Carl Schmitt - Pojęcie Polityczności DOC

8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC

1/68

C A R L S C H M I T T P O J C I E P O L I T Y C Z N O C I

1

Pojcie pastwa zakada pojcie politycznoci. Pod pojciem pastwa

rozumiemy dzi polityczny status narodu, zorganizowanego na okrelonym,

zamknitym terytorium. Jest to naturalnie tylko oglny opis tego, czym jest pastwo, a

nie jego dokadna definicja. Tam, gdzie chodzi o istot politycznoci, dokadna

definicja pastwa nie jest potrzebna. Pozostawmy wic na boku kwesti, czym w

istocie jest pastwo czy jest podobne do maszyny czy raczej do organizmu, czy jest

jak osoba ludzka czy jak zwyke urzdzenie, czy jest tosame ze spoeczestwem czyze wsplnot, czy jest jak fabryka, czy jak ul, a moe jest zwykym zbiorem regu

postpowania. Wszystkie te okrelenia i przenonie narzucaj ju pewn interpretacj i

struktur, z gry nadajc sens i uprzedzajc wszelkie wyjanienia. Dlatego nie mog

posuy za punkt wyjcia prostego, elementarnego objanienia politycznoci.

Pastwo, zgodnie z faktycznym znaczeniem tego sowa, ale rwnie jako zjawisko

historyczne, jest szczeglnym stanem narodu. W decydujcym przypadku jest to stan

miarodajny i dlatego, w przeciwiestwie do statusu indywidualnego lub

kolektywnego, jest stanem samym w sobie. Wicej na razie powiedzie si nie da.

Wszelkie skojarzenia zwizane z wyobraeniami statusu i narodu nabieraj sensu

dopiero dziki politycznoci. Byyby wic cakiem niezrozumiae, gdyby polityczno

zostaa faszywie zinterpretowana.

Rzadko mona spotka prost definicj politycznoci. Najczciej polityczno

pojawia si w znaczeniu negatywnym jako opozycja do rnych innych poj; naprzykad jako element antytezy polityka i gospodarka lub polityka i moralno, czy

polityka i prawo. W obrbie samego prawa bywa natomiast przywoywana jako

element antytezy polityka i prawo cywilne.1 Takie negatywne, najczciej polemiczne

1 Opozycja prawa i polityki czsto pokrywa si z opozycj prawa cywilnego i publicznego,

np. Johann Kaspar Bluntschli,Allgemeines Staatsrecht, I, 1868, s. 219: Wasno jest

pojciem prawa prywatnego i nie ma politycznego charakteru. Polityczne znaczenie tej

antytezy szczeglnie wyranie pojawio si w 1925 i 1926 roku przy okazji debaty natemat wywaszczenia panujcych wczeniej w Niemczech ksicych rodzin. Jako

1


2/68

przeciwstawienie poj moe w konkretnej sytuacji i zalenie od kontekstu dopro-

wadzi do precyzyjnego wyjanienia jakiej jednej kwestii, natomiast nie moe by

definicj konkretnego specyficznego zjawiska. Okrelenie polityczne jest czsto

traktowane jako synonim okrelenia pastwowe". W kadym razie kojarzone jest zpastwem.2 W takim przypadku pastwo staje si zjawiskiem politycznym, a

polityczno okazuje si treci pastwa. Ten zaklty krg poj nie moe jednak

posuy nam za zadowalajce wyjanienie kwestii, ktra nas zajmuje.

przykad moe posuy zdanie z przemwienia posa Dietricha (posiedzenie Reichstagu z

2 grudnia 1925 roku,Berichte, 4717): Naszym zdaniem nie chodzi tutaj o kwesti z

zakresu prawa cywilnego, lecz o problem polityczny (oklaski w awach Demokratw i w

lewej czci sali).2 Rwnie w tych definicjach politycznoci, dla ktrych pojcie wadzy jest roz-

strzygajce, wadza ta ma najczciej charakter wadzy pastwowej np. u Maxa Webera

jako denie do udziau we wadzy lub wpyw na podzia wadzy, czy to midzy

pastwami, czy midzy rnymi grupami ludzi w ramach pastwa; lub jako kierowanie

lub wywieranie wpywu na kierowanie zwizkiem politycznym, a wic w dobie

wspczesnej pastwem [Polityka jako zawd i powoanie, tum. Andrzej Kopacki,

Krakw-Warszawa 1998, s. 56]; lub zgodnie z tez (Parlament und Regierung im

neugeordneten Deutschland, 1918, s. 51), e istot polityki jest walka i agitacja,

prowadzona przez czonkw zwizku oraz ich sympatykw. Heinrich Triepel (Staatsrecht

und Politik, 1927, s. 16) stwierdza, e jeszcze kilkadziesit lat temu utosamiano polityk

z nauk o pastwie [...] I tak na przykad Waitz uwaa, e polityka polega na naukowym

rozpoznaniu panujcych w pastwie stosunkw z uwzgldnieniem zarwno historycznego

rozwoju pastwa, jak i jego wspczesnych warunkw i potrzeb. Nastpnie Triepel ze

zrozumiaych wzgldw cakiem susznie krytykuje pozornie apolityczny, cakowicie

naukowo-prawny sposb rozumowania szkoy Gerbera i Labanda oraz prby jej

kontynuowania w okresie powojennym przez Kelsena. Triepel nie rozumia jednak do

kocastricte politycznego znaczenia postulatu apolitycznej czystoci nauk prawnych,

poniewa sam utosamia jeszcze okrelenie polityczny z pastwowym. W

rzeczywistoci, o czym bdzie niejednokrotnie mowa, chodzi tutaj o typowy i coraz

czstszy sposb uprawiania polityki, polegajcy na tym, e przeciwnika okrela si w

kategoriach politycznych, natomiast wasna pozycja przedstawiana jest jako apolityczna, tj.naukowa, suszna, obiektywna, bezstronna, itp.

2


3/68

W prawniczej literaturze fachowej znajdziemy wiele opisw politycznoci, ktre,

jeeli nie maj ewidentnie polemicznego i politycznego charakteru, odwouj si do

praktycznej i technicznej strony prawnych i administracyjnych decyzji

podejmowanych w poszczeglnych przypadkach. Swj sens zyskuj zatem dzikitemu, e bez zastrzee z gry zakadaj istnienie pastwa, w ramach ktrego maj

funkcjonowa. I tak na przykad w ramach prawa o stowarzyszeniach mamy do

czynienia z orzecznictwem i literatur prawn, ktre dotycz politycznych stowa-

rzysze lub zgromadze politycznych.3 We francuskim prawie administracyjnym

zaczto posugiwa si pojciem motywu politycznego (mobile politique), aby

odrni polityczne akty wydawane przez rzd (actes de gouvernement) od

3 W 3 ust. 1 ustawy o zwizkach i stowarzyszeniach w Niemieckiej Rzeszy z 19 kwietnia

1908 roku czytamy, e zwizek polityczny to taki zwizek, ktry za cel stawia sobie

wpywanie na sprawy polityczne. W praktyce przez sprawy polityczne rozumie si

zwykle kwestie zwizane z utrzymaniem lub zmian organizacji pastwa, z moliwoci

wpywania na funkcjonowanie struktur pastwowych lub zwizanych z nimi stowarzysze

o charakterze publicznym. W takim ujciu spraw politycznych kwestie polityki, pastwa i

ycia publicznego cakowicie si przenikaj. Do 1906 roku (wyrok sdu drugiej instancji z

12 lutego 1906 roku) w pastwie pruskim traktowano dziaalno Kociow i zwizkw

religijnych, nawet rekolekcje kocielne, jako wpywanie na bieg spraw publicznych, a w

kadym razie jako mieszanie si do nich. Uznanie przez prawo, e problemy religijne,

kulturalne, spoeczne lub jakiekolwiek inne nie s problemami pastwa oznacza de facto,

e pastwu odbiera si wadz nad pewnymi obszarami ycia, ktre staj si przedmiotem

wpyww i interesw okrelonych grup i organizacji. Sigajc do XIX-wiecznego

sownika, powiedzielibymy, e spoeczestwo usamodzielniwszy si, wystpuje wobec

pastwa jako rwnorzdny podmiot. Skoro wic zgodnie z obowizujc teori pastwa,

nauk o prawic i przyjtym powszechnie rozumieniem poj, polityczne rwna si

pastwowe, wwczas mona wycign wniosek (logicznie niepoprawny, lecz w praktyce

najwyraniej nieunikniony), e wszystko, co niepastwowe, a wic w tym sensie wszystko,

co spoeczne, jest niepolityczne! Czciowo wniosek ten opiera si na naiwnym bdzie,

bdcym doskona ilustracj teorii Vilfredo Pareto o rezyduach i derywatach (Traite de

sociologie generale , wydanie francuskie z 1917 i 1919, I, s. 450 i nast., II. s. 785 i nast.).

Jednak mamy tutaj take do czynienia z bardzo wygodnym, praktycznym i wyjtkowoskutecznym rodkiem walki politycznej z pastwem i jego porzdkiem.

3


4/68

niepolitycznych rozporzdze urzdw i wyczy je spod kontroli sdw

administracyjnych.4

Tego rodzaju okrelenia, tworzone dla potrzeb praktyki prawnej, pozwalaj

jedynie skutecznie odrnia od siebie rozmaite zjawiska prawne zachodzce wpastwie. Natomiast same nie daj adnej oglnej definicji politycznoci; odnosz si

wycznie do pastwa i sfery jego dziaalnoci i to wystarczy, przynajmniej dopki

mona zakada, e pastwo i jego instytucje s czym oczywistym i trwaym.

4 Dla Gastona Jze'a (Les principes gnraux du droit administratif, I, wyd. trzecie z 1925,

s. 392) cae to rozrnienie jest tylko kwesti polityczn. Take zob. R. Alibert,Le

contrle juridictionnel de l'administration, Paris 1926, s. 70 i nast.; Rudolf Smend,Die

politische Gewalt im Verfassungsstaat und das Problem der Staatsform, Tbingen 1923, s.

16: take Verfassung und Verfassungsrecht, 1928, s. 103, 133, 154 oraz raport

opublikowany przez Institut International de Droit Public z 1930; tame raporty R. Launa i

P. Dueza. W raporcie Dueza (s. 11) znajdziemy bardzo interesujc definicj specyficznie

politycznego aktu rzdowego (acte de gouvernement), wan ze wzgldu na przedstawione

przeze mnie kryterium politycznoci (rnic midzy przyjacielem i wrogiem). Definicja

ta pochodzi od Dufoura (w tamtym okresie wielkiego twrcy teorii aktw rzdowych), z

Traile de droit administratif appliqu, t. V, s. 128: Podstaw aktu rzdowego jest cel, jaki

sobie stawia jego autor. Akt, ktrego celem jest obrona spoeczestwa jako takiego lub

reprezentowanego przez rzd, akt skierowany przeciwko nieprzyjacioom wewntrznym

lub zewntrznym, wystpujcym otwarcie lub w ukryciu, faktycznym lub

prawdopodobnym, oto akt rzdowy we waciwym sensie tego sowa. Rnica midzy

aktami rzdowymi i zwykymi aktami administracyjnymi (actes de simple administration)

staje si jeszcze bardziej znaczca za spraw debaty we francuskim Zgromadzeniu

Narodowym w czerwcu 1851 roku, ktrej tematem bya parlamentarna odpowiedzialno

prezydenta republiki. Wwczas to sam prezydent chcia przej waciw

odpowiedzialno polityczn, to znaczy odpowiedzialno za decyzje rzdu; por. Esmein-

Nezard,Droit constitutionnel, wyd. sidme, s. 234. Podobne rozrnienie znajdziemy w

art. 59 par. 2 konstytucji pruskiej, okrelajcym kompetencje tzw. ministerstwa spraw

biecych, gdzie sprawy biece oznaczay akurat sprawy polityczne; por. Stier-Somlo

Archiv des ffentlichen Rechts, t. 9 (1925), s. 233; Ludwig Waldecker,Kommentar zur

Preuischen Verfassung, wyd. drugie, 1928, s. 167, oraz decyzja Sdu NajwyszegoNiemieckiej Rzeszy z 21 listopada 1925. W tym przypadku ostatecznie zrezygnowano z

4


5/68

Rwnie oglne okrelenia politycznoci, ktre odsyaj nas wprost do pojcia

pastwa, s zrozumiae i naukowo uzasadnione, o ile pastwo pozostaje

jednoznacznie okrelonym tworem, ktry w oczywisty sposb odrnia si od niepa-

stwowych, a zatem i niepolitycznych zwizkw i stowarzysze a wic, o ilepastwo posiada monopol na polityczno. Taki monopol rzeczywicie istnia kiedy,

na przykad w XVIII wieku, kiedy pastwo nie musiao konkurowa ze

spoeczestwem lub przynajmniej (jak w Niemczech w XIX i w pocztkach XX

wieku) sprawowao n a d nim stabiln i niepodzieln wadz.

Tymczasem twierdzenie, e pastwowe to to samo, co polityczne, jest w takim

samym stopniu bdne i mylce, co przekonanie o tym, e pastwo i spoeczestwo

przenikaj si wzajemnie, gdy wszystkie sprawy nalece kiedy do pastwa zostaj

uznane za sprawy spoeczne i odwrotnie, wszystkie dotd wycznie spoeczne

problemy nabieraj nagle pastwowego znaczenia jak to si dzieje w kadej

demokratycznie zorganizowanej spoecznoci. W wyniku nakadania si sfery pastwa

i spoeczestwa zanikaj neutralne dotd obszary, takie, jak religia, kultura,

edukacja czy gospodarka; przestaj by neutralne", to jest: nie-pastwowe i nie-

polityczne. Przeciwiestwem tak rozumianej neutralizacji i odpolitycznienia istotnych

dziedzin ycia jest pastwo to t a l n e , a wic pastwo, ktre jest tosame ze

spoeczestwem. Pastwo totalne kolonizuje kad dziedzin i kady obszar ycia. W

takim pastwie w s z y s t k o jest przynajmniej potencjalnie polityczne, a odwoania do

pastwa nie pozwalaj ju wyrni adnej specyficznej cechy politycznoci.

wyranego oddzielenia spraw biecych (niepolitycznych) od spraw innych (politycz-

nych). Tekst Alberta Schaffle, ber den wissenschaftlichen Begriff der Politik, Zeitschrift

fr die Gesamte Staatswissenschaft, t. 53 (1897) jest w caoci oparty na

przeciwstawieniu spraw biecych (=administracja) sprawom politycznym; Karl

Mannheim w Ideologii i utopii uczyni z tego podziau punkt wyjcia swej analizy [por.

wyd. pol., tum. Jan Miziski, Lublin 1992]. Na podobnej zasadzie mona oddzieli prawo

jako urzeczywistnion polityk od samej polityki, ktra jest nieurzeczywistnionym jeszcze

prawem w pierwszym przypadku mamy do czynienia z pewnym ugruntowanymstanem, a w drugim z dynamicznym procesem.

5


6/68

Pastwo absolutystyczne jako wytwr XVIII wieku przeksztacio si

najpierw w XIX-wieczne pastwo neutralne (to znaczy pastwo odrzucajce

polityk, interwencjonizmu), aby w XX wieku przyj w kocu form

pastwa totalnego.5 Demokracja uniewania wszystkie typowe dla XIX-

wiecznego liberalizmu rnice oraz wszystkie cechy waciwe dla procesu

odpolitycznienia i, przeciwstawiajc spoeczestwo pastwu (a wic

zjawiska spoeczne zjawiskom politycznym), przezwycia

charakterystyczne dla XIX wieku opozycje i podziay, takie jak:

religijny (wierzcy) jako przeciwiestwo politycznego,kulturalny jako przeciwiestwo politycznego,gospodarczy jako przeciwiestwo politycznego,

prawny jako przeciwiestwo politycznego,

naukowy jako przeciwiestwo politycznego

oraz wiele innych, polemicznych, a wic z istoty swej politycznych

opozycji. Wnikliwi myliciele XIX-wieczni od razu pojli znaczenie owej

zmiany. W Weltgeschichtliche Betrachtungen Jacoba Burckhardta (pisanych

okoo roku 1870) znajdziemy znamienn uwag na temat demokracji:

wiatopogld demokratyczny jest jak wielka rzeka, w ktrej mieszaj si

wody wszystkich dopyww; zmienia si zalenie od pochodzenia swychwyznawcw. W j e d n y m wszake demokracja jest konsekwentnie

jednorodna wadza pastwa nad jednostk nigdy nie jest dla niej

wystarczajca. Dlatego w demokracji zaciera si w kocu rnica midzy

pastwem i spoeczestwem, w rce pastwa zostaje oddane to wszystko,

czego, jak si przypuszcza, spoeczestwo robi nie bdzie. Wszystkie

sprawy staj si przedmiotem dyskusji i znajduj si w cigym ruchu. W

kocu za poszczeglne kasty mog domaga si prawa do pracy i

utrzymania".

Rwnie trafnie wyrazi Burckhardt wewntrzn sprzeczno midzy

demokracj a liberalnym pastwem konstytucyjnym: Pastwo powinno

wic z jednej strony wyraa i urzeczywistnia idee kultury goszone przez

kad parti i stronnictwo, z drugiej za ma by tylko szat, ktra

przyobleka mieszczask egzystencj pastwo jedynie ad hoc ma by

wszechmocne! Pastwo powinno mc wszystko, ale niczego nie powinno

5 Por. Carl Schmitt,Der Htter der Verfassung, Tbingen 1931, s. 78-79.

6


7/68

by mu wolno, nie wolno mu broni swojej ju istniejcej formy przed

kryzysem a przecie w kocu chodzi o to, aby przede wszystkim mie

udzia w sprawowaniu wadzy w pastwie. Dlatego forma pastwa

pozostaje zawsze dyskusyjna, a zakres wadzy stale si zwiksza".6

Pocztkowo niemiecka nauka o pastwie (gwnie pod wpywem

heglowskiej filozofii pastwa) twardo staa na stanowisku, e pastwo jest

jakociowo inne ni spoeczestwo, jest wobec niego czym nadrzdnym.

Pastwo, ktre dominuje nad spoeczestwem, mona nazwa

uniwersalnym, ale na pewno nie nazwiemy go totalnym w dzisiejszym

znaczeniu tego sowa, a wic jako negacji pastwa neutralnego wobec sfery

kultury i gospodarki, dla ktrego gospodarka i jej prawa s czym eo ipso

niepolitycznym. Mniej wicej od 1848 roku jakociowe rozrnienie

midzy pastwem i spoeczestwem, przy ktrym obstaje jeszcze Lorenz

von Stein i Rudolf Gneist, przestaje by ju tak oczywiste. Rozwj

niemieckiej nauki o pastwie, opisany przeze mnie w rozprawie pod tytuem

Hugo Preuss sein Staatsbegriff und seine Stellung in der deutschen

Staatslehre (Tbingen 1930), przebiega, mimo wszelkich ogranicze,

trudnoci czy kompromisw, mniej wicej rwnolegle do historycznego

procesu uksztatowania si demokratycznej jednorodnoci pastwa i

spoeczestwa.

Ciekawe narodowo-liberalne stadium tego procesu stanowi pisarstwo

Alberta Hnela. W swoich Studien zum deutschen Staatsrechtoraz

Deutsches Staatsrecht7stwierdza, e uoglnienie pojcia pastwa wskutek

rozszerzenia go do pojcia spoecznoci ludzkiej po prostu jest oczywistym

bdem"; Hnel rozumie pod pojciem pastwa przede wszystkim

szczeglny rodzaj organizacji spoecznej", ktra przycza si do innychspoecznych organizacji grujc nad nimi i obejmujc je wszystkie". Cel

tak rozumianego pastwa ma wprawdzie charakter uniwersalny", ale

mona sprowadzi je do jednego, p o d s t a w o w e g o zadania, jakim jest

odgraniczanie i porzdkowanie istotnych spoecznie si, a wic do

6 Jacob Burckhardt, Weltgeschichtliche Betrachtungen, cyt. z wydania Krnera,s. 133, 135,

197.

7 Albert Hnel, Studien zum deutschen Staatsrecht. II, 1888, s. 219,Deutsches Staatsrecht,I,1892, s. 110.

7


8/68

specyficznej funkcji p r a w a. Hnel kategorycznie odrzuca twierdzenie,

jakoby cel pastwa przynajmniej po t e n c j a l n i e mg by tosamy z

wszystkimi spoecznymi celami ludzkoci. Wprawdzie, jego zdaniem,

pastwo jest uniwersalne, ale w adnym wypadku nie ma charakteru

totalnego. Punkt widzenia Hnela przeamuje dopiero Otto Gierke (pierwszy

tom jegoDeutsches Genossenschaftsrechtukaza si w 1868 roku). Pastwo

jest dla niego rodzajem stowarzyszenia, ktre co do swej istoty nie rni si

niczym od innych spoecznych zwizkw. Wprawdzie Gierke przyznaje, e

pastwo skada si zarwno z elementw stowarzyszania si, jak i z

elementw panowania; jednak demokratyczne konsekwencje tak

sformuowanej teorii pastwa byy nie do uniknicia, skoro de facto

koncentrowaa si ona na zjawisku stowarzyszania si, a nie na panowaniu.

W Niemczech wyznaczon przez Gierkego drog poszli Hugo Preuss i Kurt

Wolzendorff. W Anglii koncepcja stowarzysze doprowadzia do powstania

teorii pluralizmu. (Wicej na ten temat w rozdziale 4).

Wydaje mi si, e zaproponowana przez Rudolfa Smenda koncepcja

integracji pastwa pod warunkiem dalszego doprecyzowania bardzo

trafnie oddaje sytuacj, w ktrej to ju nie ramy istniejcego pastwa

integruj spoeczestwo (tak jak to byo w przypadku niemieckiego

mieszczastwa i XIX-wiecznej monarchii), lecz spoeczestwo integruje si

i samoistnie tworzy pastwo. Wanie taka sytuacja wymaga pastwa

totalnego. Smend przypomina o tym8 w kontekcie pracy doktorskiej H.

Treschera o Monteskiuszu i Heglu (z 1918 roku). Autor odnosi si w niej

midzy innymi do heglowskiej nauki o podziale wadz, twierdzc, e

oznacza ona ywioowe przenikanie pastwa do w s z y s t k i c h obszarw

ycia spoecznego, co uzasadnia si koniecznoci pozyskaniaw s z y s t k i c h witalnych si narodu dla dobra pastwa jako caoci".

Smend dostrzega w tym zdaniu Treschera wykadni wasnego pojcia

integracji", ktre opisa w ksice o konstytucji. W istocie jednak zdanie to

jest wykadni pastwa totalnego, w ktrym nie ma ju miejsca dla

cakowitej apolitycznoci. Pastwo totalne znosi skutki XIX-wiecznego

procesu odpolitycznienia i koczy z dogmatem niezalenej od pastwa

(apolitycznej) gospodarki i wolnego od regu gospodarki pastwa.8 Rudolf Smend, Verfassung und Verfassungsrecht, 1928. s. 97.

8


9/68

2

Chcc okreli pojcie politycznoci, trzeba wpierw ustali i opisa specyficzne,polityczne kategorie. Polityczno ma bowiem wasne kategorie, ktre wobec rnych,

wzgldnie samodzielnych obszarw ludzkiego mylenia i dziaania, zwaszcza za

wobec moralnoci, estetyki i ekonomii, daj si zastosowa tylko w szczeglny dla

siebie sposb. Dlatego polityczno opiera si na specyficznym dla niej podstawowym

rozrnieniu, do ktrego sprowadzi mona wszystkie dziaania polityczne. Zamy,

e w obszarze moralnoci najbardziej podstawowym rozrnieniem jest podzia n a

dobro i zo, w estetyce na pikno i brzydot, w ekonomii na zysk i strat lub na to, coopacalne i nieopacalne. Pojawia si zatem pytanie, czy istnieje te takie przekonujce

rozrnienie, ktre nie byoby podobne ani analogiczne do pozostaych, lecz wrcz

przeciwnie, byoby niezalene i samodzielne i mogoby suy za jasne kryterium

politycznoci? Na czym takie rozrnienie miaoby polega?

Specyficznie polityczne rozrnienie, do ktrego mona sprowadzi wszystkie

polityczne dziaania i motywy, to rozrnienie p r z y j a c i e l a i w r o g a . Pozwala

ono na takie okrelenie pojcia, ktre daje nam jasne kryterium politycznoci, ale

zarazem nie jest ani jej wyczerpujc definicj, ani nic przesdza o jej treci. Nic

istniej inne kryteria rnicy midzy przyjacielem i wrogiem poza tymi, ktre

przynale cile do sfery politycznoci. Jedynie przy tym zastrzeeniu moemy

powiedzie, e kryteria politycznoci s analogiczne do stosunkowo samodzielnych

kryteriw, na ktrych opieraj si rozrnienia w innych dziedzinach ludzkiego

mylenia i dziaania rozrnienie na dobro i zo w moralnoci, pikno i brzydot westetyce i tak dalej. Specyficznie polityczne rozrnienie midzy przyjacielem i

wrogiem jest wic samodzielne nie w znaczeniu jakiego dodatkowego,

autonomicznego obszaru. Jego samodzielno polega na tym, e nie daje si ono

sprowadzi do adnej rnicy czy rnic z innego obszaru ani si na nich nie opiera.

Skoro nie mona po prostu powiedzie, e rnica midzy dobrem i zem jest taka

sama jak rnica midzy piknem i brzydot lub tym, co ekonomicznie korzystne i

niekorzystne, a wic nie mona jednej rnicy zredukowa do drugiej, to tym bardziej

9


10/68

nie wolno miesza i myli z innymi przeciwiestwami rnicy midzy przyjacielem i

wrogiem. Polityczne rozrnienie to zdolno okrelenia najwyszego stopnia

intensywnoci zwizku lub oddzielenia, stowarzyszenia (Assoziation) lub rozproszenia

(Dissoziation). Rnica ta moe by teoretyczna lub faktyczna, ale wcale nie musipociga za sob innych, moralnych, estetycznych czy ekonomicznych rnic.

Polityczny wrg nie musi by moralnie zy, estetycznie odpychajcy, ani te nie musi

by postrzegany jako ekonomiczny konkurent. Z ekonomicznego punktu widzenia

prowadzenie interesw z wrogiem moe by czasami korzystne. W sensie

egzystencjalnym on jest t y m i n n y m , jest ob c y i to w zupenoci wystarcza, aby

okreli jego istot. Dlatego w ekstremalnym przypadku moe doj do konfliktu, kt-

rego nie da si rozstrzygn za spraw przyjtych z gry generalnych unormowa ani

przez wyrok jakiej trzeciej, a wic niezaangaowanej, bezstronnej osoby.

Waciwy sposb rozpoznania i zrozumienia konfliktu, a tym samym prawo do

wspdecydowania i sdzenia, moliwe s wycznie za spraw egzystencjalnego

udziau i uczestnictwa. Ekstremalny przypadek konfliktu mog rozstrzygn midzy

sob tylko sami jego uczestnicy. Kady sam musi bowiem zadecydowa, czy w

przypadku konkretnego konfliktu inno obcego oznacza zanegowanie jego wasnej

formy egzystencji i czy, aby uratowa swj wasny sposb ycia, trzeba obcego

wypdzi lub zwalczy. Psychologicznie wrg atwo utosamiany jest z tym, co ze i

odpychajce, kada bowiem rnica i kada jedno (przede wszystkim rnica i

jedno polityczna jako najsilniejsze i najbardziej intensywne formy odrbnoci i

zwizku) opiera si midzy innymi na uytecznym wykorzystaniu przeciwiestw o

zasadniczym znaczeniu dla innych dziedzin ycia. Nie narusza to w niczym ich

autonomii. Dlatego to, co jest moralnie ze, estetycznie odpychajce lub ekonomicznieszkodliwe, wcale nie musi by wrogie w sensie politycznym. Rwnie odwrotnie, to,

co moralnie dobre, estetycznie pikne i ekonomicznie korzystne nie staje si od razu

przyjacielem w politycznym znaczeniu tego pojcia. Egzystencjalna blisko po-

litycznoci oraz jej autonomiczno uwidaczniaj si ju w samej tylko moliwoci

oddzielenia owego specyficznego podziau na przyjaciela i wroga od innych dziedzin

ycia, traktowania go jako czego samodzielnego.

10


11/68

3

Pojcia przyjaciel i wrg maj tu konkretny sens egzystencjalny, dlatego nie

naley traktowa ich jako metafor lub symboli, ani te utosamia z nazbyt czstouywanymi wyobraeniami z dziedziny ekonomii i moralnoci. A ju na pewno nie

naley ujmowa ich z perspektywy psychologii, w sensie prywatno-

indywidualistycznym, jako wyrazu prywatnych uczu i skonnoci. Pojcia te nie

tworz adnej normatywnej ani te czysto duchowej opozycji. Liberalizm, w

charakterystyczny dla siebie sposb rozdzielajc sfer duchow i ekonomiczn (mowa

o tym szerzej w rozdziale 8), spowodowa, e czsto utosamia si wroga z kon-

kurentem w wiecie interesw, a w wiecie duchowym z oponentem w dyskusji.

Jednak w ekonomii nie ma prawdziwych wrogw, s tylko konkurenci, a w wiecie

cakowicie moralnym i etycznym istniej wycznie polemici. By moe dla kogo

rnica midzy przyjacielem i wrogiem wyda si potworna, a fakt, e narody wci

jeszcze jednocz si wok takich poj, niektrzy uwaa bd za atawizm,

pozostao po czasach barbarzystwa. Inni za bd mieli nadziej, e pewnego dnia

rnica midzy przyjacielem i wrogiem po prostu zniknie. By moe te ze wzgldw

wychowawczych naley udawa, e nie ma adnych wrogw. Tym wszystkim nie

bdziemy si tu jednak zajmowa. Nie chodzi nam bowiem o fikcje lub o normatywne

postulaty, ale o faktyczn rzeczywisto i o realn moliwo pojawienia si rnicy

midzy przyjacielem i wrogiem. Mona podziela lub nie owe nadzieje i wychowaw-

cze skrupuy. Nie sposb jednak, zachowujc zdrowy rozsdek, zaprzecza, e narody

jednocz si wok przeciwstawnych poj przyjaciela i wroga i e rwnie dzisiaj to

przeciwiestwo faktycznie zachowuje znaczenie dla kadego narodu jako politycznegobytu.

Wrg nie jest wic konkurentem lub przeciwnikiem w sensie oglnym. Wrg nie

jest te prywatnym przeciwnikiem, ktrego nienawidzimy czy do ktrego czujemy

osobist antypati. Wrg to walczca lub co najmniej gotowa do w a l k i ,

zorganizowana grupa ludzi, ktra stoi na drodze innej, podobnie zorganizowanej

grupy. Wrg ma charakter wycznie publiczny, wszystko bowiem, co odnosi si

do jakiej zorganizowanej grupy ludzi, a w szczeglnoci do narodu, ma sens

11


12/68

publiczny. Wrg to hostis, a nie inimicus o szerszym znaczeniu, , a nie

.9Jzyk niemiecki, podobnie jak inne jzyki, nie rozrnia midzy wrogiem

prywatnym i politycznym. Std bierze si tyle nieporozumie i bdw zwizanych z

tym pojciem. Czsto przytaczane zdanie Miujcie nieprzyjacioy wasze (Mt 5,44 ik 6, 27) brzmi: diligite inimicos vestros, , nie

za diligite hostes vestros. O wrogu politycznym nie ma w tym fragmencie w ogle

mowy. W tysicletniej historii wojen midzy chrzecijastwem i islamem nigdy aden

chrzecijanin nie wpad na pomys, aby z mioci do Saracenw lub Turkw wyda im

na up Europ, zamiast stan w jej obronie. Politycznego wroga nie trzeba wcale

osobicie nienawidzi. To dopiero w sferze prywatnej postulat mioci wobec wroga

ma sens. Przytoczony fragment Biblii nie zawiera propozycji zniesienia rnicy

midzy dobrem i zem, ani midzy pojciem pikna i brzydoty, a ju w najmniejszym

stopniu nie zachca do porzucenia rnicy midzy przyjacielem i wrogiem. W kadym

razie nie zaleca, aby kocha wrogw swojego narodu i wspiera ich w walce

przeciwko wasnym rodakom.

Polityczne przeciwiestwo to przeciwiestwo najmocniejsze, o najwyszym

stopniu intensywnoci. Kada konkretna sytuacja rnicy jest tym bardziej polityczna,

im bliej jej do krytycznego punktu wyznaczajcego granic midzy przyjacielem i

9 U Platona, w pitej ksidzePastwa, rozdz. XVI, rnica midzy i

jest bardzo silnie podkrelona, lecz jednoczenie zostaje poczona z innym

przeciwiestwem midzy (wojna) a (bunt, rebelia, powstanie, wojna

domowa). Dla Platona prawdziw wojn jest tylko wojna midzy Hellenami i

barbarzycami (ktrzy z natury s wrogami). Natomiast walki pomidzy Hellenami to

(przetumaczona przez Otto Apelta jako wa, utarczka, niezgoda, w

bersetzung der Philosophischen Bibliothek, t. 80, s. 208). Za tym rozrnieniem kryje si

przekonanie, e nard nie moe toczy wojny sam przeciwko sobie, a wojna domowa

jest czym w rodzaju samounicestwienia i nie moe prowadzi do ustanowienia nowego

pastwa lub narodu. Jako komentarz do pojcia hostis su najczciej wybrane fragmenty

50, 16 i 118 z Pomponiusza. Jednak najlepsza definicja hostis znajduje si wLexicon

totius Latiniatis Forrcelliniego, 1771, III, s. 320 i 511: Hostis is est cum quo publice

bellum habemus... in quo ab inimico differt, qui est is, quocum habemus privata odia.Distingui etiam sic possunt, ut inimicus sit qui nos odit; hostis qui oppugnat.

12


13/68

wrogiem. W r a m a c h pastwa, czyli w zorganizowanej politycznej jednoci, ktra

jako cao sama podejmuje decyzje o tym, kto jest jej przyjacielem, a kto wrogiem,

o b o k tej zasadniczej politycznej decyzji istniej rwnie liczne w t r n e po-

lityczne rozstrzygnicia, ktre czerpi z niej swoje uzasadnienie. Wrmy na chwildo opisanego w pierwszej czci zjawiska czenia okrele polityczny i

pastwowy". W wyniku takiego poczenia przeciwstawia si na przykad dziaania

pastwowo-polityczne dziaaniom partyjno-politycznym". Mwi si te o

prowadzonej przez pastwo polityce religijnej, edukacyjnej, komunalnej, spoecznej

itp. Jednak we wszystkich tych i w wielu innych przypadkach przeciwiestwo i

antagonizm nadal pozostaj konstytutywne dla pojcia politycznoci w ramach

pastwa.10Polityczno jest tutaj naturalnie mocno zagodzona przez fakt istnienia

pastwa jako politycznej jednoci, ktra obejmuje wszystkie wewntrzne

przeciwiestwa. Powstaj dalsze, jeszcze sabsze i bardziej znieksztacone formy

polityki", a do form karykaturalnych czy wrcz pa s o y t n i c z y c h , gdzie z

pierwotnego rozrnienia midzy przyjacielem i wrogiem pozostaje jedynie jaki cie

antagonizmu, wyraajcy si w taktycznych rozgrywkach, intrygach, konkurencji i

wszelkiego rodzaju podobnych praktykach. Najdziwniejsze ukady i manipulacje trak-

tuje si jako polityk". A jednak nawet tam, gdzie zupenie zanika wiadomo

znaczenia sytuacji wyjtkowej", jzyk przechowuje w powszechnym uyciu

pierwotny sens politycznego zwizku jako wyrazu konkretnej rnicy midzy

przyjacielem i wrogiem.

Mona przekona si o tym bez trudu na przykadzie dwch powszechnych

zjawisk. Po p i e r w s z e , wszystkie polityczne pojcia, wyobraenia i okrelenia maj

znaczenie polemiczne. Odnosz si do konkretnej sytuacji przeciwiestwa ipozostaj z ni w cisym zwizku. Jej ostateczn konsekwencj jest jednoczenie si

ludzi wedug kryterium przyjaciela lub wroga, co prowadzi do wojen i rewolucji. W

momencie kiedy znika sytuacja przeciwiestwa, pojcia te staj si pustymi abs-10 Polityka spoeczna pojawia si dopiero wtedy, kiedy jaka klasa spoeczna o politycznym

znaczeniu sprecyzuje i postawi swoje spoeczne dania. Opieka spoeczna, ktr

otaczano kiedy biednych i potrzebujcych, nie bya uwaana za problem spoeczno-

-polityczny i nie okrelano jej w taki sposb. Podobnie polityka wobec Kocioa pojawiaasi dopiero wtedy, gdy Koci stawa si politycznie istotn stron.

13


14/68

trakcjami bez ducha. Takie okrelenia jak pastwo, republika,11 spoeczestwo, klasa,

a take: suwerenno, pastwo prawa, absolutyzm, dyktatura, plan, neutralne lub

totalne pastwo itp. pozostan niezrozumiae, jeli nie bdzie wiadomo, do kogo

konkretnie si odnosz i przeciwko komu s wymierzone.12

Uycie okreleniapolityczny jest na trwae zdeterminowane przez polemiczny charakter. Jest tak

niezalenie od tego, czy przeciwnik zosta okrelony jako apolityczny (a wic kto

oderwany od ycia lub niezaangaowany) czy te odwrotnie jako polityczny", po

11 Na przykad Machiavelli nazywa republikami wszystkie pastwa, ktre nie s mo-

narchiami. W ten sposb ustanowiona przez niego definicja republiki funkcjonuje do

dzisiaj. Richard Thoma definiuje demokracj jako pastwo bez przywilejw. Tym samym

pastwo niedemokratyczne to pastwo oparte na przywilejach.12 Rwnie tutaj moliwe s rne rodzaje i stopnie polemicznego charakteru poj.

Polemiczno pozostaje zawsze rozpoznawaln, niezmienn cech wszystkich

politycznych poj i okrele. Kwestie terminologiczne staj si w ten sposb sprawami

jak najbardziej politycznymi. Jakie sowo lub wyraenie moe by jednoczenie

symptomem, wyrazem, znakiem rozpoznawczym konfliktu midzy wrogami. Moe by

rwnie broni. Karl Renner, socjalista II Midzynarodwki, w bardzo wanym

naukowym studium (Rechtsinstitute des Privatrechts, Tbingen 1929, s. 97) pisze na

przykad, e czynsz, ktry wynajmujcy paci wacicielowi mieszkania, jest rodzajem

trybutu. Wikszo profesorw prawa, sdziw i adwokatw w Niemczech uznaaby takie

okrelenie za niedopuszczaln polityzacj stosunkw prywatno-prawnych i odrzucio je

jako prb mieszania si w kwestie czysto prawne i czysto naukowe. Wychodz

bowiem z zaoenia, e problem ten zosta ostatecznie rozwizany w kategoriach cywilno-

prawnych i respektuj zawart w tym rozwizaniu polityczn decyzj pastwa. Natomiast

bardzo wielu socjalistw II Midzynarodwki z naciskiem podkrelao, e zobowizania

finansowe, ktre uzbrojona Francja narzucia rozbrojonym Niemcom, nie s adn form

trybutu, lecz reparacjami. Pojcie reparacji wydaje si bowiem bardziej prawne,

pokojowe, niepolemiczne i apolityczne ni pojcie trybutu. W rzeczywistoci jednak ma

ono jeszcze bardziej polemiczny, a tym samym polityczny charakter. Opiera si na

prawnym, a nawet moralnym potpieniu wykorzystanym w celach politycznych. Chodzi o

to, aby zdyskwalifikowa pokonanego wroga w sensie prawnym i moralnym, narzucajc

mu finansowe zobowizania. Dzisiaj kwestia, czy mamy posugiwa si pojciemtrybutu czy reparacji, urosa w Niemczech do rangi wewntrzpastwowego sporu.

14


15/68

to, by zdyskredytowa go i podway jego wiarygodno, a jednoczenie, by w

lepszym wietle przedstawi wasn niepolityczn postaw (w sensie bardziej

rzeczowej, naukowej, moralnej, etycznej, zgodnej z zasadami prawa i ekonomii). Po

drugie, w codziennych sporach wewntrz pastwa czsto posugujemy si pojciempolityczny", chocia w rzeczywistoci na og chodzi nam o zjawiska, ktre maj

charakter ewidentnie partyjno-polityczny". W nieunikniony sposb wszystkie takie

decyzje polityczne s nierzeczowe"; s jedynie sabym odbiciem pierwotnej rnicy

midzy przyjacielem i wrogiem, waciwej dla wszelkich politycznych zachowa. W

przypadku partii decyzje polityczne s zdegenerowane do prostych form decyzji

personalnych, dotyczcych obsadzania stanowisk i poszukiwania intratnych urzdw.

Postulat odpolitycznienia", ktry pojawia si w tym kontekcie, oznacza w istocie

tylko ch przezwycienia skutkw partyjnej polityki. Utosamienie politycznoci z

partyjn polityk jest moliwe dopiero wtedy, kiedy pastwo traci znaczenie jako

jedno polityczna, obejmujca wszystkie wewntrzne polityczne stronnictwa i

agodzca ich przeciwiestwa. Wwczas rnice wewntrz pastwa zyskuj na

intensywnoci i zaczynaj dominowa nad przeciwiestwami w polityce zagranicznej,

a wic w relacjach z innymi pastwami. Jeeli sprzecznoci o charakterze partyjno-

politycznym staj si w pastwiestrictepolityczne, wwczas osignity zostaje

najwyszy stopie intensywnoci napi wewntrzpolitycznych i wewntrz pastwa

powstaj ugrupowania, ktre formuj si wedug kryterium przyjaciela i wroga. Takie

wewntrzne podziay maj kluczowe polityczne znaczenie ze wzgldu na moliwo

Przypomina to w pewnym stopniu odwrotny spr sprzed kilkuset lat midzy niemieckim

cesarzem (krlem Wgier) i tureckim sutanem. Spr dotyczy kwestii, czy cesarz wypaca

Turkom pensj czy trybut. Dunik upiera si, e nie paci trybutu, lecz pensj,

podczas gdy jego wierzyciel uwaa, e chodzi o trybut. W tamtych czasach sowa,

przynajmniej w odniesieniu do stosunkw midzy chrzecijanami i Turkami, miay

bardziej rzeczowy charakter i szersze znaczenie, a pojcia prawne nie byy jeszcze w takim

stopniu politycznie instrumentalizowane. A jednak Bodin, ktry opisuje cay ten spr (por.

Sze ksig o Rzeczypospolitej, tum. Zygmunt Izdebski, Warszawa 1958), zauwaa, e

pensja jest wypacana najczciej nie po to, aby chroni si przed wrogiem, lecz przede

wszystkim przed monym protektorem, oraz aby wykupi si w ten sposb odniebezpieczestwa inwazji.

15


16/68

wybuchu zbrojnego konfliktu. Jednoczenie maj one inny charakter ni te

sprzecznoci, ktre prowadz do konfliktu w polityce midzynarodowej. W przypadku

takiego wanie prymatu polityki wewntrznej realna moliwo walki, stale obecna

w polityce, by w ogle mona byo o polityce mwi, nie dotyczy ju wojny midzyzorganizowanymi zbiorowociami narodowymi pastwami lub imperiami, lecz w o j

n y do mo we j .

Z pojciem wroga wie si bowiem realna moliwo walki, a wszelkie

przypadkowe zmiany w technice wojennej i w uzbrojeniu, wynikajce z rozwoju

historycznego, nie maj w tym przypadku adnego znaczenia. Wojna to zbrojna walka,

prowadzona przez zorganizowane politycznie jednoci; wojna domowa to zbrojna

walka w ramach zorganizowanej jednoci (ktra wszelako z tego wzgldu traci swj

jednoznaczny charakter). Istot broni jest to, e suy fizycznemu unicestwieniu

czowieka. Dlatego takie pojcia jak wrg i walka naley rozumie w bez-

porednim, egzystencjalnym sensie. Walka nie oznacza konkurencji, duchowego

starcia w dyskusji, ani symbolicznie pojtego zmagania si, ktre towarzyszy

czowiekowi przez cae ycie wszak czowiek jest wiecznym wojownikiem", a

jego ycie nieustann walk. W rzeczywistoci takie pojcia jak przyjaciel, wrg

czy walka maj realne znaczenie wanie dlatego, e zwizane s z faktyczn

moliwoci fizycznego unicestwienia. Wojna wynika z wrogoci, ta ostatnia oznacza

bowiem egzystencjaln negacj innego bytu. Wojna jest tylko ostateczn form

urzeczywistnienia wrogoci, a wic nie musi by czym codziennym, czym

normalnym; nie jest te idealnym ani podanym zjawiskiem. Pozostaje jednak realn

moliwoci, dopki pojcie wroga zachowuje sens.

W adnym wypadku nie jest prawd, jakoby kady polityczny byt oznacza wistocie krwaw wojn, a kade dziaanie polityczne miao charakter zbrojnej walki.

Narody nie prowadz midzy sob tylko wojen, ich relacje nie s wycznie okrelane

przez alternatyw przyjaciel czy wrg, a uniknicie wojny moe by w danym

momencie susznym politycznie dziaaniem. Przedstawiona definicja politycznoci nie

ma wic charakteru wojennego, militarystycznego, imperialistycznego czy pacy-

fistycznego. Nie jest te prb uczynienia ze zwyciskiej wojny lub udanej rewolucji

spoecznego ideau", ani wojna bowiem, ani rewolucja nie wyraj adnych

16


17/68

spoecznych lub idealnych celw.13 Walka prowadzona militarnymi rodkami nie

oznacza kontynuacji polityki innymi metodami, jak bdnie na og interpretuje si

synne zdanie Clausewitza.14 Wojna kieruje si swoimi wasnymi, strategicznymi,

taktycznymi reguami i punktami odniesienia. Nie zmienia to w niczym faktu, epolityczna decyzja o tym, kto jest wrogiem, zapada ju wczeniej. Na wojnie

przeciwnicy staj naprzeciw siebie jako wrogowie, ktrych odrnia tylko

umundurowanie. Rnica midzy przyjacielem i wrogiem nie jest ju wtedy adnym

13 Neokantowskiej tezie Rudolfa Stammlera, jakoby spoecznym ideaem bya wsplnota

posiadajcych woln wol ludzi Erich Kaufmann przeciwstawia (wDas Wesen

des Vlkerrechts und die clausula rebus sic stantibus, 1911, s. 146) pogld, e to nie

wsplnota posiadajcych woln wol ludzi, lecz zwyciska wojna jest spoecznym

ideaem: zwyciska wojna jako ostateczny rodek do zrealizowania owego najwyszego

celu. Kaufmann przejmuje wic pojcie spoecznego ideau, charakterystyczne dla

neokantowskich, liberalnych wyobrae, w ramach ktrych nie ma miejsca dla wojny,

nawet dla wojny zwyciskiej. W ten sposb neokantowskie pojcie zostaje poczone z

wyobraeniem zwyciskiej wojny, ktre wywodzi si z historiozofii Hegla i Rankego,

gdzie z kolei nie funkcjonuje pojcie spoecznego ideau. Tak wic zaskakujca na

pierwszy rzut oka antyteza rozpada si na dwie oddzielne czci. I nawet retoryczna sia

wyrazu takiego znaczcego kontrastu nie ukryje braku jego strukturalnej koherencji i nie

uleczy tkwicej w nim intelektualnej niezbornoci.14 W Owojnie [wyd. niem. Berlin 1834. wyd. pol. tum. Augustyn Cichowicz, Leon Wacaw

Koc, Franciszek Schoener, Lublin 1995, s. 23] Clausewitz stwierdza, e wojna jest tylko

dalszym cigiem polityki prowadzonej innymi rodkami. Wojna jest dla niego tylko

narzdziem polityki. W pewnym sensie jest to oczywicie prawda, ale stwierdzenie takie

nie wyczerpuje w peni znaczenia, jakie wojna ma dla istoty polityki. Zreszt, cilej rzecz

biorc, Clausewitz nie uwaa wojny za jeden z wielu instrumentw, lecz za ultima ratio

politycznoci, a wic jednoczenia si ludzi wedug rnicy midzy przyjacielem i

wrogiem. Wojna posiada wprawdzie wasn gramatyk (to znaczy wasne reguy prawa

wojennego), ale polityka pozostaje nadal jej mzgiem. Wojna nie ma bowiem swojej

wasnej logiki. Taka logika moe wynika dopiero z rnicy midzy przyjacielem i

wrogiem. Istot politycznoci Clausewitz uj midzy innymi w zdaniu, e jeeli wojna

naley do polityki, to przybiera ona jej charakter. Im potniejsza i wiksza staje sipolityka, tym potniejsza i wiksza bdzie wojna, by w rodku wznie si na wyyny

17


18/68

politycznym problemem, ktry walczcy onierz miaby sam rozwiza. Pewien

angielski dyplomata trafnie zauway, e polityk jest lepiej wyszkolony w walce ni

onierz, poniewa walczy przez cae ycie, podczas gdy onierz walczy tylko w

wyjtkowych sytuacjach. Wojna nie jest wcale celem ani sensem, czy nawet trecipolityki. Natomiast realna moliwo wojny jest stale obecn przesank, ktra we

waciwy sobie sposb okrela ludzkie dziaanie i mylenie, wywoujc specyficznie

polityczne zachowania.

Rozrnienie przyjaciela i wroga nie oznacza wcale, e narody skazane s na

wieczn przyja lub wrogo, e neutralno jest niemoliwa albo nie ma

politycznego sensu. Rwnie pojcie neutralnoci, jak kade pojcie polityczne,

uwarunkowane jest ostatecznie przez realn moliwo jednoczenia si ludzi wedug

podziau na przyjaciela i wroga. Jeeli na wiecie zapanowaby stan powszechnej

neutralnoci, wwczas nie tylko wojna nie miaaby adnego uzasadnienia, ale take

sama idea neutralnoci straciaby racj bytu. Podobnie jak kada forma polityki,

rwnie polityka unikania walki traci sens, jeli znika realna moliwo walki.

Miarodajna jest tylko moliwo pojawienia si sytuacji rozstrzygajcej, prawdziwej

walki, a co za tym idzie decyzji, czy taka sytuacja zaistniaa czy nie.

Fakt, e sytuacja autentycznej walki wystpuje jedynie wyjtkowo, nie zmienia

wcale jej decydujcego charakteru, lecz wrcz go uzasadnia. I chocia dzisiaj wojny

nie s ju tak czste jak kiedy przestay by zjawiskiem powszednim to jednak

nie straciy niczego ze swej wszechogarniajcej totalnoci, a moe nawet jeszcze

bardziej przybray na sile, rwnowac niejako fakt, i nie s ju tak czste i

powszechne. Take dzisiaj wojna uwaana jest za sytuacj wyjtkow". Mona

powiedzie, e sytuacja wyjtkowa ma tutaj jak rwnie w innych przypadkach-decydujce znaczenie, ktre odkrywa przed nami istot rzeczy. Dopiero bowiem

moment prawdziwej walki odsania ostateczn konsekwencj politycznego

swej absolutnej postaci (s. 764). Rwnie wiele innych fragmentw ksiki dowodzi, jak

dalece specyficznie polityczna refleksja opiera si na owych politycznych kategoriach

przyjaciela i wroga. Dotyczy to na przykad fragmentw o wojnach koalicyjnych i

sojuszach (por. take Hans Rothfels, Carl von Clausewitz, Politik: und Krieg, Berlin 1920,s. 198, 202).

18


19/68

jednoczenia si ludzi wedug podziau na przyjaci i wrogw. Dziki tej moliwoci

w yciu czowieka pojawia si specyficzne, p o l i t y c z n e napicie.

wiat, w ktrym realna moliwo takiej walki zostaaby ostatecznie

przezwyciona, a wic glob ziemski bez reszty ogarnity ide pacyfizmu to wiatbez rnicy midzy przyjacielem i wrogiem, a zatem wiat pozbawiony polityki. W

takim wiecie nadal mogyby pojawia si rne bardzo ciekawe sprzecznoci i

kontrasty, wszelkiego rodzaju formy rywalizacji i intryg. Niemoliwa byaby

natomiast taka rnica, ktra sensownie uzasadniaaby konieczno powicenia

wasnego ycia, i ktra uprawniaaby ludzi do rozlewu krwi i do zabijania innych.

Definicja politycznoci nie polega wcale na tym, by wiat bez polityki uzna za

podany stan idealny. Fenomen politycznoci mona zrozumie tylko przez

odniesienie go do realnej moliwoci jednoczenia si ludzi wedug rnicy midzy

przyjacielem i wrogiem, niezalenie od tego, jak ocenia bdziemy polityczno z

punktu widzenia religii, moralnoci, norm estetycznych czy ekonomii.

Wojna jako ostateczny rodek polityczny jest wyrazem moliwoci odrnienia

przyjaciela od wroga, moliwoci lecej u podstaw kadego wyobraenia o

politycznym znaczeniu. Dlatego wojna ma sens jedynie wtedy, jeli w ludzkim wiecie

rzeczywicie zaistnieje rnica midzy przyjacielem i wrogiem lub przynajmniej

moliwe jest pojawienie si takiej rnicy. Wojna prowadzona z czysto religijnych,

moralnych, prawnych lub ekonomicznych motyww pozbawiona byaby sensu. Z

przeciwiestw waciwych dla kadego z tych obszarw nie mona wywie rnicy

midzy przyjacielem i wrogiem, a tym samym da wystarczajcej podstawy do

prowadzenia wojny. Ci, ktrzy prowadz wojny, nie musz wcale kierowa si

religijnym motywem zbawienia, moralnym motywem dobra lub ekonomicznymmotywem zysku we wspczesnych wojnach najprawdopodobniej aden z tych

motyww nie odgrywa roli. Ta prosta prawda jest rzadko dostrzegana, poniewa

sprzecznoci o religijnym, moralnym czy jeszcze innym podou podnoszone s do

rangi politycznego konfliktu, co powoduje, e jednoczenie si ludzi moe przebiega

wedug kryterium przyjaciela i wroga. Jeeli jednak dojdzie ju do takiego konfliktu

midzy rnymi grupami, wwczas od razu znikaj wszystkie religijne, moralne czy

ekonomiczne motywy i pozostaje jedynie kryterium politycznoci. Liczy si tylko

19


20/68

moliwo lub fakt pojawienia si konfliktu jako ostatecznej konsekwencji podziau na

przyjaciela i wroga, niezalenie od tego, jakie ludzkie motywy s wystarczajco silne,

aby taki podzia wywoa.

Nie mona uwolni si od konsekwencji politycznoci. Jeeli sprzeciwpacyfistw wobec wojny okazaby si na tyle silny, e doprowadziby do

wypowiedzenia wojny przeciwnikom pacyfizmu, a wic do wojny przeciwko

wojnie", byby to wystarczajcy dowd, e ich postawa ma charakter polityczny, w jej

wyniku bowiem ludzie jednoczyliby si wedug rnicy midzy przyjacielem i

wrogiem. Skoro pragnienie zapobieenia wojnie jest tak silne, i prowadzi w efekcie

do jej rozptania, musi mie ono polityczny charakter. Pragnienie takie zakada wic

moliwo wojny oraz akceptuje jej sens, nawet jeeli konflikt zbrojny traktowany jest

jako ostateczna ewentualno. We wspczesnym wiecie takie usprawiedliwianie

wojny wydaje si szczeglnie przydatne. Powszechnie uwaa si bowiem, e taka

wojna bdzie definitywnie ostatni w historii ludzkoci. Z koniecznoci wojny takie

s szczeglnie brutalne i okrutne, chcc bowiem przekroczy horyzont wyznaczony

przez polityczno, trzeba zredukowa wroga za pomoc moralnych lub innych

kategorii i sprawi, by sta si nieludzkim monstrum, z ktrym nie tylko prowadzi si

walk, ale ktre naley za wszelk cen unicestwi wrg przestaje by wrogiem w

ramach politycznego pojcia. Take na przykadzie takich ostatecznych wojen

mona dokadnie zobaczy, e w dzisiejszych czasach zbrojny konflikt nadal pozosta

realn moliwoci, a to jest rozstrzygajca kwestia dla trwaoci rnicy midzy przy-

jacielem i wrogiem oraz rozpoznania politycznoci.

4

Kade przeciwiestwo religijne, moralne, ekonomiczne, etniczne lub

jakiekolwiek inne przeksztaca si ostatecznie w przeciwiestwo polityczne, o ile jest

dostatecznie silne, by faktycznie podzieli ludzi na przyjaci i wrogw. Polityczno

nie polega na samej walce. Wojny rzdz si wasnymi technicznymi,

psychologicznymi i wojskowymi reguami. Istota politycznoci tkwi w dziaaniach

wynikajcych z realnej moliwoci walki. Polityczno to wyrane rozpoznanie

20


21/68

wasnej sytuacji wobec moliwoci konfliktu; trafna odrnienie przyjaciela od wroga.

Wsplnota religijna, prowadzca walk przeciwko czonkom innych religijnych

wsplnot, bd przeciwko komukolwiek, przekracza horyzont sfery religijnej i staje

si po li tyczn jednoci. Jeeli wsplnota religijna moe negatywnie wpyn naproces ksztatowania si politycznego podziau, to znaczy jest w stanie zakaza swoim

czonkom udziau w wojnie i w ten sposb zanegowa egzystencjaln obco wroga,

wwczas staje si wielkoci polityczn. To samo dotyczy grup zorganizowanych

wok zasad ekonomii, na przykad koncernw przemysowych lub zwizkw

zawodowych. Take klasa w sensie marksistowskim przestaje by zjawiskiem

czysto ekonomicznym i staje si wielkoci polityczn, jeli stanie przed

koniecznoci podjcia takiej decyzji, jeli, na przykad, proletariat powanie

potraktuje postulat wa l k i klasowej i uzna swego klasowego przeciwnika za

faktycznego wroga, ktrego bdzie usiowa pokona. Walka klas moe przybra

form konfliktu midzynarodowego dwch lub kilku pastw; moe rwnie

wybuchn wewntrz pastwa jako wojna domowa. W kadym z tych przypadkw

walka nie podlega ju reguom ekonomii, lecz kieruje si obok czysto technicznych

metod prowadzenia wojny wasnymi politycznymi uwarunkowaniami i zasadami,

swoimi specyficznymi motywami zawierania koalicji i kompromisw. Przejcie penej

wadzy politycznej przez proletariat oznacza powstanie pastwa proletariatu, ktre jest

tworem politycznym w takim samym sensie jak pastwo narodowe, pastwo

kocielne, pastwo handlowe, pastwo wojownikw, pastwo biurokratyczne czy

jakikolwiek inny rodzaj politycznej jednoci. Gdyby przez odwoanie si do rnicy

midzy przyjacielem i wrogiem mona byo podzieli ludzko na dwa wrogie obozy

lub pastwa pastwo proletariatu i pastwo buruazji i jednoczenie zawrze wtym podziale wszystkie inne egzystencjalnie istotne rnice midzy ludmi, to

wwczas realna obecno politycznoci zdominowaaby cakowicie z pozoru czysto

ekonomiczne pojcie klas. A gdy jaka klasa lub inna grupa w ramach narodu posiada

wystarczajc si, by powstrzyma wojn skierowan na zewntrz, jednoczenie

jednak nie potrafi, czy to z braku woli czy organizacyjnych zdolnoci, przej w

pastwie wadzy i samodzielnie okrela, kto jest przyjacielem, kto za wrogiem, a w

21


22/68

sytuacji ostatecznej poprowadzi wojn, wwczas polityczna jedno ulega

zniszczeniu.

Polityczno czerpie si z rnych obszarw ludzkiego ycia, ze sprzecznoci

religijnych, ekonomicznych, moralnych i innych. Sama nie ma wasnego okrelonegoobszaru; oznacza jedynie stopie intensywnoci zjednoczenia lub rozproszenia jakiej

zbiorowoci ludzkiej. Przyczyny, dla ktrych tworz si lub rozpadaj grupy ludzkie,

mog by natury religijnej, narodowej (w sensie etnicznym lub kulturalnym),

gospodarczej bd jeszcze innej i w rnych epokach prowadzi one mog do

powstawania odmiennych form zwizkw i podziaw. Niezalenie od tego, jakie

mog by motywy organizowania si ludzi wedug podziau na przyjaci i wrogw,

zjawisko to ma tak fundamentalne i decydujce znaczenie dla ludzkiej egzystencji, e

wobec niego bledn wszystkie niepolityczne rnice; trac one swj czysto

religijny, czysto ekonomiczny lub czysto kulturalny charakter i s jedynie

porednim etapem powstawania nadrzdnej wobec nich, podstawowej rnicy

politycznej. Taka rnica, nawet jeli zrodzia si z czysto religijnych, ekonomicznych

lub kulturalnych sprzecznoci, podlega wasnym politycznym uwarunkowaniom i

zasadom, ktre z kolei z perspektywy czystej ekonomii, religii czy kultury mog

wydawa si niezrozumiae czy wrcz irracjonalne". Zbiorowo jest zbiorowoci

polityczn wtedy, kiedy tworzy si w wyniku sytuacji wyjtkowej. To wanie

sprawia, e polityczna zbiorowo jest miarodajna. Jeeli bowiem dochodzi ju do

uksztatowania si politycznej jednoci, to zgodnie z definicj pojcia politycznoci

jest ona zawsze miarodajna i suwerenna w tym sensie, e decyzja o tym, czy dana

sytuacja jest miarodajna lub czy wystpi wanie przypadek wyjtkowy, moe zosta

podjta tylko w ramach politycznej jednoci.Suwerenno i jedno naley rozumie pozytywnie. Pojcia te nie

oznaczaj przecie, e kady szczeg z ycia czowieka jako czonka politycznej

jednoci powinien by politycznie sterowany, lub e centralistyczny system bdzie

niszczy wszystkie inne organizacje i zrzeszenia. Moe okaza si, e wzgldy

gospodarcze bd silniejsze od wszystkich innych celw, ktrymi mgby kierowa

si rzd w kraju pozornie neutralnym ekonomicznie. Rwnie w pastwie neutralnym

wyznaniowo rzd atwo moe natkn si na granice swej polityki wyznaczone przez

22


23/68

religijne przekonania. W istocie wszystko sprowadza si do sytuacji konfliktu. Jeeli

w gospodarce, kulturze lub religii mamy do czynienia ze sprzecznociami o takiej sile,

i s w stanie uzasadni decyzj o zaistnieniu sytuacji wyjtkowej, wwczas to one

staj si now treci politycznej jednoci. Jeeli natomiast sprzecznoci te nie s natyle silne, by zapobiec wojnie, wymierzonej w zasady i interesy, z ktrych si bior, to

znaczy, e nie s jeszcze na tyle intensywne, aby da pocztek politycznej jednoci.

Moe si take zdarzy, e owe sprzecznoci w gospodarce, kulturze lub religii s tak

wielkie, i uniemoliwiaj w praktyce prowadzenie wojny, nawet jeli d do niej

wadze w pastwie, poniewa wybuch konfliktu nie leaby w interesie adnej z kon-

kurujcych grup spoecznych lub byby sprzeczny z wyznawanymi przez nie

zasadami. Jednoczenie sprzecznoci te nie s na tyle silne, aby doprowadzi do

suwerennej decyzji o rozpoczciu wojny w obronie interesw lub zasad, z ktrych si

bior. W takim przypadku przestaje istnie jednorodna sfera polityczna. Niezalenie

od wszystkiego skoro zakadamy realn moliwo pojawienia si prawdziwego

wroga i prowadzenia z nim faktycznej walki, musi wpierw zaistnie polityczna jed-

no. I albo bdzie to jedno, ktra daje podstawy do organizowania si ludzi wedug

rnicy midzy przyjacielem i wrogiem, a wic jedno o charakterze cakowicie

suwerennym (nie w znaczeniu absolutyzmu oczywicie), albo nie bdzie jej wcale.

Wielu teoretykw gosi dzisiaj pogld, e pastwo umaro lub e pogra si w

agonii. Ten nazbyt popieszny wyrok pojawi si w momencie, kiedy dostrzeono, e

organizacje gospodarcze mog uzyska w pastwie znaczce wpywy polityczne.

Przede wszystkim, gdy przekonano si o rosncej potdze zwizkw zawodowych,

ktre czsto traktuj strajk jako skuteczny instrument ekonomicznego nacisku nastosunkowo bezbronne instytucje pastwa. Wydaje mi si, e okoo roku 1906

francuscy syndykalici przeksztacili tez o mierci pastwa w now doktryn.15

15 E. Berth, ktry wiele ze swych idei zaczerpn od Georgesa Sorela, stwierdza w Le

Mouvement socialiste, padziernik 1907, s. 314: Jakie to niezwyke [...] mier tego

fantastycznego, nadzwyczajnego bytu, ktry mia tak wielkie znaczenie w dziejach:

Pastwo umaro. Lon Duguit cytuje t wypowied w swoich wykadachLe droit social,

le droit individuel et la transformation de l'Etat,pierwsze wydanie z 1908 roku; przy tymzadowala si jedynie oglnym stwierdzeniem, e suwerenne pastwo rozumiane jako

23


24/68

Spord teoretykw pastwa, ktrzy t now doktryn wypracowali, najbardziej

wyrnia si Leon Duguit. Mniej wicej od 1901 roku stara si konsekwentnie obali

zarwno pojcie suwerennoci, jak i koncepcj pastwa jako osoby. Jego argumenty

czsto trafnie uderzay w bezkrytyczn metafizyk pastwa oraz jego personalizacjjako pozostaoci z czasw absolutnej monarchii. Jednak Duguit zasadniczo myli si

w swoim rozumieniu istoty suwerennoci. Ten sam zarzut dotyczy rwnie

anglosaskich teoretykw tzw. pluralizmu pastwa poczwszy od George'a Douglasa

Howarda Cole'a do Harolda J. Laskiego,16 ktrzy pojawili si po syndykalistach. Ich

osoba umaro lub wanie pogra si w agonii (s. 150: pastwo suwerenne i rzdzone

przez jednostki umaro lub wanie umiera). W ksiceL 'Etat, Paris 1901, nie

znajdziemy jeszcze tak radykalnej tezy, chocia krytyka pojcia suwerennoci jest ju w

niej obecna. Inne ciekawe przykady syndykalistycznej diagnozy upadku wspczesnego

pastwa znajdziemy u Esmeina,Droit constitutionnel(sidme wydanie Nzarda) z 1921

roku, I, s. 55 i nast., i przede wszystkim w wyjtkowo ciekawej ksice Maxime'a Leroya,

Les transformations de la puissance publique z 1907. Syndykalizm rni si zasadniczo od

teorii marksistowskich wanie w diagnozie stanu pastwa. Dla marksistw pastwo wcale

nie umaro, ani nie znajduje si w agonii; jest ono przede wszystkim koniecznym rodkiem

do zaprowadzenia bezklasowego i bezpastwowego spoeczestwa. Dlatego przynajmniej

w fazie przejciowej pastwo jest jak najbardziej potrzebne. Mona powiedzie, e idea

pastwa zyskaa nowe siy i energi wanie w pastwie sowieckim dziki marksistowskiej

doktrynie.

16 Bardzo czytelne i przekonujce streszczenie tez Cole'a (przygotowane przez niego

samego) znajdziemy w publikacjiAristotelian Society, t. XVI, 1916, s. 310-325. Rwnie

tutaj podstawowa teza brzmi: pastwo jest zasadniczo podobne do innych zwizkw

organizowanych przez ludzi. Z tekstw Harolda Laskiego naley wymieni przede

wszystkim: Studies in the Problem of Sovereignty, 1917,Authority in the Modern State,

1919,Foundations of Sovereignty, 1921, A Grammar of Politics, 1925,Das Recht und der

Staat, w: Zeitschrift fr ffentliches Recht, t. X, 1930, s. 125. Interesujca jest take

ksika Kung Chuan Hsiao,Political Pluralism, London 1927. Na teniae krytyki

pluralizmu: W. Y. Elliott w The American Political Science Review XVIII (1924), s. 251

i nast. oraz The pragmatic Revolt in Politics,New York 1928; take Carl Schmitt,Staatsethik und pluralistischer Staat, Kant-Studien XXXV, 1930, s. 28-42. Na temat

24


25/68

pluralizm polega na zanegowaniu suwerennej jednoci pastwa, to jest jednoci

politycznej w ogle i na cigym podkrelaniu, e jednostka yje w wielu rnych

spoecznych zwizkach i zalenociach: jest czonkiem spoecznoci religijnej, narodu,

zwizku zawodowego, rodziny, klubu sportowego i wielu innych stowarzysze",ktre zalenie od sytuacji bardziej lub mniej okrelaj jej spoeczn rol. W ten sposb

czowiek yje w pluralistycznym systemie zwizkw lojalnoci i zobowiza i

adne z tych licznych stowarzysze, do ktrych naley, nie jest miarodajne i

suwerenne. Natomiast w pewnych dziedzinach niektre stowarzyszenia mog okaza

si silniejsze od innych, a wwczas konflikt lojalnoci i zobowiza moe by

rozstrzygany tylko od przypadku do przypadku, a to znaczy, e nie bdzie mia

ostatecznego charakteru. Mona wyobrazi sobie, e na przykad wbrew rzuconemu

przez zwizek zawodowy hasu, by nie chodzi do kocioa, zwizkowcy nie

zaprzestan praktyk religijnych, odrzucajc jednoczenie apele padajce z ambony

wzywajce ich do wystpienia ze zwizku.

Na przykadzie wsplnot wyznaniowych i zrzesze zawodowych mona

szczeglnie dokadnie przeledzi, jak wsplny przeciwnik moe doprowadzi do

sojuszu Kocioa ze zwizkami zawodowymi wymierzonego w pastwo. Sojusz taki

jest charakterystyczny dla pluralizmu w krajach anglosaskich, ktrego podstaw

teoretyczn tworz teoria stowarzysze (Genossenschaftstheorie) Gierkego i ksika J.

Neville Figgisa o Kocioach w nowoczesnym pastwie.17 Dla Laskiego zasadniczym

pluralistycznego rozpadu wspczesnego pastwa niemieckiego i rozwoju

parlamentaryzmu w kierunku systemu pluralistycznego zob. Carl Schmitt,Der Htter der

Verfassung, Tubingen 1931, s. 73 i nast.

17 W Churches in the modern State, London 1913, Figgis pisze na s. 249, e Frederick

Maitland, ktrego prace z zakresu historii prawa miay wpyw na teoretykw pluralizmu,

uwaa GenossenschaftsrechtGierkego za najlepsz ksik, jak kiedykolwiek czyta (the

greatest book he had ever read). Figgis zauwaa rwnie, e w redniowieczu konflikt

midzy Kocioem i pastwem, to jest midzy papieem i cesarzem, a jeszcze dokadniej

midzy duchowiestwem a stanami wieckimi, nie by wcale konfliktem dwchstowarzysze (societies), lecz wojn domow w ramach jednej spoecznej caoci.

25


26/68

wydarzeniem historycznym w XIX wieku, do ktrego wci powraca w swoich

rozwaaniach, jest podjta przez Bismarcka, nieudana prba rwnoczesnej walki z

katolickim Kocioem i socjalistami.Kulturkampfpodjty przeciwko Kocioowi

katolickiemu unaoczni, e nawet tak silne pastwo jak Rzesza Bismarcka nie moeby absolutnie suwerenne i wszechmocne. Rwnie walka pastwa z socjalistycznym

ruchem robotniczym okazaa si bezskuteczna. Zamiar cakowitego zniesienia prawa

do strajku nie powid si i zwizki zawodowe zachoway ten podstawowy instrument

przewagi nad pastwem.

Zasadniczo krytyka ta jest suszna. Bardzo czsto teza o wszechmocnym

pastwie jest w rzeczywistoci rezultatem do powierzchownej sekularyzacji

teologicznych formu o omnipotencji Boga. Natomiast nauka o pastwie jako jednej

osobie", ktra w Niemczech pojawia si w XIX wieku, stanowi po czci polemiczn

antytez osoby absolutystycznego wadcy, po czci za jest prb wyjcia z

Dzisiaj mamy natomiast do czynienia z konfliktem dwch stowarzysze (duo populi). Jest

to moim zdaniem, trafna obserwacja. Kiedy w czasach przed schizm relacja midzy

papieem i cesarzem miecia si jeszcze w formule, zgodnie z ktr pozycja papiea

opieraa si na godnoci (auctoritas), a cesarza na wadzy (potestas), a wic w ramach

tej samej caoci istnia wyrany podzia rl, to od XII wieku nauka katolicka traktuje

Koci i pastwo jako dwa odrbnesocietates, a dokadniej jakosocietates perfectae,

spoecznoci doskonale (kade suwerenne i samowystarczalne na swoim obszarze). O ile

jednak do dzisiaj Koci uwaa, ejest jedyn societas perfecta w swojej dziedzinie, to po

stronie pastwa pojawia si wrcz niezliczona liczba rnychsocietates perfectae, ktrych

doskonao staje si problematyczna ze wzgldu na ich mnogo. Bardzo dobre

streszczenie zasad nauki Kocioa na ten temat znajdziemy u Paula Simona w tekcie Staat

und Kirche (Deutsches Volkstum, Hamburg, sierpie 1931, s. 576-596). Naturalnie, z

punktu widzenia katolicyzmu niemoliwa jest wsppraca Kocioa i zwizkw

zawodowych w takim sensie, jak przedstawia to anglosaska teoria pluralizmu.

Niewyobraalne jest rwnie, aby na przykad Koci pozwoli traktowa si na rwni ze

zwizkow midzynarodwk. Jak trafnie zauwaa Elliott, w teorii Laskiego Koci suy

wycznie za si mobilizujc(stalking horse dos. ko pocigowy) zwizki zawodowe

do dziaania. Zarwno po stronie katolickiej, jak i po stronie zwolennikw pluralizmu

nadal niestety brakuje porzdnej, rzetelnej interpretacji obu teorii oraz ich wzajemnejrelacji.

26


27/68

dylematu: suwerenno wadcy czy suwerenno ludu, za spraw przypisania pastwu

jako trzeciej stronie jeszcze wyszej rangi. Wci jednak otwarte pozostaje

pytanie, ktra spoeczna jedno (jeeli wolno mi si posuy tutaj tym

nieprecyzyjnym liberalnym pojciem spoeczestwa") posiada w przypadku konfliktuwadz podejmowania decyzji, a wic dokonuje zasadniczego podziau na przyjaci i

wrogw. Ani Koci, ani zwizki zawodowe, osobno lub w sojuszu, nie byyby w

stanie zakaza ani te powstrzyma wojny rozpocztej przez Niemieck Rzesz pod

rzdami Bismarcka. Oczywicie Bismarck nie mg wypowiedzie wojny Kocioowi,

ale tylko dlatego, e prawo wojny (jus belli) nie znajdowao si ju w gestii papiea.

Rwnie socjalistyczne zwizki zawodowe nie chciay wystpowa w roli partii

wojujcych (partie belligerante). W kadym razie nie byo wwczas adnej takiej

instancji, ktra mogaby lub chciaa otwarcie przeciwstawi si decyzji niemieckiego

rzdu o rozpoczciu i prowadzeniu wojny. Taki sprzeciw oznaczaby przejcie do

obozu politycznego wroga z wszystkimi konsekwencjami, ktre wynikay z

jednoznacznego opowiedzenia si przeciwko wasnemu pastwu, a na taki krok,

prowadzcy do rozptania wojny domowej, nie by gotowy ani Koci, ani zwizki

zawodowe.18To wystarcza, by uzasadni pojcia suwerennoci i jednoci. Ze swej

istoty jedno polityczna jest zawsze jednoci miarodajn i decydujc, bez wzgldu

na to, jakie w ostatecznoci s psychiczne motywy organizowania si ludzi. Jedno

polityczna albo jest, albo jej nie ma. Jeeli jest, wwczas stanowi jedno nadrzdn, a

jedno ta w decydujcej sytuacji okazuje si miarodajna.

18 Poniewa Laski nawizuje rwnie do sporu midzy angielskimi katolikami i Gladstonem,

warto przytoczy wypowied kardynaa Newmana z listu do ksicia Norfolku (z 1874, na

temat pisma Gladstone'a O znaczeniu dekretw dla wiernoci poddanych): Zamy, e

Anglia postanowi odstpi od swych sojusznikw i wyle okrty przeciwko papieowi, aby

pomc Wochom. Z pewnoci taka decyzja spotkaaby si z protestem angielskich

katolikw. Jeszcze przed rozpoczciem wojny zaczliby organizowa si w obronie

papiea. Uyliby wszystkich dostpnych w pastwie rodkw, aby powstrzyma konflikt.

Jednake skoro wojna ju wybucha, jedyne, co im pozostao, to modli si i nawoywa

do pokoju. Dlaczego mielibymy podejrzewa, e ludzie ci zdolni byliby do zdrady wobecwasnego pastwa?.

27


28/68

P a s t w o stanowi miarodajn jedno. Wynika to z jego politycznego

charakteru. Dlatego pluralistyczna teoria pastwa opisuje albo rne spoeczne

stowarzyszenia, ktre w federacyjnym zwizku cz si w jedno pastwo, albo proces

cakowitego rozpadu i zniszczenia pastwa jako jednoci. Pluralistyczna teoria,negujc jedno pastwa i stawiajc je jako polityczne stowarzyszenie na rwni z

innymi zwizkami, na przykad religijnymi lub ekonomicznymi, musi jednak odpo-

wiedzie przede wszystkim na pytanie: co w takim razie stanowi specyficzn tre

politycznoci? W ksikach Laskiego nie znajdziemy jednoznacznej definicji

politycznoci, pomimo e wci mowa w nich o pastwie, polityce, suwerennoci i o

rzdzie (government). Pastwo staje si po prostu stowarzyszeniem, ktre konkuruje z

innymi stowarzyszeniami spoecznoci istniejc obok i wrd innych

spoecznoci, ktre jako takie mog funkcjonowa albo w ramach pastwa, albo

cakiem niezalenie od niego. Na tym polega pluralizm owej teorii pastwa. Jej sens

sprowadzi mona do sprzeciwu wobec wyolbrzymianej, wiodcej roli pastwa, jego

samoistnej wartoci, jego personifikacji i monopolu na najwysz jedno.

Rwnoczenie pozostaje niejasne, na czym ma w takim razie polega polityczna

jedno. Czasem, zgodnie ze star liberaln doktryn, ma peni jak suebn rol

wobec spoeczestwa zorganizowanego wedug zasad ekonomii. Innym znw razem w

pluralistycznym ujciu owa polityczna jedno jest stowarzyszeniem szczeglnego

rodzaju, lecz wci tylko stowarzyszeniem jednym z wielu. Kiedy indziej za

ukazywana jest jako rezultat sfederalizowania rnych spoecznych zwizkw lub jako

stowarzyszenie stowarzysze. Nie wiadomo jednak, z jakiego powodu ludzie nie

poprzestaj na tworzeniu rnych religijnych, kulturalnych, ekonomicznych czy

jeszcze innych zwizkw i organizuj si rwnie w spoeczno polityczn(governmental association); i na czym waciwie ma polega specyficznie polityczny

sens tego rodzaju stowarzyszenia. W tym wzgldzie brakuje w teorii pluralizmu jakiej

jasnej i spjnej koncepcji politycznoci. Cole posuguje si terminemsociety

(spoeczestwo), a Laski terminem humanity (ludzko), ito one maj tworzy

moliwie szerok i najbardziej ogln podstaw pluralizmu. Ma wic ona

paradoksalnie monistyczno-uniwersalistyczny, a nie pluralistyczny charakter.

28


29/68

Teoria o pluralistycznym pastwie jest przede wszystkim sama w sobie

pluralistyczna, a to oznacza, e nie jest zbudowana wok jakiej jednej kluczowej

myli, lecz czerpie inspiracje z wielu jak najbardziej odmiennych idei (z religii,

gospodarki, liberalizmu, socjalizmu itp.). Pluralistyczna teoria pastwa pomija jednakcakowicie pojcie politycznoci, pojcie zasadnicze dla nauki o pastwie. W

konsekwencji nie uwzgldnia moliwoci powstania jednoci politycznej w wyniku

sfederalizowania najrniejszych zwizkw. Tkwic gboko w liberalnym

indywidualizmie ustawia w imi wolnego indywiduum i jego wolnych stowarzysze

jedne stowarzyszenia przeciw innym. Wszystkie problemy i konflikty mog by

rozstrzygnite wycznie na poziomie indywidualnym. Jednak faktycznie nie istnieje

adne polityczne stowarzyszenie lub polityczna spoeczno istnieje tylko

jedno polityczna, polityczna wsplnota". Sama realna moliwo organizowania si

ludzi wedug podziau na przyjaci i wrogw wystarczy, by powstaa polityczna jed-

no, ktra bdzie miarodajna i nadrzdna wobec wszelkich form spoecznych i

zwizkw midzy ludmi. Polityczna jedno jest zasadniczo inna od pozostaych

form zrzeszania si i ma charakter rozstrzygjcy.19 Jeeli zniknie chociaby sama

moliwo pojawienia si takiej jednoci, wwczas przestanie istnie polityczno.

Polityczne stowarzyszenie mona traktowa rwnorzdnie z innymi

stowarzyszeniami religijnymi, kulturalnymi lub ekonomicznymi swobodnie ze

sob konkurujcymi pod warunkiem, e zignoruje si cakowicie lub zapozna istot

politycznoci. A to wanie z pojcia politycznoci wynikaj pluralistyczne

konsekwencje, o ktrych pisz w rozdziale szstym. Nic jest to jednak pluralizm,

ktry w ra m a c h jednej i tej samej politycznej caoci miaby zastpi zasadniczy

podzia na przyjaci i wrogw i tym samym doprowadzi do rozpadu jednorodnej iuniwersalnej politycznoci.

5

19 Mona powiedzie, e w chwili mobilizacji spoeczestwo przeksztaca si wewsplnot. E. Lederer, Archiv fur Sozialwissenschaften 39, 1915, s. 349.

29


30/68

W gestii pastwa jako politycznej jednoci ley prawo do wojny (jus belli)

realna moliwo rozpoznania w danym przypadku wroga i podjcia z nim walki na

mocy wasnej decyzji. Tak dugo, jak zjednoczony politycznie nard chce walczy o

swoj egzystencj i niezaleno, przy czym to on sam decyduje, na czym owaniezaleno polega, nie ma znaczenia, jakimi rodkami technicznymi prowadzona jest

wojna, jak zorganizowana jest armia i jakie s perspektywy zwycistwa. Rozwj

techniki wojskowej by moe doprowadzi do sytuacji, kiedy tylko nieliczne pastwa

bd mogy prowadzi wojny choby potencjalnie zwyciskie, podczas gdy pastwa

mniejsze i sabsze dobrowolnie lub pod przymusem zrezygnujz jus belli, o ile nie

bd w stanie zachowa samodzielnoci dziki waciwie prowadzonej polityce

sojuszy. Rozwj techniki nie jest wcale dowodem na to, e wojna, pastwo i polityka

przestan w ogle istnie. Przemiany i rewolucje charakteryzujce histori i rozwj

czowieka zawsze prowadziy do powstawania nowych form i nowych wymiarw

politycznej integracji (Gruppierung) istniejce struktury polityczne ulegay

zniszczeniu, wybuchay konflikty midzy narodami i wojny domowe, a liczba

zorganizowanych politycznie tworw to rosa, to znw malaa.

Pastwo jako miarodajna polityczna jedno zachowao wyjtkowe uprawnienie:

moe prowadzi wojny, a wic otwarcie rozporzdza ludzkim yciem.Jus belli

zakada bowiem takie podwjne uprawnienie pastwa: pozwala wymaga od

obywateli, aby byli gotowi powici wasne ycie i jednoczenie odbiera ycie

innym zabija ludzi walczcych po stronie wroga. Zadaniem normalnego pastwa

jest jednak przede wszystkim zabezpieczenie pokoju w e w n t r z wasnych granic, na

swoim terytorium. Pastwo powinno zaprowadzi pokj, bezpieczestwo iporzdek", aby w ten sposb moga powsta n o r m a l n a sytuacja, ktra jest podstaw

funkcjonowania norm prawnych. Kada norma zakada bowiem istnienie normalnej

sytuacji. Normy trac wano w sytuacjach cakowicie nienormalnych.

Konieczno zapewnienia wewntrznego pokoju w pastwie sprawia, e w

krytycznej sytuacji pastwo jako polityczna jedno samo okrela take

wewntrznego wroga". Dlatego w kadym pastwie istnieje w jakiej formie zasada,

ktra w prawie pastwowym republiki greckiej pozwalaa uzna kogo za ,

30


31/68

a w rzymskim prawie pastwowym za hostis. Zasada ta, w agodniejszej lub

ostrzejszej formie, wystpuje ipso facto lub na podstawie fonu prawnych obowi-

zujcych dziki ustawom wyjtkowym. Wyraa ona w sposb otwarty lub ukryty w

oglnych formuach opisowych wol wygnania jakiego czonka wsplnoty,potpienia go, poddania proskrypcji, uchylenia wobec niego regu pokoju a wic

uznania go przez pastwo za wewntrznego wroga. Zalenie od tego, jak bd

postpowa ci, ktrzy zostali uznani przez pastwo za wewntrznego wroga, ich

potpienie moe prowadzi do wybuchu wojny domowej, to znaczy do rozwizania

pastwa jako terytorialnie zamknitej i niedostpnej dla obcych zorganizowanej

politycznie jednoci, w ktrej granicach zaprowadzono pokj. Wojna domowa

decyduje o dalszym losie politycznej jednoci. Pomimo wszelkich prawno-

konstytucyjnych ogranicze to samo, bardziej jeszcze ni do jakiegokolwiek innego

pastwa, odnosi si do mieszczaskiego pastwa prawa opartego na konstytucji.

Albowiem w pastwie konstytucyjnym", jak napisa Lorenz von Stein, konstytucja

jest wyrazem spoecznego porzdku jest sam istot mieszczaskiego

spoeczestwa i jego pastwa. Jeli konstytucja zostanie zakwestionowana, wojna

musi rozstrzygn si poza konstytucyjnymi i prawnymi reguami, a wic p r z y

u y c i u z b r o j n e j p r z e m o c y " . 2 0

20 Najsynniejszym przykadem zastosowania w historii reguy wewntrznego wroga jest

oczywicie greckapsefisma, uchwalona na wniosek Demofantosa; ta decyzja narodu

ateskiego podjta po wypdzeniu Czterystu w roku 410 przed Chrystusem, uznawaa

kadego, kto podejmowa prb zniszczenia ateskiej demokracji, za wroga Ateczykw

( ); inne przykady i bibliografia na ten temat u Busolt-

Swoboda. Griechische Staatskunst, wyd. trzecie 1920, s. 231, 532; o corocznym

wypowiadaniu wojny przez spartaskich eforw mieszkajcym w granicach pastwa

helotom, tame, s. 670. O uznaniu za hostis w prawie rzymskim u Theodora Mommsena,

Rmisches Staatsrecht, 188788, III s. 1240 i nast.; na temat proskrypcji tame i II, s. 735

i nast.; o wyjciu spod prawa, kltwie i wygnaniu, obok znanych podrcznikw

niemieckiej historii prawa przede wszystkim Eduard Eichmann,Acht und Bann im

Reichsrecht des Mittelalters, 1909. Praktyka Jakobinw oraz Komitetu Ocalenia

Publicznego daje wiele przykadw postawienia kogo poza prawem, opisanych w historiifrancuskiej rewolucji Franois Aularda (Histoire politique de la Revolution franaise,

31


32/68

Prawo dysponowania (w formie wyroku skazujcego) yciem i mierci

czowieka,jus vitae ac necis, moe przysugiwa rwnie innej grupie w ramach

politycznej jednoci, na przykad rodzinie lub gowie rodziny. Dopki jednak istnieje

polityczna jedno, inne grupy nie mog decydowa o jus belli ani mie prawa douznania kogo za wroga (hostis). Rwnie prawo do zemsty w konfliktach midzy

rodzinami lub rodami musi zosta przynajmniej zawieszone na czas wojny, jeli ma

by utrzymana polityczna jedno. Zwizek ludzi, ktrzy chcieliby omin te

konsekwencje politycznej jednoci, nie bdzie zwizkiem politycznym, rezygnowaby

bowiem z moliwoci podjcia decyzji o tym, kogo naley uzna za wroga.

Wadza dysponowania ludzkim yciem wyrnia polityczn wsplnot spord

wszystkich innych wsplnot i spoeczestw. Z kolei w ramach wsplnoty mog istnie

struktury niszego rzdu o wtrnym politycznym charakterze, posiadajce wasne lub

przekazane uprawnienia, nawet wcznie z prawem rozporzdzania yciem lub

mierci ograniczonym do czonkw jakiego wszego krgu.

1900). Na szczegln uwag zasuguje cytowany przez Ernsta Friesenbahna raport

Komitetu Ocalenia Publicznego: Odkd lud francuski zademonstrowa swoj wol,

wszystko, co mu si sprzeciwia, jest poza granicami suwerennoci, a wszystko, co jest

poza granicami suwerennoci, jest wrogie. [...] Midzy ludem i jego wrogami nie ma ju

nic wsplnego prcz miecza. Wyjci spod prawa mog by rwnie wyznawcy pewnych

religii lub czonkowie pewnych partii, jeeli ich pogldy uznane zostan za niebezpieczne

dla pokoju i porzdku prawnego. Polityczna historia kacerzy i heretykw dostarcza wielu

przykadw, jak czsto do walki z nimi wykorzystywano argumentacj uyt przez

Nicolasa de Vernuls (De una et diversa religione, 1646): kacerza nie mona tolerowa w

pastwie nawet wtedy, jeli jest on nastawiony pokojowo (pacifique), takim ludziom

bowiem z zasady obce s pokojowe zamiary (cytat za H. J. Elias,L'glise et l'tat, Revue

belge de philologie et d'histoire, V, 1927. zeszyt 2/3). Istnieje wiele rnych

agodniejszych form uznania kogo za wroga (hostis), na przykad konfiskata, wydalenie

(Expatrierung), zakaz stowarzyszania si i zgromadze, odebranie prawa do penienia

urzdw publicznych itp. Przytoczony fragment z Lorenza von Steina mona znale w

opisie politycznych i spoecznych procesw z czasw restauracji i tzw. Krlestwa

Lipcowego we Francji, Geschichte der sozialen Bewegung in Frankreich, t. I, pod hasemspoeczestwo, wydanie Gottfrieda Salomona, s. 494.

32


33/68

Wsplnota religijna, Koci, moe da od swoich czonkw, aby powicili

ycie za wiar i zginli mierci mczesk. Motywem ich mierci nie jest jednak

ofiara dla kocielnej wsplnoty jako struktury wadzy w doczesnym rozumieniu, lecz

wycznie pragnienie zbawienia wasnej duszy. W przeciwnym razie wsplnotakocielna staje si wsplnot polityczn. wite wojny i wyprawy krzyowe s

prowadzone w oparciu o decyzj, kto jest wrogiem tak jak to dzieje si w przypad-

ku kadej innej wojny. We wsplnocie okrelonej przez zasady ekonomii, w ktrej

porzdek, a wic reguy przewidywalnego funkcjonowania w obszarze ekonomii,

wynika samoistnie, nie do pomylenia jest, aby ktrykolwiek czonek wsplnoty

powici ycie w imi jej sprawnego funkcjonowania. Uzasadnianie takiej ofiary

przez ekonomiczn celowo leaoby w cakowitej sprzecznoci z indywidualistyczn

zasad porzdku liberalnej gospodarki i w aden sposb nie daoby si usprawiedliwi

reguami czy ideaami gospodarki rozumianej jako twr autonomiczny. Czowiek

moe z wasnej woli umiera w imi tego, co sam wybierze; jak wszystko, co ma

znaczenie w liberalno-indywidualistycznym spoeczestwie, jest to wycznie jego

prywatna sprawa i wynika z wolnej, niekontrolowanej decyzji, ktra nie powinna

obchodzi nikogo innego, poza podejmujc j osob.

Spoeczestwo funkcjonujce wedug zasad ekonomicznych dysponuje

wystarczajco skutecznymi rodkami, aby wyrzuci poza swj nawias i pokojowo",

bez uycia przemocy unieszkodliwi tych wszystkich, ktrzy przegrali w gospodarczej

konkurencji, ktrym brak sukcesw i ktrzy przeszkadzaj innym. Dokadniej rzecz

ujmujc, spoeczestwo moe doprowadzi takich ludzi do mierci godowej, jeli

dobrowolnie nie poddadz si jego reguom. System spoeczny oparty na zasadach

kulturalnych lub cywilizacyjnych jest na og wyposaony w ca gam rodkw,ktre pozwalaj przeciwdziaa zagroeniom i rozwizywa problemy wynikajce z

niepodanych zjawisk. Jednak aden program, idea czy norma, adna pragmatyczna

korzy nie daj prawa do rozporzdzania ludzkim yciem. Pomys, e mona

wymaga od ludzi, aby zabijali innych i sami byli gotowi umrze, poniewa w ten

sposb przyczyni si do rozkwitu handlu i gospodarki lub zapewni swym wnukom

moliwo wikszej konsumpcji, jest tyle przeraajcy, co niedorzeczny. Z kolei

sytuacja, kiedy potpia si wojny jako przejaw zbiorowego mordu, a jednoczenie

33


34/68

da si od ludzi, aby prowadzili je, ginli w nich i zabijali innych pod hasem nigdy

wicej wojny", jest przykadem oczywistego oszustwa. Stan wojny, gotowo

walczcych ludzi do mierci oraz do pozbawienia ycia tych, ktrzy znajduj si po

stronie wroga, wszystko to nie ma adnego normatywnego sensu, lecz wycznie sensegzystencjalny, i to w sytuacji prawdziwej walki z prawdziwym wrogiem, a nie w

znaczeniu jakiego ideau, programu czy normy. Nie ma adnego racjonalnego sensu,

adnej tak susznej normy, adnego tak wzorowego programu, adnego spoecznego

ideau ani adnej legitymizujcej lub legalizujcej zasady, ktre mogyby

usprawiedliwi wzajemne zabijanie si ludzi. Jeeli pozbawienie kogo ycia nie

wynika z koniecznoci utrzymania wasnej formy egzystencji zanegowanej przez inn

w takim egzystencjalnym wanie sensie, to nic nie usprawiedliwia takiej zbrodni.

Wojny nie mona rwnie uzasadnia za pomoc norm etycznych i prawnych. Skoro

pojawia si rzeczywisty wrg w egzystencjalnym znaczeniu, wwczas, kiedy to

konieczne, fizyczna walka z nim i obrona jest politycznie, ale tylko politycznie

sensowna.

Od czasw Grotiusa powszechnie wiadomo, e pojcie sprawiedliwoci nie

odnosi si do sytuacji wojny.21 Argumenty na rzecz sprawiedliwej wojny same

najczciej su politycznym celom. To cakiem zrozumiae, e zjednoczony

politycznie nard powinien prowadzi wojny tylko ze susznych powodw, to znaczy

wycznie przeciwko prawdziwemu wrogowi. W przeciwnym razie postulat

sprawiedliwej wojny moe by wyrazem ukrytych de politycznych, by wadz

dysponowaniajus belliprzekaza komu innemu i by wypracowa takie normy spra-

wiedliwoci, ktrych tre oraz zastosowanie w poszczeglnych przypadkach niepodlegayby decyzji pastwa, lecz jakie innej, trzeciej stronie. To ona, a nie

bezporedni uczestnicy konfliktu, decydowaaby na podstawie wasnych norm

sprawiedliwoci o tym, kto jest wrogiem. Tak dugo, jak nard istnieje w sferze

21 Hugo Grotius,De jure belli ac pacis, 1. I, c. I, N. 2: Justitiam in definitone (sc.

belli) non includo. redniowieczni scholastycy uznawali wojn przeciwko nie-

wiernym za bellum justum (a wic za wojn prawdziw, a nie za jak form eg-zekucji, pokojowych rodkw zaradczych czy sankcji).

34


35/68

politycznoci, musi choby tylko w sytuacji wyjtkowej o ktrej zaistnieniu

samodzielnie decyduje sam dokona rozrnienia midzy przyjacielem i wrogiem.

Na tym polega istota jego politycznej egzystencji. Jeli nie bdzie zdolny lub

zabraknie mu woli, aby dokona takiego rozrnienia, przestaje istnie w sensiepolitycznym. Jeeli dopuci, aby kto obcy decydowa, kto jest jego wrogiem i

przeciwko komu ma walczy lub nie, wwczas przestaje by politycznie wolnym

narodem i zostaje podporzdkowany innemu systemowi politycznemu lub we

wczony. Wojen nie prowadzi si w imi ideaw lub norm prawnych; ich sens

polega na walce z prawdziwym wrogiem. Kategorie przyjaciela i wroga staj si

niejasne, jeeli nakadaj si na nie rne abstrakcyjne pojcia lub normy.

Nard, ktry chce zachowa swj polityczny byt, nie moe zrezygnowa z

samodzielnego okrelenia w danej sytuacji i na wasn odpowiedzialno, kto jest jego

przyjacielem, a kto wrogiem. Mona skada uroczyste owiadczenia, w ktrych

potpia si wojn jako rodek rozwizywania midzynarodowych sporw i

deklarowa rezygnacj z wojny jako instrumentu narodowej polityki", jak uczyniono

to w tzw. Pakcie Kellogga z 1928 roku.22 W ten sposb jednak an i nie rezygnuje si z

22 Urzdowe tumaczenie niemieckie (Reichsgesetzblatt 1929, II. s. 97) brzmi

wojn naley osdzi jako rodek rozwizywania midzynarodowych sporw, w

amerykasko-angielskiej wersji za mowa jest o condemn, a we francuskiej o

condamner. Tekst Paktu Kellogga z 27 sierpnia 1929 roku opatrzony jest istotnymi

zastrzeeniami: w przypadku Anglii zastrzeono prawo do wojny w obronie

narodowej godnoci, wobec koniecznoci samoobrony, pogwacenia praw Ligi

Narodw i umw z Locarno, zagroenia dobra i nienaruszalnoci terytorium Egiptu,

Palestyny itp.; w przypadku Francji wobec koniecznoci samoobrony, pogwacenia

praw Ligi Narodw, umw z Locarno, traktatw o neutralnoci, a przede wszystkim

w przypadku naruszeniu samego Paktu Kellogga; w przypadku Polski wobec ko-

niecznoci samoobrony, naruszenia Paktu Kellogga, zasad Ligi Narodw zob. w

Der Vlkerbund und das politische Problem der Friedenssicherung. Teubners

Quellensammlung fur den Geschichtsunterricht, IV, 13, Leipzig 1930. Oglny pro-

blem prawny, ktry pojawia si przy tego typu zastrzeeniach, nie doczeka sijeszcze systematycznego opracowania, nawet w tekstach wyczerpujco omawia-

35


36/68

wojny jako instrumentu midzynarodowej polityki (a wojna, ktra suy polityce

midzynarodowej, moe by bardziej okrutna ni ta, ktra suy wycznie narodowo-

politycznym celom), ani jej cakowicie nie potpia. Po pierwsze bowiem, wszelkie

takie deklaracje obwarowane s okrelonymi, mniej lub bardziej oczywistymizastrzeeniami, np. zastrzega si prawo obrony wasnego, pastwowego bytu oraz

prawo do samoobrony; warunkiem takim mog by take dochowanie istniejcych

traktatw, prawa do wolnej i niezalenej egzystencji narodu, i tak dalej. Po drugie,

jeli przyjrze si logicznej strukturze tego typu zastrzee, okae si, e nie s one

wcale odstpstwem od normy, ale to dopiero one nadaj normie jej konkretn tre.

Zastrzeenia te nie s po prostu kolejnym wyjtkiem, mao istotnym ograniczeniem

jakiego zobowizania, lecz same posiadaj znaczenie konstytuujce norm, dziki

ktremu zobowizanie otrzymuje swoj tre. Po trzecie, to niezalene pastwo

decyduje samodzielnie na mocy swojej niezalenoci o tym, czy zachodzi przypadek,

do ktrego odnosi si dane zastrzeenie

Carl Schmitt - Pojęcie Polityczności DOC

Documents

Transcript of Carl Schmitt - Pojęcie Polityczności DOC