„Czytanie książek to najpiękniejsza zabawa, jaką sobie ludzkość wymyśliła”

Wisława Szymborska

Czytanie – jedna z umiejętności nabywanych przez człowieka w procesie edukacji, która umożliwia odbiór informacji przekazywanych za pomocą języka pisanego. Współcześnie wciąż jedną z podstawowych form komunikowania się jest mowa pisana, dlatego czytanie jest jedną z najważniejszych umiejętności każdego człowieka.

CZYTELNICTWO DZIECI

„Mamy do czynienia z rozszerzającą się kulturą milczenia, w której słowo po prostu zamiera. Dziecko skazane jest na samotność egzystencjalną, izolację, poczucie zamknięcia, przepaści wobec świata. […] Nie umiemy ani mówić, ani słuchać. Wychowujemy godnego nas następcę, naszego sukcesora: milczącego konsumenta .[…] Kultura obrazkowa niszczy język słów, ale jednocześnie narzuca specyficzny sposób interpretacji samej siebie: odbioru obrazu […] Nadrzędnym zadaniem naszych czasów jest w tym względzie przywrócenie miejsca kultury literackiej w życiu dzieci i młodzieży ”1

1. Kiedy zacząć czytać ? – od urodzenia. Rozwój umiejętności językowych następuje w pierwszych dwóch latach życia.

• W grudniu 2013 r. do ponad 90% szpitali położniczych w całym kraju trafi 72,5 tysiąca pakietów pn. „Pierwsza Książka Mojego Dziecka”, które będą przekazy-wane bezpłatnie świeżo upieczonym mamom. Pakiet, złożony z książki oraz z DVD z filmem edukacyjnym i kołysankami, opracowała Fundacja „ABCXXI – Cała Polska czyta dzieciom”, by zachęcić młodych rodziców do czytania dziecku od urodzenia -http://www.calapolskaczytadzieciom.pl/pkmd

2. Jak czytać dziecku ?

• regularnie• z radością! Okazując entuzjazm dla wspólnej lektury• interesująco (głos, wzrok, twarz, ręce i ciało)• ile czasu ? – co najmniej 20 min.• książki powinny być zawsze dostępne! • jak dodatkowo zainteresować ? Pacynki, przedmioty, dobrać czas (przed zaśnię-

ciem)

1 G. Leszczyński, M. Zając, Książka i młody czytelnik: zbliżenia, oddalenia, dialogi. Studia i szkice, Warszawa 2013, s.15-16

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 1/1

• kiedy zakończyć czytanie ? Indywidualne decyzje – nawet nastolatkom można czytać; potem zamiast regularnego czytania – rozmowy, dyskusje o książce. Waż-ne: rodzinny stół to mini uczelnia!

3. Program „Rodzinne czytanie” - http://www.rodzinneczytanie.pl/o-rodzinnym-czytaniu• Biblioteka Rodziców - http://www.rodzinneczytanie.pl/biblioteka-rodzicow• Rodzinne słuchanie ( audiobooki) - http://www.rodzinneczytanie.pl/rodzinne-slu-

chanie• Kluby czytających rodzin - http://www.rodzinneczytanie.pl/klub-czytajacych-ro-

dzin

Koncepcja wspólnotowego czytania wg M. Lunardii 2

1. Warunki• Wygodne miejsce• Stosowanie gestów• Odpowiednio przygotowany głos

2. Stworzenie atmosfery pewnej magii• tonacja głosu,• ekspresyjne czytanie (kropka, przecinek, znak zapytania, wykrzyknik),• głosy bohaterów historii (odgrywanie ról), • naśladowanie dźwięków,• uzupełnianie zdań,• emfaza.

3. Tworzenie zwyczaju i oczekiwań odnośnie książek sposobem na pobudzenie uwagi dziecka.• zwyczaje: piosenka, sygnał instrumentu muzycznego, „Czy jesteście gotowi ?”• oczekiwania: wskazówki odnośnie historii i zachęcanie do odgadywania, przygo-

towanie rekwizytu (np. korona ) i zapytanie o treść książki.4. Wspólne czytanie i dialog

• rozmowa o przeczytanych książkach, bohaterach,• podział na role czytanej historii (jeśli dziecko czyta lub pamięta treść).

… należy przyciągnąć uwagę i tworzyć okoliczności narracyjne, które będą izolować od rzeczywistości , dając możliwość (…) przeniesienia się w Świat imaginacji, fantazji …

CZYTANIE W PRZEDSZKOLU

2 M. Lunardii, Poczytajmy. Jak rozwijać w dziecku pasję czytania, Kraków 2011

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 2/1

„Dla małego dziecka literatura w ogóle nie istnieje: jest albo słowem mówionym lub czytanym, a więc wzbogaconym o czyjąś intonację, czyjś gest, czyjąś mimikę, albo pozasemantycznym znakiem plastycznym: w odbiorze dziecka, które nie umie czytać, litery i słowa układają się w szeregi graficznych elementów.”3

Dzieci najmłodsze1. Sposoby „czytania” - przekładanie kartek, obracanie na różne strony, zaciekawienie

ilustracją, krótkotrwałe zainteresowanie

2. Księgozbiór

• Większa ilość identycznych książek, w sztywnych okładkach, z barwnymi ilustracja-mi,

• Książki gadżety (zabawki, pluszami, rozkładanki, melodyjki)

Dzieci 5-6 letnie1. Kącik książki lub grupowa biblioteka

• swobodny dostęp, ustalenie zasad korzystania, obowiązki dla dyżurnych,• uczymy jak obchodzić się z książką,• wyposażenie dostawowe: scenki, kukiełki, pacynki, emblematy przedstawiające

bohaterów bajek, opowiadań, wierszy,• zbiory inne: płytoteka, filmoteka, kasety, audiobooki,• możliwość wypożyczania do domu,• bardzo ważna jest rozmowa z dzieckiem o przeczytanej książce.

2. Formy pracy z książką wg. A. Jacewicz4

• Słuchanie treści książek czytanych przez nauczycieli,• Słuchanie treści bajek, baśni, legend, wierszy , … opowiadanych przez nauczyciel-

kę,• Recytacje wierszy,• Odtwarzanie treści utworów za pomocą plastycznych i muzycznych środków wy-

razu,• Oglądanie ilustracji,• Oglądanie i tworzenie inscenizacji przez dzieci,• Oglądanie lub prezentowanie własnych przedstawień teatralnych,• Próba czytania tekstu przez dzieci,• Tworzenie zakończeń lub całych opowiadań,

3 G. Leszczyński, M. Zając, Książka i młody czytelnik: zbliżenia, oddalenia, dialogi. Studia i szkice, Warszawa 2013, s.7-8

4A. Jacewicz: Rola nauczyciela w rozwijaniu czytelnictwa małych dzieci. W: Edukacja czytelnicza wyzwaniem współczesnej pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej, Bydgoszcz 2011, s.45-53

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 3/1

• Tworzenie rymowanek i wierszy,• Tworzenie improwizacji słownych, ruchowych , drama,• Tworzenie książek przez dzieci,• „rozmowy literackie” z dziećmi ,• Ćwiczenia (zabawy) ortofoniczne, artykulacyjne, logopedyczne, gramatyczne

słownikowe.

3. Edukacja literacka wg Grażyny Lewandowskiej – Nosal5

• Trzy poziomy zainteresowań czytelniczych o I: Powrót do pierwszych lektur – sięganie po książki już znane, przeczyta-

ne, oswojoneo II: Książki nowe (niektóre lektury będą odrzucane jako mało interesujące)o III: Nieustanny głód opowieści (basnie, legendy, nowe wątki filmowe, ope-

rowe, baletowe czy milologiczne)• Kręgi zainteresowań czytelniczych:

o relacje z rówieśnikami: przyjaźń, wspólne zabawy, podział ról, uczucia, motywacje,

o utwory pokazujące, że coś umiem, potrafię, radzę sobie,…o problem innego: to np. gruby, o skośnych oczach, różny kolor skóry, w

okularach,…o ciekawość świata; pytania – co, jak, dlaczego ?o poezja, wierszyki, rymowanki.

4. Przykłady zabaw (literackich) z cztero-, pięcio – sześciolatkiem wg Alicji Ungeheuer – Gołąb6

5. Literatura przedmiotu7, wykazy książek

• Książki polecane dzieciom (4-8 lat)przez Miejską Bibliotekę Publiczną w Oświę-cimiu - http://mbp-oswiecim.pl/ksiazki-polecane-dzieciom-4-8-lat/ 8

• Literatura fachowa o literaturze, książkach i bibliotekach dla dzieci i młodzieży 2001-2004 - http://ebib.oss.wroc.pl/2005/64/lewandowicz-nosal.php. Kontynuacja literatury z lat 2005-2011 dostępna jest w książce G. Lewandowskiej- Nosal 9

• Biblioterapia - lista książek E. Szefler 10

5 G. Lewandowska - Nosal , Od czterech do sześciu. Książki dla przedszkolaka, Warszawa 2012. 6 A. Ungeheuer – Gołąb, Literackie inspiracje w rozwoju przedszkolaka, Warszawa 20127 Metody i formy pracy. Zestawienie bibliograficzne w wyborze (2005) - http://www.pedagogiczna.edu.pl/zest165.htm 8 G. Lewandowska - Nosal , Od czterech do sześciu. Książki dla przedszkolaka, Warszawa 2012, s.157-1639 G. Lewandowska - Nosal , Od czterech do sześciu. Książki dla przedszkolaka, Warszawa 2012, s.141-15610 E. Szefler, Biblioterapia w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. W: Edukacja czytelnicza wyzwaniem współczesnej pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej, Bydgoszcz 2011, s.152-171

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 4/1

CZYTANIE W NAUCZANIU ZINTEGROWANYM

1. Ulubione gatunki literackie:

• Baśnie, bajki, poezja• Opowiadania epickie• Utwory narracyjne

2. Rola nauczyciela – doskonała znajomość literatury dziecięcej.

3. Efektywne sposoby pracy wg. D. Radzikowskej11

• Kącik książki.• Poranki z książką.• Cykliczne lekcje biblioteczne „Pani bibliotekarka przedstawia …”.• Wspólne czytanie.• Opowiadanie o książkach przez starszych kolegów.• Stworzenie z dzieckiem i rodzicami książki do czytania „Moja pierwsza książka”

(10-12 s.)• Spotkania z pisarzami.• Wyprawy śladami bohaterów przeczytanej książki.• Gra dydaktyczna na podstawie literatury.• Tworzenie listy przebojów czytelniczych (np. raz w kwartale plebiscyt na najcie-

kawszą książkę).• Książka tygodnia (na tronie –krzesełko przykryte czerwonym suknem, oddawanie

szacunku książce).• Cykle zajęć - np. wyścigi z tatą, kulinarne show itp.

4. Rozwijanie zainteresowań czytelniczy w klasach młodszych (Cz. Duda - http://www.profesor.pl/mat/na6/pokaz_material_tmp.php?plik=na6/na6_duda_030403_1.php&id_m=2741 )

• czytanie książek w klasie. • Odczytanie dzieciom wybranej sceny czy interesującego urywka utworu. • Zapoznanie dzieci przed rozpoczęciem lektury z postacią bohatera , np. z Plastusiem

(w formie kukiełki z plasteliny), z Jarzębinką (laleczką ubraną zgodnie z ilustracją), aby dzieci odnalazły ją następnie w książce jako dobrą znajomą.

• Odwoływanie się do atrakcyjności niespodzianki. Gdy dzieci z klasy pierwszej na pu-kanie do klasy, otworzyły drzwi, ujrzały "sierotkę Marysię" i grupę "krasnoludków", natomiast dzieci z klasy trzeciej - niosące naręcze książek ("Krasnoludki przyniosły książkę o Was samych) - jest bardzo ciekawa" - powiedziały wręczając je dzieciom. Ten sposób wywołuje wielkie zainteresowanie daną książką.

11 D. Radzikowska: Dziecko, które czyta? O rozbudzaniu zainteresowań czytelniczych ... W: Edukacja czytelnicza wyzwaniem współczesnej pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej, Bydgoszcz 2011, s.96-103

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 5/1

• Wykorzystanie teatrzyku i na jego scence przedstawianie głównej sylwetki głównych bohaterów.

• Wykorzystanie projekcji filmowej w telewizji opartej na fabule książki i zsynchroni-zowanie z opracowaną książką na lekcji.

• Nawiązanie do osoby autora (ciekawe szczegóły dotyczące powstawania danego utworu, źródeł jego pomysłu, zawartych w nim elementów autobiograficznych, albo garść uwag o osobowości autora, o jego zasługach).

• Wprowadzenie do klasy pierwszej ilustrowanych dzienniczków lektur w których dziecko uwzględnia książki nie tylko wspólnie czytanie, ale również książki należące do indywidualnej jego lektury. Kontrolowane dzienniczki przez nauczyciela mobilizu-ją dziecko do coraz większych wysiłków.

• Organizowanie konkursów czytelniczych i zgaduj – zgaduli (konkursy: sprawdzające znajomość książek, propagujące pewne książki i czasopisma, pobudzające do poszuki-wania książek na określone tematy, konkursy pogłębiające lekturę uczniów oraz ich kulturę czytelniczą).

• inscenizacje . Dzieci w młodszym wieku szkolnym bardzo przeżywają każde "wystą-pienie publiczne", tym bardziej jeśli mają możność grać rolę ulubionego bohatera, ustalić ilość i jakość osób, ustalić, co kto ma mówić i jak ma mówić, oraz wiele innych szczegółów.

5. Akcja „Czytam sobie” - http://czytamsobie.pl/index.php

• dla dzieci , które zaczynają czytać. Na stronie: scenariusze zajęć, materiały promocyj-ne, fimy video, prezentacja dobrych książek oraz 10 sposobów na dobry początek dziecięcej przygody z czytaniem - http://czytamsobie.pl/dopobrania/poradnik_samo-dzielnego_czytania.pdf

6. Program edukacji czytelniczej w klasach 1-3 - http://www.sp40gdynia.pl/educzytel-nia.doc

7. Program Rozwoju Bibliotek – Miejsce dla młodych (w bibliotekach publicznych) http://www.biblioteki.org/repository/PLIKI/DOKUMENTY/PODRECZNIKI/Specja-listyczne/Miejsce_dla_mlodych.pdf

8. Biblioterapia. Bajkoterapia - lista książek E. Szefler 12

9. Czytelnictwo dzieci i młodzieży (EBIB 2004 nr 3) - http://ebib.oss.wroc.pl/2004/54/

Literatura dla dzieci 1. Polecane książki

12 E. Szefler, Biblioterapia w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. W: Edukacja czytelnicza wyzwaniem współczesnej pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej, Bydgoszcz 2011, s.152-171

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 6/1

• Kanon książek dla dzieci i młodzieży (Polska Izba Książki, 2003) - http://bibliote-ka.bialystok.edu.pl/cms/serwis/?q=node/997

• Przewodnik po dobrych książkach (ABCXXI)- http://www.rodzinneczytanie.pl/przewodnik-po-dobrych-ksiazkach

• Złota lista do czytania książek dzieciom (ABCXXI) - http://www.rodzinneczyta-nie.pl/ckfinder_pliki/files/Z%C5%82ota%20Lista/Z%C5%82ota%20Lista%20-%2021_01_2013.pdf

2. Czasopisma dziecięce

• Czas Dzieci. Czasopisma - http://czasdzieci.pl/czasopisma/

• Egmont - http://www.egmont.pl/pl/czasopisma/nasze_czasopisma/

• Od Misa do Cogito. O czasopismach dla dzieci i młodzieży (EBIB 2006 nr 9)- http://www.ebib.pl/2006/79/

3. Komiksy - historia13

• Dla dzieci. Komiksy - http://dladzieci.pl/ecid,22,title,Rozne,komiksy_lista.html

• Komiksy dla dzieci i młodzieży. Blog (rys.Hubert Ronek) - http://www.ko-miksydladzieci.pl/

4. Multimedia

• SDD - http://www.stronadladzieci.pl/ (bajki video, wierszyki, komiksy)

Rynek książki dziecięcej1. Pozytywne zmiany na polskim rynku książki dziecięcej - zaistnienie szerokiej oferty

książki ambitniejszej, elitarnej. Powrót polskich ilustratorów, autorów, spora liczba debiutów.

• Wydawnictwa niszowe, bardzo dobre: Ezop - http://ezop.com.pl/, Muchomor, Ko-walska/Stiasny, Hokus Pokus, Fro9, Wytwórnia, Dwie siostry

• Wydawnictwa z historią – Egmont, Nasza Księgarnia, Akapit Press

• Nietypowe książki - obrazkowe , zabawki, edukacyjne

o RYMS (artykuł)- http://ryms.pl/artykul_szczegoly/12/czym-jest-ksiazka-o-brazkowa-o-pojmowaniu-ksiazki-obrazkowej-dla-dzieci-w-polsce-czesc-i--ii-i-iii.html

13 I. Konopnicka, Edukacja czytelnicza dzieci w młodszym wieku szkolnym, Opole 2013, S.98-111: Zainteresowa-nie komiksami jako wyraz naturalnych tęsknot dzieci

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 7/1

o Przykłady książek obrazkowych - http://lubimyczytac.pl/ksiazki/t/ksiazka-obrazkowa

o Picturebook, np. Iwony Chmielewska 14 - to książka ikonolingwistyczna, w której tekst i obraz pełnią zwykle równorzędną rolę. Czasem wiodącą funk-cję pełni obraz, zaś krótki, kilkuzdaniowy tekst jest właściwie pretekstem do zbudowania opowieści na podstawie obrazu. Tekst nie może być zbyt „pokazujący”. Jeśli szczegółowo opiszesz sytuację, to co pokażesz na obra-zie? Tekst trzeba ociosać ze zbędnych słów, maksymalnie go uprościć, a słowa, których nie ma, pokazać na obrazie. Tekst w picture book jest bez obrazu w pewnym stopniu nie do odczytania, nie funkcjonuje autonomicz-nie, ponieważ rozwiązanie opowieści znajdujemy dopiero w obrazie. Po-dobnie z obrazem – sam jest niepełny. Dopiero związek tych dwóch płasz-czyzn, spójność obrazu i tekstu daje nam picture book. 15

o Klej do kapci (książka artystyczna)- http://klejdokapci.wordpress.com/

o Książki edukacyjne (dawniej: popularnonaukowe) - https://www.youtube-.com/watch?v=dQ55Ig2kgaU

o Ebooki, t-booki (transmedial book) - https://www.youtube.com/results?search_query=transmedial++book

CZYTANIE NA LEKCJACH JĘZYKA POLSKIEGOPrzyczyny kryzysu lektury Obszary zmian

1. Kryzys autorytetów

14 Wystawa książek http://www.muzeum.szczecin.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1243:myslace-ksiazki-iwona-chmielewska-wystawa&catid=3:ekspozy-cje-archiwalne&Itemid=11215 Pamiętnik Blumki - http://karuzelakobiecegozycia.blogspot.com/2011/07/pamietnik-blumki-picture-book-i-wony.html

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 8/1

2. Globalny rynek. Kultura masowa• tempo życia

3. System oświaty• bryki• ogromna oferta podręcznikowa• kanon lektur szkolnych• przymus lekturowy• testy

Jacy są uczniowie/ czytelnicy ? Przede wszystkim inni („zanik dzieciństwa ”; brak współpracy pokoleń ).

1. Pokolenie netgenetracji (nowy czytelnik) . Surfuje po Internecie, słucha, ogląda, czyta, chociaż niekoniecznie książki

• osoby urodzone po 1977 r. • dorastające z myszką od komputera w jednej i pilotem w drugiej dłoni• bardzo sprawnie poruszają się we wszystkich typach komunikatów medialnych• potrafią przekodować przekaz jednych mediów na inne• sprawnie regulują przepływem informacji• Net Generacja, nowe pokolenie epoki wirtualnego świata - http://socjologia-

20pl.blox.pl/2009/05/Net-Generacja-nowe-pokolenie-epoki-wirtualnego.html

2. Pokolenie Born Digital

• „To pokolenie nowych czytelników, przyzwyczajonych do innej struktury zdań, innego układu tekstu, nielinearnego wykładu, piktogramów, emotikonek, tabel, kolorowych wyróżnień, do przesuwania tekstu z góry na dół, do kopiowania i kompilowania, swobodnego rozporządzania własnością intelektualną, do ła-twego wyszukiwania informacji. [...] Pokolenie, które swobodnie przekleja do własnych prac fragmenty cudzych tekstów, które przyzwyczajone jest do na-tychmiastowej odpowiedzi, wyskakującej po jednym kliknięciu ikonki „szukaj”. Pokolenie przywykłe do byle jak opracowanych treści, z premedytacją łamiące w komunikacji między sobą zasady ortografii i interpunkcji. Ale jednocześnie pokolenie „czytaczy” i „szperaczy”, pokolenie „magiczne”, bo wychowane na „Harrym Potterze” i do bólu racjonalne, bo łatwo znajdujące odpowiedź na każde dręczące pytanie. [...] Natychmiastowość, to symbol nowego młodego człowieka. Teraz albo nigdy. Nie czekać. Dostać, nie wychodząc z domu, najle-piej nie wstając od komputera. - Ł. Gołębiewski, Śmierć książki. No future book. Wywiad z autorem - http://techsty.art.pl/magazyn/magazyn5/rozmowy/koniec_ksiazek_rozmowa.html; Rozmowa -Gdzie jest czytelnik ? - http://www.rp.pl/artykul/832011.html?p=1

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 9/1

3. Czytelnik defensywny – stosuje nowoczesne formy kontaktu z książką m.in.: przeglą-danie tekstów, korzystanie z informacji wstępnych, indeksów, streszczeń, omówień (nie-czytanie). Powód – nadmiar literatury, brak czasu. 16

Sposoby wyjścia z kryzysu1. Przeanalizować obszary zmian2. Wprowadzić nową koncepcję nauczania

Jak odzyskać w uczniu czytelnika ?1. Czytanie dla przyjemności.2. Czas na czytanie.

• Znajdź czas na czytanie - http://www.lustrobiblioteki.pl/2014/02/czytaj-zawsze-i-wszedzie-10-porad.html

• Więcej czasu na czytanie - http://lubimyczytac.pl/aktualnosci/publicystyka/3376/wiecej-czasu-na-czytanie

3. Przekonanie rodziców.4. Lektura nie jedynym tekstem literackim.

• Kanony książek - http://biblioteka.bialystok.edu.pl/cms/serwis/?q=node/7505. Internet źródłem wiedzy o książce (portale, serwisy, akcje, blogi, facebook)

• O książce - http://biblioteka.bialystok.edu.pl/cms/serwis/?q=node/995

6. Telewizja jako medium promujące książkę (akcje czytelnicze, wywiady z pisarzami, …).• Sztuka czytania - http://vod.tvp.pl/audycje/kultura/sztuka-czytania• Co czytać (TVP1) - http://vod.tvp.pl/audycje/kultura/co-czytac • Xięgarnia (TVN 24) - http://www.tvn24.pl/xiegarnia,66,m

Pomysły motywacyjne na lekcjach języka polskiego

16 E. Jabłońska - Stefanowicz, Lektury we fragmentach jako przykąłd czytania defensywnego W: Czytanie, czy-telnictwo czytelnik, pod. Red. A. Żbikowskiej – Migoń, współpraca A. Łupszak, Wrocław 2011, s.119-133

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 10/1

Wg prof. S. Bortnowskiego17

Z uczniami trzeba zawrzeć umowę społeczną: czyli ustalić reguły gry (np. jeden egzemplarz na ławce, jako warunek), kompromisy (np. praca z fragmentami, adaptacje) i wymagania, nagrody i kary, stosunek do bryków (można je czasami świadomie wykorzystywać).Ogólna zasada: dziś, w dobie internetu lekcja musi być jakby intermedialna. Chodzi o takie scenariusze lekcyjne, które są przekładem na inny język: filmowy, teatralny, telewizyjny, internetowy. Uczeń jest wykonawcą lektury, bawi się nią, snuje na jej kanwie własne projekty (jestem zwolennikiem parafrazy opowiadań do wierszy, inscenizacji, dramy i wszelkich innych dziwnych pomysłów – telewizyjna „Decyzja należy do ciebie”, jaki scenariusz lekcji z Siłaczki lub innej lektury).

I jeszcze jedno: Koniecznie: raz na miesiąc na każdym poziomie lekcja‐sprawozdanie z

książek, które uczniowie czytają dla siebie.Zachęcając do czytania, stoimy na przegranej pozycji, ale to nie znaczy, aby rezygnować z najważniejszego zadania polonistów: obrony książki (nawet droga multimedialną).Najważniejsze to przeciwstawić się bierności uczniów, ustalić reguły gry, egzekwować je konsekwentnie, nagradzać (koniecznie i częściej) i karać.

Wg Kelly Gallagher18

Warunki do czytaniaUczniowie muszą:

• mieć dostęp do ciekawych tekstów oraz czas na czytanie i miejsce do czytania.• chcieć czytać, muszą wiedzieć, co mogą w tym znaleźć dla siebie.

Nauczyciele muszą:• własnym przykładem pokazywać, jak wartościowe jest czytanie,• przestać wszystko oceniać, • zapewnić odpowiedni program czytelniczy.

17 Jak zachęcać uczniów do czytania lektury - http://www.stentor.pl/files/aktualnosci/pilotaz.pdf. Inne pozycje S. Bortnowski, Jak zmienić polonistykę szkolną ? Warszawa 2009, Scenariusze półwariackie, czyli o poezji współ-czesnej w szkole, Warszawa 199718 K. Gallagher: Jak zachęcać do czytania ? Minilekcje dla uczniów gimnazjum i liceum, Gdańsk 2007

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 11/1

Dziewięć powodów dla których warto czytać + tematy mini lekcji:1. Czytanie daje satysfakcję.

• Ulubione pierwsze zdanie z książek, minuta czytania (interesujący fragment tek-stu), złote myśli o książkach (myśl tygodnia), Kto „mieszka” w Twoim domu ?

2. Czytanie rozwija dojrzałe słownictwo.• Rozwijanie swojego słownictwa, Uważaj na bolbardy! Atak słów !

3. Dzięki czytaniu lepiej piszemy.• Kto to powiedział! (zamienniki słowa „powiedzieć”), Drobne niuanse.

4. Czytanie jest trudne, a trudności są potrzebne.• Strategia rozwiązywania testów na przykładzie testu na prawo jazdy, Drobnym

drukiem, odczytywanie świata (teksty prawne), Wypełnij formularz! (prawo jazdy), jesteś tym, co jesz (czytanie etykiet na produktach spożywczych).

5. Czytając, stajemy się mądrzejsi.• Utrzymywanie mózgu w dobrej formie, Dołącz do klubu miliona słów, Co nowego

w gazetach?, Utrzymywanie kondycji (czytelniczej). 6. Czytanie przygotowuje do zaistnienia na rynku pracy.

• Zdobądź pracę! Czytanie jest pierwszym zadaniem.7. Czytanie przynosi korzyści finansowe. Kujony górą!8. Czytanie otwiera drzwi do dalszej edukacji.

• Dostosowywanie się do uniwersyteckiego poziomu czytania (matura), Klucz do bram liceum

9. Czytanie broni nas przed uciskiem. Im więcej wiesz ….

Organizacja warsztatu pracy nauczyciela polonisty (załączniki)• Klasowa biblioteka, Książki warte polecenia uczniom, Książki rekomendowane

przez uczniów., Dziennik czytelniczy, Tabela rozwoju czytelniczego, Pomysły na promocję czytania na każdy miesiąc.

Wg Anny Janus-Sitarz19

1. Nauczyciel polonista najpotężniejszym instrumentem motywacyjnym. 2. Działania marketingowe.3. Strategie pobudzania ciekawości wg J. Reeve (A. Janus-Sitarz, s.39).

• tworzenie napięcia,• zgadywanie warz z motywacją zwrotną,• odwoływanie się do przekonania uczniów, że mają daną wiedzę,• wzbudzanie kontrowersji,• ujawnianie sprzeczności ,

4. Odczytanie na głos „frapującego” fragmentu.

19 A. Janus-Sitarz, Przyjemność i odpowiedzialność w literaturze, Karków 2009, s.97-139

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 12/1

5. Wybór wspólnej lektury spoza kanonu - działania cykliczne. Gdzie ? – biblioteki, księgarnie, Internet.

6. Pytania do lektury, np.:• Podzielcie się swoimi doświadczeniami z lektury książek Sienkiewicza, co czytali-

ście z przejęciem, nie mogąc się oderwać od książki, a co ze szkolnego przymusu. Do których scen i postaci chętnie wracacie ?

• Jaki był Twój odbiór powieści Żeromskiego? Zachwyciła Cię czy zirytowała , zain-teresowała czy znudziła ? Skłoniła do refleksji, a może pozostawiła obojętnym ?

• Jak odebrałeś Lorda Jima ? Określ, czy była to dla Ciebie lektura łatwa czy trud-na. Czy pozostawiła Cię z jakimiś ważnymi pytaniami ? Jeśli tak, to z jakimi ?

7. Pisanie listów do autora o przeczytanym utworze (wyrażanie własnych refleksji).8. Ankieta nt. odbioru dzieła literackiego (np. Potopu) skierowana do dziadków, rodzi-

ców, rówieśników. Porównywanie wypowiedzi trzech pokoleń . Wnioski.9. Przytoczenie wspomnień ludzi, którzy przeczytali omawianą książkę.10. Przekazanie informacji (ciekawostki) na temat odbioru książki przez ludzi współcze-

snych autorowi.11. Dyskusje na temat współczesnych problemów – wskazanie lektury jako głosu w dys-

kusji.12. Próby własnej twórczości – poezja, proza, pamiętniki … .

• Pasja pisania. Internetowy kurs kreatywnego pisania - http://www.pasjapisania.pl• Piszmy - http://www.piszmy.pl/

13. Strategie(modele) szkolnego czytania lektury – hermeneutyczny, intertekstualny, de-konstrukcyjny (zamiast psychologicznego, historycznego, immanentnego).

Ważne: podtrzymywać zainteresowanie, wracać do tematu, pytać o pierwsze wrażenia, kontrolować tempo czytania, sprawdzać czy książki są dostępne w bibliotece, .. .

Wg nauczyciela polonisty / bibliotekarza (Wiesława Penc-Chmiel)20

1. Rozpoznajmy czytelnika i zaakceptujmy go takim, jakim jest.• Ankieta na początku roku szkolnego (pdf).• Opinia bibliotekarza o czytanych przez uczniów książkach.• Prowadzanie przez uczniów własnego dzienniczka lektur.

2. Zanim zadamy lekturę, zadbajmy o działania wstępne• sporządzenie przez nauczyciela listy pytań, jakie może postawić sobie przy czyta-

niu „jego” uczeń, a następnie:

20 Jak zachęcić uczniów do czytania lektur - http://www.twojelekcje.pl/do-poczytania-do-pobrania/nauczanie/art,67,jak-zachecic-uczniow-do-czytania-lektur.html

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 13/1

• stworzenie sytuacji motywacyjnych, które zaangażują uczniów do poszukiwań od-powiedzi na te pytania. Do takich strategii będzie należeć:

o samodzielne opracowywanie konkretnych zagadnień, np. w grupach;o różnorodne działania twórcze uczniów – np. przygotowywanie komputero-

wych prezentacji, plakatów, szablonów;o przygotowywanie i odgrywanie scenek prezentujących odpowiednie wyda-

rzenia historyczne, zwyczaje;o opracowywanie słownikowe niezrozumiałych wyrazów i układanie z nimi

krzyżówek (bez tego drugiego elementu samo wyjaśnienie odpowiednich haseł będzie nudne);

o zainscenizowanie wywiadów z autorem dzieła, wybranym bohaterem lite-rackim czy postacią historyczną (np. biografia Mickiewicza w postaci wy-wiadu z poetą);

o pokazy mody z danej epoki (szczególnie tam, gdzie np. mamy możliwość wypożyczenia strojów z teatru czy MDK) – ponieważ takie działania są czasochłonne, możemy w nie zaangażować kilka klas, ale nie bójmy się ich – młodzież sama w takich sytuacjach przejmuje inicjatywę, a pokazanie mody średniowiecznej czy szlacheckiej z XVII–XVIII wieku zaprocentuje w wielu innych sytuacjach dydaktycznych i na pewno utkwi w pamięci na całe życie;

o wycieczki literackie i krajoznawcze;o odczytanie (bądź wysłuchanie nagrania płyty CD) odpowiedniego frag-

mentu lektury i objaśnienie go;o prezentacja kilku wybranych przez nauczyciela scenek z filmowej adaptacji

lektury i objaśnienie ich;o sporządzenie mapek podróży bohaterów literackich czy twórców dzieł.

Wg praktyków 21

21 Jak w czasach internetu zachęcić najmłodszych do czytania? Pomoże Adam Małysz, Harry Potter i YouTube? - http://natemat.pl/46343,jak-w-czasach-internetu-zachecic-najmlodszych-do-czytania-pomoze-adam-malysz-harry-potter-i-youtube

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 14/1

Zachęcić Małyszem– Lekcję dotyczącą Gombrowicza zaczynam od wysłuchania piosenki “Chcemy być sobą” i analizy jej tekstu. To przecież poezja – mówi Michalina Butkiewicz. – W ten sposób chcę “otworzyć” ich na twórczość pisarza, który pokazuje, jak bardzo sobą nie jesteśmy – tłumaczy. Inny przykład? – W technikum w klasie mam samych chłopców. Wiadomo, że w ich życiu ogromnie ważny jest sport. Dlatego zanim poproszę ich o napisanie charakterystyki Wokulskiego, zlecę im charakterystykę Adama Małysza, w której dokonają refleksji nad dążeniem do mistrzostwa czy motywacjami sportowców – opowiada Butkiewicz.Nie wszyscy będą czytać "Lalkę"Fantastyka, powieści dla dzieci i młodzieży – niezbyt ambitny zestaw? Zdaniem prof. Bobińskiego, jeśli zależy nam na masowym czytelnictwie wśród młodych Polaków, trzeba uszanować to, że sięgają oni po takie książki. – Nie mamy prawa oczekiwać, że nagle wszyscy jak jeden mąż z wypiekami na twarzy czytać będą “Lalkę” lub “Zbrodnię i karę” – mówi.Z opinią prof. Bobińskiego zgadza się Michalina Butkiewicz, edukatorka teatralna i przewodnicząca Zarządu Głównego Stowarzyszenia Nauczycieli Polonistów. – Wiele osób wychodzi z założenia, że kultura masowa jest czymś niegodnym, o czym nie powinno się uczyć w szkole. Ale tak nie jest. Według mnie młody człowiek ma prawo czytać kryminały czy młodzieżowe powieści, ważne jest tylko, aby nauczyciel o tych tekstach z nim rozmawiał, a przy tej okazji podsunął ambitniejsze książki – mówi Butkiewicz.Wyrobić nawyki….. niezwykle istotne jest odwoływanie się na lekcjach do innych tekstów kultury: filmów, piosenek, a nawet gier komputerowych. – Jeśli uczniowie używają Youtube’a, to czemu nie wykorzystać go na lekcjach? …Okazuje się więc, że kluczem do sukcesu edukacyjnego nie jest egzekwowanie drobiazgowej znajomości kanonu, ale przekazanie uczniom pewnego zestawu umiejętności i pasji czytania. – Chodzi o wyrobienie nawyku i ochoty sięgania po książki. To jest najważniejsze wyzwanie stojące dzisiaj przed nauczycielami polskiego – ocenia Bobiński.”

Projekt LernThruMusic22

Próba dostosowania formy tekstów do preferencji współczesnego ucznia (Wielka Brytania):

22 E. Jabłońska - Stefanowicz, Lektury we fragmentach jako przykąłd czytania defensywnego W: Czytanie, czy-telnictwo czytelnik, pod. Red. A. Żbikowskiej – Migoń, współpraca A. Łupszak, Wrocław 2011, s.119-133

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 15/1

• audiodydaktyka: maturzyści odpłatnie dostają zestaw 15 książek w formacie MP3 (np. dramaty Szekspira, Władca much, Zabić drozda) oraz roczny dostęp do innych opracowań zamieszczonych na portalu www.learnthrumusic.co.uk

Jakie wprowadzić zmiany ?1. Inna formuła egzaminów zewnętrznych.2. Podział klasy na grupy.3. Dodatkowe szkolne lekcje czytania (np. 2 razy w tygodniu, ciekawe książki – może w

ramach tzw. godzin karcianych ?)4. Lekcje na temat bryków (jak z nich nie korzystać, a jak korzystać)5. Kanon lektur

• Uwspółcześnienie słownictwa, dwa stanowiska23:o remarki - teksty podane w uproszczeniu, przekładanie z klasyki na język współ-

czesny (USA, Anglia) lub o próba zrozumienia archaicznego języka (klasyka obroni się sama!)

6. Szybkie czytanie (do wstępnego przeglądania tekstu, dyslektycy)• Efektywne czytanie (ORE) - http://www.ore.edu.pl/strona-ore/index.php?

option=com_content&view=article&id=949%3Amini-kursy&catid=17%3Akadra-zarzdzajca&Itemid=1

Ciekawe

• Liternet oznacza związki literatury z internetem. Do Liternetu zaliczamy: literaturę opu-blikowaną lub zarchiwizowaną w sieci (też biblioteki cyfrowe), literaturę w sieci (m.in. powieść hipertekstowa), sieciowe czasopisma literackie, strony pisarzy w sieci, społecz-ności liternetowe i życie literackie w sieci, blogi, ebooki, self publishing, … . Warto zapo-znać się z artykułem Leszka Onaka: Podsumowanie liternetu 2008 - http://niedoczytania-.pl/?p=2185

23 Lektury: jak zachęcić uczniów do ich czytania? - http://szkola.wp.pl/kat,121278,title,Lektury-jak-zachecic-ucz-niow-do-ich-czytania,wid,15375803,wiadomosc.html?ticaid=1127f4

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 16/1

• Powieść hipertekstowa istnieje w postaci hipertekstu (nielinearna i niesekwencyjna orga-nizacja danych, tekst rozbity na poszczególne segmenty, połączone ze sobą odsyłaczami, po których czytelnik nawiguje wg własnego uznania). Pierwsza powieść to Blok Sławka Shuty www.blok.art.pl

• Liberatura - dotyczy książek literackich, w których liczy się ich fizyczny kształt, budowa czcionek, układ przestrzenny tekstu i jego objętość, a szata graficzna tworzy istotne zna-czenia. Znana powieścią jest Koniec świata według Emeryka Radosława Nowakowskiego - www.emeryk.wici.info

• Książki konwergencyjne - nielinearne, interaktywne, wychodzących poza papier i tekst, dopełniających się gdzieś na zewnątrz, flirtujących z innymi mediami, niedomknięte okładkami i drukiem. Pamiętnik Cathy - http://zajeczanora.blogspot.com/2008/01/czyta-m-sobie-pamitnik-cathy.html

• Elektrobiblioteka to zarazem: interaktywny e-book, tradycyjna książka, urządzenie steru-jące komputerem, nowa forma książki, nowy sposób oraz nośnik na przechowywanie i od-czyt informacji. Książka W. Węgrzyna - http://www.lustrobiblioteki.pl/2012/09/elektrobi-blioteka.html ; http://swiatczytnikow.pl/elektrobiblioteka-polski-autorski-pomysl-na-e-k-siazke-robi-wrazenie/

• Przeczytać Białystok. TUczyTAMy - https://www.youtube.com/watch?v=rWEt8xd0XuY

Warto zajrzeć:

• Czy młodzi na pewno nie czytają? Biuletyn EBIB nr 4/2011- https://mail.google.com/mail/?hl=pl&shva=1#inbox

• Od Misa do Cogito. O czasopismach dla dzieci i młodzieży (EBIB 2006 nr 9)- http://www.ebib.pl/2006/79/

• Czytelnictwo dzieci i młodzieży (EBIB 2004 nr 3) - http://ebib.oss.wroc.pl/2004/54/

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 17/1

• Wykaz stron internetowych przydatnych w pracy współczesnego polonisty - http://poloni-sci.pcen.pl/wp-content/plugins/download-monitor/download.php?id=3

• Witryna czasopism społ. kulturalnych – http://witryna.czasopism.pl ( w tym literackie)

• Wykaz księgarni internetowych - http://biblioteka.bialystok.edu.pl/cms/?q=ksiegarnie

• · Wykaz wydawnictw - http://biblioteka.bialystok.edu.pl/cms/?q=wydawnictwa

Czytanie dziecku to najlepsza i najtańsza inwestycja w jego przy-szłość!

Powyższa publikacja została opracowana w oparciu i z wykorzystaniem materiałów przygotowanych przez p. Olgę Topolewską

Opracowała Beata Arcimowicz

Projekt „Bezpośrednie wsparcie rozwoju szkół poprzez wdrożenie zmodernizowanego systemu doskonalenia nauczycieli w powiecie siemiatyckim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Priorytet III Wysoka jakość systemu oświatyDziałanie 3.5 Kompleksowe wspomaganie rozwoju szkół

Realizujący projekt-Powiatowa Poradnia Psychologiczno- Pedagogiczna w Siemiatyczach

strona 18/1