa,

uproszczona forma jest z punktu widzenia metodologii, a czasami nawet take z

punktu widzenia metafizyki i etyki, czym wyjtkowo wartociowym. Taki rodzaj

racjonalizmu okazuje si wyjtkowo bezbronny wobec kadej metafizycznej

koncepcji, pozbawionej ducha historiozofii, historiozofii ekonomicznego

materializmu. Nie potrafi odpowiedzie na metafizyczne pytania swoich czasw.

Brakuje mu wiary w racjonalno empirycznej rzeczywistoci, w nieskoczon

doskonao czowieka oraz w nieprzerwany postp historii, a wic w to, co stary

racjonalizm uczyni podstaw wasnej metafizyki.

Rwnie i ta krytyka neokantowskiego racjonalizmu prowadzi nieuchronnie do

problemu formy. Po tym, jak Kaufmann susznie przeciwstawi neokantowskiemu

formalizmowi relatywizm pojcia formy i treci, dochodzi do wniosku, i

neokantowska, racjonalistyczna, wolna od metafizyki teoria poznania nie potrafi

zapanowa nad ywioem ycia, nie jest w stanie przeksztaci chaosu w porzdek. W

tym tkwi, jego zdaniem, wielkie niebezpieczestwo, poniewa - mwi Kaufmann -

potrzebujemy formy, aby y. Musi to by jednak forma ywa, nawet jeeli cen tego

bdzie jej miertelno, a wic przemijalno. Formy stworzone przez racjonalne

mylenie s sztywne i twarde, nie mog przemin, poniewa ju s martwe.

Czy wic Kaufmann proponuje nam znalezienie zotego rodka midzy dwiemaskrajnociami: formalizmem i nihilizmem, odwoujc si do starego rozrnienia na

to, co ywe i martwe, organiczne i mechaniczne? Mona odnie takie wraenie,

chocia, jak na razie, Kaufmann nie przedstawi wasnej wykadni, czym jest dla niego

filozofia irracjonalizmu i filozofia ycia. Pomimo e jego pisma s przede wszystkim

krytyczne i mimo aforystycznego stylu, ktry sprawia, e wiele zda przypomina ra-

czej skondensowane studium monograficzne, mamy tutaj do czynienia z naprawd

wyjtkowo gbok i now refleksj nad duchowoci i rzeczywistoci, nieobecn w

21


22/55

publikacjach innych, wspczesnych prawnikw. Max Weber, ktry w porwnaniu z

Erichem Kaufmannem jest racjonalist, chocia na pewno jego racjonalizm nie jest

czysto formalny i pozbawiony treci, straci cierpliwo, jeszcze zanim objawione

zostay puste truizmy Stammlerowskiej filozofii prawa. Teraz Kaufmann prbuje podej do kwestii pastwa, wychodzc od cakiem innej duchowej orientacji.

Neokantowska filozofia prawa zawsze zajmowaa si tylko zagadnieniem prawa i

zupenie pomijaa pastwo. Jedyna systemowa prba rozwizania problemu

suwerennoci w pozytywnych naukach prawnych, podjta przez Kelsena,

doprowadzia do tego, e w ogle zanegowano rnic midzy pastwem i prawem i

cakowicie utosamiono pastwo z porzdkiem prawnym. Kaufmann, ktrego myl

ma charakter wybitnie krytyczny, nie mg stworzy adnej pozytywnej teorii

suwerennoci. A przecie filozofia ycia, do zwizkw z ktr Kaufmann si

przyznaje, powinna pastwo jako realnie istniejce zjawisko uczyni orodkiem

swoich zainteresowa, tak samo jak neokantowska filozofia prawa skupia si na pra-

wie jako obowizujcym porzdku. Poniewa dzisiaj dyskusja na temat tak zwanej

metodologii jest zdominowana przez rne mechaniczne i prymitywne rozrnienia, z

atwoci mona sobie wyobrazi, e krytycy Kaufmanna zarzuc mu, i uprawia

socjologi i jeszcze poucz go o normatywnym charakterze nauk prawnych. O ile

jednak mona sdzi na podstawie jego dotychczasowych tekstw, Kaufmann nie

jest adnym socjologiem, lecz przede wszystkim filozofem historii. W jego ksice

Clausula rebus sic stantibus znajdziemy pogld, e penia ycia pastwa wyraa si

w jego historii i w jego wiecznym stawaniu si. Czasami rozumowanie Kaufmanna

opiera si jeszcze na racjonalistycznych przesankach. Na przykad stwierdza on, e

przymus prawny moe by nieodwoalnie uprawniony tylko wwczas, jeeliwsplnota posugujca si rodkami przymusu czyni to w susznym celu. Jest to

typowy dla racjonalizmu sposb rozumienia pojcia susznoci oraz uprawnienia do

uycia przymusu. W przypadku konkretnej wsplnoty naleaoby si wpierw pyta nie

o to, jaka tre wypenia w suszny cel ani jaka tre kryje si za uytym przymusem,

ale o to, kto posuy si rodkami przymusu i wobec kogo. Wedug Kaufmanna,

warto wsplnoty pastwowej polega na tym, e potrafi ona zgromadzi wszystkie

indywidualne siy i uporzdkowa je we wsplnym planie ludzkiego ycia


23/55

kulturalnego, ktry stanowi osnow caego procesu historii wiata. W jakim stopniu

wizja ta rni si od racjonalistycznej historiozofii? Racjonalizm heglizmu, ktry stale

pobrzmiewa , w wywodach Clausula rebus sic stantibus, jest w ujciu Kaufmanna

wyjtkowo odwany, nie cofa si bowiem nawet przed trudnym zagadnieniem historii.Natomiast ju w tekstach krytycznych na temat neokantowskiej filozofii prawa oraz w

najnowszych pracach14 co jaki czas do gosu dochodzi wyrany irracjonalizm, nawet

jeli autor posuguje si nim tylko polemicznie. Kaufmann nie posuwa si a tak

daleko jak George Sorel, dla ktrego formy ycia politycznego oraz pojcia z teorii o

pastwie byy jedynie znakami i sztandarami, unoszcymi si nad bezmiarem

irracjonalnej rzeczywistoci; ich tre nie miaa adnego zwizku z faktycznymi

zjawiskami. Wedug Kaufmanna, prawdziw form mona raczej odczyta z we-

wntrznych praw materii. Dlatego wci naley wystrzega si niebezpieczestwa,

kiedy uwolniona od prawniczego racjonalizmu rzeczywisto pada ofiar

irracjonalizmu.

Wolzendorff stanowi dokadne przeciwiestwo Kaufmanna, zarwno pod

wzgldem struktury argumentacji, politycznych pogldw, filozoficznych podstaw, jak

i materiau bada. To, e obaj byli gorcymi zwolennikami teorii Gierkego o

stowarzyszeniach, dowodzi, i tego typu koncepcje mog prowadzi do wielu

odmiennych politycznych i prawnych wnioskw oraz e mona je wyprowadzi z

cakiem przeciwstawnych zaoe metafizycznych. Wolzendorff pozostaje wiernym

wyznawc humanizmu i niezachwianie wierzy w postp. Mimo swojej teorii stowa-

rzysze, duchem naley do XVIII wieku. Wida to doskonale na przykadzie jego

entuzjastycznego stosunku do myli Condorceta. Wprawdzie oceny Wolzendorffa nie

zawsze s spjne i czsto jedynie oglnikowe, ale w przypadku myliciela, ktry gosi pochwa konkretnoci ycia, nie jest to akurat najciszy zarzut. Nawet w

momentami nieporadnych lub powierzchownych sdach moe si przecie kry

ogromna, witalna sia. Kaufmann bdzie si wic musia z tym pogodzi, e

zestawiamy go tutaj z Wolzendorffem. Jak si okazuje, obaj, mimo wszelkich rnic,

jednakowo postuluj potrzeb formy w yciu. Gierke twierdzi jeszcze, e dziaalno

pastwa ma jedynie pozornie formalny charakter. Dla Wolzendorffa taka teza nie jest

14 W Untersuchungsausschu und Staatsgerichtshof, Berlin 1920, oraz w mistrzowskim,krtkim tekcie o formowaniu rzdw w Rzeszy Niemieckiej i Prusach z 1921.

23


24/55

ju wystarczajca, wedug niego bowiem, pastwo ma warto wanie jako forma,

ktra nadaje bezksztatnej materii ksztat, a przez to rwnie warto. Kaufmann

koczy za swoj krytyk neokantowskiej filozofii prawa postulatem ywej formy.

Zamieszanie, ktre panuje w filozofii wok pojcia formy, jest jeszcze bardziejwidoczne i zgubne na gruncie socjologii i nauk prawnych. Forma prawna, forma

techniczna, forma estetyczna, w kocu take pojcie formy w filozofii

transcendentalnej, odnosz si do zasadniczo rnych rzeczy. W socjologii prawa

Maxa Webera znajdziemy trzy rne pojcia formy. Po pierwsze, pojciowe

sprecyzowanie treci prawnej jest jej prawn form, normatywn regulacj, jak

powiada Weber, ale tylko jako przyczynowy komponent dziaania poprzedzonego

porozumieniem. Po drugie, wtedy, kiedy Weber pisze o zrnicowaniu dziedzin,

posuguje si okreleniem formalny w znaczeniu zracjonalizowany,

specjalistycznie wyuczony, wreszcie przewidywalny. I tak, stwierdza, e

rozwinite formalnie prawo jest zespoem wiadomie przyjtych zasad podejmowania

decyzji i e ze spoecznego punktu widzenia o poziomie rozwoju prawa decyduje

stopie wyksztacenia odpowiedniej wiedzy prawniczej, ktra jest w posiadaniu

stojcych na stray prawa zawodowych urzdnikw. Specjalistyczne szkolenieoznacza (sic!) racjonalne szkolenie. Jego potrzeba bierze si z coraz wikszej

czstotliwoci spoecznych relacji. Std za wynika nowoczesna racjonalizacja prawa

jako specyficznie prawnego zjawiska oraz coraz silniej artykuowany postulat

formalnej jakoci prawa.15 Forma moe wic by, po pierwsze, zewntrznym

warunkiem prawnego poznania; po drugie, moe oznacza uregulowanie ludzkich

zachowa dziki powtarzajcemu si szkoleniu i fachowemu namysowi. W kocu ten

drugi rodzaj formy dziki rwnomiernoci i przewidywalnoci przechodzi w trzeci ro-

dzaj racjonalistycznej formy, czyli doskona technik opart na ideale perfekcyjnej

funkcjonalnoci i przewidywalnoci. Ten trzeci rodzaj formy jest nieuniknion

konsekwencj dwch poprzednich i wynika z coraz bardziej skomplikowanej struktury

spoecznych relacji, ale te ley po prostu w interesie rozwinitej, prawnej biurokracji.

Nie bdziemy tutaj rozwaa pojcia formy w neokantowskiej filozofii prawa.

15 Max Weber, Rechtssoziologie, II, 1 (prawdopodobnie Schmitt korzysta z rkopisuprzed ukazaniem si pierwszego wydania).


25/55

Jeeli za chodzi o techniczn form, to oznacza ona w istocie precyzyjne okrelenie

danej materii. Forma ta jest cile zwizana z pewnymi wyobraeniami dotyczcymi

celowoci, dlatego mona j doskonale wykorzysta w ramach zorganizowanego

aparatu wadzy pastwa. Nie da si jednak zastosowa wobec dziedzinyksztatowanej przez prawo. Rozkaz w wojsku ze wzgldu na swoj precyzj

bardziej odpowiada ideaowi techniki ni prawa. To, e mona przypisa rozkazowi

warto estetyczn, na przykad jako elementowi ceremoniau, w niczym nie zmienia

jego technicznego charakteru. Stare arystotelesowskie rozrnienie midzy

deliberare i agere zakada istnienie dwch rnych form: deliberare czy si z

form prawn, agere dotyczy za wycznie technicznego uformowania danej kwestii.

Forma prawna przepeniona jest ide prawa i wie si z koniecznoci zastosowania

tej idei do konkretnego przypadku, a wic urzeczywistniania prawa. Poniewa jednak

idea prawa nie moe si urzeczywistni samoistnie, dlatego kade jej zastosowanie do

konkretnego przypadku wymaga specjalnego rodzaju przykrojenia i uformowania.

Dotyczy to zarwno przeformuowania oglnej idei prawa w konkretn pozytywn

regu prawn, jak i zastosowania pozytywnej, oglnej normy prawnej przez wymiar

sprawiedliwoci lub administracj. Jest to punkt wyjcia przy kadej prbie

scharakteryzowania formy prawnej.

Jak mona rozumie sytuacj, w ktrej z jednej strony kto zdecydowanie

odrzuca formalizm neokantowskiej nauki o pastwie, a z drugiej sam domaga si

formy? Czy mamy tutaj do czynienia z jeszcze jednym przykadem nieustannego

podmieniania idei i poj, w ktre tak obfituje caa historia filozofii? Jedno jest

wszake jasne w tym deniu, ktre obserwujemy we wspczesnych naukach o

pastwie: forma powinna by uwolniona od sfery subiektywnej i ulec obiektywizacji.W rozwaaniach Laska o kategoriach pojcie formy ma jeszcze charakter

subiektywny, zgodnie z typowym dla kadej krytyki poznania przekonaniem. Kelsen

natomiast popada w wyran sprzeczno, z jednej bowiem strony przyjmuje

subiektywny charakter formy za punkt wyjcia swoich rozwaa i traktuje wolny akt

prawnego poznania jako podstaw dla jednoci porzdku prawnego, z drugiej za,

przyznawszy si do okrelonego wiatopogldu, domaga si obiektywnoci i nawet

heglowskiemu kolektywizmowi zarzuca subiektywizacj pastwa. Obiektywizm, do

25


26/55

ktrego Kelsen tak wytrwale dy, sprowadza si w efekcie do odrzucenia wszelkich

personalistycznych elementw i oparcia porzdku prawnego na samym fakcie

obowizywania bezosobowej normy.

Najrniejsze koncepcje pojcia suwerennoci - Krabbe, Preuss, Kelsen -zakadaj taki wanie rodzaj obiektywnoci. Przy czym wszyscy ci autorzy zgadzaj

si, e pojcie pastwa powinno by wolne od wszelkich elementw osobowych.

Najwyraniej utosamiaj oni osob z rozkazem. Wedug Kelsena, przekonanie, e

danej osobie przypisane jest prawo do wydawania rozkazw, stanowi podstawowy

bd teorii o suwerennoci pastw. Tez o prymacie porzdku prawnego w pastwie

nazywa subiektywizmem i negacj idei prawa. Uwaa bowiem, e mamy tutaj do

czynienia z zastpieniem obowizujcej, obiektywnej normy przez subiektywny

rozkaz. Dla Krabbego, przeciwiestwo midzy pojciami osobowy i bezosobowy

jest rwnoznaczne z opozycj midzy tym, co konkretne i oglne, indywidualne i

powszechne. Idc dalej tym tropem, dochodzi si do przeciwiestwa midzy wadz

zwierzchni i zasad prawa, autorytetem i treci reguy prawnej. W kocu, w swych

oglnych filozoficznych rozwaaniach postuluje wyrane rozdzielenie osoby i idei.

Taki sposb przeciwstawienia rozkazu wydanego przez konkretn osob

obowizujcej, abstrakcyjnej normie zgodny jest z ca tradycj nauki o pastwie i

prawie. W XIX-wiecznej filozofii prawa zasad t bardzo precyzyjnie i w inspirujcy

sposb wyoy Heinrich Ahrens. Dla Preussa i Krabbego, wszystkie osobowe

wyobraenia obecne w nauce o pastwie i prawie s, historycznie rzecz biorc,

pozostaoci dawnej idei monarchii absolutnej. Co ciekawe, rwnie Erich Kaufmann

w swej krytyce formalnego autorytetu posuguje si tym samym, kantowskim

argumentem o pozostaych jeszcze resztkach absolutystycznego rozumienia pojciaprawa w teorii wadzy zwierzchniej w pastwie. Wszystkie te interpretacje pomijaj

jedn zasadnicz kwesti, mianowicie to, e owe rne wyobraenia osoby w naukach

prawnych i ich zwizek z formalnym autorytetem wynikay z bardzo wanego dla

prawa pytania o istot prawnego fenomenu decyzji.

Fenomen decyzji jest w najwyszym stopniu kwesti prawn. Kada myl

prawna przetwarza ide prawa, ktrej przecie nigdy nie da si urzeczywistni w jej

idealnym ksztacie. Takie przeksztacenie powoduje, e idea prawa zostaje


27/55

przeniesiona do konkretnej sytuacji, co zmienia jej struktur, poniewa doczony

zostaje do niej pewien istotny element, ktry nie wynika ani z treci samej idei prawa,

ani z treci zastosowanej pozytywnej normy prawnej. Kadej decyzji prawnej

towarzyszy moment specyficznej neutralnoci wobec jej treci, poniewa skutek takiejdecyzji nie jest w stu procentach zaleny od przyjtych na samym pocztku zaoe.

Sytuacja, w ktrej konieczne staje si podjcie decyzji, take pozostaje samodzielnie

dziaajcym czynnikiem. Nie chodzi tutaj bowiem o jakie przyczynowe lub

psychologiczne wytumaczenie decyzji, chocia naturalnie nie mona nie docenia

znaczenia abstrakcyjnego rozumienia tego fenomenu, lecz o okrelenie prawnej

wartoci konkretnej decyzji. Z socjologicznej perspektywy szczeglne

zainteresowanie takim prawnym okreleniem decyzji wynika z intensywnoci

spoecznych relacji w gospodarce. Bardzo czsto w takiej sytuacji wiksz wag

przywizuje si do ich dajcej si przewidzie regulacji ni do samej ich treci oraz

sposobu ich uksztatowania. (Czsto bardziej interesuje nas funkcjonalno rozkadu

jazdy, ktrym si posugujemy, ni to, w jaki sposb w konkretnym przypadku

okrelona zostaje godzina odjazdu i przyjazdu pocigu.) W relacjach prawnych ten

rodzaj zainteresowania i preferencji wyraa si na przykad w tzw. formalnym

rygorze wekslowym prawa wekslowego. To, e w prawie tak wielk wag

przywizuje si do tego typu przewidywalnoci, na pewno nie zastpi prawnego

zainteresowania dla fenomenu decyzji. Normatywno ze swej istoty rodzi i uzasadnia

zarazem konieczno oceny konkretnego faktu, jakkolwiek miar tej oceny jest

jedynie oglna i generalna zasada prawna. Std za kadym razem pojawia si

konieczno dokonania swoistej transformacji normy przez jej zastosowanie. Idea

prawna nie moe urzeczywistni si sama z siebie, bowiem nie zawiera ona adnychwskazwek co do osoby, ktra moe j w praktyce zastosowa. U podstaw kadego

przeksztacenia ley auctoritatis interpositio. Na podstawie zwykej prawnej treci

danej zasady w aden sposb nie da si ustali, jaka konkretnie osoba lub instancja

moe pretendowa do miana takiego autorytetu. Ten zasadniczy problem Krabbe

konsekwentnie ignoruje.

Decyzja podejmowana jest przez odpowiedni instancj lub osob. To czyni j

relatywnie, a w niektrych okolicznociach absolutnie niezalen od tego, czy w swej

27


28/55

treci jest ona suszna, czy nie. Definitywnie koczy to te dalsze dyskusje nad

wtpliwociami, ktre wyraano przed podjciem decyzji. Decyzja momentalnie staje

si niezalena od uzasadniajcej j argumentacji i uzyskuje samoistn warto. Wida

to doskonale zarwno od strony teoretycznej, jak i praktycznej, na przykadzie bdnych aktw pastwowych. Bdne i niewaciwe decyzje maj prawne

konsekwencje. Niewaciwa decyzja zawiera pewien moment konstytuujcy wanie

ze wzgldu na swoj nieodpowiednio. Jednoczenie z samej idei decyzji wynika, e

nie moe mie ona absolutnie deklaratywnego charakteru. Z punktu widzenia treci

normy lecej u podstaw decyzji ten konstytuujcy, specyficzny moment jest czym

nowym i obcym. Decyzja w sensie normatywnym powstaa z niczego. Prawna moc

decyzji jest czym innym ni rezultat jej uzasadnienia. To nie dziki normie mona

odnale waciwy punkt odniesienia dla decyzji, lecz odwrotnie: dopiero wychodzc

od jakiego punktu odniesienia, moemy okreli, co jest norm, co jest normatywnie

suszne. Z normy nie wynika aden punkt odniesienia, lecz tylko rodzaj jej treci.

Formalizm, w specyficznie prawnym sensie, stanowi przeciwiestwo substancjalnej

jakoci, a nie ilociowej substancjalnoci zwizku przyczynowego. Rozumie si samo

przez si, e to ostatnie przeciwiestwo nie moe by przedmiotem rozwaa w

naukach prawnych.

Musimy wydoby ca czysto prawn natur specyficznego charakteru formy

prawnej. Nie ma tutaj miejsca na spekulacje co do filozoficznego znaczenia prawnej

mocy decyzji lub na temat staego, niezalenego od miejsca i czasu, wiecznego

charakteru prawa, ktre znajdziemy na przykad u Merkla.16 Kiedy Merkl stwierdza,

e naley wykluczy moliwo rozwoju prawnej formy, poniewa podwaaoby to

jednorodno prawa, to kryje si za tym zdaniem bardzo oglne, ilociowe wyobrae-nie formy. I to wanie taki rodzaj formy uniemoliwia zrozumienie, skd w naukach

prawnych bierze si element personalistyczny. Zgodnie ze star tradycj w myleniu o

pastwie i prawie tylko jedna generalna zasada prawna moe by miarodajna. Prawo

daje wadz - powiada Locke. Dla niego prawo stanowi oczywiste przeciwiestwo

commissio (walki, dziaania, decyzji), to znaczy osobistego rozkazu monarchy.

Jednak Locke nie dostrzega, e regua prawna nie przesdza o tym, k t o ma ten auto-

16 Adolf Merkl, Archiv des ffentlichen Rechts, 1917, s. 19.


29/55

rytet. Przecie nie kady czowiek moe wprowadza dowoln zasad prawn. Regua

prawa jako norma przesdza jedynie o tym, jak powinno podejmowa si decyzj, ale

nie kto j podejmuje. Gdyby nie byo ostatecznej instancji, wwczas kady mgby

powoywa si na suszno swojego postpowania. Ostateczna instancja nie jest jednak wytworem jakiej normy okrelajcej istot decyzji. To samo dotyczy

problemu kompetencji, ktrego nie mona rozwiza na podstawie samej treci jakiej

reguy. Rozstrzygnicie kwestii kompetencji przez odwoanie si do prawa

materialnego byoby zwyk kpin.

Istniej wic przynajmniej dwa rodzaje nauki prawnej, ktre odrniamy na

podstawie tego, czy s one wiadome normatywnego charakteru prawnej decyzji, czy

te nie. Typowym przedstawicielem decyzjonistycznej (jeli mona tak zdefiniowa)

nauki prawnej jest Hobbes.17 Klasyczna formua Auctoritas non veritas facit legem

w sposb naturalny wynika z przyjtych zaoe, na ktrych oparto wanie taki typ

nauk prawnych. Przeciwiestwo midzy auctoritas i veritas jest o wiele bardziej

radykalne i precyzyjne ni zaproponowane przez Stahla przeciwstawienie autorytetu i

wikszoci. Hobbes wypracowa podstawowe argumenty, ktre uzasadniay zwizek

midzy decyzjonizmem i personalizmem, a jednoczenie odsaniay zasadniczy bd

wszelkich prb zastpienia konkretnej suwerennoci przez abstrakcyjny porzdek

norm. Dokadnie przeanalizowa take postulat podporzdkowania wadzy pa-

stwowej wadzy duchownej, ktra uwaana bya za rodzaj wyszego porzdku.

Hobbes odpowiada, e jeli jedna wadza (power, potestas) ma podlega innej, to

oznacza to jedynie, i ten, kto ma jedn wadz, podlega temu, kto ma drug. Hobbes

nie rozumie, jak mona mwi o istnieniu nadrzdnego i podrzdnego porzdku i

jednoczenie pozostawa na poziomie cakowitej abstrakcji. Podporzdkowanie,rozkaz, uprawnienie i wadza, s to cechy, ktre nie przynale wadzom, ale osobom

stwierdza w 42 rozdziale Lewiatana.18 Tez t ilustruje prostym przykadem, ktry

jak zwykle u niego odwouje si do zdrowego rozsdku: jedna wadza moe by

podporzdkowana innej, tak jak sztuka siodlarza jest podporzdkowana sztuce

jedca. Istotne jest to, e pomimo abstrakcyjnej hierarchii porzdkujcej rne

wadze, nikt nie uwaa, e siodlarz zobowizany jest sucha kadego jedca.

17 Por. Thomas Hobbes, Lewiatan, tum. Czesaw Znamierowski, Warszawa 1954, rozdz. 19.18 Tame, s. 515.

29


30/55

Zastanawiajce jest, e akurat jeden z najbardziej konsekwentnych

przedstawicieli abstrakcyjnych nauk przyrodniczych w XVII wieku tak ogromn wag

przypisywa personalizmowi. Prawdopodobnie Hobbes jako teoretyk prawa chcia

uchwyci efektywn stron rzeczywistoci ycia spoecznego tak samo, jak w naukachprzyrodniczych i filozofii chcia wyjani rzeczywisto natury. Natomiast nie zdawa

sobie sprawy z tego, e moe istnie prawna rzeczywisto, ktra wcale nie musi

odpowiada realnoci nauk przyrodniczych. Wida tu take lad matematycznego

relatywizmu i nominalizmu. Czsto wydaje si, e Hobbes moe uzasadni jedno

pastwa z dowolnego punktu widzenia. Jednak w jego czasach myl prawna nie bya

jeszcze do tego stopnia opanowana przez nauki przyrodnicze, aby mg on, przy

caym swym przywizaniu do zasady naukowoci, po prostu przej obojtnie obok

specyficznego dla prawnej rzeczywistoci fenomenu ycia wyraajcego si za spraw

formy prawnej. Forma, ktrej poszukuje, powstaje w wyniku decyzji podjtej przez

konkretn instancj. Zarwno tre decyzji, jak i podmiot decyzji zachowuj swoje

niezalene znaczenie. Pytanie, kto podejmuje decyzj, bezporednio dotyka fenomenu

ycia w rzeczywistoci prawnej. Oprcz pytania o wewntrzn suszno decyzji,

musimy take zapyta o uprawnienie do jej podjcia. Problem formy prawnej dotyczy

bowiem zarwno przeciwiestwa midzy treci i podmiotem decyzji, jak i

samodzielnego znaczenia podmiotu. Forma prawna nie ma nic wsplnego z

aprioryczn pustk formy transcendentalnej, poniewa jest ona wytworem prawnego

konkretu. Rni si take zasadniczo od formy technicznej precyzji, ktra opiera si

na z istoty swej rzeczowej, bezosobowej celowoci. W kocu jest te czym zupenie

innym ni forma estetyczna, ktra nie ma nic wsplnego z fenomenem decyzji.

3. TEOLOGIA POLITYCZNA

Wszystkie istotne pojcia z zakresu wspczesnej nauki o pastwie to

zsekularyzowane pojcia teologiczne. Dowodzi tego nie tylko historyczna ewolucja

tych poj, ktre zostay przeniesione z teologii do nauki o pastwie - w ten sposb na

przykad wszechmocny Bg sta si wszechmocnym prawodawc - lecz wiadczy o

tym rwnie ich systemowa struktura, ktrej znajomo konieczna jest do ichsocjologicznego ujcia. Stan wyjtkowy ma dla nauki o prawie analogiczne znaczenie


31/55

jak cud w naukach teologicznych. Dopiero kiedy uwiadomimy sobie takie analogie,

moemy w peni zrozumie rozwj rnych idei z zakresu filozofii pastwa, ktry

dokona si w ostatnich stuleciach. Wspczesna idea pastwa prawa pojawia si

razem z deizmem, a wic wynikaa z przekona teologicznych i metafizycznych, ktrewykluczay moliwo wystpowania cudw w realnym wiecie. Tak wic w teologii

porzucono wiar w bezporedni bosk ingerencj, ktra przeamywaa prawa natury,

tworzc wyjtek (wiar t wyraao wanie pojcie cudu), tak jak w naukach

prawnych odrzucono moliwo bezporedniej ingerencji suwerena w obowizujcy

porzdek prawny. Owieceniowy racjonalizm w ogle nie dopuszcza myli o

pojawieniu si sytuacji wyjtkowej. Dlatego w dobie kontrrewolucji konserwatywni

pisarze starali si ideologicznie uzasadni suwerenn wadz monarchy, odwoujc si

do teistycznej teologii.

Od dawna ju zwracaem uwag na fundamentalne systemowe i metodologiczne

znaczenie zwizku midzy teologi i prawem.19 Dokadny opis tego, jak wielkie

znaczenie miao teologiczne pojcie cudu dla nauk prawnych i polityki, musz

odoy na pniej. Dla naszych obecnych rozwaa istotne jest przede wszystkim

pytanie, jak dalece owe analogie i zwizki midzy teologi i prawem determinuj dzi

sposb ujcia poj prawnych w socjologii? Katoliccy filozofowie pastwa w czasach

kontrrewolucji, Louis de Bonald, Joseph de Maistre i Donoso Corts, czsto

wykorzystywali politycznie analogi midzy teologi, prawem i polityk i do dzi

pozostaj dla nas pod tym wzgldem bardzo inspirujcy. W ich pismach ju na

pierwszy rzut oka wida, e mamy tu do czynienia z pojciowo przejrzyst,

systematyczn analogi, nie za z mtn gr poj tak charakterystyczn dla wszelkiej

mistyki, filozofii natury i romantycznego sposobu mylenia, ktre zawsze, a zatemtake w odniesieniu do pastwa i spoeczestwa, niosy ze sob natok symboli i

niejasne wyobraenia. Spord niemieckich prawnikw chyba tylko Erich Kaufmann

potrafi w peni zrozumie jedno czc wszystkie duchowe formy wyrazu danej

epoki, dziki czemu postrzega kwestie prawne w uniwersalnym zwizku z innymi

sferami duchowego ycia. Jednak to w Nova Methodus Leibniza ( 4, 5) znajdziemy

najbardziej dobitne filozoficzne wskazanie analogii czcej teologi i nauki prawne.

19 Schmitt, Der Wert des Staates, 1914; Politische Romantik, 1919; Die Diktatur, 1921.

31


32/55

Leibniz odrzuca wszystkie te teorie, ktre wi nauki prawne z medycyn i

matematyk i wyranie podkrela systemowy zwizek nauki o prawie z teologi:

Merito partitionis nostrae exemplum a Theologia ad Jurisprudentiam

transtulimus, quia mira est utriusque Facultatis similitudo. Zarwno naukiprawne, jak i teologia maj podwjn zasad (duplex principium): rozum, czyli

ratio (dlatego istnieje naturalna teologia i naturalne nauki prawne), oraz scriptura, to

znaczy zapis pozytywnego objawienia i pozytywnych regu.

Adolf Menzel stwierdza w tekcie Naturrecht und Soziologie,20 e dzisiaj

socjologia przeja funkcje, ktre w XVII i XVIII wieku penio prawo naturalne:

zawiera postulat sprawiedliwoci, konstrukcje historiozoficzne oraz ideay. Wydaje si

wic, e dla Menzla socjologia jest podrzdna wobec nauk prawnych, ktre stay si

pozytywne, i dlatego stara si udowodni, e wszystkie dotychczasowe systemy

socjologiczne wyraaj jedynie polityczne tendencje przebrane w pozr naukowo-

ci. Jeeli jednak zada sobie troch trudu i dokadnie zbada pojcia i argumenty

caej literatury pozytywnych nauk prawnych z zakresu pastwa i prawa, okae si, e

pastwo ingeruje w kad spraw: raz jako deus ex machina, moc pozytywnego

prawodawstwa, aby rozstrzygn dan kontrowersj, ktra nie pozwala odnie

wolnego aktu prawnego poznania do jakiej oglnej, wyjaniajcej normy, innym

znw razem jako uosobienie miosierdzia i dobrotliwoci, za spraw uaskawienia lub

amnestii okazujc wyszo wobec swych wasnych praw. W kadym przypadku

mamy do czynienia z t sam niewytumaczaln jednoci pastwa, ktre jest

prawodawc, wykonawc praw, stranikiem, instancj aski i zarazem opiekunem.

Dlatego kto, kto jako zewntrzny obserwator spojrzaby z pewnego dystansu na

dzisiejsze nauki prawne, mgby je uzna za wielk teatraln maskarad, w ktrej pastwo jako jedna osoba wystpuje w wielu przebraniach. Wszechmoc

wspczesnego prawodawcy, o ktrej pisze si w kadym podrczniku prawa

pastwowego, nie jest tylko jzykowym zapoyczeniem z teologii. W naukach

prawnych nawet drobne szczegy argumentacji zdradzaj wyrany zwizek z

teologi.

Najczciej ten zwizek ma polemiczny charakter. W epoce nauk

20 Adolf Menzel, Naturrecht und Soziologie, Wien 1912.


33/55

pozytywistycznych czsto wysuwa si pod adresem przeciwnika zarzut, e uprawia on

teologi lub metafizyk. Jeeli zaoymy, e zarzut taki jest czym wicej ni tylko

zwyk obelg, to warto rozway pytanie, skd bierze si taka skonno do

teologicznych lub metafizycznych odchyle? Naleaoby wpierw dokadnie zbada,czy jest ona wynikiem jaki historycznych uwarunkowa, na przykad pozostaoci

nauki o pastwie z czasw monarchii, ktra identyfikuje teistycznego Boga z osob

krla? A moe u podstaw tej skonnoci ley jaka systemowa i metodologiczna

konieczno? Chtnie zgodz si z pogldem, e dla niektrych prawnikw, ktrzy nie

potrafi poradzi sobie ze wszystkimi sprzecznociami i wtpliwociami, pojcie

pastwa jest jedynie wytworem uomnego ludzkiego umysu. Przypominaj oni tych

metafizykw, ktrzy, bezradni wobec pewnych poj, naduywali imienia Boga. To

jednak nie wyjania jeszcze w peni owej metafizycznej i teologicznej skonnoci w

nauce o pastwie. Dotd czsto zadowalano si tylko oglnymi uwagami na ten temat.

Wiele rnych zarzutw wysuwano na przykad wobec nauki o pastwie Paula

Labanda. Jednak byy one cakowicie sprzeczne z krytyk, jakiej z kolei Erich

Kaufmann poddawa t szko prawn, twierdzc, i brakuje jej jakiegokolwiek

metafizycznego ugruntowania. W tekcie na temat prawa formalnego i materialnego

Albert Hnel przytacza znane zastrzeenie, e postulat skupienia wszystkich funkcji

pastwowych w jednym jedynym organie ze wzgldu na konieczno zachowania

jednorodnego i planowego charakteru woli pastwowej jest wyrazem metafizyki

(chocia sam Hnel nie neguje takiej koniecznej jednorodnoci i planowoci pastwa).

Take Preuss broni swego opartego na teorii stowarzysze pojcia pastwa, zarzucajc

przeciwnikom mylenie w kategoriach teologicznych i metafizycznych. Za spraw

pojcia suwerennoci u Labanda i Jellinka oraz teorii o niepodzielnej wadzypastwa pastwo ze wzgldu na monopol swej wadzy, zrodzony w icie mistyczny

sposb, staje si czym w rodzaju abstrakcyjnego indywiduum, jest unicum sui

generis. Wedug Preussa jest to po prostu aska Boa przebrana w skrojony przez

nauki prawne kostium; powtrka nauk Maurenbrechera, z t jedn modyfikacj, e w

miejsce fikcji religijnej pojawia si fikcja prawna. Tak wic przedstawiciele

organicznej nauki o prawie czsto zarzucali swoim przeciwnikom, e ci teologizuj.

Sami jednak nie byli wolni od podobnych zarzutw. Bernatzik w swej krytycznej

33


34/55

analizie pojcia osoby prawnej21 formuuje identyczne zastrzeenie pod adresem

organicznej nauki o prawie. Szyderczo odnosi si do pogldw Steina, Schulzego,

Gierkego i Preussa, stwierdzajc, e jeeli rne organy pastwa jako jednej osoby

miayby by traktowane take jako odrbne osoby, wwczas kady urzd, kady sditd. miaby status osoby prawnej niezalenie od tego, e pastwo jako cao rwnie

miaoby identyczn pozycj. W porwnaniu z tym zrozumienie dogmatu o jednoci

Trjcy witej byoby drobnostk - stwierdza Bernatzik. Odrzuca rwnie pogld

Otto Stobbego, jakoby rne formy spek miay status osoby prawnej, uzasadniajc,

i nie rozumie tego typu pomysw, ktre nawizuj bezporednio do dogmatu

jednoci Trjcy witej. W kocu sam owiadcza: Ju w samym pojciu zdolnoci

prawnej kryje si pogld, e porzdek prawny pastwa sam siebie ustanawia pod-

miotem wszelkiego prawa, a wic jest osob prawn. Ten pogld, owo

samoustanowienie si, wydaje mu si tak proste i przekonujce, e kade odmienne

przekonanie uwaa za kuriozalne. W ogle nie zadaje sobie pytania, dlaczego

rdo zdolnoci prawnej, mianowicie porzdek prawny, a do tego porzdek prawny

pastwa, ma by swoim wasnym wytworem, dlaczego wanie w tym tkwi logiczna

konieczno, a nie na przykad w tezie Friedricha Juliusa Stahla, i tylko jaka osoba

moe uprawomocni inn osob.

Podkrelenie metodologicznego powinowactwa midzy teologi i nauk prawa

jest jedn z zasug Kelsena, ktry czyni to we waciwy sobie sposb od mniej wicej

1920 roku. W jego ostatniej pracy na temat socjologicznego i prawnego pojcia

pastwa znajdziemy wiele rozproszonych przykadw tej analogii, ktre wszelako

wynikaj z gbszej refleksji nad histori idei, z wewntrznej spjnoci

reprezentowanej przez niego teorii poznania oraz z demokratycznego wiatopogldu.U podstaw Kelsenowskiej tezy o tosamoci pastwa z porzdkiem prawnym ley

metafizyczny pogld, ktry identyfikuje prawa natury z prawami normatywnymi.

Pogld ten jest w caoci wytworem mylenia pozytywistycznego i polega na

odrzuceniu wszelkiej arbitralnoci, jest wic wyrazem przekonania, i mona

wykluczy z ludzkiej duchowoci wyjtek. Pogld ten doskonale uwidacznia si w

pismach Johna Stuarta Milla, ktre stanowi wany etap w caej historii ksztatowania

21 Bernatzik, w: Archiv des ffentlichen Rechts, V, 1890, s. 210, 225, 244.


35/55

si relacji midzy teologi i naukami prawnymi. Take on domaga si bezwarunko-

wego uznania kadego rodzaju prawa z obawy przed arbitralnoci oraz w imi

zachowania obiektywizmu. Ale w przeciwiestwie do Kelsena nie zakada, e wolny

akt prawnego poznania moe z kadego dowolnego zespou pozytywnych prawstworzy kosmos wasnych regu, poniewa w ten sposb wanie zakwestionowana

zostaaby obiektywno.

To, czy bezwarunkowy pozytywizm trzyma si bezporednio przypisanej mu

reguy, czy te sam prbuje tworzy swj wasny system, nie ma wikszego znaczenia

wobec metafizyki popadajcej w patos obiektywnoci. Kelsen, kiedy wykracza poza

ramy metodologicznej krytyki, posuguje si pozytywistycznym pojciem przyczyny.

Wida to dokadnie na przykad tam, gdzie twierdzi, e Hume'owska i Kantowska

krytyka pojcia substancji da si zastosowa w naukach o pastwie, 22 w ogle nie

uwzgldniajc faktu, e pojcie substancji w tradycji scholastycznej oznaczao co

zupenie innego ni w naukach matematyczno-przyrodniczych. Rozrnienie midzy

substancj prawa a wykonaniem prawa, ktre odgrywa fundamentaln rol w historii

dogmatw i pojcia suwerennoci,23 nie daje si uj w ramy pozytywistycznych

schematw, chocia stanowi przecie zasadniczy element prawnej argumentacji. Styl,

w jakim Kelsen uzasadnia swoje uznanie dla demokracji, zdradza charakterystyczny

dla niego matematyczno-pozytywistyczny sposb mylenia o konstytucji24:

demokracja jest wyrazem politycznego relatywizmu oraz wolnej od dogmatw i wiary

w cuda naukowoci, ugruntowanej w ludzkim rozumie i krytycznym nastawieniu.

Jasno poj z zakresu socjologii prawa jest niezbdna dla zrozumienia

socjologicznego pojcia suwerennoci. Systemowa analogia midzy pojciami teologii

i nauk prawnych jest podnoszona w tym kontekcie wanie dlatego, e pojciasocjologii prawa zakadaj konsekwentn i radykaln ideologi. Byoby fatalnym

nieporozumieniem uwaa, e chodzi tutaj o spirytualistyczn historiozofi w

odrnieniu od historiozofii materialistycznej. Teza postawiona przez Maxa Webera w

krytyce filozofii prawa Stammlera, w myl ktrej radykalnie materialistycznej

22 Kelsen, Der soziologische und der juristische Staatsbegriff, s. 208.

23 23 Zwracam na to uwag w mojej ksice Die Diktatur, s. 44, 105, 194.24 Archiv fr Sozialwissenschaften, 1920, s. 84.

35


36/55

historiozofii bez trudu mona przeciwstawi rwnie radykaln historiozofi

spirytualistyczn, odnajduje wszelako bardzo trafn ilustracj w teologii politycznej

doby kontrrewolucji. Myliciele kontrrewolucyjni tumaczyli przyczyn politycznych

zmian zmian wiatopogldw i czyli rewolucj francusk z filozofi owiecenia.Dlatego pogld radykalnych rewolucjonistw, ktrzy z kolei uwaali zmiany w

sposobie mylenia za prosty wynik zmian spoecznych i politycznych stosunkw,

mona uzna za antytez pogldw kontrrewolucjonistw. Ju w latach 20. XIX wieku

powszechny by we Francji dogmat, e przemiany w sferze religii, filozofii, sztuki i

literatury s cile zwizane ze zmian stosunkw politycznych i spoecznych. W

marksistowskiej historiozofii zwizek ten zosta wyraony w sposb jeszcze bardziej

radykalny przez swoist ekonomizacj mylenia oraz gruntownie usystematyzowany,

dziki podporzdkowaniu mylenia - rwnie tego o zmianach spoecznych i

politycznych - ekonomii jako staemu punktowi odniesienia. Taki typ

materialistycznego wyjaniania uniemoliwia traktowanie ideologicznych zjawisk w

sposb wyizolowany, poniewa s one zawsze refleksem, odzwierciedleniem,

wyrazem stosunkw ekonomicznych. Dlatego materializm dziejowy konsekwentnie

posuguje si psychologicznym wyjanieniem, a - w swojej wulgarnej formie - zwyk

technik podejrze. To wanie ze wzgldu na swj przemony racjonalizm moe

bardzo atwo przeksztaci si w cakiem irracjonaln koncepcj historii, poniewa

wszelkie formy myli ludzkiej chce traktowa jako funkcj i emanacj witalnych

procesw. W ten sposb Georges Sorel wiadomie prbowa czy filozofi ycia

Bergsona z ekonomicznym ujciem historii Marksa, dajc podstaw koncepcji

socjalizmu anarcho-syndykalistycznego.

Spirytualistyczne wyjanianie materialnych procesw oraz materialistycznetumaczenie duchowych fenomenw opiera si na tym samym poszukiwaniu

zwizkw przyczynowych. Jeden i drugi punkt widzenia dekretuje wpierw istnienie

dwch przeciwstawnych sfer po to, by je pniej cakowicie uniewani, redukujc

jedn sfer do drugiej. Taki sposb postpowania musi z koniecznoci wyrodzi si w

form wasnej karykatury. Skoro na przykad Engels uwaa, e dogmat predestynacji

u Kalwina jest odzwierciedleniem bezsensownej i nieobliczalnej konkurencji w

wiecie kapitalizmu, to dlaczego nie uzna wspczesnej teorii relatywizmu za wyraz


37/55

stosunkw panujcych na rynku walutowym, wskazujc w ten sposb jej ekonomiczne

podstawy? Zwykle taki sposb wyjaniania nazywa si dzisiaj socjologi jakiego

pojcia lub jego teori. Tym jednak nie bdziemy si tu zajmowa. Czym innym jest

natomiast taka metoda socjologiczna, gdzie dla pewnych idei i form intelektualnychprbuje si ustali typowy krg osb, ktre ze wzgldu na swoje spoeczne pooenie

dochodz do okrelonych postaw ideowych. Kiedy Max Weber wyjania

zrnicowanie rzeczowych obszarw prawa przez fakt wyksztacenia si krgu ludzi

posiadajcych wiedz prawnicz, kadry urzdnikw stojcych na stray prawa i

prawnej elity,25 wwczas mamy do czynienia z socjologi poj prawnych w tym

drugim sensie. Socjologiczna charakterystyka danego krgu osb, ktre zawodowo

zajmuj si ksztatowaniem prawa determinuje okrelone metody postpowania oraz

przykady stosowane w prawnej argumentacji. Ale nawet takiego ujcia nie mona

jeszcze nazwa socjologi jakiego prawnego pojcia. Przypisanie pojcia okrelonej

grupie spoecznej to psychologia, wskazanie pewnego rodzaju motywacji w ludzkim

dziaaniu. Jest to ju co prawda problem socjologiczny, nie jest to jednak socjologia

pojcia. Jeeli zastosujemy tak metod do duchowych fenomenw, wwczas

bdziemy je tumaczy rodowiskowo lub po prostu w kategoriach psychologii

ducha, ktr lepiej znamy pod postaci socjologii okrelonych typw - biurokraty,

prawnika, mianowanego przez pastwo profesora. W ten sposb moglibymy

stworzy socjologi Heglowskiego sytemu. Okrelilibymy j jako filozofi uprawian

Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC

Documents

Transcript of Carl Schmitt - Teologia Polityczna DOC