* Dr hab. prof.UŁ,KatedraDoktrynPolityczno-Prawnych,Wydział Prawa iAdministracji,UniwersytetŁódzki;e-mail:ttulejski@tlen.pl

Studia Prawno-ekonomiczne, t. XciX, 2016PL iSSn 0081-6841 s. 137–156

tomasz tuLeJSki*

Behemot i Lewiatan w oceanie poLityczności. carL Schmitt: przeStrzeń, prawo, poLityka

część ii

(Streszczenie)

AutoranalizujekoncepcjęCarlaSchmittaoopozycjipomiędzylądemimorzemjakouniwersalnymprawiehistorii.WedługautoraNomos der Erdehistoriaświatajesthistoriąwojentoczonychprzezpotęgimorskieprzeciwkopotęgom lądowymlubkontynentalnymorazwojenpotęg lądowychprzeciwkopotęgommorskimluboceanicznym.Używaprzytymsymbolibiblijnych,byopisaćtenhistorycznykonflikt:potęgilądowesąsymboliczniereprezentowaneprzezBehemota,bestięlądową,podczasgdypotęgimorskiesąprzedstawianejakoLewiatan,potwórmorski.Autorar-gumentuje,żeepokawielkichodkryćgeograficznychdałapocząteknowejerzewojenpomiędzytalassokracjąitelurokracją.WedługSchmittataprzestrzennarewolucjawyzwoliłafundamentalnesiłyhistoriiwprowadzającnoweziemie inowemorzawobszar ludzkiejświadomości.ProceskolonizacjiNowegoŚwiatawywołał konflikt pomiędzy lądowymkatolicyzmem, amorskimprotestantyzmem,pomiędzypaństwemsuwerennymipaństwemliberalnymorazdwiemawizjamiprawamiędzynarodowego.

Słowa kluczowe: Schmitt;geopolityka;prawomiędzynarodowe;rewolucjaprzestrzenna;prawowojny

WpoprzedniejczęściartykułuprzedstawionezostałoschmittańskiespojrzenienahistorięEuropy,którawjegoujęciuimmanentniezwiązanabyłazdoświadcze-niem„przestrzeni”i„miejsca”.Założenietopozwalabadaczowinastworzeniekluczapomocnegowzrozumieniuistotywielkichprocesówpolitycznychipraw-nychprzebiegającychwskaliplanetarnej.Wczęścininiejszejzaprezentowana

138 tomasz tuLeJSki

zostaniewynikającaztychzałożeńanaliza„rewolucjiprzestrzennej”,jakamiałamiejscewXVIwieku.Pozwolimi tonaprzeciwstawienie, tropemSchmitta,dwóchtypówpaństwpowstałychwjejwyniku,anastępniewpływu,jakiewywarłówpodziałnaproblematykęwojnyiprawanarodów.

iii. narodziny Behemota i Lewiatana

ChoćAnglikomwydawałosię,żeokiełznaliLewiatana,oczymbyłajużmowawcześniej,tosamistalisięjegoinkarnacją.Wybórmorzabądźląduoddziałujebowiemnacałośćegzystencjinarodu,sposóbpostrzeganiaświataiwyznawanewartości.DlategowybórAngliibyłnietylkowyboremocharakterzeekonomicz-nym,lecztakże,choćsamiAnglicyniezdawalisobieztegosprawy,wyboremkulturowym.Skoro,jakprzekonujeSchmitt,sposóbegzystencjijestostatecznieźródłemkategoriietycznych,prawaipojęciasprawiedliwości, todychotomiamorze-lądtakżenatychpolachrodzićmusipoważnekonsekwencjepozwalającewyróżnićcechywłaściwedlatalassokracjiitellurokracji.Terra firmastanowiprzeciwieństwomare libre–zarównowmitologiiSchmitta,jakiwprawiemię-dzynarodowym.Elementyjejprzestrzeni,prawa,porządkuiorientacjiznajdująwmorzu swe antytezy.Stały ląd jest źródłempożywieniabędącego efektempracyrąk,płodyziemisąsprawiedliwązapłatązatrudwłożonywjejuprawę.Jejpowierzchniajestpodzielonanapola,łąki,pastwiska,któresąślademtegoludzkiegowysiłku.Podziałjestdlaziemirzeczącharakterystyczną,aonasamaopisanajestzapomocądzielącychjąogrodzeń,granic,ściandomówiinnychbędącychdziełemczłowiekakonstrukcji.Wyznaczająonesposobyspołecznegobytowaniaczłowieka,dziękinimzrozumiałystajesiępodziałnarody,klany,ple-miona,sensunabierająinstytucjeposiadaniaiwłasności.Zziemiąijejpodziałemwiążesięteżwładzaipanowanie.Wtensposóbziemiałączysięzprawemnatrzysposoby:samawsobiezawieraprawo,jakonagrodęzapracę;manifestujejepoprzezsiebiejakoustalonegranice;wkońcujestprzedmiotemprawa,jakooznakipublicznegoporządku.Azatem„prawojestzwiązanezziemiąiodnosisiędoziemi”1.Morzuzkoleiobcajestcałkowicieowajednośćprzestrzeni,porządkuiprawa.Płodymorzarównieżzdobywasiępracą,leczniematujasnejistałejproporcjipomiędzywysiłkieminagrodą.Morzaniedasięzaorać,ludzkadziałal-nośćniepozostawianajegopowierzchniżadnychtrwałychśladów,próczszybkorozmywającego sięna falachkilwateru.Nieda sięwkońcumorzapodzielić

1 C. Schmitt,Nomos der Erde im Völkerrecht des Jus Publicum Europaeum,Duncker&Humblot,Berlin1974,s.13.

Behemot i Lewiatan w oceanie polityczności. Carl Schmitt: przestrzeń, prawo, polityka. Część II 139

zpomocąwidocznychlinii,niemożnagowięc,takjakziemi,wziąćwwyłączneposiadanie,dlategoodstarożytnościwiążesięzrównymiwolnymdostępemwszystkich.Morskichawanturnikówipiratówwyruszającychnamorzeopróczbogactwiłupukusiławłaśnietawolność,niepodleganieżadnejwładzy,duchryzykaiswobodywkońcu–nieobecnośćprawa.Schmittpisze:„Naotwartymmorzuniebyłożadnychograniczeń,żadnychgranic,żadnychkonsekrowanychmiejsc,żadnegostałegopołożenia,żadnegoprawaiżadnejwłasności”2.Zdrugiejstronymieszkańcyląduczulinieodpartylękprzedmorskimżywiołemimogącyminadejśćodjegostronymorskimiłupieżcami.Morskaegzystencjatworzywięcpewienludzkitypcałkowicieodmiennyodlądowego,rozmiłowanywryzyku,wolności,niechętniepoddającysięwszelkimrygorom.Schmittpisze:

Okrętlubstatekmorskileżąwcentrummorskiejegzystencjiczłowieka,wtensamsposób,w jaki domznajduje sięw centrumżycia lądowego. […]Oba są zbudowane za pomocąśrodkówtechnicznych,leczwprzeciwieństwiedodomustatekjestrównocześniepojazdemikoniecznymnarzędziemdominacjiczłowiekanadnaturą.Pomimowszystkobowiemoceanoznaczanaturęwinnymsensieniżkontynent.Morzejestbardziejnieznaneiwrogie.Zgod-niezbiblijnąhistoriąstworzeniapotymjakziemiaimorzezostałyodsiebieoddzielone,stworzonyzostałczłowiek,byzaludniłląd,czyliprzestrzeńzdolnądożycia.Oceanpozostałzaśjakocośniebezpiecznegoizłego.[…]Dompozostajejądremicentrumżycialądowego,razemzewszystkimi jegokonkretnymi porządkami: domem iwłasnością,małżeństwem,rodzinąidziedzictwem.Wszystkietekonkretneporządkirodząsięirozwijająnaziemiino-sząpiętnolądowejegzystencji,szczególnierolniczejegzystencji.[…]Lądowaegzystencjaobracasięwokółdomu.Wkontraściedotego,życiemorskieobracasięwokółstatku,którymusinawigować.Domjestspokojem,statekruchem.Przestrzeń,wktórejporuszasięstatekjestodmiennaodtej,wktórejznajdujesiędom.Wkonsekwencjistateknależydoinnegośrodowiskaiinnegohoryzontu.Nastatkuludzienawiązująinnyrodzajrelacjispołecznychpomiędzysobąorazświatemzewnętrznym.Mająrównieżzasadniczoodmiennystosunekdonatury,przedewszystkimwodniesieniudozwierząt.Człowiekląduujarzmiaioswajazwie-rzęta–słonia,wielbłąda,konia,psakonia,wołu,muła–czyniącznichzwierzętadomowe.Rybatymczasem,zdrugiejstrony,nigdyniemożezostaćoswojona.Rybysąłowioneijedzone,ponieważdomjestczymśobcymdlamorza3.

Istotążycianalądziesąograniczenia,podleganieniezmiennymregułomgwaran-tującymstałość,przywiązaniedookreślonychformegzystencji,lecztakżeróżno-rodnośćbędącafunkcjąrozmaitychwarunkówgeograficznychiklimatycznych.Tymczasemegzystencjamorskanieznaograniczeń,niczegostałego,przywiązaniadomiejsca,bezkresyoceanupobudzajądoekspansjiiuniwersalizmu.Lądowaegzystencjatoprzedewszystkimuprawaziemiikorzystaniezjejpłodów,morze

2 Ibidem, s.14.3 Idem, La tensión planetaria entre Oriente y Occidente y la oposición entre tierra y mar,Revista

deEstudiosPolíticos1955/81,s.22.

140 tomasz tuLeJSki

zaśtoarenagrabieżyihandlu.PierwsząSchmittwiążezkatolicyzmem,drugajestdomenąprotestantyzmu,szczególniekalwinizmu.Jegoangielskaodmianabyłabowiemreligiązdolnązainspirowaćtęelementarnąprzemianę4.WesejuRzymski katolicyzm i polityczna formaprzekonuje,żekatolickienarodymająszczególnieemocjonalnystosunekdoziemi,kojarzonejzdziedzictwemojcówiojczyzną,„dlategoprzestrzeń(der Raum)iRzym–pisze–znaczątosamo”5. Tymczasempurytanie:

dziękipowołaniudopracyi,,wewnętrznejascezie”wszędziebudowalifabryki,każdąziemięumieliprzemienićwżyznepole;każdemiejsce–wwygodnąsiedzibęizawszebylipanaminatury,podporządkowującsobieotaczającyichświat6.

Schmitt przytacza też zaskakujący pomysłBenjaminaDisraelego, zawartywjegopowieściTankred,byprzenieśćkrólewskidwórzLondynudoDelhi7. Kalwinizmodrywawięcczłowiekaodziemi,degradujejądorzeczy,którąmożnaeksploatowaćdlawłasnejkorzyści,zrywatradycyjnyzwiązekczłowiekazjegomiejscemnaziemi,jestwięcwswejistocieantytelluryczny.Wtymkontekściewyjaśnićmożna,dlaczegożadenkatolickikrajniestałsiępotęgączystomor-ską,nawetmającekutemuokazjęHiszpaniaiPortugalia.ChoćnatężenietegoprzeciwieństwasweapogeumosiągnęłopodrugimnomosieZiemi,todostrzecjemożnawewcześniejszychhistorycznychwojnachBehemotazLewiatanem.Wojnapeloponeskatoczonabyłapomiędzylądową,rolniczą,arystokratyczną,kastowąimilitarystycznąSpartąorazmorskimi,demokratycznymiihandlowymiAtenami.Wojnypunickielądowy,rolniczy,republikański,przywiązanydocnótobywatelskichRzym toczył przeciwkomorskiej, oligarchicznej i kupieckiejKartaginie.RelacjeBehemotaiLewiatanasąwięcuSchmittapotencjalniena-cechowaneschematemFreund-Feind.Różnicasposobówżycia,skutkującaróż-nicamiporządkującychistnienietalassokracjiitellurokracjietyk,niejestjednaknajistotniejszymprzeciwieństwem.Jegonatężenie,obokróżnicocharakterzenaprzykładekonomicznym,możedoprowadzićdoprzerodzeniasiękonfliktuwkonflikt o charakterze egzystencjalnym,wktórymdochodzidookreślenia

4 M. Ojakangas,A Philosophy of Concrete Life. Carl Schmitt and the Political Thought of Late Modernity,Minerva,Jyväskylä2004,s.129.

5 C. Schmitt,Recht und Raum,w:idem,Tymbos für Wilhelm Ahlmann,Duncker&Humblot,Berlin1951,s.241.

6 Idem,Rzymski katolicyzm i polityczna forma,w:idem,Teologia polityczna i inne pisma,przekł.M.Cichocki,Znak,Kraków2000,s.90.

7 Idem, Das Meer gegen das Land,w:idem,Staat, Großraum, Nomos. Arbeiten aus den Jahren 1916–1969,Duncker&Humblot,Berlin1995,s.397.

Behemot i Lewiatan w oceanie polityczności. Carl Schmitt: przestrzeń, prawo, polityka. Część II 141

drugiej strony jakowrogazewszystkimi tegokonsekwencjami8.Morze i lądsąwięcuSchmittaprzeciwieństwaminietylkoocharakterzegeograficznym,leczprzedewszystkimpolitycznym,czegouczyjużhistoriaantyku.TukidydeswtensposóbopisujeprzyczynywojnySpartyiAten:„Otóżzanajistotniejszypowód,chociażprzemilczany,uważamwzrostpotęgiateńskiejistrach,jakitowzbudziłouLacedemończyków”9.Zawziętośćzaś,zjakąRzymwalczyłprze-ciwkoNowemuMiastuisłynneDelenda est CarthagoKatonawyjaśnićmożnatylkoświadomością,żenigdyniebędziebezpieczny,jeśliKartaginaniezostaniezburzona.Przeciwieństwotowidocznejestszczególniewerzenowożytnej,którapowołaładożyciasuwerennepaństwoorazjegoantytezę.

W tymmiejscuwypada poświęcić kilka uwag schmittańskiej koncepcjipaństwaisuwerenności.PaństwopojawiłosięwopiniiSchmittadopieroupro-gu czasównowożytnych, jakokonieczna odpowiedźna rozpaduniwersalnejśredniowiecznej res publica christiana.Utrata idei centralnej, zapewniającejjednośćpolitycznąpoprzezjednośćwiary,teologii,językaiperspektywyinte-lektualnej,skutkującawojnamireligijnymiwygenerowałajejsubstytutwpostacisuwerenności,czegoprzykłademsąsystemyJeanaBodinaiThomasaHobbesa.Zagubieniejednegowspólnegoprojektupolitycznegoipojawieniesiękonkuru-jącychzesobąpartykularyzmówiidei,rozpadwspólnotywymusiłykoniecznośćpojawieniasię,wimięzagrożonegopokojuibezpieczeństwa,pacyfikującejteantagonizmyinstancji.Schmittpisze:

HobbesowskiLewiatan10łączącywjednobogaiczłowieka,zwierzęimaszynę,tośmiertelnybóggwarantującyludziompokójibezpieczeństwo,iztegowzględu–anienamocy,,boskiegoprawakrólów”–domagającysiębezwarunkowegoposłuszeństwa11.

Najpełniejszą realizacją tego projektu były nowożytne państwa absolutne,będącewistociesekularyzacjąśredniowiecznejprawdyoomnipotencjiBoga.„Wszystkieistotnepojęciazzakresuwspółczesnejnaukiopaństwie–piszebo-wiemSchmittwsłynnymfragmencieTeologii politycznej–tozsekularyzowanepojęciateologiczne.[…]wtensposóbnaprzykładwszechmocnyBógstałsię

8 Idem,Pojęcie polityczności,w:idem,Teologia polityczna…,s.207. 9 Tukidydes,Wojna peloponeska,I,24,przekł.K.Kumaniecki,Czytelnik,Warszawa1988,s.17.10 UżycieprzezHobbesafiguryLewiatananiemadlaSchmittagłębokichmitologicznychkonotacji

iniemanicwspólnegozzastosowanąprzezniegoopozycjąBehemot–Lewiatan.DlaHobbesaopozycjataoznaczawalkęchaosuiporządku.WoptyceSchmittajednakowieletrafniejszebyłoby posłużenie się przezHobbesa dla opisu państwa suwerennego figurąBehemota –C. Schmitt,Lewiatan w teorii państwa Thomasa Hobbesa,przekł.M.Falkowski,PrószyńskiiS-ka,Warszawa2008,s.99–100.

11 Ibidem,s.67.

142 tomasz tuLeJSki

wszechmocnymprawodawcą […]”12.Nie jest on, podobnie jak pierwowzór,wsystemachBodinaiHobbesazwiązanyprawem,anistworzonymprzezsiebie,aniprzezswychpoprzedników;toonwsposóbarbitralnyex nihilomocądecyzjikreujeiunieważniaporządekprawny.TakjakBoganiekrępująprawafizyki,taksuwerenaniewiążązwyczajeczymoralność.TakjakpanowaniaStwórcyniedasięwywieśćzżadnegowcześniejszegofaktu,taksuwerenjestsuwerenemzracjisamegopanowaniaizniegowynikajegolegitymacja.Nadwszystkimgórująlądowekategorieporządku,bezpieczeństwa,stałości,autorytetu,władzy,posłuszeństwa.ChoćnowoczesnakoncepcjapaństwaswąnajbardziejsugestywnąpostaćzawdzięczaAnglikowiHobbesowi,toswąfaktycznąrealizacjęznalazłaniewAnglii,lecz„wśródpotęglądowychnakontynencie”13.Ta,wybierającżyciemorskieniepotrzebowaławładzyabsolutnej,silnejarmiilądowej,biurokracjiiprawarzymskiego.Wybraławięczupełnieinnądrogęrozwoju.Purytańskaetykaiwolnośćmórzbyłyprzyczynamipowstaniapaństwaliberalnego,realizującegonajpełniejtalassokratycznyetosiniejestwięcprzypadkiem,żejegoojczyznąjestwłaśnieAnglia.Wolnośćmórziwolnośćhandlupołączyłysięwwyobrażeniuwolności,którąrealizowałaiktórejbroniławyspanaMorzuPółnocnym.Znichbiorąwięc,wopiniiSchmitta,swójpoczątekcharakterystycznedlaanglosaskichtalassokracji:liberalizmzjegoracjonalizmem,bezwzględnąwiarąwczłowiekaorazpostępzdążeniemdoodczarowaniaświata,wkońcu–politycznyuniwer-salizm14.Tymczasem liberalne państwo jest kontrastemwobec suwerennegopaństwa,którego„prawdziwąnaturąnie jestwolność lecz trwanie”15.To, cowliberalnympaństwiejestjegoistotą–prawaiwolnościobywatelskiechronią-ceprzednadużyciamipaństwa,jestwymierzonewpaństwosuwerenne16,stądpaństwoliberalnejestwistociekrytykąpaństwa17.Prawdziwepaństwostanowijednośćpolitycznąizsamejswejistoty,jakpiszeSchmitt,„zakładapojęciepo-lityczności”18.Tymczasemliberalizmznaturyswejjestpluralistycznypatrzącnaświat jakopoledziałalnościwolnychi racjonalnychjednostektworzącychdobrowolne asocjacje, negując pretensje państwa „dobycia szczególnym ro-

12 Idem,Teologia polityczna,w:idem,Teologia polityczna…,s.60.13 Idem,Lewiatan w teorii państwa…,s.99.14 Idem, Völkerrechtliche Großraumordnung,DeutscherRechtsverlag,Berlin1941,s.320.15 Idem, Illyrien – Notizen von einer dalmatinischen Reiss,w:idem,Staat, Großraum, Nomos…,

s.484.16 Idem,Verfassungslehre,Duncker&Humblot,Berlin1957,s.41.17 P. Kaczorowski,Państwo jako jedność polityczna,w:R. Skarzyński (red.),Carl Schmitt

i współczesna myśl polityczna,Elipsa,Warszawa1996,s.68.18 C. Schmitt,Pojęcie polityczności…,s.191.

Behemot i Lewiatan w oceanie polityczności. Carl Schmitt: przestrzeń, prawo, polityka. Część II 143

dzajemwięzispołecznej,wyższymodjakichkolwiekinnychstowarzyszeń”19. Otaczającyjednostkęświatjestotwartyniczymbezkresnyoceanzjegowolnościąmórz,stanowipoleekspansjigospodarczej,eksperymentów,kreacji,eksploracji,samorealizacjiwśrodowiskuwolnymodarbitralnejwładzy.Państwowtejoptycejestczymśwtórnym,jedyniesługąspołeczeństwa,któregoaktywnośćskupionawokółekonomiiwprzeważającejmierzewyzwolonazostajespodjegokurate-li20.Zamiastpolitycznościmamytudoczynieniazniekończącymsięinanowoustalanymkompromisem,negocjacjami,konsensusem,układami,ewentualniezrywalizacjąwramachrozmaitychautonomicznychsferludzkiejaktywności.Homo politicuswliberalnejlogicezastąpionyzostajewięckapitalistycznymhomo oeconomicus.Jesttak,ponieważracjonalnawizjarelacjispołecznychniemożezaakceptowaćirracjonalnościrelacjipolitycznych,taksamojakleżącegoujejkorzeniprzekonaniaozłujakoswoistejceszeludzkiejnatury.Tenistotnyelementchrześcijańskiejteologii,zasadniczerozróżnieniepomiędzyistniejącymioboksiebiewczłowiekudobremizłem,wswojejzsekularyzowanejformieznajdujeodbiciewpolitycznymrozróżnieniunawrogaiprzyjaciela.Liberalizmzjegoideąpostępuprzekonanyjesttymczasemomożliwościzasadniczejeliminacjizła,ponieważnietkwionowczłowieku,leczwotaczającymgoświecie.Dla-tegoszukadróg,byumoralnićiulegalizowaćpolitykę,ograniczyćjądozbiorumoralnieautorytatywnychreguł,czyliostatecznieodpolitycznićpolitykę.Tracitymsamymzdolnośćdookreśleniawrogawkategoriachpolitycznych,azper-spektywyliberalnejwalkazastąpionazostajekonkurencjąwgospodarce,walkaidei–dyskusją.Maskujetymsamympartykularnepolityczneinteresypłaszczy-kiemmoralności,udając,żepolitycznadecyzja,kwalifikacjaFreund-Feind,jestkonsekwencjąmoralnejoceny.Wkońcuwmiejscuwojnyliberalizmumieszczadynamicznepojęcienieustannejkonkurencjiidyskusji,gdyżwojnaniemieścisięwlogicespołeczeństwaopartegonakonkurencjiikooperacjiautonomicznychjednostek.Problempolega jednakna tym,żewyrzuceniewojnyze słownikapojęćpolitycznychwcalenieznosimożliwościpojawieniasięprzeciwieństwpolitycznychimożliwościjejzaistnienia.

19 Idem,Etyka państwowa i państwo pluralistyczne,przekł.A.Serafin,Kronos2010/2,s.72.20 Idem,Pojęcie polityczności …,s.215.

144 tomasz tuLeJSki

iV. patroszenie Behemota

Skoropragnieniezapobieżeniawojnie–piszeSchmitt–jesttaksilne,żeprowadziwefekciedojejrozpętania,musimiećonopolitycznycharakter.Pragnienietakiezakładawięcmożli-wośćwojnyorazakceptujejejsens,nawetjeżelikonfliktzbrojnytraktowanyjestjakoosta-tecznaewentualność.Wewspółczesnymświecietakieusprawiedliwieniewojnywydajesięszczególnieprzydatne.Powszechnieuważasiębowiem,żetakawojnabędzie,,definitywnieostatnią”whistoriiludzkości.Zkoniecznościwojnytakiesąszczególniebrutalneiokrutne,chcąc bowiemprzekroczyćhoryzontwyznaczonyprzez polityczność, trzeba zredukowaćwrogazapomocąmoralnychlubinnychkategoriiisprawić,bystałsięnieludzkimmonstrum,zktórymnieprowadzisięwalki,alektórenależyzawszelkącenęunicestwić–wrógprzestajebyćwrogiemwramachpolitycznegopojęcia21.

Jak przedstawił toErnst Jünger,wojna ograniczona, obwarowana regułami,jestzgodnazistotąmonarchii;społeczeństwawspółczesne,masoweprowadząwojny totalne,opartena totalnejmobilizacji22.Wojna taka jestwojną totalnąwwymiarzerzeczywistymi ideologicznym.WtymkontekścieSchmittsnujeswojerozważanianadzmianami,jakiezaszłyodXVIwiekuwrozumieniuzja-wiskawojnyizwiązanejzniąwrogościorazróżnicwichpostrzeganiumiędzyujęciemkonwencjonalnym,właściwymtellurokracjom,iuniwersalnym,cechu-jącymtalassokracje.Wrogośćwpierwszymujęciuocenianajestprzezniegojakowielkieosiągnięciepaństwasuwerennego.PunktemwyjściajegoargumentacjijestHobbesjański stannatury iporządkującagosytuacjapotencjalnejbellum omnium contra omnes.Jednak,jakprzekonuje,niejesttostananarchii,bowiempowszechnystrachmusiwkońcudoprowadzićdoposkromieniachaosupoprzezinstytucjonalizacjęwojny23ikonwencjonalizacjęwrogości.Tenjejtypopisujerelacjepomiędzywrogimipaństwami,którezsobąwalczą,negocjują,leczpo-przezakceptacjęistnieniapolitycznościpostrzegająsiebiejakopodmioty(magni homines),coostateczniepozwalanakonwencjonalizacjęwojny,ujęciejejwramyprawneitraktowaniejakohonorowegostarciawojowników,sądubożego.Niemożnazatemrelacjimiędzynarodowychuznaćzastananarchiiwłaśnieprzezpoddaniewojenregułomprawnym,cowistociejestprzeciwieństwemniepo-rządku.Schmittpisze:

21 Ibidem,s.207–208.22 E. Jünger,Totalna Mobilizacja,w: W. Kuniński (red.), Rewolucja konserwatywna w Niemczech,

1918–1933,WydawnictwoPoznańskie,Poznań1999,s.445–465.23 A. Colombo,The ‘realist institutionalism’ of Schmitt,w:L. Odysseos,F. Petito(red.),The

International Political Thought of Carl Schmitt. Terror, liberal war and the crisis of global order,Routledge,London2007,s.25

Behemot i Lewiatan w oceanie polityczności. Carl Schmitt: przestrzeń, prawo, polityka. Część II 145

Reprezentują najwyższą formę porządkuw obrębie ludzkiejwładzy. Są jedyną obronąprzeciwkonasileniurepresji, tzn.przeciwkonihilistycznejnienawiściiodwetowi,którychbezsensownycelleżywobustronnymzniszczeniu24.

Traumatycznedoświadczeniawojenreligijnychzmusiłypaństwaeuropejskiedosamoograniczeniapolitycznościidałyimpulsrozwojuius publicum Europaeum (vide HugoGrocjusz,S.vonPufendorf,EmerichdeVattel),kodyfikującegostanwrogościiograniczającegojegokonsekwencje.Wtejperspektywiepaństwasąbytamimoralnymi, równymi i pozostającymiwobec siebiewhobbesjańskimstanienatury,wktórymkażdeposiadajus belli, czyli–zeschmittowskiejperspek-tywy–marealną„możliwośćrozpoznaniawdanymprzypadkuwrogaipodjęciaznimwalkinamocywłasnejdecyzji”25.Światmiędzynarodowyzapoczątkowa-nyprzezPokójwestfalskiustanowiłświatius foederationis,heterogenicznychiantagonistycznychpolitycznychbytów,zktórychkażdymożerzucić innymegzystencjalnewyzwanie.Ztejfundamentalnejrównościsuwerennychpaństwwynikająrównefundamentalneprawapaństwdo:samookreślenia,istnienia,sa-moobronyiintegralności.Toius inter gentesoznacza,żeius supremae decisionis wodniesieniudowojnyspoczywawrękusuwerennychpaństw.Wukładzietymwobecnieistnieniagórującejnadpaństwamiinstytucjonalnejwładzy,wspólnegoprawodawcy,czypowszechnegosędziegoniemaprawnierelewantnejkategoriibellum iustum.Sprawiedliwośćwojnypolegatunawzajemnymuznaniurów-nościipodmiotowościwalczącychstron.Toius publicum EuropaeumbyłodlaSchmittawcieleniemeuropejskiej,lądowejświadomościwobecresztyświata,wspólnympojmowaniemrelacjipomiędzypaństwami,opartymnawyraźnymrozróżnieniutego,coprywatneitego,copubliczne.Wtejoptycewojnabyłaczynemabsolutniepublicznym,rozgrywkąopartąnapowszechnieprzestrzega-nychregułach(Kriegsspiel),traktatypokojoweodnosiłysiętylkodopublicznejwłasności, awrógpojmowanybył zawszew sensie publicznym, jako justus hostis–byłwięckimśzasadniczo różnymodprzestępców ipiratów. Istniałazatemmożliwośćzawarciaznimpokojukończącegomilitarnyetapwrogości26. Wojnabyłasprawąsuwerennychpaństwiichsiłzbrojnych,cywilezaś,oileniebraliudziałuwwalce,niebyliuważanizawroga.Utraciławięcwielezeswejdestrukcyjnejsiły,porzuciłateżdyskryminacyjnywymiaropartynarozróżnieniu

24 C. Schmitt,Nomos der Erde…,s.159.25 Idem,Pojęcie polityczności…,s.216.26 Idem,Teorie des Partisanen. Zwischenbemerkung zum Begriff des Politischen, Duncker

&Humblot,Berlin1963,s.16.

146 tomasz tuLeJSki

pomiędzystronąposiadającąsłusznąprzyczynęitą,którajejnieposiada27.Tenstankonsensusu,wypracowanyprzezpotęgilądowe,zakłóconyzostałprzezopisa-nywcześniejzwrotAngliiwkierunkumorza28.Prawomiędzynarodowe,tożsamezius publicum Europaeum,podkoniecXIXwiekuzaczynaprzechodzićprocesuniwersalizacjiiodrzucatrzystuletniąrównowagędwóchnomoi.Takjakwepocewcześniejszej,wojenneprawoziemistarałosiękształtowaćczyposkromićpra-womorza,zachowującznimrównowagę,takteraztodrugiezaczynagórowaćwdzierającsięnaląd.NakonferencjachpokojowychwHadzemówisięjużnietylkoowolipaństw,leczodwołujesiędoprawludzkościiwymagańpubliczne-gosumienia29.Wtensposóbtradycyjneprawomiędzynarodowerozpuszczasięwuniwersalnejprzestrzeni.Gdybowiemdominującemocarstwojestliberalnątalassokracją,wtedyutrzymanieograniczonej,konwencjonalnejwrogościstajesięniemożliwe30,azastępujejąwrogośćuniwersalna, totalna.Wojnamorska,jakowymierzonaprzedewszystkimwhandeligospodarkęwroga,nieznaroz-różnienianażołnierzyicywili,wrogiemjestkażdymieszkanieckraju,nawetkrajeneutralne, jeśliutrzymująkontaktyhandlowezprzeciwnikiem.Dlategoopróczbitwymorskiej,jejnormalnymelementemjestblokada,bombardowaniewybrzeżainiszczeniejegoinfrastruktury,zajmowaniewrogichineutralnychstat-kówhandlowych.„Brytyjskawojnamorska–piszeSchmitt–jesttotalnawswejzdolnościdototalnejwrogości.Jakojedynawie,spośródwielkichhistorycznychsztukwojennych,jakzmobilizowaćsiłęreligijną,ideologiczną,psychologicznąimoralną”31.Jejcelembezpośrednimniejestpokonaniewpoluarmiiwroga,leczjegozagłodzenieiwyniszczenieekonomiczne,zmuszeniedokapitulacji.Wroga–dodajmy–rozumianegoprzytymjużniejakopaństwo,jakwujęciuklasycznym,leczjakowszystkichjegoobywateli:

27 Idem,Nomos der Erde…,s.285.Regułyte,jakowypracowanemiędzypaństwamieuropejskimi,nieodnosiłysiędowojenkolonialnychiwojendomowych,patrz:W. Rasch,Human Rights as Geopolitics. Carl Schmitt and the Legal Form of American Supremacy,CulturalCritique2003/54,s.127.

28 M. Thorup,The Total Enemy. Six Chapters of a Violent Idea,WipfandStockPublishers,Eugene2015,s.67.

29 G.L. Ulmen,Translator’s Introduction,w:C. Schmitt,The Nomos of the Earth in the Inter-national Law of the Jus Publicum Europaeum,TelosPressPublishing,NewYork2006,s.11.

30 C. Schmitt,Staat als ein konkreter, an eine geschichtliche Epoche gebundener Begriff,w:idem,Verfassungsrechtliche Aufsätze aus den Jahren 1924–1954,Duncker&Humblot,Berlin2003,s.382.

31 Idem,Totaler Feind, totaler Krieg, totaler Staat,w:idem,Positionen und Begriffe im Kampf mit Weimar – Genf – Versailles 1923–1939,Duncker&Humblot,Berlin1994,s.271.

Behemot i Lewiatan w oceanie polityczności. Carl Schmitt: przestrzeń, prawo, polityka. Część II 147

Potęgimorskiebowiemzamiastpojęćcharakterystycznychdlawojenlądowychpomiędzypań-stwamiabsolutnymi,pojęćokreślonychprzezwojnygabinetoweiwojnypomiędzyregularnymioddziałamiżołnierzy,zwielkąkonsekwencją,wychodzącodwojennamorzuikonfliktówhandlowych,rozwijająbliższeimkategoriecharakterystycznedlawojnymorskiej,toznaczyopartenapojęciuwroga,które–wsposóbcałkowicieobcypaństwu–nierozróżniażołnierzainie-żołnierza,ijużztegopowodujestpojęciemautentycznie,,totalnym”32.

Skutkiem tego jest odrzuceniewrogości konwencjonalnej na rzecz totalnej,którawpołączeniuzliberalnąfilozofiąhumanitaryzmuskutkujewspomnianymprzedmomentemodhumanizowaniemwroga, tak, że „najstraszniejszawojnaprowadzonajesttylkowimiępokoju,najstraszniejszerepresjewimięwolności,najstraszniejszebestialstwowimięhumanitaryzmu”33.Dawnerozróżnieniepo-międzywrogiemiprzestępcą,kombatantemicywilem,wojnąiakcjąpolicyjną,wojnąipokojemzacierasiętak,żewrógtraciswąpodmiotowośćstającsiękry-minalistą(hostis criminalis),asamawojnatracisweuzasadnieniepolitycznenarzeczuzasadnieniamoralnego34.Jesttoprocescharakterystycznydlatalassokracji,każdabowiempotęgamorskaopierasięnabezpieczeństwieiporządkunamorzu.Ci, którzy zakłócali tenporządek, podnoszeni byli dopoziomuprzestępców,wtensposóbpiratuważanybyłzawszezahostis generes humani,skazanynawykluczenie,pozbawionyprawiwyjętyspodprawaprzezwładcówmorskichpotęg.Odkąd logika tazdominowałaprawomiędzynarodowe,wojnanie jestjużwojnąpar excellence,azamieniasięwmisjępolicyjnąlubwyprawękarnąprzeciwko„wrogomludzkości”.Wsytuacjitakiej„wojnytotalnej”niemożliwymstajesięzachowanieneutralności,będącejwielkimosiągnięciemprawanarodów.Niemożnabowiemposiadaćżyczliwychrelacjizpaństwemokreślonymjako„wrógludzkości”itym,którewjejimieniudokonujenanimaktusprawiedli-wości,padniewkońcubowiempytanie:jesteśznamiczyprzeciwkonam?35. Ludzkość,pojęciecałkowiciepustedlaSchmitta36,jestzaśwyjątkowoporęcznymideologicznieinstrumentemekspansjiimperialnej,najczęściejzaśkryjesięzanimchęćpozbawieniawrogaczłowieczeństwa,odebraniawszelkichprawiracji,postawieniagopozaprawemwpozycjiprzestępcy,któregonależyukarać.Jednastronajestsędziąikatem,drugazaśnieludzkim,godnymprzykładnegoukara-

32 Idem,Lewiatan w teorii państwa…,s.101.33 Idem,Das Zeitalter der Neutralisierungen und Entpolitisierungen,w:idem,Der Begriff des

Politischen. Text won 1932 mit einem Vorruort und drei Corollarien,Duncker&Humblot,Berlin1963,s.95.

34 R. Axtmann,Humanity or Enmity? Carl Schmitt on International Politics,InternationalPolitics2007/44,s.536–537.

35 C. Schmitt,Neutralität und Neutralisierungen,w:idem,Positionen und Begriffe…, s.323inn.36 Idem,Pojęcie polityczności…,s.226.

148 tomasz tuLeJSki

niarobakiem37.Wtymtypiewrogościniestająnaprzeciwsiebiepaństwa,leczzjednejstronyichgrupauosabiająca,jakkolwiekbrzmitoabsurdalnie,ludzkość.Wojnatakaprzestajemiećjużnietylkoswekonwencjonalnegranice,lecztakżeograniczonywymiarterytorialny,prowadzonabyćmożenacałymświecie,skorointeresświatajestwniejstawką,awrógostatniąbarierąosiągnięciawiecznegopokoju.TakicharaktermiaławojnaEntentyiPaństwCentralnych,którazaczęłasięwatmosferzekonwencjonalnejwrogościiposzanowania ius publicum Euro-peum,askończyłajakowojnatotalna38.Interpretowaćmożnajązperspektywywojnypotęgmorskichzlądowymialbo–będącychichpolitycznąformą–państwliberalnychipaństwsuwerennych(choćoczywiściejużrozmiękczonychprzezparlamentaryzmikonstytucjonalizm).RepublikańskisenatorHenryCabotLodgeopisałjąw1915rokujako:

ostatniąwielkąwalkędemokracjiiwolnościzautokracjąimilitaryzmem,nietylkostarciepomiędzyAngliąiFrancjąiichsojusznikamizjednejstrony,leczwalkąoistnieniewolnościidemokracjiprzeciwkomilitarnejautokracji,którazmieniasięwbarbarzyństwo39.

Ta ideologiczna perspektywa niemoże oczywiście przesłonić jej przyczyngeopolitycznych,leczzperspektywyNiemiecbyłatoprzedewszystkimwojnaziemskiegomilitarnegoetosuz„obłudnymAlbionem”,któremupyszałkowa-temu„Rule, Britannia! Britannia, rule the waves”,LissauerrzuciłHaßgesang gegen England40.To,conastąpiłopowojnie,byłojużtylkoprostąkonsekwencjąprzerodzenia siępierwotnejkonwencjonalnejwrogościwewrogość totalną41.

37 Idem,Glossarium. Aufzeichungen der Jahre 1947–1951,Duncker&Humblot,Berlin1991,s.76.

38 Idem,Nomos der Erde…,s.232.39 Cyt.za:W.C. Widenor,Henry Cabot Lodge and the Search for an American Foreign Policy,

UniversityofCaliforniaPress,Berkeley1980,s.217.40 Wartoprzytoczyćchociażfragment,pokazującynastrojeiperspektywę,zktórejNiemcypatrzyli

naBrytyjczyków: „WasschiertunsRusseundFranzos’?/SchußwiderSchußundStoßumStoß!/Wirliebensie

nicht,/Wirhassensienicht,/WirschützenWeichselundWasgaupass,–/WirhabennureineneinzigenHaß,/Wirliebenvereint,wirhassenvereint,/WirhabennureineneinzigenFeind:/Dennihrallewißt,dennihrallewißt,/ErsitztgeduckthinterdergrauenFlut,/VollNeid,vollWut,vollSchläue,vollList,/DurchWassergetrennt,diesinddickeralsBlut./WirwollentretenineinGericht,/EinenSchwurzuschwören,/GesichtinGesicht,/EinenSchwurvonErz,denverblästkeinWind,/EinenSchwurfürKindundfürKindeskind,/VernehmtdasWort,sagtnachdasWort,/EswälztsichdurchganzDeutschlandfort:/WirwollennichtlassenvonunseremHaß,/WirhabenallenureinenHaß,/Wirliebenvereint,wirhassenvereint,/WirallehabennureinenFeind:ENGLAND!“

41 S. Legg,Spatiality, Sovereignty and Carl Schmitt. Geographies of the Nomos,Routledge,London2011,s.79.

Behemot i Lewiatan w oceanie polityczności. Carl Schmitt: przestrzeń, prawo, polityka. Część II 149

WtekścieTraktatuwersalskiego,zwłaszczawart.22742i22843,widaćelemen-tynowegomiędzynarodowegoporządku,nowegonomosuZiemi.Wersal byłbowiemwistociedyktatem,anietraktatempokojowym,wktórymzwycięskiepaństwapoinformowały zwyciężonycho swychdecyzjach, nie dopuszczającichnawetdogłosu.PoWielkiejWojnieNiemcystałysięprzedmiotemmiędzy-narodowejpolitykicałkowicieodmiennejodtej,jakiejdoświadczyłXIXwiek:strefą zdemilitaryzowaną, kontrolowanąprzez rozmaite komisje zwycięskichmocarstw.Dawniejnazwanobytoaneksją,okupacją,terazzaś–instrumentemmiędzynarodowejpolitykisłużącejwolności ikoniecznemuograniczeniupo-tencjałuagresora.

WwynikuusankcjonowaniailegitymacjiokreślonychformoperacjiwojennychLigaNaro-dówstworzyłanatomiastnowemożliwościprowadzeniawojen,uzasadnianiaich,wspieraniakoalicjiwojennychizniosławieleprawnychograniczeńuniemożliwiającychdotądwypo-wiadaniewojny44.

Liganiejestteż,jakprzekonująjejzwolennicy,żadnymzwiązkiem,leczsoju-szem,ajus belliniezostałowyeliminowane,leczprzeniesionenacałysojusz,więcpostulowaneprzezWilsonazniesieniestanunaturypomiędzypaństwamijesttylkoułudą.OdnoszącsiędopaktuBrianda–Kellogga,potępiającegowojnęjakoinstrumentpolitykinarodowej,Schmittironiczniezauważa,żewtenspo-

42 „MocarstwasprzymierzoneistowarzyszonestawiająwstanpublicznegooskarżeniaWilhelmaIIHohenzolerna,byłegocesarzaNiemiec,onajwyższąobrazęmoralnościmiędzynarodoweji świętejpowagi traktatów. Zostanieustanowiony specjalnyTrybunałdlaosądzeniaoskar-żonego,którybędziemiałzapewnioneistotnegwarancjeprawaobrony.Trybunałbędziesięskładałz5sędziów,mianowanychprzezkażdez5następującychMocarstw,amianowicie:StanyZjednoczoneAmeryki,WielkaBrytania,Francja,Włochy i Japonia. Trybunałwydawyrok,kierującsięwzględaminanajwyższezasadypolitykimiędzynarodowej,ztroską,abyzapewnićposzanowanieuroczystychumów,orazmiędzynarodowychzobowiązań,zarównojakmiędzynarodowejmoralności;oznaczykarę,którąuzna,żepowinnabyćzastosowana.Mocar-stwasprzymierzoneistowarzyszonezwrócąsiędoRząduholenderskiegozprośbąowydaniedawnegocesarzawichręcedlaosądzenia”.

43 „RządniemieckiprzyznajeMocarstwomsprzymierzonymistowarzyszonymprawopociąganiaprzedichTrybunaływojskoweosób,którezostałyoskarżoneodokonanieczynówprzeciwnychprawuizwyczajomwojennym.Karyprzewidzianeprzezustawybędązastosowanedoosóbuznanychzawinne.Niniejszepostanowieniebędziestosowaneniezależnieodpostępowania,lubdochodzenia przed sądamiNiemiec, lub ich sprzymierzeńców. Rządniemiecki będzieobowiązanywydaćMocarstwomsprzymierzonymistowarzyszonym,lubtemuznich,któresiędoniegozwrócizżądaniem,wszystkieosobyoskarżoneoto,żepopełniłyczynprzeciwnyprawomizwyczajomwojennymiprzytemwymienionejużtoimiennie,jużtozestopnia,urzędulubzajęcia,któreimRządniemieckipowierzył”.

44 C. Schmitt,Pojęcie polityczności…,s.227.

150 tomasz tuLeJSki

sób„nierezygnujesięzwojnyjakoinstrumentupolitykimiędzynarodowej”45. RozróżnienienaFreund-Feindniezostałowięczniesione, leczzyskałonowąformęuprawomocnienia.Schmittowska formuła prawowitości sprowadza siębowiemdoodpowiedzinaHobbesowskiepytanieQuis iudicabit?,coznaczy:ktobędziedecydowałczywojnajest,czyniejestsprawiedliwa,jakiedziałaniaprzeciwkowrogowisąwystarczające,jakitypprzemocymożebyćzdefiniowanyjakowojna?JeśliwięcLigaNarodówjestupoważnionadotakichostatecznychdecyzji,tonaiwnościąjestsądzić,żewielkiemocarstwaniebędąwpływaćnajejdecyzjęiżeniewykorzystająjejdlawłasnychpartykularnychcelów.Stareprawomiędzynarodowe suwerennychmocarstw lądowychzastąpionezostałowięcwistocieprzezdominacjęwielkichpotęgmorskich,któraprzybrałaformęprotektoratów,kontroliiprawadointerwencji.StworzonyprzezPaktLigiiNa-rodówsystemprawamiędzynarodowegowistociepetryfikowałdyktatWersalupoprzeztreśćart.1046,legitymizującwojnęsprawiedliwąprzeciwkokażdemu,ktochciałbygozmienić47.Wrezultacietegoprawnegozwrotupojęciatakiejak„suwerenność”,„wolność”,„niepodległość”utraciłyswojąrolęisenswsytuacji,gdymogąbyćpodeptaneprzezobcepaństwa,jeślitylkowymagaćbędzietegoichpolitycznyinteres48.Nowyporządekmiędzynarodowyniezapewnipokojuibezpieczeństwa,zamiasttegousankcjonujewojnynieznająceograniczeńire-guł49.TraktatWersalskibyłwięcw istociedetronizacjąEuropy i intronizacjąnowegowielkiegoświatowegohegemona(dzielącegosiętymczasemwładzązeswymbrytyjskimsojusznikiem),któregoimperializmmacharakterekonomiczny,opartynakapitalizmieiswobodzieeksploatacji50.Jaksięokazało,acoprofe-

45 Ibidem,s.221.46 „CzłonkowieLigi zobowiązują się szanować i utrzymywać przeciwkowszelkiej napaści

zewnętrznejcałośćterytorialnąiobecnąniezależnośćpolitycznąwszystkichczłonkówLigi.Wrazienapaści,jejgroźbylubniebezpieczeństwaRadawskażeśrodki,jakzapewnićwykonanieniniejszegozobowiązania”.

47 Idem,Der Status quo und der Friede,w:idem,Frieden oder Pazifismus? Arbeiten zum Völker-recht und zur internationalen Politik, 1924–1978,Duncker&Humblot,Berlin2005,s.58–59.

48 G.L. Ulmen,Translator’s Introduction,s.12.49 A. Colombo,The ‘realist institutionalism’…,s.30.50 Obserwująctenproces,Schmittpodkonieclat20.opracowałkoncepcjędwóchalternatywnych

wizji porządkówmiędzynarodowych.Rozwój technologiczny, jakiprzeżywał świat i któryswójdramatycznywyrazznalazłwpostaciwojenmateriałowychnafrontachWielkiejWojny,spowodował,żeświatstajesięcorazmniejszy;złudnymiuczyniłdawnegranice,niszczącprzytymstary świat i staryporządekprawny.W tymplanetarnymprocesie transformacjiwielemniejszychpaństwskazanychjestnazniknięcie,awichmiejscepowstanąwielkieblokipoli-tyczne.WtejsytuacjiNiemcybędązbytmałeisłabe,bymócsięgnąćpowładzęnadświatem,sąjednakrównocześniezbytważneisilne,byzniknąćzescenyhistorii.Wobectegosąniejako

Behemot i Lewiatan w oceanie polityczności. Carl Schmitt: przestrzeń, prawo, polityka. Część II 151

tyczniewyraziłFerdinandFoch,niebyłtopokój,leczrozejmnadwadzieścialat.DogrywkaWielkiejWojnynakrótkodoprowadziładosojuszuanglosaskichtalassokracjiz tellurokratytcznymimperiumStalina, leczpo1947rokuświatznowumożnabyłoopisaćzapomocądwubiegunowegoschmittańskiegoklucza.„Ziemia,ciałoniebieskie,naktórymżyjemy–piszeozimnowojennymkrajobra-zieSchmitt–rozpadłasięnadwieczęści,nawschodniąizachodniąpołowę,którewzimnej,aniekiedytakżegorącejwojniewzajemniesiędosiebieodnoszą”51. Naszaplanetamabiegunypołudniowyipółnocny,niemajednakwschodniegoizachodniego,dlategopojęcia teniemogąbyć interpretowanezczystogeo-graficznejperspektywy52.Kryjesięzanimiprzeciwieństwoowieległębsze,porazkolejnyprzywodzącenamyślobrazyzżydowskichmitówischmittowskiejpoetykiprzestrzeni.To,conazywamyWschodem,jestwrzeczywistościogromnąmasąstałegolądu,Zachódzaśtobezkresnyświatowyoceanzrozsianymiponimwyspami-kontynentami.GdywięcmówimyoWschodzieiZachodzie,kryjesięzanimi„przeciwieństwoświatakontynentalnegoiświatamorskiego,przeciwieństwożywiołówląduimorza”53.Rozwójtechnikidoprowadziłjednakdopojawieniasięnowegoczynnika,nieznanegostarymnomoi,dogrywkraczabowiemkolej-nygracz,trzecipotwór–Ziz,symbolizującyżywiołpowietrza.Pisząctesłowawroku1955Schmittsnułtrzywersjemożliwychwydarzeńiprzyszłegonomosu Ziemi.Zgodniezpierwsząjednazestronpokonadrugą,weźmiewposiadaniecałąplanetę,morze,lądipowietrze,ipodzieliwedleswychplanówizamysłów.Oznaczałobytozakończenieodwiecznejwalkiżywiołówizwycięstwojednegoznich.Drugaewentualnośćpoleganazachowaniudotychczasowejrównowagiza

skazanenaEuropępostrzeganąprzezSchmittajakojedenzwielkichobszarów(Großraum),któretworzyłybyporządekmiędzynarodowypodobnydotegozjus publicum Europaeum.Jakorealistazdajesobiesprawęzpolitycznychkonsekwencjitegostanu,leczwie,żepolitycznościniedasięwyeliminować.Byłbytojednakporządekrealniejszyodułudyobecnegonomosu jednościcałegoświata,maskującyimperializmanglosaskichtalassokracji.ChoćniepopierałDoktryny Monroe,jakowymierzonejweuropejskątradycjęprawną,towłaśniewniejwidziałSchmittegzemplifikacjęnowegoświatowegoładu,któregoaktoramibyłybywielkieobszary.StanyZjednoczonestaływtejsytuacjiprzedalternatywą:przejęciapoBrytyjczykachtalas-sokratycznej, imperialistycznej,uniwersalistycznejschedylubpozostanieprzydefensywnejdoktrynieizolacjonizmu,którabędziemiałakluczowekonsekwencjedlaprzyszłegoobrazuświata–patrz:A. Colombo,The ‘realist institutionalism’…,s.36–55.

51 C. Schmitt,Nowy nomos Ziemi,przekł.P.Wojciechowski,Kronos2/2010,s.83.52 Pierwszypojęcia„zachodniahemisfera”użyłprezydentJamesMonroedlaokreśleniaobszaru

wolnościprzeciwstawnegoeuropejskiemuabsolutyzmowi,asamiAmerykanieuznaliswójkrajza„prawdziwąEuropę”podczasgdytageograficznatkwiławuściskuŚwiętegoPrzymierza–idem,Nomos der Erde…,s.266.

53 Idem,Nowy nomos Ziemi…,s.84.

152 tomasz tuLeJSki

pomocąnowoczesnychśrodkówtechnicznych,pomiędzy,zjednejstrony,lądem,zdrugiejzaś–morzemipokrewnymmupowietrzem,nadktórymipanujeAme-ryka.Ostatniscenariuszprzewidujepowstaniewielkichobszarów(Großräume) iświatawielobiegunowego,azatem–powstanienowegonomosu.

rekapitulacja

Rok 1989 zmaterializował pierwszą z tych ewentualności iwydawało się,przynajmniejniektórym,żehistoriazakończyłaswójbieg,amorzeostateczniezwyciężyłoląd.WtymjednobiegunowymświecieStanyZjednoczonestałysięjedynymmocarstwemhegemonicznym,używającterminologiiPeteraJ.Taylora.Wartoprzyjrzećsiętemuprzezchwilę,ujęcieowokorespondujebowiemwkilkupunktachzrozważaniamiautoraNomosu Ziemi.Wwydanejw1996rokuksiążce The Way the Modern World Works54autor,pomimowieluuproszczeńinieprzeko-nującychwizjiprzyszłości,patrzynanowożytnośćprzezpryzmatfiguryświato-wegohegemona,którątorolęprzypisujekolejnoNiderlandom,AngliiiStanomZjednoczonym.To,coodróżniajeodresztymocarstw,tośrodkiwosiągnięciupozycjidominującej.Iniejesttozawłaszczanieterytorium,leczprzedewszyst-kim–ekspansjapolityczno-ekonomiczna.Zamiaststawaćdootwartegokonfliktu,wolały raczejkorzystaćzzasadydivide et imperaorazz„politykiotwartychdrzwi”55.Motoremichemancypacjibyłypostęptechnologicznyirozwójekono-micznyopartynawolnymrynku,apozycjęhegemonawzmacniałimperializmkul-turowyizaszczepianieprzeciwnikomwłasnychwzorców.Wszystkiewymienionemocarstwahegemoniczneodróżniałysięodswychprzeciwnikówpreferowanymmodelemustrojowym,odrzucającymróżneformyautokracji.Jakjednakrozwa-żaniaangielskiegoprofesoramająsiędoschmittańskiegonomosu?Zauważmy,żezarównoNiderlandy,Anglia,jakiStanyZjednoczonetomocarstwamorskie,wszystkieożywiałprotestancki,apóźniejliberalnyduchekspansji,wszystkiewkońcupotrafiływykorzystaćwspomnianewcześniejniekonwencjonalneśrodkiekspansji.WXXwiekumodeltenzrealizowałyStanyZjednoczone,którymudałosięprzeciągnąćnaswojąstronęEuropęwzimnowojennejkonfiguracji,którabyłazabójczadlastaregokontynentuijegotradycji.Niemogącopowiedziećsięzaimperiumlądowym,Europamusiaławybraćorientacjęatlantycką,obcąjejtożsamościprawnej;stałasięprzeztoobszaremwpływuamerykańskiegodolara

54 P.J. Taylor,The Way the Modern World Works. World Hegemony to World Impasse,JohnWiley,Chichester1996.

55 DiagnozaSchmittawNomos der Erdejestidentyczna.

Behemot i Lewiatan w oceanie polityczności. Carl Schmitt: przestrzeń, prawo, polityka. Część II 153

orazobszaremekspansjiamerykańskiejkultury, języka imoralności.Schmittpodkreślanowąjakość,jakąprzyniosłoamerykańskiepanowanie.PodczasgdyHiszpaniawXVI iWielkaBrytaniawXIXwiekuuzasadniały swepodbojereligijnie i cywilizacyjnie,Ameryka nigdy nie przyznała, że jej podboje sąpodbojami.Zamiastkonstytutywnegodlaswychpoprzednikówrozróżnienianachrześcijaniniechrześcijan,ludzicywilizowanychiniecywilizowanychwolałaraczejprzeciwstawieniewierzyciel–dłużnik,dziękiktóremujejekspansjamogłabyćprzedstawianajakopokojowaiapolityczna56.TeneutralnewujęciuSchmittakategoriemaskująjednakkonfliktopolitycznymnatężeniu.Prawnoczłowieczaidemokratycznafrazeologia,połączonazantykolonializmem,stałasięuzasad-nieniemdemontażuprzezAmerykanóweuropejskich imperiówkolonialnychpoIIwojnieświatowej,czyniącmiejscedlaamerykańskiejekspansji.Dziśzaśskrywapolitycznąwrogość o totalnymnatężeniu imoralnie usprawiedliwia,zgodniez talassokratyczną tradycją, imperializm tańczącynagrobie systemuwestfalskiego.WojnazprzeciwnikamiAmerykitozamerykańskiejperspektywywojnazwrogamiludzkości,azatemzdefinicjiwojnatotalnainieograniczona,zarównowwymiarzetechnologicznym,jakiprzestrzennym,alecoistotne–takżewjurydycznym.BombardowanieJugosławiidokonanezostałobezmandatuONZ,azatemzpogwałceniemporządkumiędzynarodowego,któregoAmerykabyłajednymzarchitektówigwarantów.WydarzeniawIraku,AfganistanieikrajachMaghrebubyłyjużtylkokonsekwencjąotwarciapuszkiPandoryiwistociepo-wrotemdoporządkupostwersalskiegownowejodsłonie.Paradoksalniebowiemrelacjewielkichadwersarzyzokresuzimnejwojnyprzypominaływpewnymsensie relacjemiędzynarodoweczasów jus publicum Europaeum,gdydwóchAntychrystówpowstrzymywałosięnawzajemuniemożliwiającjedendrugiemuzaprowadzenieswychuniwersalistycznychrządów.

WracającjednakdokreślonychprzezSchmittascenariuszyikońcahistorii,podwóchdekadachbezwzględnegopanowaniaAmerykizaczęłamaterializowaćsiędrugaze schmittowskichwizji. Jakprzewidział sto latwcześniejHalfordMackinder, tallasokracja nie jestw stanie zdominować i uzależnić od siebieHeartlandu,nawetprzywykorzystaniuwspółczesnychśrodkówtechnicznych.WielkielądoweprzestrzenieRosjiiChinstanowiądziśprzeciwwagędlaopa-nowanychprzezStanyZjednoczoneogromnychobszarówAtlantykuiPacyfiku.Możnawięcpowiedzieć,żesytuacjawróciładoschmittowskiejnormy.DlategorozważaniaautoraPojęcia politycznościstanowiądziśinspiracjędlatych,którzy

56 B.G. Teschke,Fatal attraction: a critique of Carl Schmitt’s international political and legal theory,InternationalTheory2011/3/2,s.211.

154 tomasz tuLeJSki

pragnąprzedstawićtęgeopolitycznąsytuacjęzapomocąkategoriizaczerpniętychodautoraNomos der Erde.JakojednegozeswychnauczycieliwymieniagonaprzykładAleksanderDugin,opisującobecnąrzeczywistośćjakokonfliktzdege-nerowanegomorskiegoZachoduzestającymnagruncieTradycjikontynentalnymWschodem;celemzaśnowejprzestrzennejrewolucjimabyćwielobiegunowapluralistycznarzeczywistośćczwartegonomosu–schmittowskichGroßräume.

Bardzowątpliwejednak,czySchmittpodzieliłbyduginowskąperspektywę.Wponowoczesnymświecie,zdominowanymprzezamerykańskistylżycia,racjo-nalizminihilizm,niewidziałbowiemmożliwościskutecznejkontrrewolucjiczyodrodzeniatradycjiwjejsubstancjalnejformie,dlategojegokoncepcjapaństwastarasięzachowaćjedynieinstytucjonalneelementyŁadu.Jakokatolikjedynąnadziejęstarałsiędostrzegaćwtym,cobędziePo.Dlatego,posługującsiępo-etykąprzestrzeniświętejichrześcijańskąteologią,jakozatwardziałyorędownikżywiołuziemizsatysfakcjąmógłtylkozacytowaćwNomos der Erde57fragmentApokalipsyśw.Jana:„Iujrzałemniebonoweiziemięnową,bopierwszenieboipierwszaziemiaprzeminęłyimorza już nie ma”58.

Bibliografia

opracowania:Armitage David,The Ideological Origins of the British Empire,CambridgeUniversityPress,

Cambridge2000.Axtmann Roland,Humanity or Enmity? Carl Schmitt on International Politics, International

Politics2007/44,s.531–551.Bell David A.,The Cult of the Nation in France. Inventing Nationalism, 1680–1800,Harvard

UniversityPress,London2001.Biblia Tysiąclecia,Pallotinum,Poznań–Warszawa1990.Braudel Fernand,Civilization and Capitalism. 15-th–18-th Century, vol. III: The Perspective of

the World,tłum.S.Reynolds,UniversityofCaliforniaPress,London1984.Dean Mitchell,A Political Mythology of World Order. Carl Schmitt’s Nomos,Theory,Culture

&Society2006/23(5),s.3–38.Fitzpatrick Peter,The Mythology of Modern Law,Routledge,London1992.Hohendahl Peter Uwe,Reflections on War and Peace after 1940: Ernst Jünger and Carl Schmitt,

CulturalCritique2008/69,s.22–51.Jung Carl Gustav,Psychologie und Religion,RascherVerlag,ZurichundStuttgart1962.Jünger Ernst,Möller Armin,Freundschaftliche Begegnungen: Festschrift fur Ernst Junger zum

60. Geburtstag,V.Klostermann,FrankfurtamMain1955.

57 C. Schmitt,Nomos der Erde…,s.14.58 Ap21,1(podkr.T.T.).

Behemot i Lewiatan w oceanie polityczności. Carl Schmitt: przestrzeń, prawo, polityka. Część II 155

Kuniński Wojciech (red.), Rewolucja konserwatywna w Niemczech, 1918–1933,WydawnictwoPoznańskie,Poznań1999.

Legg Stephen,Spatiality, Sovereignty and Carl Schmitt. Geographies of the Nomos,Routledge,London2011.

Mahan Alfred T.,The Influence of Sea Power upon History, 1660–1783, Little, Brown, and Com-pany,Boston1890.

Moczulski Leszek,Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni,Bellona,Warszawa2000.Odysseos Louiza,Petito Fabio(red.),The International Political Thought of Carl Schmitt. Ter-

ror, liberal war and the crisis of global order,Routledge,London2007.Ojakangas Mika,A Philosophy of Concrete Life. Carl Schmitt and the Political Thought of Late

Modernity,Minerva,Jyväskylä2004.Schmitt Carl,Staat, Großraum, Nomos. Arbeiten aus den Jahren 1916–1969,Duncker&Hum-

blot,Berlin1995.Schmitt Carl,Nomos der Erde im Völkerrecht des Jus Publicum Europaeum,Duncker&Hum-

blot,Berlin1974.Schmitt Carl,Verfassungrechtliche Aufsiitze aus den Jahren 1924–1954. Materialien zu einer

Verfassungslehre,Duncker&Humblot,Berlin1973.Schmitt Carl,Lewiatan w teorii państwa Thomasa Hobbesa,przekł.M.Falkowski,Prószyński

iS-ka,Warszawa2008.Schmitt Carl,Nowy nomos Ziemi,przekł.P.Wojciechowski,Kronos2/2010,s.82–85.Schmitt Carl,La tensión planetaria entre Oriente y Occidente y la oposición entre tierra y mar,

RevistadeEstudiosPolíticos1955/81,s.3–28.Schmitt Carl,Tymbos für Wilhelm Ahlmann,Duncker&Humblot,Berlin1951.Schmitt Carl,Teologia polityczna i inne pisma,przekł.M.Cichocki,Znak,Kraków2000.Schmitt Carl,Etyka państwowa i państwo pluralistyczne, przekł.A. Serafin,Kronos 2010/2,

s.71–81.Schmitt Carl,Teorie des Partisanen. Zwischenbemerkung zum Begriff des Politischen,Duncker

&Humblot,Berlin1963.Schmitt Carl,The Nomos of the Earth in the International Law of the Jus Publicum Europaeum,

TelosPressPublishing,NewYork2006.Schmitt Carl,Verfassungsrechtliche Aufsätze aus den Jahren 1924–1954,Duncker&Humblot,

Berlin2003.Schmitt Carl,Positionen und Begriffe im Kampf mit Weimar–Genf–Versailles 1923–1939,Dunc-

ker&Humblot,Berlin1994.Schmitt Carl,Der Begriff des Politischen. Text won 1932 mit einem Vorruort und drei Corolla-

rien,Duncker&Humblot,Berlin1963.Schmitt Carl,Glossarium. Aufzeichungen der Jahre 1947–1951,Duncker&Humblot,Berlin

1991.Schmitt Carl,Frieden oder Pazifismus? Arbeiten zum Völkerrecht und zur internationalen Poli-

tik, 1924–1978,Duncker&Humblot,Berlin2005.Schmitt Carl,Völkerrechtliche Großraumordnung,DeutscherRechtsverlag,Berlin1941.Schmitt Carl,Land und Meer,ReclamVerlag,Leipzig1942.Schmitt Carl,Verfassungslehre,Duncker&Humblot,Berlin1957.Skarzyński Ryszard(red.),Carl Schmitt i współczesna myśl polityczna,Elipsa,Warszawa1996.Taylor Peter James,The Way the Modern World Works. World Hegemony to World Impasse,John

Wiley,Chichester1996.

156 tomasz tuLeJSki

Teschke Benno Gerhard,Fatal attraction: a critique of Carl Schmitt’s international political and legal theory,InternationalTheory2011/3/2,s.179–227.

Thorup Mikkel,The Total Enemy. Six Chapters of a Violent Idea,WipfandStockPublishers,Eugene2015.

Tukidydes,Wojna peloponeska,przekł.K.Kumaniecki,Czytelnik,Warszawa1988.West Martin Litchfield,Indo-European Poetry and Myth,OxfordUniversityPress,Oxford2007.Widenor William C.,Henry Cabot Lodge and the Search for an American Foreign Policy,Uni-

versityofCaliforniaPress,Berkeley1980.

tomasz tuLeJSki

LeViathan and Behemoth in the ocean of the poLiticaL. carL Schmittt: Space, Law, poLiticS. part ii

( S u m m a r y )

TheAuthoranalysesCarlSchmitt’sconceptoftheoppositionbetweenlandandseaasauniversalhistoricalconstruct.AccordingtotheauthorofNomos der Erde worldhistoryisthehistoryofwarswagedbymaritimepowersagainstlandorcontinentalpowersandbylandpowersagainstseaormaritimepowers.Heusesbiblicalsymbolstodenotethishistoricalconflict:alandpowerissymbolicallyrepresentedasagiantlandbeastBehemoth,whileamaritimepowerisportrayedasagiantseabeastLeviathan.TheAuthorarguesthattheAgeofDiscoverymarkedthebeginningofaneweraofwarbetweentalassocracyandtelurocracy.AccordingtoSchmitt,thisspatialrevolu-tionconstitutedapartofthefundamentalforcesofhistory,whichbringnewlandsandnewseasintohumanawareness.TheprocessofthecolonizationoftheNewWorldbyEuropeansincludedastrugglebetweenterrestrialCatholicismandmaritimeProtestantism,betweenthesovereignstateandtheliberalstateaswellastwokindsofinternationallaw.Słowa kluczowe:Schmitt;geopolitics;internationallaw;spatialrevolution;lawofwar