Teologia duchowościkonspekty wykładów

(cz. 1: do końca średniowiecza)

opracował Jan Słomkawspółpraca Karolina Dobies

wersja robocza

Katowice 2011

2

TD jako nauka i to teologicznaTeologia jako nauka • posiada swoje metody, przedmiot, źródła i cele• Jako teologia zakłada istnienie rzeczywistości nadprzyrodzonej i przyjmuje wszystkie zasady uprawiania teologii

w Kościele katolickim

Teologia duchowości jako nauka• długa historia praktyki – podręczniki ascetyki, wykłady ascetyki, ascetyka – koncentracja na praktyce życia (np.

zakony – wykłady służące umocnieniu życia duchowego)

• TD jako dyscyplina teologiczna została wyodrębniona najpóźniej, ale jako próba opisywania życia wiary jest zupełnie podstawowa

Teologia duchowości pośród dyscyplin teologicznych • TD znajduje się pomiędzy teologią moralną a teologią dogmatyczną• TD korzysta ze wszystkich dziedzin teologicznych. Jest najmniej służebna wobec innych dyscyplin

teologicznych

(Służebny charakter dyscyplin teologicznych: np. biblistyka służy m.in.. t. moralnej i t. dogmatycznej)

Teologia duchowości a nauki humanistyczne• w centrum TD jest człowiek, a więc• TD korzysta z nauk humanistycznych: psychologia, antropologia filozoficzna, religioznawstwo, historia kultury• uwzględnia każdą naukę mówiącą o człowieku

3

Krytyczne podejście do nauk pomocniczych

Psychologia (od gr. ψυχή psyche= dusza, i λόγος logos= słowo, myśl, rozumowanie) – nauka empiryczna, zajmująca się badaniem mechanizmów i praw rządzących zjawiskami psychicznymi oraz zachowaniami człowieka.

• odrzucenie dwóch skrajnych podejść: tylko psychologia lub tylko duchowość

Filozofia• Jak w całej teologii, filozofia jest szczególnie ważnym „narzędziem”:• istotna jest koncepcja człowieka. Odrzucenie koncepcji

redukcjonistycznych: marksizm, freudyzm …• TD nie przyjmuje jednej konkretnej koncepcji antropologicznejNauka o literaturze, sztuce…• Ponieważ badają dokonania ducha ludzkiego, są pomocne

Podstawowe założenie TD: człowiek jest otwarty na Boga (homo capax Dei).

4

Przedmiot teologii duchowości

Przedmiot materialny: człowiek jako istota religijna.Przedmiot formalny: doświadczenie duchowe chrześcijan, sposób

przeżywania wiary wBoga. Historia: • Średniowiecze – idea wiedzy obiektywnej. Prawda jako zgodność rozumu

z rzeczywistością• Oświecenie - Isaac Newton – eksperyment. Nauka oparta na indukcji

zamiast tradycyjnej dedukcji.• czy prawda i prawo wywodzą się z doświadczenia, czy tylko „od góry”?• doświadczenie – eksperyment fizyczny różni się od doświadczeń

charakterystycznych dla człowieka• pojęcie doświadczenia w fenomenologii – Husserl – intuicja jako

doświadczenie bezpośrednieJeden z najważniejszych problemów TD: doświadczenie mistyczne jako

wyjątkowe, „bezpośrednie” doświadczenie Boga.

5

Jeden z podziałów religii:• religie objawienia zewnętrznego (historycznego) np. Judaizm, Islam – „religie Księgi”

• religie objawienia wewnętrznego (iluminacji) np. Hinduizm, Buddyzm

Miejsce chrześcijaństwa w ramach tego podziału?

• Jezus Chrystus – osoba historyczna

• Jezus Chrystus – w Nim objawia się Bóg, jest Synem Bożym

• mistycy – ich doświadczenie nie wnosi nic nowego do objawienia

Chrześcijaństwo znajduje się pomiędzy religiami objawienia zewnętrznego a religiami objawienia wewnętrznego, chociaż nie idealnie pośrodku. Chrześcijaństwu bliżej jest do religii objawienia zewnętrznego.

Chrześcijaństwo nie jest „religią Księgi”, jest „religią Osoby”.

Duch Święty działa w sercu człowieka – działanie Boga, które dopełnia to, co zostało dane w Piśmie Świętym.

6

Metoda i źródła, tematyMetoda • naukowa w takim sensie w jakim teologia jest nauką• selektywnie ukierunkowana analiza tekstów• próby systematyzacji: między analizą a syntezą

Źródła – teksty wielkich mistrzów duchowości

Tematy• rozwój życia duchowego (etapy, zasady)• wzorce świętości, ideały• człowiek wierzący w relacjach (do siebie, wspólnoty, świata, Boga)• kobiety i mężczyźni / małżeństwo i dziewictwo• formy pobożności (praktyki, modlitwa, liturgia)• praktyki ascetyczne• Pismo Święte jako tekst duchowy• punkty ciężkości, wrażliwość w różnych okresach i miejscach

Np. mówiąc o sakramentach nie dążymy do wykładu dogmatycznego – jak kształtowała się nauka Kościoła o sakramentach, ale do spojrzenia, jak sakramenty były przeżywane w Kościele w danym czasie i miejscu czyli zakładamy naukę dogmatyczną, ale nie udowadniamy, że w każdym czasie i miejscu sakramenty były przeżywany i przyjmowane po prostu jako aplikacja nauki dogmatycznej.

7

CelTeologia duchowości to studium, a nie rekolekcje. Nie jest zatem jej bezpośrednim celem przyczynienie się do

podniesienia jakości życia duchowego. Ma na celu usystematyzowanie i wzbogacenie wiedzy. Odniesienia do siebie są jednak nieuniknione przy

studiowaniu jakiejkolwiek nauki o człowieku. np. psychologii, medycyny (przy omawianiu każdej kolejnej

jednostki chorobowej studenci odnajdują u siebie jej kluczowe objawy. Jednak statystyki nie wykazują zwiększonej śmiertelności studentów medycyny.)

8

Duchowość judaizmuBÓG

• Bóg Judaizmu - Bóg przymierza, które zawarł z jednym ludem – żydami• Bóg przemawiający przez Prawo i proroków• Prawo jest obecnością Boga wśród żydów• Przymierze i Wyjście są ważniejsze niż StworzenieBóg dał Prawo. Teraz do ludzi – żydów należy samodzielne życie w świecie.

LUD WYBRANY• najważniejszy dla żydów był fakt przynależności do ludu• kto jest Żydem? Urodzony z matki żydówki• duchowość nie misyjna, trwały podział żydzi – poganie (chyba dopiero chrześcijaństwo ze

swoim uniwersalizmem jest z natury misyjne), prozelita na zawsze pozostawał prozelitą.

OBIETNICA• pomyślność ludu (pierwotna wersja – pomyślność doczesna)• wymiar indywidualny obietnicy – dobre życie na ziemi (potomstwo, bogactwo)• brak obietnicy indywidualnej nie śmiertelności

9

c.d. duchowość judaizmuPRZYMIERZE

• nie jest to umowa równego z równym. W starożytności przymierze proponował zwycięzca pokonanemu. Ta idea przymierza jest realizowana na górze Synaj.

• w przymierzu są zawarte wymagania (prawo) i obietnice (pomyślność ludu)

POBOŻNOŚĆ• wykonywanie Prawa

• ofiary: dziękczynne, przebłagalne, oczyszczające

• kult świątynny

• brak podziału: święte – świeckie

• brak jakiegoś wzoru wzrastania w świętości, doskonałości

• ziemska, doczesna pobożność

GRZECH• niewierność przymierzu

• wykroczenie przeciwko Bogu

• konieczność oczyszczenia przed Bogiem

10

c.d. duchowość judaizmu

BŁOGOSŁAWIEŃSTWO • dostatnie życie • potomstwo • bogactwo i jego pomnażanie jest dobre samo w sobie – służy umocnieniu Ludu,

jest wypełnianiem woli Boga, życiem w przymierzu• ubóstwo – samo w sobie nie jest znakiem błogosławieństwa, ale ubogi jest pod

szczególną ochroną Jahwe; obowiązek pomocy

KOBIETA / MĘŻCZYZNA / DOM• brak ideału bezżeństwa i dziewictwa• dom miejscem sprawowania liturgii (liturgia paschalna i szabatowa) i przekazu

wiary• kult sprawowali mężczyźni• brak idei równości kobiet i mężczyzn• prawo chroniło jednak kobietę jako słabszą i niższą• seksualność, współżycie płciowe – podporządkowane Prawu, dobre bo służy

prokreacji – pomnażaniu Ludu, ale nie tylko służebność prokreacji: • jest w Starym Testamencie Pieśń nad pieśniami – pochwała zakochania, miłości

erotycznej

11

c.d. duchowość judaizmuJuż w Starym Testamencie pewne schematy były przełamywane.

Np. choroba jako kara za grzechy: Księga Hioba – przełamanie schematu.

PSALMY• teksty opisujące duchowość Izraela• modlitwa żydów

(Chrześcijaństwo przejęło Psalmy w całości.)

W ostatnich latach przed Chrystusem:• myśl o indywidualnym zmartwychwstaniu • idea bezżenności i dziewictwa dla Boga• wskutek klęsk politycznych idea „ludu wybranego” ulega uduchowieniu • mesjanizm (Iz) (w życie duchowe wpisuje się oczekiwanie, tęsknota)

12

Chrzest – fundament duchowości chrześcijańskiej

Chrzest w pierwszych wiekach• fakt chrztu przeżywany jako coś istotnego – uznanie Jezusa Chrystusa

• formuła zewnętrzna – woda (jednorazowe obmycie)

Znak zewnętrzny chrztu przeżywany jako:• wejście do Kościoła

• zjednoczenie z Chrystusem

Dwa elementy katechezy chrzcielnej:• umocnienie (nie ma takiego grzechu, który nie mógłby być zmyty przez chrzest)

• przestroga (drugiego chrztu nie będzie; człowiek wracający do starego życia zmarnuje dar)

Nazwy chrztu• przyjęcia imienia Jezus, pieczęć,

• oczyszczenie

• nowe narodzenie (J)

• śmierć i zmartwychwstanie z Jezusem Chrystusem (Rz 6)

• oświecenie

Eucharystia. Pokarm i ofiara, jedyny kult Nowego Ludu

Chrześcijanie odżegnywali się od wszelkiego powinowactwa z kultami pogańskimi. Nie uznawali chrześcijaństwa za religię, rozumianą jako kolejny kult – ale za nowy sposób życia.

DziękczynienieUczta, centrum życia kościoła lokalnego, wspólnoty. Wykluczenie z

Eucharystii to ekskomunika.Tekst Justyna: chrześcijanie nie składają ofiar bogom…Zachód – ofiara, powtórzenie ofiary ChrystusaTekst CyprianaChleb Eucharystyczny przekazywano sobie jako znak wspólnoty,

przechowywano w domach, aby karmić się nim codziennie, ale nie było osobnego kultu Postaci Eucharystycznych

14

Dwa nurty duchowości w I – II w.

• duchowość męczeńsko – eschatologiczna

• duchowość miejsko - obywatelska

15

Duchowość męczeńsko - eschatologicznaDuchowość charakterystyczna dla chrześcijaństwa Azji Mniejszej, ale obecna także w Rzymie i Afryce Północnej

CECHY:

• eschatologia (oczekiwanie rychłej paruzji)

• milenaryzm – eschatologia spełniona

• poczucie, że świat jest zły – obraz wielkiej nierządnicy – Cesarstwo Rzymskie

• duchowość wspólnotowa (przynależność do małej grupy i do Kościoła powszechnego)

• życie w Duchu

• życie w Kościele – Eucharystia, modlitwy, proroctwa (kobiety i mężczyźni), ekstazy

Spór o ekstazy

Pojawiło się pytanie czy ekstazy mają wartość na zgromadzeniach chrześcijan? Czy zbliżają do Boga czy oddalają?

Dwa stanowiska w sporze:

- „za” - chrześcijaństwo azjatyckie (ekstazy i prorokowanie są dobre w modlitwie, są objawieniem woli Boga)

- „przeciw” - chrześcijaństwo stoickie

• zapał misyjny

• dziewictwo i bezżenność (znak tego co nadejdzie; motywowane nie ascetycznie, lecz eschatologicznie)

• męczeństwo

- męczeństwo jako drugi chrzest (chrzest krwi)

- męczeństwo to uczestnictwo w męce Chrystusa

- męczeństwo jako znak mocy ducha – autentycznego Kościoła

- Ignacy Antiocheński – List do Rzymian (pragnie męczeństwa, po nim następuje natychmiastowe spotkanie z Chrystusem, męczeństwo dopełnienie ofiary eucharystycznej)

• duchowość chrystocentryczna

16

Męczeństwo Perpetuy i Felicyty:Zob. tekst nr 1.

• klasyczny tekst chrześcijaństwa azjatyckiego (202 r. Afryka)• pragnienie męczeństwa, życie jako przygotowanie do męczeństwa• obojętność wobec tego świata, jako przeznaczonego na zniszczenie• nienawiść wobec pogan – rzymian, jako niesprawiedliwych, okrutnych, tych,

którzy idą na zatracenie

17

Hipolit Zob. tekst nr 2.

• przypadek skrajny• wiara w proroctwa • eschatologia spełniona

18

Duchowość miejsko- obywatelska

• chrześcijaństwo oparte na stoicyzmie • chrześcijaństwo było religią miejską• chrześcijanin to człowiek kultury• chrześcijanin to dobry obywatel• stwierdzenie, że chrześcijaństwo to prawdziwa filozofia (Justyn), a nie

kult, religia• w sytuacji wyboru chrześcijanin opowiada się za Chrystusem –

prawdziwym życiem – a więc, gdy trzeba, wybiera męczeństwo• życie jako służba – officium

19

List do Diogneta - „manifest” duchowości miejsko – obywatelskiej

Zob. tekst nr 3. • nie kult materialny, lecz sprawa rozumu, kult w duchu• chrześcijanin jest obywatelem tego miasta, którego obywatelem był

przed nawróceniem• nie ma ucieczki od świata, chrześcijanie słuchają ustalonych praw• w tekście narasta podkreślanie różnic między chrześcijanami iniechrześcijanami• nie ma tak żywej gorliwości misyjnej; wystarczy obecność chrześcijan• przyznanie wartości męczeństwu (dyskretnie, bez entuzjazmu)

20

Męczennicy scylitańscyZob. tekst nr 4.

• najstarszy datowany łaciński tekst chrześcijański (ok 180 r.)• chrześcijanie żyją w ramach społeczności: płacenie podatków, wykonywanie

swojego zawodu jako czegoś normalnego, przestrzeganie prawa• posłuszeństwo wobec prawa rzymskiego, gotowość do wszelkich ustępstw tylko

nie do oddania czci boskiej Cesarzowi • akceptacja męczeństwa, brak jednak entuzjazmu i wielkiego pragnienia śmierci

męczeńskiej

21

Stoicyzm jako duchowość

Stoicyzm • nie zna dualizmu, świat jako jedność• świat jest kosmosem, a nie chaosem; kosmos przeniknięty przez Logos• nie ma idei upadku w opisie świata• Zbigniew Herbert i jego Pan Cogito oraz Do Marka Aurelego

Platonizm• źródło istnienia dobra, prawdy i piękna jest poza kosmosem• świat jest upadły; doskonałość jest poza światemNeoplatonizm• łagodzi ideę upadku świata

Chrześcijaństwo zaabsorbowało platoński obraz upadłego świata i stoicki obraz jednego świata.Stoicyzmowi brakuje stwierdzenia skąd jest świat – brak pojęcia Boga Stwórcy.Przykład zaabsorbowania kosmologii stoickiej w chrześcijaństwieKlemens „Porządek świata” (rozdział 20) - punktem wyjścia jest Stwórca, następnie przechodzi do

przedstawienia świata jako uporządkowanego. Wszystko trwa w harmonii.

22

c.d. stoicyzm jako duchowośćCzłowiek• w człowieku jest pierwiastek ziemski i bosaki, boski to rozum, on ma panować nad

popędami• struktura całego kosmosu i struktura człowieka są „paralelne” (makro i mikrokosmos)• stan panowania nad popędami, stan doskonałości to cnota

Cnota• stan, który osiąga się przez umysł• cnota to pełne zrozumienie praw natury, nie tylko na poziomie intelektualnym, ale przede

wszystkim emocjonalnym • cnotę można tylko posiąść całą, albo w ogóle jej nie mieć• kto raz osiągnął prawdziwą cnotę, jest już "bezpieczny" w tym sensie, że nie grozi mu nigdy

jej utrata• stoicyzm nie stopniuje złych czynów (z tym polemizowali pisarze chrześcijańscy) • popęd seksualny to popęd, a więc niższy (do opanowania i ujarzmienia)

Cnota jest naturalnym stanem człowieka, jednak w jej osiągnięciu przeszkadzają większości ludzi "złe popędy". Popęd jest też naturalnym zjawiskiem duszy, ale staje się zły, kiedy wymyka się spod kontroli rozumu i zmusza do czynów sprzecznych z naturą. Zadaniem cnoty jest więc trzymanie na wodzy popędów i wygaszanie ich. Prawdziwie cnotliwy człowiek to ten, który osiągnął stan pełnej obojętności wobec świata – niczego nie pragnie i niczego się nie lęka. To apateia. (ideał greckiego mędrca)

Natura według stoicyzmu – naturalny stan świata to stan harmonii i porządku; naturalny stan człowieka to stan harmonii. Natura świata i człowieka jest rozumna.

23

Św. Klemens Rzymski List do Kościoła w Koryncie

Zob. tekst nr 5

24

Dwie odmiany stoicyzmu

stoicyzm grecki (wschodni)

• niewrażliwość na świat

• zamknięcie, oderwanie od ziemi, skierowanie ku górze• anthropos

stoicyzm łaciński (zachodni)

• służba państwu• Aktywność• homo

25

Marek Aureliusz (stoicyzm łaciński)Zob. tekst nr 6.

• stoik wie, że dobro jest piękne, trzeba być dobrym dla samego dobra

• stoik jest człowiekiem wyniosłym (nie ma miejsca na pokorę)

• stoik musi zmagać się ze złem innych, nie oczekuje od innych niczego

• brak cnoty nie unicestwia człowieczeństwa

• liczy się braterstwo wynikające z natury ludzkiej - rozumnej

• stoik zgadza się na rzeczywistość świata (nie ma miejsca na pytanie „dlaczego?”)

• gniew to popędliwość, musi być opanowany przez rozum

• istnienie świata i życie człowieka jest celowe

• w tym życiu najdoskonalszym tworem jest państwo (Aureliusz czuł, że przynależy do państwa)

• spełnienie życia to służba państwu

• życie jest znikome i ulotne – brak wizji indywidualnej nieśmiertelności duszy i ciała

• ratunkiem jest rozum, filozofia – doskonalenie siebie według wzoru stoickiego

• w obliczu nieuniknionej śmierci stoik widzi cnotę jako najlepsze i jedyne czego może się w życiu trzymać

• sprawiedliwość, roztropność, dzielność, szczerość – program życia

• filozof ma przemawiać do rozsądku drugiego człowieka, ale nie może zmuszać go do przyjęcia prawdy

• zwracanie się do bogów jest czymś względnym – stoik nie jest specjalnie religijny, choć bogów szanuje

• brak ideału więzi między mężczyzna i kobietą – to rzeczy niższe

26

Ideał stoicki w pismach Ojców Kościoła

• Klemens Aleksandryjski (wschód)„Pedagog” („Wychowawca”), „Kobierce”

• Ambroży z Mediolanu (zachód)„Obowiązki duchownych”

27

Klemens Aleksandryjski• idea apathei przyjęta wraz z nazwą wprost od stoików • „Pedagog” - ideał apathei utożsamia z wysoką kulturą życia

codziennego • „Kobierce” - gnostyk chrześcijański to prawdziwy gnostyk

Chrześcijański gnostyk• poznanie Boga i Jego tajemnic to najważniejszy cel życia (to

wykracza poza stoicyzm)• gnostyk wypełnia przykazania nie ze strachu lub ze względu na

nagrodę, ale z miłości do Boga Klemens w duchu neoplatońskim rozwija wątek pragnienia poznania

Boga • zbawienie to pełne poznanie i zjednoczenie z Bogiem

28

Ambroży z Mediolanu(koniec IV w.)

Świadomie wniósł do posługi biskupiej dorobek kultury rzymskiej.

• „Obowiązki duchownych” (De Officiis Ministrorum) – podręcznik dla seminariów duchowych – tytuł pochodzi od dzieła Cycerona „De officis” (program etyki urzędnika rzymskiego). Ambroży przejął układ dzieła Cycerona.

• aplikacja etyki i duchowości stoicyzmu rzymskiego jako wzoru duchowo – etycznego do formowania kleru

• dla biskupa i prezbitera punktem odniesienia jest Kościół, a on jest urzędnikiem

• potrzeba zarządzania pobożnością ludową (zakazanie lub pielęgnowanie pewnych praktyk)

29

Wzór duchowości kleru

Zachód

wzór duchowości jakosłużby publicznej wKościele

Wschód

wzór duchowości -doskonały zakonnik

30

Orygenes – tematy duchowościAntropologia Orygenesa – oparta na nauczaniu św. Pawła.

Schemat I : duch – dusza – ciałoDuch

• najwyższa część człowieczeństwa

• miejsce działania Ducha Bożego

• niezdolny do grzechu, ale „drętwiejący” pod wpływem grzechu

Dusza

• centrum człowieczeństwa

• dusza rozumna, biblijne serce człowieka

• w duszy jest siedziba wolnej woli i poznania rozumowego

• dusza jest obrazem Boga

• w ramach duszy jest pierwiastek niższy; zmysłowość, cielesność

• pierwiastek niższy duszy jest efektem upadku

Dusza rozumna jest wolna i może kierować się ku temu co niższe albo ku duchowi. Stan fatalny to trwanie pośrodku. Lepiej, gdy dusza upadnie w dół, ponieważ wtedy ma szansę widzieć zło i zapragnąć zmian. Wraca do ducha, który otwiera się na Ducha.

Ciało

• ciało ziemskie jest związane z upadkiem

• cielesność nie jest znakiem kary (kara to dusza niższa), jest narzędziem powrotu

31

c.d. Orygenes - tematy duchowościBóg działa• Duch i Słowo to działanie Boga

• Duch działa na ducha

• Słowo przemawia do duszy rozumnej – działa jakby od zewnątrz

• Im bardziej dusza rozumna otwiera się na Słowo, tym bardziej duch otwiera się na Ducha (antropologia otwierająca przestrzeń na mistykę)

Schemat II: człowiek wewnętrzny – człowiek zewnętrzny• Człowiek zewnętrzny – zmysły zewnętrzne umożliwiają poznanie świata zewnętrznego

• Człowiek wewnętrzny – zmysły wewnętrzne umożliwiają poznanie świata duchowego (wzrok duchowy, słuch duchowy itd.)

Dwa pola zastosowań schematu II

• egzegeza

• praktyka ascetyczna

32

c. d. Orygenes – tematy duchowościWcielenie• chrystologia odgórna – Jezus – Bóg wcielony. Człowieczeństwo Jezusa to droga

do zjednoczenia z Bogiem• wcielenie jest teologiczną podstawą do mówienia o poznaniu Boga • wcielenie to nie tylko fakt historyczny; działanie Logosu trwa

Pismo Święte• Pismo Święte = Słowo Boże = Logos • przedwieczne Słowo Boże w Trójcy jest tym Słowem, które objawiło się w Jezusie

Chrystusie. Jest tym Słowem, które objawia się w Piśmie Świętym• wiedza jest niezbędna do właściwego czytania Pisma Świętego

Droga do Boga• w tym życiu człowiek może wspinać się do Boga• fundamentem poznania Boga jest Logos

Orygenes – ten sam czas co Plotyn. Plotyn – jedyne, co warto robić to wznosić się ku jedni (niema, bierna).

Trzy etapy wznoszenia: oczyszczenie, oświecenie, zjednoczenie.

33

c. d. Orygenes – tematy duchowości

Sens życia – oczyszczenie• narodziny w ciele to efekt upadku w preegzystencji• życie ziemskie jest czasem płaczu• dzień śmierci może być dniem narodzin• sens tego życia to oczyszczenie, aby śmierć była narodzeniem dla nieba

Oczyszczenie po śmierci• czeka tych, którzy nie oczyszczą się w tym życiu• oczyszczenie po śmierci to jakby przejście przez ogień• oczyszczenie jest czasowe, bierne, bolesne• u Orygenesa nie ma miejsca na wieczne potępienie – duch człowieka nie podlega

grzechowi, więc nie może na wieczność pozostać poza Bogiem

Misje• to działanie Logosu – Logos przemawia do każdego, więc nie ma naglącej

konieczności misji. (zupełnie odmiennie przeżywano wezwanie do misji w chrześcijaństwie azjatyckim - jako naglące wezwanie)

34

Modlitwa chrześcijańska wg Orygenesa

Komentarz do „Ojcze nasz...”• Apostołowie prosili Jezusa, aby nauczył ich modlitwy: „naucz nas modlić się” - wg Orygenesa

prosili o umiejętność modlitwy nie tylko słowami, ale duchem

• „Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj” - wg Orygenesa jest to prośba o dary duchowe

wnioski:• modlitwa chrześcijańska wychodzi poza słowa, jest modlitwą ducha

• chrześcijanin powinien prosić o dary duchowe, prośba o rzeczy ziemskie to modlitwa pogan

• cztery rodzaje modlitwy wg Orygenesa: modlitwa duchem, dziękczynienie, prośba, przebłaganie

35

Dwie koncepcja człowieka i świataStoicyzm

• idea upadku jest nieobecna w opisie człowieka

• jest postulat pracy nad sobą

• kres doskonałości jest ziemski

• rozum ludzki powinien panować nad tym co niższe

• doskonałość polega na samodzielności człowieka, nie ma mocno zarysowanej relacji do tego, co wyższe

• antropologia stoicka koncentruje się na przekazie zewnętrznym

• niższe zmysłowe siły w ciele trzeba poskromić (asceza ciała)

Orygenes

• antropologia zbliżona do Plotyna

• historia upadku wpisana w strukturę człowieka; ciało ziemskie jest związane z upadkiem

• cielesność nie jest znakiem kary (kara to dusza niższa), jest narzędziem powrotu

• człowiek nie powinien próbować żyć samodzielnie; człowiek jest otwarty na szukanie Boga i Jego pomocy

• wolna wola człowieka powinna zjednoczyć się z Bogiem (to jest spełnienie człowieka)• walka dobra ze złem toczy się wewnątrz duszy – życie duchowe nie koncentruje się na

ascezie ciała

36

Monastycyzm jako samodzielny stan

Monastycyzm• Monachos – samotnik • starszy od chrześcijaństwa• zjawisko większe od każdej poszczególnej religii• zjawisko nierównomiernie występujące w poszczególnych

religiach

37

Monastycyzm w świecie religii niechrześcijańskich

Buddyzm

• jest religią monastyczną

• społeczność nie postrzega siebie bez istnienia wspólnoty mnichów

• obecność wielkich klasztorów np. tybetańskich

Hinduizm

• monastycyzm hinduski to paradoks

• życie zakonne hinduistów nigdy nie było zorganizowane

• dominuje życie samotnicze

Buddyzm i Hinduizm – zdominowane przez monastycyzm, ale zorganizowany inaczej w każdej z tych religii

Judaizm

• w tradycji żydowskiej monastycyzm nigdy nie nabrał dużego znaczenia

Islam

• nigdy oficjalnie nie uznał i nie zorganizował życia zakonnego w formie instytucji

• „nie ma monastycyzmu w Islamie”

Kultura grecka

• Pitagorejczycy - wspólnota, która można zakwalifikować jako monastyczną

Chrześcijaństwo jest pośrodku.

Dzisiaj:

• Katolicyzm – bogactwo form życia zakonnego

• Poreformacyjny Zachód – świadome zerwanie z tradycją monastyczną

• Prawosławny wschód – klasztory podstawowe źródło życia duchowego

38

Monastycyzm - próba definicjiElementy życia monastycznego

1. Odłączenie od świata (wyjście)

• odłączenie we wspólnocie (klauzura) albo samotnie (pustynia)

• częścią tego odejścia jest dziewictwo i celibat

2. Praktyki ascetyczne (droga)

• różnorodność praktyk ascetycznych

• elementy stałe: ograniczenie snu i pokarmu

3. Mistyczne aspiracje (cel)• wyostrzony zmysł Absolutu• dążenie do zjednoczenia z Absolutem

39

Monastycyzm chrześcijańskiArchetypy (idee przewodnie będące inspiracją dla mnichów)

1. Naśladowanie Chrystusa

• Antoni Pustelnik

„Chrystus ze względu na swego Ojca zechciał być posłusznym we wszystkim aż do śmierci, a był a krzyżowa (Flp

2, 8), ażeby stała się naszym zmartwychwstaniem i aby jej władca, diabeł został unicestwiony.” (Listy 5, 3)

„Antoni szedł pewnej niedzieli na Eucharystię, myśląc o apostołach, którzy opuścili wszystko i poszli za

Zbawicielem i o chrześcijanach z Jerozolimy, którzy po sprzedaniu wszystkich rzeczy przynieśli pieniądze

apostołom i składali je u ich stóp jako dar dla potrzebujących. Kiedy wchodził do kościoła, czytano właśnie

Ewangelię i usłyszał, jak Pan powiedział bogaczowi: Jeśli chcesz być doskonały, idź sprzedaj, co posiadasz...

potem przyjdź i chodź za Mną (Mt 19, 21). Wtedy, myśląc, że wspomnieniem o świętych natchnął go sam Bóg i że

te słowa były czytane dla niego..., całą posiadłość, którą miał po przodkach oddał chłopom ze swej wsi.

(„Żywot świętego Antoniego 2)

2. Tęsknota za pierwotną wspólnotą chrześcijańską

• Jan Kasjan

„Wspólne życie zakonne wzięło początek w czasach przepowiadania ewangelii przez apostołów. Tym życiem żyła

już bowiem w Jerozolimie cała owa rzesza wierzących, o której piszą Dzieje Apostolskie (...).”

(„Rozmów dwadzieścia cztery”, XVIII, 5, 1- 4)

• duży wpływ Dz 2, 44 – 45; 4, 32 – 34

• mnisi jako realizatorzy ideału pierwotnego Kościoła

40

c.d. Monastycyzm chrześcijański3. Przygotowanie do męczeństwa

• Apoftegmat przypisywany św. Atanazemu

„Mówi się często wśród was: Gdzie jest prześladowanie, by zostać męczennikiem? Bądź męczennikiem w swym

sercu, umrzyj dla grzechu, umartwiaj ziemskie członki, a będziesz męczennikiem w swych intencjach”

(„Sentences des Pères du désert. Nouveau recueil”, 600, Solesmes 1970, s. 135.)

• mnisi widzą siebie jako następców męczenników

• życie monastyczne jako naśladowanie Chrystusa ukrzyżowanego

4. Walka z demonami

• św. Benedykt

„ Do ciebie więc kieruję teraz moje słowa, kimkolwiek jesteś ty, co wyrzekasz się własnych chęci, a chcąc służyć

pod rozkazami Chrystusa Pana, prawdziwego Króla, przywdziewasz potężną i świętą zbroję posłuszeństwa.”

• mnich jest jak żołnierz, który walczy z demonami

5. Duchowe Wyjście

Fragmenty biblijne stanowiące inspirację dla tej idei monastycznej:

• wyjście Abrahama (Rdz 12, 1; Hbr 11, 8.13) – wychodzi z ziemi znanej do obcej (obcość)

• Mojżesz (Wj 17, 11 – 12) – wyjście z niewoli do wolności

• Eliasz (Oz 2, 16) – wyjście na górę Horeb albo Karmel

41

c.d. Monastycyzm chrześcijański6. Naśladowanie życia aniołów

• Bazyli

„Psalmodia jest robieniem tego, co czynią aniołowie życiem na sposób niebiański i spalaniem się przed

Bogiem jako całkowicie duchowe kadzidło.” (Hom. In Ps 1, 1, PG 29, 213)

• Ewagriusz

„Przez prawdziwą modlitwę mnich staje się podobny aniołom.” („O modlitwie” 113, ŹrMon 18.)

• Ambroży

„Cecha właściwą wojsku mniszemu, które jest wojskiem anielskim, jest częste wychwalanie Boga,

nieustanna modlitwa i życie we wstrzemięźliwości.” (Epist. 62, 82, PL 16, 1211.)

7. Powrót do niewinności Adama

• Jan Chryzostom

„Mnisi zajmują się tym, czym zajmował się Adam zanim zgrzeszył, kiedy odziany w chwałę, poufale

rozmawiał z Bogiem.” (In Matth, 68, 3, PG 57, 643 – 644.)

• Adam – istota kontemplacyjna; żyje w harmonii ze zwierzętami

• podejmowanie życia monastycznego, aby już tu na ziemi stać się jak Adam przed grzechem

42

c.d. Monastycyzm chrześcijański8. Czujne oczekiwanie na Paruzję

• Jan Chryzostom

„Mnisi składają dzięki Bogu za cały wszechświat, jakby byli ojcami całej ludzkości; dziękują Bogu za wszystkich i

wprawiają się w prawdziwym braterstwie.” (In Matth, 55, 5, PG58, 547)

• Jan Klimak

„Modlitwa, w swojej istocie, jest rozmową i zjednoczeniem człowieka z Bogiem. Swoją mocą podtrzymuje ona

świat.” („Drabina do nieba” 28)

• Ewagriusz

„Mnichem jest ten, kto od wszystkich jest oddzielony i zarazem ze wszystkimi złączony.” („O modlitwie”, 124)

• wzór mnicha – wierny sługa czekający na powrót Pana

• czuwanie – mnich czuwa nie tylko dla siebie, ale dla wszystkich ludzi za którymi się wstawia

• miasto śpi, a strażnicy czuwają

9. Życie mnisze prawdziwą filozofią

• Hieronim

„Na pustyni uprawia się filozofię i zachowuje się siebie na przybycie Chrystusa... Zważcie mnisi na wszą

godność.” („Homilia in Joannem, CCL 78, s. 517)

• Jan Kasjan – opisuje Ojców Pustyni jako „bohaterów chrześcijańskiej filozofii”

• mnich jako filozof

• tu na ziemi mnich prowadzi życie najlepiej, jak tylko można prowadzić

43

Początki monastycyzmu chrześcijańskiego• postacią założycielską jest Antoni Pustelnik (250 – 356)

• Antoni był Egipcjaninem

• jako młody człowiek usłyszał słowa Ewangelii, w których Jezus zwraca się do bogatego

młodzieńca. Antoni przyjmuje te słowa jako adresowane do siebie. Wyruszył na pustynię i

rozpoczął samotne życie.

• Antoni żył w zupełnym odosobnieniu. Następnie zaczął przyjmować uczniów, a od 310 roku ruch pustelniczy stał się „masowy”.

• „Życie Antoniego” - dzieło zrobiło duże wrażenie na św. Augustynie.

• monastycyzm pustelniczy był żywy w Egipcie do czasów inwazji muzułmańskiej

• ducha tego monastycyzmu można odczytać z Apoftegmatów (apoftegmat z języka koptyjskiego oznacza słowo, powiedzenie). np. powiedzenia Antoniego Pustelnika: „Zabierz pokusy, a nikt nie będzie zbawiony”, „Ja się już Boga nie boję, ja już Go kocham”.

44

Duchowość ojców pustyni1. Duchowość ascetyczna

• codziennością mnicha jest praktykowanie ascezy (ograniczenie snu i pożywienia)

• nie jest to asceza typu pokutnego, jej zadaniem jest oczyszczenie

2. Duchowość biblijna

• pustelnicy opanowywali na pamięć teksty Pisma Świętego

• były to jedyne słowa warte zapamiętania

3. Duchowość ainstytucjonalna

• obojętność wobec instytucji i struktur Kościoła

• dystans, a nie wrogość wobec Kościoła

4. Duchowość asakramentalna

• sakramenty nie odgrywają znaczącej roli (chrzest jest ważny, Eucharystia już nie)

5. Duchowość samotnicza

• wspólnota jako sposób codziennego życia nie jest ważna

• w samotności jest droga do świętości

Dwa oblicza samotności:

1. Człowiek na pustyni nie musi walczyć o wzrok, słuch, język. Walczy tylko o serce. (na pustyni jest łatwiej)

2. Pośród ludzi człowiek walczy o świętość z ludźmi, a na pustyni walczy z demonami. (na pustyni jest trudniej)

6. Duchowość walki z demonami• mnich wychodził na pustynię, aby walczyć z demonami

45

c. d. Duchowość ojców pustyniPoczątki kierownictwa duchowego

• była zasada, że młody człowiek na pustyni musi mieć mistrza

• młody człowiek sam szukał mistrza

• szczerość wobec mistrza „Uczeń powinien wyjawić ojcom nawet ile kropli wody wypił”

Dwie formuły w byciu uczniem:

1. uczeń (stały) – absolutne posłuszeństwo wobec mistrza

2. poszukiwanie u mistrzów jednorazowej rady (z tego rodziły się apoftegmaty)

Idea posłuszeństwa

• relacja uczeń – mistrz doprowadziła do wytworzenia duchowej idei posłuszeństwa

• idea posłuszeństwa wzorzec dla: indywidualnej spowiedzi usznej oraz posłuszeństwa wpisanego w reguły zakonne

46

Antoni - 1. List • fundament – życie jako oczyszczenie, aby dojść do Boga • asceza ciała jest sposobem oczyszczenia (od ciała poprzez duszę i ducha)• ograniczenie pokarmów osłabia ciało; im słabsze ciało tym mocniejszy duch• nie ma walki ciało – dusza• asceza nie jest przeciw ciału; jest oczyszczeniem ciała, aby zbliżyć się do ciała

duchowego

Antoni wylicza trzy rodzaje gwałtownych poruszeń:

1. Osadzone w naturze ciała od pierwszej chwili stworzenia, ale występują wyłącznie

za wolą duszy.

2. Gdy ktoś je i pije w obfitości. Naturalne poruszenia pobudzane przez łakomstwo.

3. Pochodzi od złych duchów, które kuszą przez zazdrość i starają się splamić tych,

którzy wybrali celibat.

47

c.d. Antoni – 1. List

Oczyszczenie• samowola – odwrócenie się od Ducha, odrzucenie jego działania, Trzeba

rozpoznawać namiętności osadzone z natury w członkach od stóp do głów i te który pochodzą z zewnątrz i powstały z samowoli.

• Duch przywróci wzrokowi prawość• nakłoni ucho wyłącznie ku słowom przystojnym• nauczy język umiejętności oczyszczania się• u zdrowienie rąk, niegdyś poruszających się bezładnie• po rękach Duch oczyszcza brzuch, jeżeli chodzi o jedzenie i picie• o czyszczenie stóp, które niegdyś nie kroczyły w prawości• całe ciało przetwarza się w ten sposób , odnawia i wraca pod władzę Ducha• takie ciało otrzymało już cząstkę ciała duchowego, które winniśmy zyskać w

chwili zmartwychwstania umarłych

48

Ewagriusz

8 duchów (myśli, logosmoi) nieczystych:

1. obżarstwo

2. nieczystość

3. chciwość

4. gniew

5. smutek

6. acedia

7. próżność

8. pycha

8 duchów Ewagriusza przeniesiono na Zachód

(JanKasjan) i weszły do praktyki katechetycznej.

7 grzechów głównych:

1. pycha (superbia)

2. chciwość (avaritia)

3. nieczystość (luxuria)

4. zazdrość (invidia)

5. nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu (gula)

6. gniew (ira)

7. lenistwo (acedia)

saligia

Życie Ewagriusza pierwsza połowa życia – miasto, ośrodki wykształcenia i kultury druga połowa życia – doświadczenie pustyni, spisał i uporządkował doświadczenie duchowe mnichów pustyni. Opisał działanie demonów – 8 duchów (myśli) nieczystych.

49

Ewagriusz – 8 duchów8 duchów (myśli, logosmoi) nieczystych: 1. obżarstwo, 2. nieczystość, 3. chciwość,

4. gniew, 5. smutek, 6. acedia, 7. próżność, 8. pycha

• odzwierciedlenie antropologii Ewagriusza

• kolejność jest od dołu ku górze; złe myśli dotyczące ciała są pierwsze, ponieważ są

najłatwiejsze do pokonania• 1. obżarstwo, 2. nieczystość, 3. chciwość – myśli dotyczące ciała

• 4. gniew, 5. smutek – namiętności dotyczące niższej części duszy• 6. acedia, 7. próżność, 8. pycha – to myśli najgroźniejsze, dotykają wyższej części duszy i

walka z nimi się nie kończy

• 8. pycha – najgroźniejsza ze wszystkich

50

Monastycyzm klasztorny (wspólnotowy)

Dwa nurty:1. Pachomiusz, Benedykt2. Bazyli, Augustyn

51

PachomiuszŻycie• ur. ok. 290 r. w górnym Egipcie • w 312 r. został wcielony do wojska • zostaje wzięty do niewoli; doświadcza miłosierdzia

chrześcijańskiego• nawraca się i zostaje mnichem na pustyni• od ok 320 r. dołączają do niego inni • w 324/325 nadaje ramy organizacyjne wspólnocie• powstaje nowy rodzaj tekstu w tradycji chrześcijańskiej – reguła

zakonna• przez następne wielki klasztory pachomiańskie w Egipcie

rozwijały się bardzo instensywnie• w sensie materialnym tradycja pachomiańska zaniknęła• w sensie duchowym tradycja pachomiańska zainspirowała

zachodnie/benedyktyńskie linie monastyczne

52

Palladiusz• Palladiusz przebywał w Egipcie i jako świadek naoczny dał opis

tamtejszego życia monastycznego.

Zob. tekst nr 7Pachomiusz i mnisi z Tabennesis

53

Reguła Pachomiusza • na tekst reguły miał wpływ epizod

wojskowy w życiu Pachomiusza• Reguła stanowi zewnętrzne ramy dla

życia we wspólnocie• powstanie reguły – legenda według,

której anioł dyktuje tekst Pachomiuszowi

54

c. d. Reguła Pachomiusza• Reguła jest tekstem podstawowym dla życia klasztoru

• Reguła jest napisana w prostej formie: tak ma być, a tak nie

• Reguła zachowuje pewien poziom indywidualizmu: indywidualnie przydziela się ilość jedzenia, indywidualizacja praktyk postnych

• Reguła nie wskazuje specjalnych środków ascezy (ograniczenie ilości snu)

• środkiem postępowania w doskonałości jest posłuszeństwo Regule

• jest określony strój

• klasztor jest miejscem ludzi świeckich; komunia jest przyjmowana w soboty i niedziele

• istnieje pewna struktura w klasztorze (podział na grupy)

• wejście do klasztoru było zerwaniem więzi rodzinnych (55 – 57 punkt Reguły)

• duchowość klasztoru jest duchowością pustelniczą, wspólnota daje tylko pewne ramy zewnętrzne

• obowiązuje ciągle milczenie

• rytm dnia jest wyznaczony przez odmawiane modlitwy (wyznaczone są słowa modlitwy i pory ich odmawiania)

• klasztor pachomiański umożliwia życie pustelnicze tym, którzy są za słabi, aby robić to samodzielnie na pustyni

• klasztor stał się dobrze prosperującym gospodarstwem

• klasztor stał się miejscem najświętszym, zaczątkiem nieba

• nikt samotnie nie może opuszczać klasztoru, nie wolno jeść poza klasztorem

55

Hieronim

Opis życia mnichów pachomiańskich Zob. Tekst nr 8

56

Bazyli i monastycyzm bazyliańskiŻycie i działalność

• 329 – 379 r., Pont Kapadocja

• Bazyli otrzymał chrześcijańskie wychowanie

• po powrocie ze studiów przyjął chrzest

• zaczyna prowadzić życie na pustyni (pobyt z Grzegorzem z Nazjanzu na pustyni w Poncie)

• Dwa elementy odróżniające impuls duchowy Bazylego, od tego co było w Egipcie:

1. wspólnota jest ważna (rozmowy)

2. studium ksiąg

• w czasie pobytu na pustyni dla Bazylego pracą jest studium i pisanie

• wokół Bazylego w Poncie tworzy się stopniowo osada, gromadzą się ludzie, którzy chcą żyć według ducha Bazylego

• Bazyli nie stara się tworzyć struktur organizacyjnych dla wspólnoty

• Bazyli nie ingeruje w życie tych ludzi; odpowiada tylko na ich pytania i w ten sposób tworzy środowisko monastyczne

• w 370 r. zostaje biskupem Cezarei – kontynuuje sposób działania i troski o życie duchowe w okolicy

• z działalności Bazylego wyrasta tradycja bazyliańska -sednem tej tradycji są pisma Bazylego; są one nazywane regułami, ale ich charakter jest inny (odpowiedzi na pytania)

• tradycja bazyliańska jest żywa na wschodzi do dzisiaj

• kontynuatorem tej tradycji jest Augustyn

• monastycyzm bazyliański – najbardziej żywy do dziś monastycyzm wschodni

57

Regułay Bazylego

Zob. Tekst nr 9• „Reguła dłuższa”; „Reguła krótsza”• miłości do Boga nie trzeba się uczyć; jest czymś

naturalnym dla człowieka podobnie jak stawianie pytań• każdy człowiek ma swoja drogę do Boga; to co zewnętrzne

jest wtórne• cel: prowadzić, pomagać, ale należy pamiętać, że drugi

człowiek i jego droga jest tajemnicą• w Regule jest wiele szczegółowych rozstrzygnięć, ale są

one poprzedzone pytaniem i mają charakter warunkowy • wszystko przeniesione do ducha; jak najmniej prawnych

(sztywnych) ustaleń; treści ściśle duchowe

58

RegułyPachomiusz

Reguła ujęta w formie regulaminu

• Reguła mówi, człowiek słucha; nie ma miejsca na pytanie

• nie ma bezpośredniego przywoływania tekstów Pisma Świętego

BazyliReguła ujęta w formie pytań

i odpowiedzi• Reguła nie jest

systemem, który dałoby się mechanicznie zastosować

• Bazyli dba o to, aby zacytować tekst Pisma Świętego w odpowiedzi

59

Augustyn – życie Ur. 13.11.354 w Tagaście w Numidii. Matka Monika, Ojciec, poganin, Patrycjusz – zubożały urzędnik. Studia

gramatyki w Tagaście i Madurze.370 – studia retoryki w Kartaginie. Lektura Cycerona. Zamiłowanie do mądrości. Rozczarowanie lekturą Pisma.

Fascynacja manicheizmem – auditor.374 – Powrót do Tagasty. Nauczyciel gramatyki. Nauczyciel retoryki w Kartaginie. Wątpliwości wobec nauczania

manichejczyków.383 – Dyskusja z Faustusem manichejczykiem. Wyjazd do Rzymu. A. przyłącza się do wspólnoty manichejczyków. Mediolan. Możliwość objęcia urzędu retora. A. słucha Ambrożego. Egzegeza alegoryczna daje klucz do

przezwyciężenia manichejskiej interpretacji Pisma. Krąg przyjaciół studiujących neoplatonizm (Augustyna wprowadza kapłan Symplicjanus).

„Bóg jako niezmienne światło” (Wyzn 7,10,16-9) – platońsko uformowane chrześcijaństwo łacińskojęzyczne!!!

5.08.386 – Nawrócenie.24-5.04.387 – Chrzest. Niedługo potem wyjazd do Rzymu. W Rzymie umiera Monika. 387 – Powrót do Afryki, do Tagasty. Życie we wspólnocie monastycznej. A. podróżując unika miast z wakatem

biskupim.391 – w Hipponie zgadza się pomagać greckojęzycznemu biskupowi Waleriuszowi. Święcenia kapłańskie.

395 – konsekracja na biskupa Hippony (na prośbę samego Waleriusza – jeszcze przed jego śmiercią – było to przeciwne kan. 8 z Nicei).

397-401 – Confessiones: „niespokojne jest serce…”.404 – Synod w Kartaginie wzywa pomocy armii cesarskiej przeciw donatystom.410 – Alaryk zdobywa Rzym. Fala uchodźców dociera do Afryki.411 – Cesarz Honoriusz gromadzi biskupów katolickich i donatystycznych – Collatio Carthaginiensis. Przewodniczy

prefekt Marcellinus. Oczywiście przyznaje rację katolikom.411 – Synod w Kartaginie potępia Celestiusza – zwolennika Pelagiusza. (sam Pelagiusz został potępiony dopiero w

417 przez Innocentego I).26.09.426 – A. wyznacza swego następcę - Herakliusza. Retractationes.28.09.430 – Augustyn umiera w 14 miesiącu oblężenia Hippony przez Wandalów. Zaraz potem dociera zaproszenie

cesarskie na Sobór w Efezie.

60

Augustyn - reguły1. „Porządek klasztoru”2. „Praeceptum” nie mają bazyliańskiej struktury (pytanie – odpowiedź), ale zachowują

elastyczność charakterystyczną dla Bazylego• ogólność (nieostrość) zaleceń zbliża Regułę do Reguły Bazylego,

a oddala od Reguły Pachomiusza• u Augustyna wspólnota (klasztor) znajduje się w mieście, nie jest

izolowany• nie ma oddzielenia fizycznego od świata; wspólnota wchodzi do

miast, do Kościoła• do wspólnoty należą bogaci i biedni• we wspólnocie możliwe są różnice pomiędzy członkami; tych

różnic nie da się w klasztorze całkowicie wyeliminować• klasztor – miejsce praktycznej realizacji braterstwa

chrześcijańskiego

61

Wspólnoty augustiańskie

• Augustyn stworzył wspólnotę męską• analogicznie organizował wspólnoty żeńskie • w sensie instytucjonalnym domy zakładane przez

Augustyna w Afryce przetrwały niewiele po jego śmierci• w średniowieczu teksty reguł Augustyna wróciły do łask i

stały się fundamentem reguły dominikanów, a wprost regułą zgromadzeń kanoników

62

Benedykt z Nursii

• ur. 480-90 w Nursii. • studia artes liberales w Rzymie. Szybko je przerywa. Trzy lata przebywa

w pustelni w Subiaco. Wspólnota monastyczny w Vicovaro prosi go o przewodniczenie im. Godzi się ale wkrótce rezygnuje i odchodzi z powrotem do pustelni. Jednak ma uczniów, którym organizuje życie monastyczne.

• zmuszony do opuszczenia Subiaco osiada z uczniami na Monte Cassino. Były tam jeszcze zamieszkałe świątynie pogańskie - zniszczył je.

• umiera ok. 547.

63

Reguła BenedyktaZob. Tekst nr 10• Ora et labora

• dość szczegółowo reguluje rytm życia (jest regułą w stylu podobną do Reguły Pachomiusza)

• bliższa Pachomiuszowi niż Bazylemu

• tekst przesycony duchowością i dojrzalszy w porównaniu z Regułą Pachomiusza

• posłuszeństwo regule fundamentalnym środkiem drogi do doskonałości

• dużo o pokorze (wzrastanie w doskonałości jest wzrastaniem o pokorze)

• posłuszeństwo Bogu (wymiar duchowy); posłuszeństwo przełożonemu i Regule (wymiar konkretny)

• posłuszeństwo – droga przezwyciężania samowoli

• wyrzekanie się własnej woli

• dominacja modlitwy wspólnej

• umiarkowane ubóstwo: brak własności prywatnej, ale klasztor zapewnia pewien poziom życia

• nic o szczególnych praktykach ascetycznych

• wielka wartość milczenia

• przewiduje przyjmowanie dzieci do klasztoru

• mnich Benedykta ma słuchać i być posłusznym

• duchowość chrystocentryczna

• dla Zachodu Reguła Benedykta była nośnikiem chrześcijaństwa od V do X w.

• klasztor jest na pierwszym miejscu, a potem dopiero pustelnik; efekt – pustelnicy są na Zachodzie rzadkością (Wschód – anachoreta na pierwszym miejscu, a dopiero później klasztor)

64

Klasztory benedyktyńskie• klasztory benedyktyńskie przeniosły ze starożytności do średniowiecza

dziedzictwo kultury• klasztory benedyktyńskie dawały zabezpieczenie • w klasztorze obowiązywała zasada ora et labora, ale nie było

zdefiniowane jaki miał być to rodzaj pracy (od początku, najczęściej praca nad księgami)

• Grzegorz Wielki (VI w.) jako biskup Rzymu starał się zapewnić rozwój klasztorom benedyktyńskim; to dzięki niemu ich reguła stała się dla świata zachodniego regułą dominującą

• klasztory benedyktyńskie stworzyły struktury kościelne w VII i VIII w. w Anglii

65

Duchowość benedyktyńskaSzukanie Boga• szukanie Boga to cel życia benedyktyńskiego

• każdy aspekt życia jest nastawiony na szukanie Boga

Trzy wielkie cnoty

1. Posłuszeństwo• „nie żyć według swojego uznania słuchając swoich pragnień i woli, lecz postępować według cudzego sądu i

rozkazu, przebywając w klasztorze” (RB 5, 12.)

• Cnota centralna, prowadząca do Boga

• Rozdział 68 Reguły „O braciach, którym dano rozkaz niemożliwy do wykonania”

2. Milczenie• nie chodzi o całkowite milczenie, a o ograniczenie się do tego, co niezbędne

• milczenie przysposabia mnicha nie tylko do rzeczy Boskich, ale i do ludzkich

• milczenie i mowa są dla zakonnika tak samo ważne

• milczenie ułatwia praktykowanie cnót (posłuszeństwa i pokory)

• cisza jest potrzebna by nawiązać kontakt z Bogiem

3. Pokora• pokora jest „syntezą cnót chrześcijańskich w ramach życia zakonnego i klucz do doskonałości”

• jest u podstaw benedyktyńskiego ascetyzmu i duchowości

• dwanaście stopni pokory – tworzą jedna całość, która prowadzi do Boga

• wyraża się w posłuszeństwie

66

Duchowość benedyktyńskaAspekty życia monastycznego1. Liturgia

• Benedyktyni oddawali się trzem czynnościom: wspólne odmawianie officjum, czytanie i cicha modlitwa

• mnich = homo liturgicus

• godne sprawowanie liturgii jest dla Benedykta najczystszą formą apostolatu

• duch benedyktyński = duch liturgii

2. Praca

• rozdział 48 „O codziennej pracy ręcznej” - równowaga między praca i modlitwą

• powinna harmonizować z pozostałymi elementami życia zakonnego

3. Życie wspólne

• wspólnota stworzona przez zewnętrzne ramy klasztoru, w tych ramach powstaje wspólnota szukająca Boga

• mnisi tworzą rodzinę (wzajemny szacunek, posłuszeństwo, wzajemna służba)

Pracowita bezczynność w życiu klasztornym• klasztor benedyktyński to zamknięty świat, w którym człowiek się wycisza i zatrzymuje; nie

ma się do czego spieszyć; żyje z Bogiem i pamięta o wieczności

• klasztor = otium

67

Augustyn – teologia dziewictwaOd początku było dziewictwo męskie i żeńskie.• męskie = bezżenność• żeńskie – przeżywane intensywnie; miało istotny wymiar społeczny

Augustyn napisał pisma o dziewictwie. Sugeruje, że nie dotyczy to tylko kobiet, ale w praktyce cała symbolika odnosiła się do kobiet.

• Chrystus Oblubieniec dziewic (osobista, intymna więź z Chrystusem) • Chrystus urodzony z dziewiczego łona (dziewictwo wyższa forma życia, życie

podjęte z motywów nadprzyrodzonych)• Kościół powszechny jest dziewicą zaślubioną Chrystusowi ( ci, którzy strzegą

dziewictwa są godni wielkiego szacunku, dziewice w Kościele są znakiem dziewictwa Kościoła)

• Kościół jest cały dziewicą w duchu, ale nie cały w ciele• Maryja = wzór dziewictwa (najpierw złożyła ślub dziewictwa, a potem został

wybrana przez Boga na matkę Chrystusa; jedyna, która otrzymała dar dziewictwa i dar macierzyństwa)

68

Augustyn – teologia małżeństwa

małżeństwo jest dobre, naturalne i zamierzone przez Boga

• współżycie płciowe samo w sobie jest złe; jest usprawiedliwione ze względu na zrodzenie potomstwa

• Augustyn analizował opis stworzenia człowieka – Bóg stworzył człowieka i ustanowił sakrament małżeństwa. Działo się to przed grzechem. Po grzechu „Adam zbliżył się do małżonki”.

• cele małżeństwa: zrodzenie i wychowanie potomstwa oraz wierność małżeńska

• Augustyn bardzo rzadko używa słowa „miłość” w odniesieniu do małżeństwa

• początek małżeństwa = pożądliwość

69

Duchowa lektura Biblii

• Biblia Słowo Boga – fundament• Słowa Pisma Świętego jako słowa modlitwy • modlitwa słowami Psalmów• krótkie zdania Pisma były powtarzane wielokrotnie jako samodzielna forma modlitwy

(modlitwa Jezusowa, Różaniec)• krótkie teksty jako środek walki z duchami

70

Podsumowanie starożytności

• duchowość męska (duchowość żeńska - Średniowiecze)• stopniowa dominacja monastycyzmu ( rozwijana była

tylko duchowość monastyczna, a założenie było takie, że ona będzie promieniowała na resztę)

• indywidualizm na Wschodzie• wspólnota, reguła na Zachodzie• duchowość biblijna• dwa modele duchowości kleru: ambrozjański (Zachód) i

monastyczny (Wschód)

71

Duchowość średniowiecza

W średniowieczu na obszarze Europy zach. powstała kultura/ cywilizacja, którą nazywa się christianitas – oznacza fakt, że chrześcijaństwo i Kościół stały się fundamentem organizacji życia i całościowego spojrzenia na świat.

• Św. Romuald (Rawenna, zm. 1027)Życie• Wywodził się z rodu książęcego. Gdy miał 20 lat jego ojciec wyzwał na pojedynek i zabił

swojego brata. Romuald czuje się zobowiązany, aby za ten czyn odpokutować. Został zakonnikiem. Pod wpływem wizji postanowił zostać mnichem do końca życia. Rozpoczyna życie samotnicze. Zaczynają się wokół niego gromadzić inni. Romuald organizuje wspólnotę według reguły św. Benedykta. Zakłada Kamedułów. Odzywa tradycja pustelnicza w zachodnim stylu.

• Cechy duchowości średniowiecza1. pokuta zastępcza (idea obca starożytności)

2. otwartość na prywatne objawienia, mistycyzm, wizje

3. Eucharystia – akt osobistej pobożności kapłana; „prywatyzacja pobożności sakramentalnej”

72

Piotr Damiani o Romualdzie

„Sam św. Romuald – twierdzi św. Piotr Damiani – nie lubił celebrować Mszy w

obecności osób, gdyż nie potrafił powstrzymać obfitych łez (...). Gdziekolwiek

przyszło świętemu człowiekowi mieszkać, najpierw polecał w celu urządzić oratorium

z ołtarzem, potem się tam zamykał i bronił dostępu” (Via Romualdi, roz. 31.)

73

c. d. duchowość średniowieczaśw. Piotr Damiani (Damian)Życie • Pochodził z rodziny ubogiej, wielodzietnej. Miał ciężkie dzieciństwo. Matka porzuciła go jako

niemowlę. Jego starszy, przybrany brak kazał mu paść świnie. Udało mu się zacząć studia w

Rawennie i przyjął święcenia kapłańskie. Damian wstępuje do Kamedułów. Zakłada kolejne

klasztory, które przyjmują regułę napisana przez niego. Jednak jego linia klasztorna nie

utrzymała się. Damian został wciągnięty w struktury kościelne.

• Cechy duchowości średniowiecza

1. teoria męczeństwa miłości (biczowanie ciała)- ból fizyczny (idea obca starożytności)

„Gdy ręka oprawcy zaprzestaje biczowania, nic nie stoi na przeszkodzie, by święta pobożność

sama sobie razy zadawała, aby w ten sposób mieć udział razem ze świętymi męczennikami.

Albowiem gdy dobrowolnie własnymi rękami w obecności Boga biczuję, okazuję gotowość na

męczeństwo, gdyby się zjawił oprawca. Skoro ta kara jest mi tak słodka dla miłości Chrystusa,

kiedy aktualnie nikt mi jej nie wymierza, to z jakim usposobieniem byłaby przyjęta, gdyby jej

dokonywał prześladowca?” (Piotr Damiani, Listy VIII, 27: 144, 416BC.)

2. średniowiecze koncentruje się na emocjach; w cierpieniu wyraża się miłość do Chrystusa

3. dążenie do doskonałości polegało na wyszukiwaniu coraz większej ilości zadawanego sobie bólu (włosiennica)

74

c. d. duchowość średniowiecza4. wraz z uznaniem ciała rozpoczyna się „liczenie” aktów pobożności – im więcej tym lepiej

„Albowiem jeśli jednodniowy post jest dobry, to dwudniowy i trzydniowy jeszcze lepszy. Tak

właśnie – w tym duchu – należy czuwać, tak psalmy odmawiać, tak pracować, tak być

posłusznym, tak rozmyślaniom nad Pismem Świętym czujnie się oddawać. Każdy trud im dłużej

trwa, tym godniejszy jest chwały i hojniejszej nagrody.” (Piotr Damiani, Listy VII, 27: 144, 417C)

5. pobożność ludowa znajduje się w centrum (w starożytności była na marginesie)

6. intensywna religijność i duchowość

7. lęk przed potępieniem (pytanie o potępienie i zbawienie)

8. rozwój coraz częstszej praktyki spowiedzi usznej

9. duchowość skoncentrowana wokół sakramentów i sakramentaliów

10. modlitwa łez (łzy cielesne, prawdziwe) (starożytność znała dar łez, ale chodziło raczej o łzy duchowe);

Zob. Tekst nr 11

75

Relacja kościół – państwo w XI w.

Ośrodkiem władzy staje się Rzym, dominuje nad władza świecką.

• Henryk IV (1077 r.) - chciał utrwalić prawo do swojego panowania niezależnie od papieża

• Grzegorz VII – rzuca klątwę na Henryka IV

• zostaje utrwalona, że papież jest źródłem władzy świeckiej

• to wpływa na życie duchowe wewnątrz Kościoła – wciągnięcie księży w układy władzy (symonia, inwestytura)

• Reakcja dolnych warstw społecznych – ludowe ruchy religijne (kościół ludowy)

• Dictatus Papae – prywatne notatki Grzegorza VII (1075) – reakcja na zaistniałą sytuację

76

Dictatus Papae

Zob. tekst nr 12

77

Średniowiecze - chronologia• Karol Wielki ur.742 – 800 tytuł cesarski z rąk papieża Leona III• Romuald 950-1027 założyciel kamedułów• Piotr Damiani 1007-1072• Grzegorz VII papież: 1073-85• Dictatus Papae 1075• Canossa Henryk IV przed bramą: 25-28. 1077• Cluny zał. 910, reformy 1000-1100• Pierwsze uniwersytety 1100-1150• Joachim z Fiore• Katarzy znani od 1140• Waldensi od 1173.• Bernard z Clairvaux 1090-1153 teoria o dwóch mieczach, którymi dysponuje papież (jeden

oddaje cesarzom…) • Pierwsze wyprawy przeciw katarom 1208nn• Franciszek 1181- 1210 ustne zatwierdzenie reguły przez p. Innocentego III. – 1226.• Dominik 1170-1216 zatwierdzenie przez p. Honoriusza III – 1221. • różaniec• Tomasz z Akwinu 1224-1274• Ustanowienie święta Bożego Ciała 1246-1264.• Stabat Mater• Devotio moderna• Tomasz a Kempis• Kataryna ze Sieny• Mistrz Eckhard• Jan Hus

78

Boże Ciało• inicjatorką ustanowienia tego święta była św. Julianna z Cornillon (1193-1258)

• była przeoryszą klasztoru augustianek w Mont Cornillon w pobliżu Liege

• miała objawienie, w których Chrystus żądał ustanowienia osobnego święta ku czci Najświętszej Eucharystii

• dzień uroczystości Bożego Ciała wskazany w objawieniu - czwartek po niedzieli Świętej Trójcy

Historia święta Bożego Ciała

• Biskup Liege, Robert wyraził zgodę na obchodzenie święta

• 1246 pierwsza procesja eucharystyczna

• po śmierci bp. Roberta wyższe duchowieństwo uznało święto za niewłaściwe teologicznie

• interwencja archidiakona katedry w Liege Jakuba - kardynał Hugo po ponownym zbadaniu sprawy zatwierdził święto

• Jakub został papieżem -Urban IV. W roku 1264 wprowadził do Rzymu uroczystość Bożego Ciała.

• cud eucharystyczny w Bolsena

• Urban IV polecił opracowanie tekstów liturgicznych św. Tomaszowi

• papież Klemens V odnowił święto (1314), które po śmierci Urbana zaczęło zanikać

• papież Jan XXII (+ 1334) zatwierdził je na cały Kościół

• po raz pierwszy z procesją Bożego Ciała na terenie Polski spotykamy się w XIV wieku w Płocku i we Wrocławiu

79

Boże CiałoInicjatorką ustanowienia tego święta była św. Julianna z Cornillon (1193-1258). Kiedy była przeoryszą klasztoru

augustianek w Mont Cornillon w pobliżu Liege, w roku 1245 została zaszczycona objawieniami, w których Chrystus żądał ustanowienia osobnego święta ku czci Najświętszej Eucharystii. Pan Jezus wyznaczył sobie nawet dzień uroczystości Bożego Ciała - czwartek po niedzieli Świętej Trójcy. Biskup Liege, Robert, po naradzie ze swoją kapitułą i po pilnym zbadaniu objawień, postanowił wypełnić życzenie Pana Jezusa. W roku 1246 odbyła się pierwsza procesja eucharystyczna.

Jednak w tym samym roku biskup Robert zmarł. Wyższe duchowieństwo miasta za namową teologów uznało krok zmarłego ordynariusza za przedwczesny, a wprowadzenie święta pod taką nazwą za wysoce niewłaściwe. Co więcej, omalże nie oskarżono św. Julianny o herezję. Karnie została przeniesiona z klasztoru w Mont Cornillon na prowincję (1247). Na interwencję archidiakona katedry w Liege, Jakuba, kardynał Hugo po ponownym zbadaniu sprawy zatwierdził jednak święto. W roku 1251 ponownie archidiakon Jakub poprowadził więc ulicami Liege procesję eucharystyczną. Pan Jezus hojnie wynagrodził za to gorliwego kapłana. Syn szewca z Troyes (Szampania) został wkrótce biskupem w Verdun, patriarchą Jerozolimy i ostatecznie papieżem (1261-1264). Panował jako Urban IV. On to w roku 1264 wprowadził do Rzymu uroczystość Bożego Ciała.

Impulsem bezpośrednim do ustanowienia święta miał być cud, jaki wydarzył się w Bolsena. Kiedy tam kapłan odprawiał Mszę świętą, po Przeistoczeniu kielich trącony ręką przechylił się tak nieszczęśliwie, że wylało się kilkanaście czy kilkadziesiąt kropel krwi Chrystusa na korporał. Przerażony kapłan ujrzał, że postacie wina zmieniły się w postacie krwi. Zawiadomiony o tym cudzie papież, który przebywał wówczas w pobliskim mieście

Orvieto, zabrał ten święty korporał. Do dnia obecnego znajduje się on w bogatym relikwiarzu w katedrze Orvieto. Dotąd widać na nim plamy. W czasie procesji Bożego Ciała obnosi się zamiast monstrancji. Korzystając, że na dworze papieskim w Orvieto był wówczas św. Tomasz z Akwinu, papież Urban IV polecił mu opracowanie tekstów liturgicznych do Mszy świętej i do Liturgii Godzin kapłańskich. Wielki doktor Kościoła uczynił to po mistrzowsku. Tekstów tych używa się do dziś - zwłaszcza często śpiewany jest hymn Pange lingua (Sław, języku...) - i jego dwie ostatnie zwrotki (Przed tak wielkim Sakramentem).

80

Boże ciało

Papież Klemens V odnowił święto (1314), które po śmierci Urbana zaczęło zanikać. Papież Jan XXII (+ 1334) zatwierdził je na cały Kościół. Od czasu papieża Urbana VI uroczystość Bożego Ciała należy do głównych świąt w roku liturgicznym Kościoła (1389). Pierwsza wzmianka o procesji w to święto pochodzi z Kolonii z roku 1277. Od wieku XIV spotykamy się z nią w Niemczech, Anglii, Francji, Hiszpanii i w Mediolanie. Od wieku XV przyjął się w Niemczech zwyczaj procesji do czterech ołtarzy. Msze święte przy wystawionym Najświętszym Sakramencie wprowadzono w wieku XV. Do roku 1955 obowiązywała także oktawa, w czasie której Chrystus Pan odbierał wyrazy przebłagania, hołdu,dziękczynienia i błagania. Na prośbę Episkopatu Polski w Polsce został zachowany zwyczaj obchodzenia oktawy, choć nie ma ona już charakteru liturgicznego.

Po raz pierwszy z procesją Bożego Ciała na terenie Polski spotykamy się już w XIV wieku w Płocku i we Wrocławiu. Od wieku XVI wprowadzono z Niemiec zwyczaj śpiewania czterech Ewangelii przy czterech ołtarzach. Istnieje on do dnia dzisiejszego.dziękczynienia i błagania. Na prośbę Episkopatu Polski w Polsce został zachowany zwyczaj obchodzenia oktawy, choć nie ma ona już charakteru liturgicznego. Od dawna wprowadzono zwyczaj, istniejący po dzień dzisiejszy, że lud przynosi do kościoła wianki ziół. Tam zostawia je przez całą oktawę. W oktawie kapłan je poświęca, po czym lud zabiera je do domu. Zawiesza je na ścianie, by chroniły od choroby lub poszczególne gałązki umieszcza na polach, by lepiej rosły plony i by Bóg zachował je od robactwa i nieurodzaju. W niektórych stronach drzewka i gałęzie, którymi był przystrojony kościół i ołtarze, po oktawie zabierano na pola i tam je zatykano. Ich część palono, aby dym odstraszał chmury, niosące grad i pioruny.

81

Treść teologiczna Bożego Ciała

Eucharystia rozumiana jako:• pokarm (pierwsze znaczenie Eucharystii, Ignacy

Antiocheński) • ofiara (Cyprian – powtórzenie ofiary Chrystusa,

Justyn – ofiara czysta) Aspekt pokarmu schodzi na dalszy plan. Ofiara staje się

centrum i ten aspekt jest powiązany z kapłaństwem.• obecność – (Eucharystia staje się przedmiotem

adoracji; Ciało Chrystusa – to żywa obecność Boga na ziemi; Bożę Ciało jest świętem obecności Chrystusa na ziemi)

82

c. d. Treść teologiczna Bożego Ciała

• rozwój adoracji Najświętszego Sakramentu – sakrament stale obecny• rozdwojenie się dróg duchowości Eucharystycznej1. tabernakulum – stała obecność Chrystusa (w centrum)2. odprawianie Mszy św. - ofiara i dostarczenie „przedmiotu” do adoracji• Pod koniec średniowiecza przyjmowanie Komunii św. było czymś

wyjątkowym• pod koniec XIX w. zaczyna się proces odwrotny – ośmielenie świeckich

do przystępowania do komunii• XIX w. odnowa duchowości eucharystycznej – Światowe Kongresy

Eucharystyczne• po Soborze Watykańskim II – chciano zmienić proporcje w kulcie

eucharystycznym, stąd zalecenia, że w centrum kościoła ma być ołtarz, a nie tabernakulum

83

Starożytność - średniowiecze

Starożytność

• duchowość męska

• duchowość chrzcielna i eucharystyczna

Średniowiecze

• duchowość kobieca• mistyka kobieca – mistyka

spotkania z Jezusem, opisywana fabularnie

• duchowość sakramentalna: spowiedź - Eucharystia; chrzest schodzi na dalszy plan

84

Ruchy religijne w średniowieczu

• wśród ubogich rodzą się ruchy religijne• pojawiają się tłumaczenia Biblii na języki narodowe• dwa nurty: Albigensi i Waldensi

85

Albigensi

• siedziba w Albi we Francji• zwani także katarami• pragnienie prostoty, ubóstwa• idee manichejskie (dualizm)• lektura Pisma Świętego – odrzucenie materialnego dobra i wszystkiego

co materialne (hierarchia Kościoła żyjąca w luksusach)• odrzucenie struktur i tworzenie struktur niezależnych od papiestwa• przeciw Albigensom wyruszyły pierwsze wyprawy krzyżowe (inkwizycja)

86

Waldensi • Piotr Waldo (ur. 1140 – 1217) – kupiec francuski z Lyonu• 1183 r. opuścił bogactwa i żonę• chce głosić Ewangelie ubogim• postarał się o przekład Pisma Świętego na język romański• gorliwość kaznodziejska• arcybiskup Lyonu nie patrzy przychylnie na działalność Piotra i zakazuje

głoszenia Ewangelii• głoszenie w stylu Piotra Waldo prowadziło do odrzucenia struktury kościoła –

ruch buntownicze• papież podtrzymuje zakaz, ograniczenie lektury Pisma Świętego• papież uznał pragnienie Piotra Waldo do życia w ubóstwie, ale zakazał głoszenia

kazań• Waldensi oderwali się od Kościoła i stworzyli własny, zanegowali hierarchię,

odrębność kleru• W przeciwieństwie do albigensów , nie pojawiły się u waldensów idee

dualistyczne, manichejskie.

87

Joachim z Fiore• XII w. Włochy

• milenaryzm – czas jest bliski

• Joachim zachęcił ludzi by razem z nim oczekiwali końca świata – narzucenie skrajnego rygoryzmu, skupienie się na religii, praktykach pokutnych. Nurt ten nie wyszedł poza środowisko Joachima

• tworzy się grupa ludzi, którzy uznali, że będą żyli bez grzechu i w ten sposób unikną zagłady próba budowania wspólnoty bez grzechu

• Joachim przedstawia historie jako trzy czasy:

1. do Adama do Chrystusa – czas Ojca (prawo)

2. od Chrystusa do Joachima – czas Chrystusa (łaska)

3. zaraz się zacznie i to będzie czas panowania Ducha

88

Ciało Pańskie… 14Dlatego: Synowie ludzcy, dokąd będziecie twardego serca? (Ps 4, 3). 15Dlaczego nie poznajecie

prawdy i nie wierzycie w Syna Bożego? (por. J 9, 35). 16Oto uniża się co dzień (por. Flp 2, 8) jak wtedy, gdy z tronu królewskiego (por. Mdr 18, 15) zstąpił do łona Dziewicy. 17Codziennie przychodzi do nas w pokornej postaci. 18Co dzień zstępuje z łona Ojca na ołtarz w rękach kapłana. 19I jak ukazał się świętym apostołom w rzeczywistym ciele, tak i teraz ukazuje się nam w świętym Chlebie. 20I jak oni swoim wzrokiem cielesnym widzieli tylko Jego Ciało, lecz wierzyli, że jest Bogiem, ponieważ oglądali Go oczyma ducha, 21tak i my, widząc chleb i wino oczyma cielesnymi, starajmy się dostrzegać i wierzmy mocno, że jest to jego żywe i prawdziwe Najświętsze Ciało i Krew. 22I w taki sposób Pan jest zawsze ze swymi wiernymi, jak sam mówi: Oto Ja jestem z wami aż do skończenia świata (por. Mt 28, 20).

• duchowość eucharystyczna- duchowość obecności

• kapłan sprowadza Chrystusa na ziemię

• „z tronu do łona dziewicy” - Wcielenie – Eucharystia

• Eucharystia – powtórzenie ofiary krzyżowej

89

Franciszek z Asyżu

Życie• ur. w 1181 r. w Asyżu w rodzinie bogatego kupca

• uczestniczył w wojnie pomiędzy Asyżem i Perugią

• w kościele św. Dominika słyszał głos Jezusa: „odbuduj mój kościół”

• remontuje kościół

• konflikt z Ojcem – Ojciec wtrąca go do więzienia i prowadzi do sądu biskupiego

• Franciszek wybiera ubóstwo (motywy religijne)

• chce głosić ewangelie ubogim

• 1208 r. zaczyna nosić prosta brązową tunikę, która była znakiem stroju ubogich

• 1209 r. udaje się do Rzymu i prosi papieża o zatwierdzenie Reguły i stylu życia

• papież zatwierdza Regułę i wyraża zgodę na wspólne życie, na głoszenie kazań

• 24/25 XII 1223 r. Franciszek urządził pierwszą w historii szopkę Bożonarodzeniową

• um. 3 X 1226

90

Duchowość franciszkańska

• zachwyt nad dziełem stworzenia• stworzenie jest dobre• Franciszek przezwycięża nieufność do materii

Pieśń Słoneczna Zob. Tekst nr 13

91

Prawdziwa i doskonała radość

Zob. tekst nr 14

• radość franciszkańska

• świat jest piękny; Bóg stworzył człowieka do radości

• Franciszek nie zachęca do ucieczki od cierpienia

92

Reguła [Rozdział 1]

W imię Pańskie!Zaczyna się sposób życia braci mniejszych

Zob. Tekst nr 15

• Innocenty III w 1210 r. zatwierdził Regułę św. Franciszka

• Reguł a św. Franciszka jest samodzielną Regułą chrześcijaństwa Zachodu, nie jest modyfikacją wcześniejszych

• trzy filary: czystość, posłuszeństwo, ubóstwo (eksponowany motyw jedności z papieżem i motyw jedności w Kościele katolickim; jedność wewnątrz zakonu)

• nie ma rozwiniętej teologii posłuszeństwa (która zajmuje dużą część Reguły Benedykta)

• „bez własności” - zejść na dół drabiny społecznej i być z ubogimi (tego nie ma we wcześniejszych Regułach)

• u Franciszka ubóstwo jest rozumiane dosłownie

93

Wstęp do Bulli

Zob. tekst nr 16

94

[Rozdział 2]Kandydaci i sposób ich przyjmowania

Zob. tekst nr 15

• nie istnieje pojedynczy dom, ale prowincje

• wstępuje się do wspólnoty, a nie do konkretnego domu

• wielu żonatych mężczyzn chciało żyć jak Franciszek i było to możliwe

• do zgromadzenia nie wnoszono majątku

• troska Reguły, aby ministrowie nie ulegali pokusie gdzie i na co oddać majątek

• faktyczne ubóstwo

95

[Rozdział 3]Oficjum Boskie i post, i jak bracia mają iść przez świat

Zob. tekst nr15

• klerycy to ci, którzy przynależą do kleru, duchowni

• Psałterz był drogi, więc tylko duchowni mieli przywilej posiadania go

• świeccy bracia odmawiają z pamięci wielokrotnie najprostsze modlitwy

• wykształcenie nie jest konieczne, było ono luksusem – duch prostoty, a nie spekulatywnej teologii

• łagodnie i z minimum precyzyjnych zapisów

• Regua nie zachęca do surowych postów

• pojawia się wzmianka, aby nie sądzić innych

96

[Rozdział 4]Bracia nie powinni przyjmować pieniędzy

Zob. tekst nr 15

• towarzysze Franciszka prowadzą wędrowny sposób życia, nie mogą przyjmować pieniędzy

• element ubóstwa - niepewność

97

[Rozdział 5]Sposób pracy

Zob. tekst nr 15

• bracia Franciszka utrzymywali się z jałmużny, praca była czymś dodatkowym

• praca nie służyła zabezpieczeniu

98

[Rozdział 6]Bracia nie powinni niczego nabywać na własność;

zbieranie jałmużny i bracia chorzy

Zob. tekst nr 15

• siostra bieda – ubóstwo wyróżnik duchowości franciszkańskiej

• niepewność jutra

99

[Rozdział 9]Kaznodzieje[Rozdział 12]

Ci, którzy udają się do saracenów i innych niewiernych

Zob. tekst nr 15

• w średniowieczu jest duchowość misyjna – ta gorliwość idzie w dwóch kierunkach:

1. pouczenie wewnątrz chrześcijaństwa (nowa ewangelizacja)

2. działalność na zewnątrz chrześcijaństwa

• głoszenie nie było związane ze święceniami kapłańskimi (u franciszkanów)

• tematyka moralna; zagrzewania ducha, gorliwość działalność misyjna prowadzona na zewnątrz

chrześcijaństwa

100

św. Dominik •

ur. ok 1173 r. (Hiszpania) • rodzina szlachecka; Dominik wstąpił do Kanoników Regularnych (zgromadzenie księżowskie

– przyjmują święcenia; żyli wg Reguły Augustiańskiej)• Dominik spotyka się z Katarami i Albigensami• Dominik od młodości miał zapał misyjny (na zewnątrz); widział obok ludzi, którzy przeszli do

Katarów; im zaczął głosić kazania• przeniósł działalność na południe Francji; 1207 r. założył pierwszy ośrodek przepowiadania• Tuluza – siedziba kaznodziejów• główne narzędzie ewangelizacji – głoszenie kazań• zaczynają nazywać się: „przepowiadający kaznodzieje”• 1215 r. biskup Tuluzy zatwierdził działalność i pojawia się nazwa Dominikanie (Domini kanes)• Dominik udaje się do Rzymu, chce uzyskać zatwierdzenie dla swojej działalności• 1216 r. zatwierdzenie działalności• Reguła – Sobór Laterański IV – postanawia nie zatwierdzać nowej reguły• Dominik przyjmuje więc za podstawę Regułę Augustiańską• ubóstwo przyjęte na sposób zakonów żebrzących, ale dopuszczalna jest własność wspólna• Dominik wie, że potrzebne jest wykształcenie, do tego konieczne są pieniądze. Dlatego

potrzebna jest własność wspólna dla wypełniania misji zakonu.• studium ważniejsze od ubóstwa• Cel – głoszenie kazań (do heretyków) dogmatycznych• zm. 6 I 1221 r.

101

Duchowość dominikańska

• Contemplata allis tradere (Głośno wypowiedziana kontemplacja)

• kaznodziejstwo dogmatyczne, antyheretyckie, a w konsekwencji moralne

• domy zakonne w centrum miasta

• Dominik rozpowszechnił Różaniec i nabożeństwa do męki Chrystusa

• Dominikanie zdominowali uniwersytety

• Duchowość oparta na studium (Ekhart)

• Mistyka Logosu, Boga (św. Katarzyna ze Sieny); (mistyka franciszkańska – koncentracja na ziemskim obliczu Jezusa)

• Dominik i Franciszek byli mistykami

102

Maryja w duchowości średniowiecza

Wprowadzenie:

• pierwsze wieki – mało wzmianek o Maryi; nie jest postacią, ku której kierowano kult; jest postacią pierwszoplanową w Apokryfach

• pobożność ludowa zwraca się do Maryi, to jest ograniczane z obawy przez kultem stworzenia

• od III w . na wschodzie pojawia się myśl o Maryi Bogarodzicy (Theotokos) (Sobór w Efezie)

• na zachodzie dopiero średniowiecze przynosi rozwój pobożności Maryjnej

Średniowiecze

• Różaniec – rozważanie tajemnic z życia Maryi i Jezusa

• Maryja jest siostrą w cierpieniu

• Maryja „tu i teraz” wspiera ludzi (nie jest jeszcze traktowana jak pośredniczka)

• na wschodzie (od starożytności) Maryja jest Bogarodzicą, tą która już przebywa w pełni w chwale Bożej

103

Roman Melodos VI w., Akatyst

Zob. tekst nr 17• Maryja jest już w chwale• coraz większe wywyższenie Maryi – jest niemalże Bożą Mądrością,

przewyższa aniołów• przez swe macierzyństwo uczestniczy w dziełach i cechach Boskich• przez swe macierzyństwo uczestniczy w Bożych tajemnicach• Akatyst jest zwrócony „do nieba”

104

Jacopone da Todi (ok. 1230-1306), Stabat Mater

Zob. tekst nr 18

• zaczyna się nie od narodzenia, lecz od krzyża (zach. - kulminacja zbawienia to ofiara krzyżowa)

• Maryja jako Matka bolejąca • Maryja uczestniczy w pełni w dziele odkupienia• Maryja pomaga uczestniczyć człowiekowi w cierpieniu Chrystusa (aby

nie uczestniczył w cierpieniu po śmierci)• brak idei pośrednictwa (Maryja to siostra w cierpieniu)

105

Maryja w duchowości katolickiej od średniowiecza d odzisiaj

• pobożność Maryjna jest żywa w katolicyzmie do dzisiaj

• Maryja – pośredniczka – tytuł „Wszechpośredniczaka łask”

• Sobór Watykański II – nie ma osobnego dokumentu o Maryi

• SWII poświęca Maryi rozdział „Konstytucji dogmatycznej o Kościele”

• SWII – wybrano biblijne określenie „Błogosławiona dziewica”

• Maryja przynależy do Kościoła

• SWII nie nadał tytułowi „Wszechpośredniczka” istotnego znaczenia, ale nie wyklucza go

• SWII otwiera drogę do określanie Maryi „Matką Kościoła”

• Polska pobożność Maryjna – Kolbe, Wyszyński

106

Devotio moderna (nowa pobożność)• krytyka spekulatywności studiów

• świętość nie rozwija się dzięki studiom

• opowiedzenie się po stronie duchowości franciszkańskiej

• nacisk jest położony na codzienność, a nie na praktyki pobożne

• nurt devotio moderna – północ/ nurt franciszkański – południe

• naśladowanie przykładu Jezusa Chrystusa

• dobre życie tu na ziemi, we wszystkich jego przejawach

• jeśli człowiek chce dobrze żyć to potrafi (akcent na wolność)

• chcę – mogę (to przekłada się na metodyczność np. instrukcje dobrej modlitwy)

• Beginaria – wspólnoty ludzi żyjących razem, ale nie w formie zakonu klauzurowego,

czas poświęcają pracy praktycznej i modlitwie

• prace Braci wspólnego życia – kształcenie młodzieży, wydawanie książek

• brak idei żebractwa

• odniesienie do papiestwa nie pojawia się; przeżywanie jedności kościelnej jest ciche

• Maryjność była mniej intensywna niż w głównym nurcie duchowości średniowiecza

• samo studiowanie Słowa Bożego, nie ma mocy przemiany życia ludzkiego

• najważniejszy tekst - Tomasz à Kempis „O naśladowaniu Chrystusa” (XIV)

107

Tomasz à Kempis

Tomasz a Kempis (ur. w Kempen niedaleko Koloni 1830 r. - zm. w 1471 r. w Zwolle – dzisiejsza Holandia) - W 1395 został umieszczony w szkole w Deventer, prowadzonej przez braci wspólnego życie. Później wstąpił do konwentu augustianów w Agnetenberg niedaleko Zwolle, którego przeorem był jego brat Jan. Tam przyjął święcenia kapłańskie w 1413 i został podprzeorem. "mąż wzorowego życia" wedle kroniki klasztornej. Autor krótkich pism pobożnych, pozostających w cieniu arcydzieła ascetycznego - De imitatione Christi ( O naśladowaniu Chrystusa).

Pisarz z zamiłowania, jako świecki członek Bractwa Wspólnego Życia zarabiał przepisywaniem ksiąg. Pracę ręki, rozumienie tekstu i utrwalanie słów uważał za czynności nabożne, błogosławione, budujące wewnętrznego człowieka. Dzięki dobrej pamięci i nawykowi notowania zgromadził swoistą "biblioteczkę" złotych myśli chrześcijańskich, wykorzystując je we własnym pisarstwie.Zostawił 39 większych prac, w większości po łacinie, zebranych w siedmiu tomach jako Opera omnia. Jako pisarz uprawiał wiele gatunków literackich - prowadził kronikę klasztoru, pisał kazania, interesował się pieśnią kościelną. Układał soliloquia (sam na sam, rozmowy z sobą).

108

Tomasz à Kempis„O naśladowaniu Chrystusa”

• tytuł – wskazuje na Chrystusa, który tu na ziemi żył doskonałym życiem człowieka, po ludzku

• Podział – cztery księgi

1. Zachęty do życia duchowego

2. Upomnienia skłaniające do życia wewnętrznego

3. O pociesze wewnętrznej

4. O sakramencie ołtarza

• poprzez Ewangelię człowiek widzi jak Chrystus żył na ziemi

• prawda życia chrześcijańskiego wyraża się w praktyce, działaniu

• życie zakonne jest tylko jedną z form życia

• śmierć jako szkoła mądrości życia

• elementy stoickie mocno obecne w I i II księdze (podobieństwo do „Rozmyślań” Marka Aureliusza)

109

„O naśladowaniu Chrystusa”Zob Tekst nr 19

• Królestwo Boże jest w człowieku

• to co istotne dzieje się we wnętrzu człowieka

Rozdział VIII O POUFNEJ PRZYJAŹNI Z JEZUSEM• kontynuacja chrystocentrycznego nurtu duchowości średniowiecza

• duchowość typowo zachodnia – Jezus wcielony, bliski, obecny w człowieku

Rozdział XII O KRÓLEWSKIEJ DRODZE KRZYŻA ŚWIĘTEGO• lęk przed piekłem jest obecny w średniowieczu, u A Kempisa jest to symboliczne, ale jest

obecne jako rzeczywistość

Księga III O pociesze wewnętrznejRozdział XXXI O ODSUNIĘCIU WSZYSTKIEGO, CO STWORZONE, PO TO, ABY DOTRZEĆ DO

STWÓRCY• To jest przeciwstawione duchowi franciszkańskiemu (widzi Boga w stworzeniu, ale był

duchem modlitwy, a nie pracowitości). Devotio moderna – ograniczenie do pracy zewnętrznej; podczas lektury duchowej koncentracja na wnętrzu.

Rozdział LV O SKAŻENIU NATURY I SKUTECZNYM DZIAŁANIU ŁASKI BOŻEJ• Pod koniec księgi pojawia się kwestia grzeszności człowieka. Podobieństwo do nauki św.

Augustyna – człowiek wie, że jest grzesznikiem. Franciszek więcej mówi o pięknie człowieka, niż o zmazie grzechu.

• Podkreślania grzeszności człowieka, ale nie ma wzmianek o sakramencie pokuty i pojednania (zapewne to była oczywistość, dlatego nie stanowiło to osobnego tematu)

110

c.d. „O naśladowaniu Chrystusa”

Zob. tekst nr 19

Księga IV O sakramencie ołtarza

WSTĘP. POBOŻNE WEZWANIE DO KOMUNII ŚWIĘTEJ• duchowość średniowiecza jest sakramentalna tzn. eucharystyczna. Poczucie grzeszności rodzi lęk przed

świętokradczym przyjęciem komunii. Pobożność eucharystyczna przenosi się na adorację.

• u Tomasza a Kempisa sakrament to pokarm nieśmiertelności. Pojawia się sformułowanie pochodzące od Ojców Apostolskich: eucharystia to pokarm nieśmiertelności.

• autor nie pokazuje drogi pokuty sakramentalnej jako czegoś co jest niezbędne

ROZDZIAŁ III O POŻYTKU CZĘSTEJ KOMUNII ŚWIĘTEJ• Autor pokazuje na czym polega istota pobożności

• Ten sakrament przywraca duszy utraconą cnotę i odnawia piękno duszy oszpecone grzechem

ROZDZIAŁ V O DOSTOJEŃSTWIE NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU I O GODNOŚCI STANU KAPŁAŃSKIEGO• Kapłan jest ofiarnikiem – centrum upatruje się w tym stopniu sakramentu kapłaństwa, który umożliwia

sprawowanie Eucharystii (władza składania w ofierze i poświęcania Ciała Chrystusa).

RODZIAŁ VII JAK PRZYGOTOWAĆ SIĘ DO KOMUNII ŚWIĘTEJ?• Naśladowanie Chrystusa kładzie nacisk na to, co dzieje się w duszy

111

Koniec średniowiecza

Odkrycie Ameryki - do tej pory wierzono, że cały świat jest chrześcijański. Symbolicznie wszystkie znane ludy były zewangelizowane.

112