Uniwersytet Warszawski

Instytut Archeologii

Anna Maria Malinowska

Nr albumu: 248 766

Przyjaciel w za światach czy ofiara grobowa?

Pochówki koni na terenie Grecji w epoce br ązu

A Friend in the Afterlife or Grave Good?

Horse Burials in the Bronze Age Greece

Praca magisterska

na kierunku archeologia

w zakresie archeologii egejskiej

Praca wykonana pod kierunkiem

Dr hab. prof. UW Kazimierza Lewartowskiego

Warszawa, wrzesień 2012

Oświadczenie kierującego pracą

Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam,

że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu

zawodowego.

Data podpis kierującego pracą

Oświadczenie autora (autorów pracy)

Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa

została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób

niezgodny z obowiązującymi przepisami.

Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem

procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.

Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją

elektroniczną.

Data podpis autora (autorów) pracy

2

Streszczenie

We wczesnej epoce brązu konie po raz pierwszy pojawiły się na terenach Grecji. Na

początku okresu późnohelladzkiego zaczęły pojawiać się groby ludzi z końmi, a także

samodzielne pochówki koni. Wydaje się, że pojedynczo składane osobniki mogły być

ofiarą grobową dla zmarłego lub zwierzęciem złożonym razem ze swoim właścicielem. W

przypadku znajdowania par koni zakłada się, że były to zwierzęta, które ciągnęły rydwan

lub wóz ze zmarłym, a potem zostały zabite w czasie pogrzebu. Nie znaleziono jednak jak

dotąd żadnych mykeńskich rydwanów ani wędzideł w połączeniu z końmi. Pojawiają się

też ofiary grobowe, kiedy to konie były rytualnie ćwiartowane przed zdeponowaniem.

Wydaje się jednak, że zwyczaj ten był popularniejszy na Krecie niż na lądzie.

Słowa kluczowe:

Grecja, epoka brązu, kultura mykeńska, pochówki koni, archeozoologia, konie, kości

końskie, ofiary grobowe

Dziedzina pracy

Archeologia 08400

Klasyfikacja tematyczna

Archeologia egejska

3

Spis tre ści

1.1 Wstęp 5

1.2 Ramy chronologiczne i geograficzne pracy 6

1.3 Hipotezy na temat udomowienia i sprowadzenia koni do Grecji 7

1.4 Stan badań 10

2.1 Pochówki całkowite i cząstkowe koni na terenie Grecji lądowej 12

2.2 Pochówki koni na terenie Krety oraz innych wysp 27

2.3 Znaleziska pojedynczych kości końskich 31

2.4 Analogie znane z innych kultur 34

3. Podsumowanie – ogólne tendencje związane z grzebaniem koni po

analizie stanowisk grobowych i próba zrozumienia ich celu 36

Ilustracje 40

Katalog stanowisk 50

Bibliografia 74

4

Rozdział 1.1

Wstęp

Pomysł na napisanie pracy o końskich pochówkach w Grecji epoki brązu pojawił się

w mojej głowie niedługo po skończeniu pracy licencjackiej, która również poruszała temat

koni, ale pod względem sposobu ich przedstawiania w sztuce greckiej. Podczas pracy

natknęłam się na różne, często sprzeczne informacje na temat zwyczaju grzebania koni

przez Mykeńczyków. Jako miłośniczka zooarcheologii poczułam się mocno zaintrygowana

tematem i postanowiłam dowiedzieć się na ten temat jak najwięcej. Zagadnienie wydało mi

się niezwykle ciekawe, ale niestety większość znalezionych przeze mnie książek

opisywała głównie konie w aspekcie militarnym, a nikt nie starał się zrozumieć samego

zjawiska składania ich w grobie, w kontekście innym niż wojskowy (pochówki wojowników

z wiernymi rumakami) lub porównując znane przykłady z praktykowanym w czasach

późniejszych zwyczajem ekphory, czyli procesji pogrzebowej, w czasie której ciało

zmarłego była transportowane do miejsca spoczynku na wozie zaprzężonym w konie.

Moje zainteresowanie zagadnieniem odrobinę zmalało, aż do momentu pobytu na

Rodos w 2010r. Wtedy to, podczas wizyty w tamtejszym muzeum archeologicznym, dane

mi było zobaczyć na żywo pochówek człowieka z koniem znaleziony na cmentarzysku w

Ialysos. Aspektem, który zaintrygował mnie w tym konkretnym znalezisku był sposób

ułożenia zmarłych. Człowiek bowiem, ułożony na boku, leżał tak, jakby był plecami

przytulony do zwierzęcia. Mimo zimnej scenerii muzeum widok tego pochówku wywoływał

poczucie spokojnej radości i harmonii, jakby pochowani nie leżeli w szklanej gablocie, a

raczej jakby człowiek odpoczywał na łące z ulubionym zwierzęciem. Wtedy właśnie

uświadomiłam sobie, że chciałabym kiedyś zrozumieć motywy ludzi, którzy zdecydowali

się na złożenie swoich zmarłych wraz ze zwierzętami. Może nie chodziło tylko o złożenie

zwierząt w ofierze czy o zapewnienie zmarłemu pożywienia w życiu pośmiertnym? Wiem,

że niemożliwe jest zrozumienie sposobu myślenia ludzi, którzy żyli ponad 3500 lat temu.

Zawsze jednak można spróbować przeanalizować znane pochówki i zobaczyć, czy jest

więcej przypadków podobnych do tego z Rodos.

5

Rozdział 1.2

Ramy chronologiczne i geograficzne pracy

Długo zastanawiałam się nad tym, jaki przedział chronologiczny oraz zakres

terytorialny powinna obejmować moja praca. Pierwotnie chciałam zdecydować się jedynie

na obszar lądu greckiego w okresie mykeńskim, stamtąd bowiem pochodzi najwięcej

znanych pochówków koni. Wtedy jednak musiałabym pominąć przykłady znane z Krety i

innych wysp, a które w większości przypadków były z pewnością inspirowane zwyczajami

przyniesionymi przez Mykeńczyków podczas zasiedlania terenów poza Argolidą.

Zdecydowałam się zatem na rozszerzeniem moich zainteresowań na obszar całej Grecji

egejskiej. Pod względem chronologicznym praca obejmuje całą epokę brązu, choć

oczywiście większość przykładów pochodzi już z jej późnego okresu. W pracy tej starałam

się zawrzeć wszystkie znane mi znaleziska pochówków i kości końskich, w tym te, o

których jest naprawdę bardzo mało informacji. Wydaje mi się jednak, że tylko w przypadku

uwzględnienia wszystkich znanych przykładów można pokusić się o w miarę rzetelną

interpretację i starać się zrozumieć opisywane zjawisko.

Większość z uwzględnionych w pracy pochówków koni pochodzi z terenów

Półwyspu Peloponeskiego. Pojedyncze przypadki znane są ze stanowiska Kallithea w

Achai oraz Nichorii, Dara i Malthi w Mesenii, ale oczywiście znacząca większość znalezisk

została odnaleziona w Argolidzie. Stamtąd pochodzą pochówki z Aidonii, Argos, Dendry,

Kokla, Lerny i Nauplionu, a także pojedyncze kości z Tirynsu i Myken. Poza Peloponezem

konie zostały znalezione w Maratonie i Atenach w Attyce, zaś pojedyncze kości w Tebach

w Beocji oraz w Argissa-Magoula w Tesalii. Poza lądem praca uwzględnia pochówki z

Krety, gdzie konie zostały znalezione w Archanes, Rethymnonie oraz Tylissos, a także

Ialysos na Rodos oraz Koukounaries na Kos (Fig. 1). W pracy wykorzystałam chronologię

bezwzględną kultur egejskich, na podstawie pracy P. Warren'a i V. Hankey'a Aegean

Bronze Age Chronology z 1989r. (Fig. 2).

6

Rozdział 1.3

Hipotezy na temat udomowienia i sprowadzenia koni do Grecji

Na samym początku tego rozdziału należy przypomnieć bardzo ważną informację.

Na obszarze Grecji konie występowały w stanie dzikim tylko do okresu plejstocenu, czyli

do tzw. epoki lodowcowej. Wtedy żyły tam dwa różne gatunki koni: Equus ferus, którego

formę udomowioną znany do dziś oraz Equus hydruntinus, czyli osioł europejski. Jego

kości są dość często znajdowane w Grecji w materiałach paleolitycznych, gdyż zwierzę to

(obecnie całkowicie wymarłe) najdłużej przetrwało właśnie na Półwyspie Bałkańskim

(Forsten, Dimitrijević 2004, 56-59). Z powodu zmian klimatycznych spowodowanych

zlodowaceniem północnej Europy, jak i zmniejszeniem się populacji koni w wyniku

polowań, zwierzęta te całkowicie zniknęły z terenów współczesnej Grecji, przetrwały zaś

na trawiastych stepach Azji centralnej oraz południowej Rosji.

Problem miejsca i czasu udomowienia koni od lat spędza sen z powiek wielu

badaczy i jest tematem niezliczonych sporów. Wynika to z tego, że w przeciwieństwie do

innych zwierząt nie jest łatwo rozróżnić szczątki koni udomowionych od dzikich. Obecnie

badacze przyjmują 2 rodzaje dowodów na istnienie udomowionych koni: bezpośrednie i

pośrednie. Dowody bezpośrednie to przede wszystkim ikonografia, źródła pisane oraz

znaleziska kostne, na których są bardzo wyraźne ślady udomowienia, jak np. pojawienie

się diastemy od używania wędzidła. Dowody pośrednie to znaleziska kości bez śladów

udomowienia oraz artefaktów, które mogły świadczyć o wykorzystaniu zwierząt, jak np.

wędzideł kościanych. Jednakże w razie błędnej interpretacji przeznaczenia takich

znalezisk mogą one wprowadzić badaczy w błąd (Levine 2005, 7-9). Obecnie korzysta się

jeszcze z dużo skuteczniejszych, nowoczesnych metod, jak badania DNA. Według

wieloletniej badaczki tego tematu, M. Levine, tylko badania interdyscyplinarne, gdzie

archeolodzy połączą siły z paleontologami, genetykami i specjalistami z innych dziedzin

mogą nas zbliżyć do ustalenia miejsca i czasu udomowienia (Levine 2006, 192). Badań

nad tym zagadnieniem nie ułatwia fakt, że udomowienie konia miało charakter

politopiczny, a więc proces ten przebiegał w podobnym czasie na różnych obszarach. Jest

więc prawdopodobne, że jednoznaczna odpowiedź na pytanie o miejsce i czas

udomowienia może nigdy nie być możliwa.

W ciągu ostatnich lat dwa stanowiska pretendowały do miana miejsca

7

najwcześniejszego udomowienia koni. Są to Dereievka, eneolityczne stanowisko

osadnicze z Ukrainy, oraz Botai, także osada z czasów eneolitu, lecz położona w

Kazachstanie. Przez wiele lat wydawało się, że to właśnie Dereievka dostarcza

najwcześniejszych dowodów na istnienie udomowionych koni. Współczesne badania

wykazały jednak, że w obu przypadkach mieliśmy do czynienia z licznymi kośćmi zwierząt,

na które polowano, a nie z osobnikami hodowanymi (Levine 2005, 14). W 2009r. ukazał

się artykuł na temat stanowiska Ayakagytma w Uzbekistanie. Jest to neolityczny obóz

datowany na ok. 8000-7400r. p.n.e. Według badaczy znalezione tam szczątki koni oraz

kościane wędzidła mogą wskazywać na to, że jest to najstarsze znane miejsce, gdzie

mogło dojść do udomowienia koni (Lasota-Moskalewska, Szymczak, et al. 2009, 15-16).

Niestety, stanowisko to dostarczyło jedynie dowodów pośrednich, a nie znaleziono ani

jednego dowodu wskazującego bezpośrednio na udomowienia znalezionych tam zwierząt.

Wydaje się, że w świetle dostępnych obecnie wyników badań i znanych stanowisk

najbezpieczniej jest założyć, że do udomowienia koni doszło na przełomie piątego i

czwartego tysiąclecia p.n.e., w różnych miejscach obejmujących ogromne tereny stepowe

Azji centralnej (Gaebel 2002, 32).

Na tereny Grecji koń został sprowadzony już w formie udomowionej i obecnie

badacze są zgodni co do tego, kiedy mniej więcej miało to miejsce. Więcej problemów

sprawia to, jaką drogą zwierzęta zostały sprowadzone. Wydaje się, że najbardziej

prawdopodobne są dwie: z północy przez Macedonię oraz ze wschodu drogą morską.

Pierwszą teorię potwierdzają znaleziska szczątków końskich z terenów Macedonii, np. z

Servii. Axiochorii i Limnotopos. Za to na terenie Azji Mniejszej obecność koni została

potwierdzona już na początku drugiego tysiąclecia p.n.e., gdzie służyły one głównie do

ciągnięcia rydwanów. Wydaje się jednak, że obie hipotezy są słuszne i jedna nie wyklucza

drugiej. Koń został zapewne sprowadzony w różnym czasie na różne tereny Grecji, co

ułatwiło jego rozpowszechnienie. Wiemy na pewno, że konie były obecne w Grecji już w

połowie drugiego tysiąclecia, a nawet mamy dowody bezpośrednie na ich używanie w

zaprzęgach. Wizerunki koni ciągnących rydwany zostały bowiem znalezione na stelach

kamiennych z okręgu grobów szybowych A w Mykenach (Crouwel 1981, 38).

Najwcześniejsze znane kości koni pochodzą już z okresu WHIII i zostały znalezione w

Tirynsie. Wydaje się zatem, że konie były znane w Grecji dużo wcześniej niż się

spodziewano i mogły być wykorzystywane jako zwierzęta wierzchowe, jeszcze zanim

sprowadzono do Grecji pomysł na zaprzężenie ich do rydwanów. Wydaje się to

prawdopodobne, zwłaszcza ze względu na górzyste tereny Grecji, gdzie rydwany nigdy nie

8

mogły być w pełni wykorzystane. W takim terenie jazda wierzchem była z pewnością

szybsza i wygodniejsza niż używanie wozów (Kelekna 2009, 19-20). Bardzo wcześnie

znaleziono również kości koni w Troi, po raz pierwszy na poziomie Troja VI, czyli ok. 1900r.

p.n.e. Duża ilość kości wskazuje na to, że konie mogły być tam spożywane. Bardziej

prawdopodobne wydaje się jednak to, że mogły one służyć nie tylko jako pożywienie, ale

również jako zwierzęta pociągowe i wierzchowe. Na lądzie greckim z okresu ŚH znamy już

liczne przykłady kości, zwykle na stanowiskach osadniczych, np. z Lerna, Malthi czy

Nichorii (Drews 1988, 81-82).

Na Kretę konie zostały zapewne przywiezione już z lądu greckiego. Nastąpiło to ok.

1450r. p.n.e., gdyż nie mamy żadnych przykładów występowania tych zwierząt na wyspie

w okresie ŚM, a w okresie PM zaczęto je przedstawiać w sztuce i pojawiły się ich kości.

Wśród najwcześniejszych przedstawień koni z Krety jest pieczęć z Knossos, na której

widnieje koń stojący na statku. Nie ma obecnie żadnych przesłanek, by uznać ten

wizerunek za przedstawienie mityczne (Fig. 16). Konie i rydwany występują też bardzo

licznie na tabliczkach z pismem linearnym B z Knossos, dzięki czemu wiemy jak istotne

militarnie na Krecie były rydwany (Drews 1988, 182).

9

Rozdział 1.4

Stan badań

Badanie kości zwierzęcych w czasie wykopalisk na terenie Grecji wciąż należy do

rzadkości. Na szczęście wydaje się, że już do przeszłości należy wyrzucanie kości

zwierząt w czasie badań. Jednak nadal obecność zooarcheologa na stanowisku jest

sporadyczna. Mimo tracenia przez to wielu bezcennych danych, na większości stanowisk

kości są zwykle określane na szybko i często bez obecności specjalistów. Są oczywiście

chlubne wyjątki od tej reguły. Bardzo dobrze opracowane są kości z Lerna, gdzie pracował

nad nimi bardzo doświadczony archeolog N.-G. Gejvall, który wcześniej określał kości z

Troi. Większość kości z tego stanowiska została opublikowana, a pozostałymi zajął się

niedawno D. Reese. Kości zwierzęce znalezione w Nichorii również zostały bardzo dobrze

przebadane i opublikowane, zajmowała się nimi ekipa archeologów z uniwersytetu w

Minnesocie. Godne pochwały są również badania, jakim archeolog E. Pappi poddała kości

koni z cmentarzyska w Dendra. Zaangażowała ona licznych zooarcheologów i

specjalistów, więc kiedy wyniki zostaną opublikowane, to z pewnością będzie to pozycja

godna uwagi. Dobrze opublikowane i przebadane są również konie z Kokla, jest to jednak

zasługa nie prowadzących badania, a archeologów z misji niemieckiej w Tirynsie, którzy

sami poprosili o możliwość zbadania kości. Rzetelna i wyczerpująca była również

publikacja na temat ofiary z konia w Archanes, gdzie Sakellarakis zaangażował do

przebadania kości zoologa. Na wielu stanowiskach sytuacja przedstawia się jednak dużo

gorzej. Na temat niektórych koni, jak np. z Nauplia, brak jakichkolwiek informacji. Inne

zwierzęta doczekały się jedynie niewielkich wzmianek w raportach archeologicznych. Tak

jest chociażby w przypadku znalezisk z Dara, Kallithea czy z Aten.

Informacji na temat udomowienia koni dostarczyły mi bardzo ciekawe i

profesjonalne artykuły M. Levine, która od lat zajmuje się tym tematem. O sprowadzeniu

koni do Grecji dowiadywałam się z wielu różnych źródeł, jednak najwięcej informacji

znajdowało się w książce R. Drews'a The Coming of the Greeks oraz w książce J.

Crouwel'a o rydwanach w Grecji.

Na temat samych koni w Grecji epoki brązu nie powstała do tej pory żadna

publikacja. Pracę monograficzną na ten temat miała pisać Protonotariou-Deilaki, jednak

nigdy nie ukończyła ona swego dzieła. W Journal of Prehistoric Religion Kosmetatou i

10

Reese opublikowali 2 katalogi, w których zawarli wszystkie znane im pochówki koni,

zarówno z Grecji, jak i z Cypru. Prace te bardzo pomogły mi w napisaniu tej pracy.

Najbardziej aktualnych danych o znalezionych koniach dostarczył mi jednak

niepublikowany jeszcze artykuł E. Pappi na temat koni z Dendra. Jedno z pierwszych

takich zestawień było jednak autorstwa Sakellarakisa, który już w 1970r. starał się zebrać

znane mu przypadki końskich pochówków, w artykule poświęconym znalezisku konia w

Archanes. Podstawowe informacje o koniach można znaleźć również w opracowaniach na

tematy z nimi powiązane, jak chociażby o kawalerii czy rydwanach. Pomocne okazały się

zwłaszcza prace J. Crouwel'a i C. Conter o rydwanach, a także J. Andersona i R. Gaebel'a

o jeździectwie i kawalerii w czasach antycznych.

W przypadku badań niepublikowanych korzystałam z różnego rodzaju raportów.

Wiele wzmianek o koniach znalazłam w Archaeological Reports, American Journal of

Archaeology oraz w Bulletin de correspondance hellénique. Nie miałam niestety dostępu

do greckich raportów, jak To Ergon tes Archaiologikes Etaireias czy Arkaiologikon Deltion,

nad czym ogromnie ubolewam. Wielką pomocą okazały się również prace magisterskie i

doktorskie, publikowane przez naukowców z USA i Kanady w internecie. Pozwoliły mi one

dotrzeć do informacji, które nie są dostępne w polskich bibliotekach.

W celu weryfikowania informacji zooarcheologicznych sięgałam do książek A.

Lasoty-Moskalewskiej, zarówno w zakresie tematów osteologicznych, jak i w tematach

związanych ze składaniem ofiar i pochówkami zwierząt. Większość archeologów

zajmujących się kośćmi zwierzęcymi czerpie informacje i wzory osteometryczne z wydanej

w 1976r. książki von den Driesch'a A Guide to the Measurement of Animal Bones from

Archaeological Sites.

11

Rozdział 2.1

Pochówki całkowite i cząstkowe koni na terenie Grecji lądowej

Na samym początku tego rozdziału należy wyjaśnić, co oznacza pojęcie

pochówków całkowitych i cząstkowych oraz dlaczego będą one przedstawione w jednym

rozdziale. Przez pochówek całkowity, wg prof. Lasoty-Moskalewskiej, rozumie się

znalezienie kompletnego (co zdarza się bardzo rzadko, przede wszystkim z powodu

niszczących kości procesów podepozycyjnych) lub prawie kompletnego szkieletu. Gdy

brakuje bardzo niewielkich fragmentów zwierzęcia, jak np. ogona, to nadal możemy mówić

o pochówku całkowitym. Pochówek cząstkowy natomiast, to znalezisko części zwierzęcia,

ale musi to być pewna partia szkieletu, np. połowa zwierzęcia, kości kończyn, itp. (Lasota-

Moskalewska 2008, 19). Zdecydowałam się na połączenie tych dwóch przypadków w

jeden, ponieważ w wielu sytuacjach mała ilość danych uniemożliwiała decyzję, do której

kategorii zaliczyć dany przykład. Innym powodem było to, że niektóre zwierzęta były z

pewnością grzebane w całości, ale potem, z różnych powodów, które będę opisywać,

część ciała uległa zniszczeniu, czasem już w trakcie wykopalisk. W osobnym rozdziale

będę opisywać tylko kości pojedyncze, często znajdowane w kontekście osadniczym.

Wszystkie znane mi stanowiska, na których odnaleziono szkielety koni umieściłam na

mapie (Fig.1).

Pierwszym z opisywanych przeze mnie stanowisk jest Aidonia, znajdująca się

niedaleko Nemei w Argolidzie. W latach 1978-1980 badano tam mykeńskie cmentarzysko

grobów komorowych i szybowych, ale stanowisko to jest znane przede wszystkim z

powodu głośnej sprawy odzyskiwania przez rząd grecki skarbów zrabowanych stamtąd i

wystawionych na aukcję w Stanach Zjednoczonych. Niestety, mimo że upłynęło już dużo

czasu od prowadzonych tam badań, nadal nie doczekaliśmy się wyczerpującej publikacji,

a wszystkie znalezione przeze mnie informacje pochodzą ze wstępnych raportów i książki

opisującej zrabowany skarb. A szkoda, gdyż właśnie stamtąd pochodzą dwa bardzo

ciekawe znaleziska i być może jedyne analogie dla znanej ofiary z konia z grobu

tolosowego w Archanes na Krecie (Krystalli-Votsi 2006, 24-25). W grobie szybowym nr 12,

jednym z niewielu, które nie zostały obrabowane, znaleziono szczątki zdekapitowanego

konia, który zapewne został złożony jako ofiara dla zmarłego (Kat. 1a). Przy zwierzęciu

znaleziono liczne fragmenty ceramiki, w większości kyliksów. Z jedynego udostępnionego

12

zdjęcia tego pochówku można niestety uzyskać niewiele informacji. Pozbawiony głowy koń

jest ułożony na lewym boku, przednie nogi ma podkurczone (być może był skrępowany),

zaś tylne wyciągnięte. Szkielet jest w widocznie złym stanie zachowania, zaś w miejscu

głowy można dostrzec jakieś potężne kości długie, być może udowe lub ramienne. Z ich

wielkości można wnioskować, że mogły należeć do kolejnego, nie wspomnianego konia.

Poniżej brzucha zwierzęcia leży duży kamień. Kolejnym ciekawym odkryciem okazał się

grób nr 14, określony przez Demakopoulou jako „grób bez komory” (Kat. 1b). Był to

starannie zbudowany dromos, który prowadził do fałszywych drzwi. W tym właśnie

dromosie natknięto się na szczątki konia in situ, zaś pod nim dodatkowo znaleziono

jeszcze 14 końskich żuchw. Na kościach znaleziono liczne ślady cięcia, co nie powinno

dziwić, skoro część kości była oddzielona od reszty ciała (Trantalidou 2010, 118). Oba

pochówki datowane są na okres PH, z czego ten w grobie nr 12 wydatowano dokładniej,

na okres PHIIIA (Demakopoulou 2006). Według ich odkrywców oba przypadki przywodzą

na myśl ofiarę z konia z Archanes.

Następnym stanowiskiem jest cmentarzysko w Argos – Deiras. Badania prowadził

tam w latach 50 XX w. J. Deshayes, który w 1955r. odkrył grób nr 8. Był on tak mocno

uszkodzony, że badacz nie mógł określić jego typu. Zastanawiał się nad grobem jamowym

i skrzynkowym. W późniejszych publikacjach pojawia się nawet określenie grobu jako

naruszony grób „szybowy” (Crouwel 1981, 34; Sakellarakis 1970, 200). W jego wnętrzu

Deshayes odnalazł mykeńskie naczynia datowane na okres PHIIIA2-B, dwie ludzkie

czaszki oraz, przede wszystkim, zachowany w bardzo złym stanie i znów zdekapitowany

szkielet konia (Kat. 3). Zwierzę było niestety w tak złym stanie, że początkowo badacz nie

był nawet pewien, czy znalezione przez niego duże zwierzę na pewno należy do gatunku

Equus caballus (Deshayes 1956, 365). Potwierdzenie gatunku nadeszło dopiero w

obszerniejszym raporcie z 1959r., gdy już z pewnością stwierdzono, że znaleziony szkielet

należał do konia (Daux 1959, 769). Stanowisko zostało opublikowane przez Deshayes'a w

1966r. i wtedy też podaje on trochę więcej informacji na temat tego znaleziska. Grób nr 8

był bardzo nieregularnego kształtu i głębokości. Dno jamy grobowej było pochyłe, gdyż

głębokość grobu wahała się od ok. 0,5 do prawie 1m. Koń został ułożony na lewym boku,

skierowany na N. W pobliżu jego przednich nóg została odkryta ludzka czaszka, druga zaś

znajdowała się bardziej na południe, blisko ściany E. Warstwa, w której znaleziono kości

była wypełniona białą ziemią. Głęboko w N-E narożniku grobu znaleziono pozostałości

naczynia ceramicznego. Dodatkowo znaleziono fragmenty mykeńskiego dzbana i ceramiki

datowanej na okres ŚH. Deshayes wysuwa przypuszczenie, że koń mógł ciągnąć

13

rydwan/wóz w czasie pogrzebu, a potem zostać złożony w ofierze (Deshayes 1966). Do

rydwanów zaprzęgano jednak zawsze parę koni, pojedyncze zwierzęta badacze zwykli

interpretować raczej jako wierzchowce. Pochówek z Argos przywodzi na myśl

pozbawionego głowy konia ze stanowiska Aidonia, jednak by być pewniejszym tej analogii

należałoby najpierw upewnić się, że czaszki obu zwierząt nie zostały po prostu zniszczone

przez procesy podepozycyjne lub w czasie samych badań archeologicznych. Nie należy

zapominać, że czaszka końska łatwo ulega destrukcji, a grób z Argos-Deiras był bardzo

mocno uszkodzony.

Z Argos pochodzi jeszcze jedno stanowisko, na którym odnaleziono szkielet konia.

Jest ono bardzo ciekawe i budzące wiele spekulacji, gdyż nie mamy tu do czynienia z

pochówkiem w grobie, a ze zwierzęciem znalezionym w studni (Kat. 4). W 1971r., w czasie

badań ratunkowych na ulicy Heraklesa w Argos, archeolog Ch. Kritzas odkrył zbudowaną

z tłucznia późnohelladzką studnię, o głębokości ponad 7m. Górna część szybu (do ok.

1,6m) była wypełniona ziemią z niewielką domieszką skorup ceramicznych, a poniżej (do

ok. 4m) studnię wypełniały głównie kamienie i duża ilość ceramiki. Pierwsze szczątki

pojawiły się na głębokości ok. 4m. i potem były już regularnie znajdowane, aż do samego

dna. Po przeprowadzeniu dokładnej eksploracji znaleziono ludzkie szkielety należące do

prawdopodobnie 20 osób, a także liczne szczątki zwierzęce. A. Poulianos, który badał

kości ludzi, zdołał rozpoznać 10 mężczyzn, 6 kobiet oraz 3 dzieci (w wieku od 1 do 5 lat).

Na kościach nie znaleziono żadnych śladów przemocy i chorób (Hughes 1991, 197). Kości

zwierząt nie zostały niestety przebadane przez specjalistę. Wiadomo jednak, że poza

koniem znaleziono również ciała bydła, świni, kóz-owiec i psów (McDonald, Wilkie, ed.

1978, 228). Szkielet konia został opisany przez Kritzas'a jako bardzo dobrze zachowany,

kompletny, z czaszką w świetnym stanie. Od początku odkrycie masowego pochówku w

studni budziło wiele domysłów i interpretacji. Kritzas rozważał wiele hipotez i w końcu

przedstawił siedem, z czego pięć szybko odrzucił. Odrzucone zostały m.in. pomysły, że

mógł to być grób zbiorowy dla biedoty i niewolników, albo że studnia miała charakter

kultowy i wrzucano do niej ofiary. W obu przypadkach ułożenie szczątków i całkowity brak

darów pogrzebowych, nawet bardzo skromnych, przeczyły tym teoriom. Kolejne hipotezy

opierały się na tym, że zdeponowane zwłoki należały do ofiar jakiegoś kataklizmu, może

trzęsienie ziemi, zarazy czy głodu. Kritzas skłaniał się ku zarazie, jednak po dokładniejszej

analizie tematu okazało się, że poza wścieklizną żadna choroba starożytności nie byłaby

tak zabójcza dla zarówno ludzi, jak i zwierząt. Wścieklizna jednak nie przyjmuje formy

epidemii. W końcu Kritzas uznał, że najbardziej prawdopodobne jest to, że były to ofiary

14

powodzi, która nawiedziła tamte tereny na przełomie okresu PHIIIB i PHIIIC lub w samym

początku PHIIIC (Little, Papadopoulou 1998, 383-385). Według E. Pappi znaleziska

kompletnych szkieletów koni na stanowiskach osadniczych (które są bardzo rzadkie)

należy rozważać nie w kategoriach pochówków intencjonalnych, a jako zwykłe pozbycie

się kłopotliwych zwłok (Pappi, Isaakidou 2012, 8). Dlatego też uważam, że przypadek

studni z Argos nie powinien być brany pod uwagę w przypadku rozważań na temat

zwyczajów pogrzebowych Mykeńczyków, choć bez wątpienia jest bardzo ciekawy i może

w wielu badaczach rozbudzić zamiłowania detektywistyczne.

Kolejny koń został znaleziony w czasie badań ratunkowych przy budowie metra na

placu Syntagma w Atenach w 1994r (Kat. 5). Niestety, badania te nigdy nie zostały

opublikowane. Co gorsza. żadne informacje o nich nie ukazały się nawet w raportach

archeologicznych. Jedyna wzmianka o wykopaliskach pochodzi z ateńskiej gazety

codziennej Kathimerini. Stąd wiemy, że pod placem został znaleziony grób datowany na

okres PHIIIC, w którym znajdowały się szkielety konia i psa. Brak niestety informacji na

temat typu grobu, układu pochówku ani nawet tego, czy zwierzęta towarzyszyły jakiemuś

człowiekowi (Palmer 1997).

Następnym stanowiskiem, na którego temat jest bardzo niewiele informacji jest

Dara, położona niedaleko Nichorii w Mesenii (Kat. 6). W 1973r. L. Parlama prowadziła tam

badania ruin grobu tolosowego, odkrytego wcześniej przez MME (Minnesota Messenia

Expedition). W najniższej warstwie datowanego na okres PHIIIA-B grobu znaleziono kilka

ludzkich pochówków, kompletny szkielet konia, czaszki konia i jelenia oraz dużą ilość

ceramiki mykeńskiej (Crouwel 1981, 35). Kości zwierząt zostały uznane przez odkrywców

za ofiary grobowe, widoczne na nich były też ślady ognia (McDonald, Wilkie ed. 1978,

289). Z powodu małej ilości danych nie sposób jest niestety powiedzieć nic więcej na

temat tego odkrycia.

Zdecydowanie najciekawszym i najbardziej spektakularnym stanowiskiem pod

względem znalezisk szkieletów koni jest cmentarzysko w Dendra, niedaleko miasta Midea

(Kat. 7a-e). W tym rejonie już od 1932r. prowadzono systematyczne badania

archeologiczne, jednak interesujące nas znaleziska ujrzały światło dzienne dopiero w

1976r., kiedy to odkryto dwa podwójne pochówki koni pogrzebanych w całości, a także

zbiorowisko kości, które uznano za również należące do gatunku Equus caballus. Co

ciekawe, w 2003r. odkryto kolejne, podobne pochówki i obecnie liczna znanych nam

znalezisk koni w ułożeniu anatomicznym na tym stanowisku wynosi aż 8 osobników! Na

żadnym innym stanowisku w Grecji epoki brązu nie znaleziono ich aż tylu, a trzeba

15

zaznaczyć, że jeszcze nie cały obszar cmentarzyska został przebadany, a zatem możliwe

jest, że Dendra jeszcze nie raz nas zaskoczy. W latach 70 XX w. badania w Dendra

zaczęła prowadzić E. Protonotariou-Deilaki, która odkryła na terenie cmentarzyska 3 nowe

obiekty, które uznała za tumulusy A, B i C. Obiekty te różniły się od siebie wielkością i

sposobem konstrukcji. Badaczka uznała, że były użytkowane już od okresu WH, a potem

przez cały ŚH, aż do PH. Datowanie to zostało oparte na obecności ceramiki z tych

okresów w pobliżu kurhanów (Protonotariou-Deilaki 1990). Właśnie niedaleko nich, w

zachodniej części stanowiska, zostały odnalezione groby z końmi. Pierwsza para zwierząt

została odkryta na wschód od tumulusu B, a według badaczki nawet w jego obrębie. W

tym kurhanie znaleziono pochówek ułożonego na boku w pozycji skurczonej mężczyzny

(grób skrzynkowy 1). Zarówno rodzaj grobu, jak i ułożenie zmarłego pasowało bardziej do

okresu ŚH, ale w grobie znaleziono również ceramikę mykeńską. Parę koni (Kat. 7a)

znaleziono przy wschodniej krawędzi tumulusa, w specjalnie do ich złożenia wykopanej

płytkiej jamie grobowej (Fig. 3). Zwierzęta zostały ułożone obok siebie, na prawych

bokach, jedno częściowo zachodzi na drugie, zaś głowy mają skierowane na N-E. Ciało

konia 2 leży w poprzek nóg konia 1. Tylne nogi konia 1 są wyprostowane, zaś przednie

niezbyt mocno zgięte. Koń 2 ma wszystkie nogi mocno ugięte, być może jest to

spowodowane tym, by dało się go zmieścić w niewielkiej jamie. Przednie nogi konia są

ułożone wyżej niż reszta ciała. Oba szkielety zostały dość mocno uszkodzone, co jest z

pewnością spowodowane bardzo płytkim ułożeniem pod ziemią (Fig. 4). Z niektórych kości

zachowały się tylko fragmenty, a niektórych całkowicie brak (Fig. 5). Można jednak z dużą

dozą prawdopodobieństwa założyć, że w momencie pochówku oba ciała były złożone do

jamy w całości. Oba zwierzęta były starymi samcami, być może wałachami. Układ zębów i

stopień starcia jest typowy dla starych koni, oba miały ok. 15 lat. Pierwszy z nich w

momencie śmierci miał 13-15 lat, zaś drugi 15-17 (Reese 1995, 36). Dzięki przebadaniu

zwierząt w czasie wykopalisk przez zooarcheologa S. Payne'a nie ma wątpliwości, że były

one gatunku Equus caballus. Konie były takiej samej wielkości, na podstawie pomiarów

kości długich określono ich wysokość w kłębie na ok. 1,35-1,40m. Wysokość taka

odpowiada przeciętnemu wzrostowi koni w epoce brązu (Conter 2003, 5) i można ją

porównać do wzrostu współczesnych większych kuców. Według Payne'a z kontekstu

wynika, że zwierzęta były z pewnością udomowione. Reprezentowały one bardzo

popularny w rejonie Morza Śródziemnego typ orientalny, czyli cechowała je smukłość i

elegancja sylwetki, niewielkie rozmiary, ale duża szybkość i wytrzymałość (Anderson

1961, 1; Crouwel 1981, 33). Z tego właśnie typu morfologicznego, zwanego także

16

wschodnim, wywodzą się m.in. gorącokrwiste konie arabskie. Na kościach nie znaleziono

żadnych śladów, które mogłyby wskazać, jak zwierzęta zostały zabite. Konie zostały

wydatowane na okres ŚH-PHI ze względu na bliskość grobu skrzynkowego z tego okresu

(Protonotariou-Deilaki 1990, 101). Z tym datowaniem nie zgadza się późniejsza badaczka

cmentarzyska w Dendra E. Pappi. Według niej jej poprzedniczka oparła swoje datowanie

na mocno niepewnych źródłach, poddaje też w wątpliwość to, czy znalezione tumulusy

rzeczywiście nimi były. Każdy bowiem jest zbudowany w zupełnie inny sposób, a w

większości przypadków nie da się nawet określić zasięgu danej konstrukcji. Pappi zwraca

również uwagę na to, że mimo rozróżnienia od siebie warstw z tumulusem, końmi i

grobem skrzynkowym, Protonotariou-Deilaki uważa znalezioną ceramikę mykeńską

jedynie ze późniejsze wtrącenie. Ceramika znaleziona w okolicach tumulusów jest bardzo

mocno rozdrobniona i przemieszana, co jest typowe dla stanowisk wielowarstwowych,

które były intensywnie użytkowane w kilku kolejnych okresach. Co więcej, fragmenty na

podstawie których wydatowano pochówki nie pochodzą z jednego, zamkniętego

kontekstu. Kolejną sprawą jest to, że już podczas badań w latach 30 zlokalizowano w

obrębie cmentarzyska osadę z okresu WH, jest więc bardzo możliwe, że znaleziona w

granicach tumulusu ceramika pochodzi właśnie z niej. Kolejnym argumentem Pappi jest to,

że Protonotariou-Deilaki nie przestrzegała jednej z podstawowych zasad w archeologii,

czyli nie datowania obiektów i stanowisk na podstawie najwcześniejszych znalezionych

zabytków. Ostatnim argumentem przeciwko tak wczesnej dacie złożenia zwierząt jest to,

że uznany za podstawę datowania grób skrzynkowy nie musi wcale być z okresu ŚH.

Został on wydatowany na podstawie przesłanek typologicznych i tego, że znajduje się w

obrębie rzekomego tumulusu. Jest on jednak bardzo podobny do z pewnością

późniejszego grobu skrzynkowego, który został odkryty przy grobie komorowym nr 15

(Pappi, Isaakidou, 2012). Późniejszą datę pochówków zdają się też potwierdzać nowsze

znaleziska koni, o których mowa będzie w dalszej części tekstu.

Kolejna para koni (Kat. 7b) również została odkryta w 1976r. i pod wieloma

względami pochówek ten jest bardzo podobny do pierwszego. Zwierzęta, znów złożone w

bardzo płytkiej jamie, spoczywały w obrębie tumulusa C. Kurhan ten, położony na NW od

tumulusa B, został zbudowany z małych, nieregularnych kamieni. Słaby stan zachowania

nie pozwala nawet na wyodrębnienie granic konstrukcji, wyróżnia się go więc głównie po

obecności materiału budowlanego (Protonotariou-Deilaki 1990, 94-95). W obrębie kurhanu

znaleziono dwa groby komorowe, oznaczone numerami 15 i 16. Dzięki dokładnemu

przebadaniu tego obiektu wiemy, że w czasach mykeńskich został on starannie

17

odnowiony, łącznie z dromosem znajdującym się pod powierzchnią. Także w czasach

mykeńskich przecięto bok tumulusu w celu złożenia drugiego ciała. W miejscach

nienaruszonych odnaleziono ceramikę z okresu ŚH i wcześniejszą. W grobach

komorowych leżała zaś ceramika datowana na okres PHIIIA. Konie zostały znalezione w

granicach warstwy, która pokrywała tumulus C (Ryc.5). Według Protonotariou-Deilaki

konie wyglądają na złożone intencjonalnie, prawdopodobnie jako ofiara dla jednej z osób

pochowanych w kurhanie. Zwierzęta zostały znalezione w gorszym stanie zachowania niż

poprzednia para (Fig. 6). Podczas badania kości przez Payne'a zdecydowano się na

pozostawienie ich in situ, z obawy przed całkowitą destrukcją (Fig. 7). Przez to niestety w

ich przypadku dysponujemy dużo mniejszą ilością danych. Sposób ułożenia zwierząt był

przeciwieństwem układu poprzednich. Koń 3 spoczywa na lewym boku, zorientowany na

NS, z głową skierowaną na N. Koń 4 zaś, mimo że też ułożony na linii NS, głowę ma

skierowaną na S. Pierwszy z koni to znowu starszy osobnik, w wieku ok. 15 lat

(Kosmetatou 1993, 37). Zwierzę to było nieco mniejsze od koni 1 i 2, ponieważ jego wzrost

w kłębie wynosił ok. 1,30-1,35m. Niewiele dowiedziano się w 1976r. o koniu 4, ale są

przypuszczenia, że mógł być nieco wyższy niż jego towarzysz (Payne 1990, 105-106). Z

powodu obecności ceramiki ŚH znalezisko zostało wydatowane na ten okres przez

Protonotariou-Deilaki. I znów z tak wczesną datą nie zgadza się Pappi. Poza

przytoczonymi powyżej argumentami twierdzi ona też, że w tym okresie nie było w

tumulusie ludzkich pochówków, którym zwierzęta mogłyby towarzyszyć. W takim wypadku

mielibyśmy do czynienia z „końskim cmentarzem” z okresu ŚH, co byłoby przypadkiem

bez precedensu i jakichkolwiek analogii. Co najważniejsze jednak, datowanie to nie ma

dobrego pokrycia w stratygrafii stanowiska, powinno się więc je przesunąć na okres

późniejszy, najprawdopodobniej na PHIIIA-B (Pappi, Isaakidou 2012).

Po wykopaliskach z lat 70 cmentarzysko w Dendra zostało opuszczone na wiele lat.

Dopiero w 2003r. badacze wrócili w okolice Midei w ramach prac sfinansowanych przez

European Support Framework. Miały one na celu przygotowanie stanowiska dla turystów,

poprzez stworzenie nowych planów i ponowne odkrycie wykopów założonych przez

Protonotariou-Deilaki, a wcześniej przez Perssona. I właśnie w czasie tych, wydawałoby

się standardowych i mało ciekawych prac porządkowych, światło dzienne ujrzały kolejne

konie. Przy NE granicy wykopu z lat 70, na E od koni 1 i 2 znaleziono kolejną parę, konie 5

i 6 (Kat. 7c). Zwierzęta jednak, w przeciwieństwie do swoich poprzedników, nie

spoczywały w grobie jamowym, a zostały złożone bezpośrednio na skalnym podłożu i

przysypane zwartą warstwą ziemi z dużą ilością żwiru. Konie zostały ułożone brzuchami

18

do siebie, a ich nogi, zarówno przednie, jak i tylne, pozginano i spleciono ze sobą. Łby

zwierząt zostały skierowane na SW. Podobnie jak w poprzednich przypadkach z Dendra

płytkie ułożenie zwłok spowodowało duże uszkodzenie kości. Część z nich, zwłaszcza

delikatniejsze kości kręgosłupa i żebra, została częściowo lub całkowicie zniszczona. Poza

samymi zwierzętami znaleziono bardzo ciekawe zabytki. Między żebrami konia 5

znajdowała się rękojeść z brązu, być może pozostałość specjalnego noża ofiarnego.

Miedzy tylnymi nogami znaleziono porozbijaną ceramikę, w tym kyliksy, co może

świadczyć o sprawowaniu jakiś ofiar pogrzebowych, zapewne libacyjnych (Pappi,

Isaakidou 2012, 3-4). Osobniki 5 i 6 zostały od razu przebadane in situ przez

zooarcheologa Antikasa, który uznał je za przedstawicieli gatunku Equus caballus płci

męskiej, w mocno już podeszłym dla koni wieku ok. 16 lat. Niestety, na razie brak danych

na temat wielkości zwierząt.

Znalezione konie 1 i 2 oraz 5 i 6 badacze postanowili przykryć szklanym dachem,

by udostępnić je dla zwiedzających, a jednocześnie nie narażać poniszczonych kości na

niesprzyjające warunki atmosferyczne i ciekawość turystów. Podczas prac nad budową

takiego dachu, na SE od koni 5 i 6 natrafiono na kilka pojedynczych kości. Po

rozszerzeniu wykopu w tym kierunku natrafiono na kolejną parę koni, oznaczonych później

numerami 7 i 8 (Kat. 7d). Analogicznie do poprzedników, zwierzęta zostały złożone

bezpośrednio na ziemi, nie dopatrzono się żadnej jamy grobowej. Ciała koni znów ułożono

brzuchami do siebie, z głowami w kierunku NE. Jednak głowa jednego z nich została tak

przekręcona, by oba spoglądały w kierunku NW. Mimo złego stanu zachowania kości

zdecydowano się na częściową eksplorację w celu dokonania odpowiednich pomiarów.

Tym razem badaniem zajęła się zooarcheolog Isaakidou. Kości są obecnie

opracowywane, lecz ze wstępnych oględzin i pomiarów można wywnioskować, że tu

również mamy do czynienia z gatunkiem Equus caballus. Badanie zębów wykazało, że

były to osobniki dojrzałe, a obecność kłów w żuchwie i rozmiar kości postkranialnych

wskazują na to, że były to również samce.

W przypadku nowych koni użyto metody datowania radiowęglowego 14C. Pobrano

7 próbek od koni 5, 7 i 8. Po kalibracji otrzymano datę 1431-1132, co odpowiada okresowi

PHIIIA-B. Zważywszy na to, że okres trwania cmentarzyska w czasach mykeńskich to

PHIIA do PHIIIB, zaś sąsiadujące groby komorowe o numerach 15 i 16 wydatowane są na

okres PHIIIA, to taka data dla pochówków zwierząt wydaje się prawdopodobna (Pappi,

Isaakidou 2012, 6-7).

Poza pochówkami całych koni, na cmentarzysku w Dendra znaleziono też skupisko

19

kości, które okazało się nie być bezpośrednio związane z tematem tej pracy. Wynika to z

tego, że kości odkryto w 1976r., kiedy to uznano je za końskie. Jednakże po ich

ponownym przebadaniu w 2003r. okazały się one szczątkami nie koni, a osłów. Wydaje mi

się jednak, że dają one bardzo ciekawe informacje na temat zwyczajów pogrzebowych na

tym stanowisku i mogą pomóc zrozumieć cele, jakie przyświecały ludziom grzebiącym

konie. Kości te po badaniach Protonotariou-Deilaki zostały ponownie zasypane w miejscu

odkrycia i zapomniane. Natrafiła na nie ponownie ekipa Pappi w 2002r., podczas

czyszczenia starego wykopu między grobami komorowymi 15 i 16. Depozyt kości był

złożony na SW od koni 3 i 4, blisko głowy konia 3. Kości były starannie złożone na jednej

stercie. Wydobyto je i przewieziono do Muzeum Archeologicznego w Nauplion, gdzie

zostały dokładnie przebadane. W depozycie znajdowały się kości ze wszystkich części

szkieletu, w dość dobrym stanie zachowania. Brakuje jedynie nasad kości długich, ale

zapewne zostały zniszczone w sposób naturalny. Depozyt ten jest bardzo ciekawy, gdyż

nie ma praktycznie żadnych cech znajdowanych zwykle szczątków pokonsumpcyjnych.

Zachowanie kości długich w całości świadczy o tym, że nie rozłupywano ich w celu

wydobycia szpiku. Na kościach brak również śladów ogryzania, co świadczy o tym, że nie

leżały na otwartej przestrzeni, gdzie mogły być zjadane przez padlinożerne zwierzęta. Na

niektórych kościach widoczne były jednak niewielkie ślady po uderzeniach, zadane

zapewne spiczastym narzędziem. Wszystkie znalezione kości należały do gatunku Equus

asinus. Badania ilościowe wskazały na to, że kości należały do co najmniej 4 osobników.

Co ciekawe, kości przylegające do siebie w układzie kostnym nie zostały znalezione

razem. Według Pappi ciała 4 osłów zostały pogrzebane w całości. Po rozkładzie ciała

kości wykopano, zebrano i przeniesiono do specjalnie w tym celu wykopanej płytkiej jamy.

Przed ponownym pochówkiem dokonano też podziału kości, gdyż poszczególne ich

rodzaje były obok siebie (np. żuchwy, łopatki) (Pappi, Isaakidou 2012, 4-6). Jeśli hipoteza

ta okazałaby się słuszna, mielibyśmy do czynienia ze zwyczajem pochówków wtórnych i

przesuwania zwłok u zwierząt. Rytuały takie do tej pory były kojarzone jedynie z

pochówkami ludzkimi.

Następnym stanowiskiem jest Kallithea (Kat. 9), położona w rejonie Patras w Achai.

W 1978r. T. Papadopoulos odkrył tam grób tolosowy, którego dach był zawalony (Dirlik

2012, 13). Badania były potem kontynuowane w 1990r., ale wciąż nie doczekaliśmy się ich

publikacji. Grób tolosowy (Fig. 9) stał w centralnej części mykeńskiego cmentarzyska,

składającego się z 23 grobów komorowych. W samym tolosie, który był użytkowany przez

bardzo długi czas, bo od PHI do PHIIIC, znaleziono wiele następujących po sobie warstw

20

z mocno przemieszanym materiałem i zakłóconym porządkiem (Papazoglou-Manioudaki

2009, 515). Grób został po raz pierwszy obrabowany już w czasach starożytnych, co

również nie ułatwia zrozumienia sytuacji stratygraficznej. W sumie znaleziono tam 40

pochówków ludzi oraz liczne kości zwierząt. W najniższej, najstarszej warstwie tolosu

znaleziono zaś szkielet konia, który zapewne został złożony w ofierze (Papadopoulos

1991, 36). Osoby pochowane w grobie tolosowym stanowiły elitę w lokalnej społeczności,

o czym świadczy nie tylko pochowanie ich w bardziej prestiżowym grobowcu, jakim jest

tolos, ale również znalezione przy nich bogatsze wyposażenie. Znaleziono tam liczne

narzędzia brązowe i przedmioty zbytku, jak biżuteria. W najniższej warstwie grobu, gdzie

znaleziono konia, był również pochowany dorosły mężczyzna, być może właściciel

zwierzęcia. Z tej warstwy pochodzi również szkielet psa. Niestety, mimo analizy kości

zwierząt w 1987r., dokonanej przez Fischer'a, nadal nie została ona opublikowana.

Kolejnym problemem jest to, że sam badacz nie ukrywa tego, że nie jest specjalistą w

dziedzinie zoologii. Nie udostępniono również żadnej informacji na temat kompletności czy

sposobu ułożenia kości końskich (Graff 2011, 18-20). E. Graff, która badała kości z

cmentarzyska w Kallithea, podaje również bardzo ciekawą informację, pośrednio związaną

z tematem mojej pracy. W czasie badań szczątków osób tam pochowanych Graff zwracała

uwagę m.in. na entezopatie, czyli widoczne na kościach zmiany chorobowe, wywołane

przez poddawanie ciała określonemu, powtarzalnemu wysiłkowi i naprężeniom. W

czasach współczesnych najbardziej znaną entezopatią jest tzw. łokieć tenisisty. Dzięki

takim zwyrodnieniom można uzyskać informacje na temat aktywności, jakim poddawali się

ludzie w przeszłości. W grobie komorowym nr 15 został znaleziony pochówek M, czyli

szkielet kobiety, datowany na okres PHIIIA2. Miała ona entezopatię kości udowych, które

są charakterystyczne chociażby dla osób regularnie uprawiających jazdę konną. Przy

kobiecie nie znaleziono niestety żadnych darów, które mogłyby wyjaśnić, czym się

zajmowała, ale z pewnością należała do elity. Świadczy o tym cenna biżuteria znaleziona

przy zmarłej (wyszukany naszyjnik z brązu i kamieni półszlachetnych) oraz to, że grób był

bardzo blisko grobu tolosowego, a bycie pochowanym blisko najznamienitszych członków

społeczności z pewnością było ważne dla tych ludzi. Co więcej, badaczka zwraca uwagę

na świetny stan uzębienia zmarłej, co też oznacza dobre odżywianie i zdrowy tryb życia

(Graff 2011, 91-93). Gdyby zwyrodnienia na kościach rzeczywiście oznaczały to, że

kobieta była miłośniczką jazdy konnej, byłoby to niezwykle ciekawe znalezisko i

informacja, że kobiety z mykeńskiej arystokracji mogły korzystać z rozrywek, o których

raczej zawsze myślano jako o męskich.

21

Z terenu Argolidy pochodzi kolejny grób, w którym znaleziono kości koni. W Kokla,

niedaleko Argos, w 1981r. K. Demakopoulou odkryła cmentarzysko z okresu mykeńskiego.

W grobie szybowym nr 2, datowanym na okres PHIIIB1, znaleziono szczątki czterech koni

i psa. Grób ten opisywany jest w części publikacji jako komorowy (Trantalidou 2002, 100),

ale w oficjalnej publikacji zawsze była mowa o grobie szybowym. Badania kości

zwierzęcych podjęli się badacze z niemieckiej ekspedycji archeologicznej z Tirynsu, którzy

zaproponowali Demakopoulou dokonanie dokładnych oględzin. Dzięki temu dysponujemy

szczegółowymi informacjami na temat znalezionych zwierząt. Przedmiotem

zainteresowania badaczy stał się przede wszystkim znaleziony w całości in situ koń z

niższej, drugiej warstwy grobu (Kat. 10a). Koń został ułożony na dnie komory, z głową w

wejściu do niej, ponad 6m od głównego wejścia do grobu (Boessneck, Driesch 1984, 327).

W tej samej warstwie odkryto naczynie oraz kości ludzkie, które były przesuwane na bok w

celu zrobienia miejsca dla kolejnych pochówków (Pappi, Isaakidou 2012, 7). Z samego

szkieletu konia zachowały się głowa, kręgosłup do pierwszego kręgu części ogonowej,

większość żeber, miednica, kości udowe i piszczelowe (lekko przesunięte) oraz częściowo

kończyny przednie. Końce dalsze kończyn zostały przeniesione, zaś kości śródstopia

znaleziono w pobliżu tylnej partii szkieletu razem z różnymi drobnymi kośćmi należącymi

do jednego z koni z wyższej warstwy oraz z zębem trzonowym 1 starego konia. Analiza

miednicy oraz silnie wykształcony kieł bezspornie wskazały na płeć męską osobnika. Co

ciekawe, koń ten miał nie sześć, a pięć kręgów lędźwiowych, co często zdarza się u koni

typu orientalnego, a na co nie wszyscy badacze zwracają uwagę (Boessneck, Driesch

1984, 327). Na podstawie starcia siekaczy wiek konia określono na ok. 7 lat. Nie

znaleziono na kościach śladów cięcia ani rąbania. Kości są niestety bardzo kruche, a

niektóre nieodwracalnie zniszczone, więc części pomiarów nie można było przeprowadzić.

Destrukcji uległa np. górna część czaszki, a zęby zostały znalezione osobno.

Badacze założyli, że zwierzęta z wyższej warstwy (Kat. 10b), oznaczonej numerem

jeden, również zostały złożone w całości. Prawdopodobnie tak było, jednak ich szczątki są

bardzo mocno uszkodzone i rozproszone po całym pomieszczeniu. Część kości uległa

całkowitej destrukcji, niektóre są niekompletne. Wydaje się, że uszkodzenia te

spowodowało zawalenie się górnej części grobu. Potwierdza to fakt, że w warstwie tej

znaleziono duże ilości sporych kamieni (Pappi, Isaakidou 2012, 7). W zachodnim rogu

komory znaleziono dwie połówki żuchw końskich i jedną psią. Słabe wykształcenie kła

pozwoliło na identyfikację jednej z żuchw jako należącą do klaczy. Możliwe, że również do

tego osobnika należą znalezione w przeciwległym rogu pomieszczenia długie i smukłe

22

kości kończyn. Klacz miała ok. 10 lat. Kolejna ze znalezionych żuchw należała do bardzo

starego konia, gdyż jego zęby trzonowe były bardzo mocno starte. Zapewne ząb trzonowy

właśnie tego osobnika był znaleziony w warstwie drugiej. Część kości tego zwierzęcia

została znaleziona in situ, określono jego płeć jako ogiera. W różnych miejscach komory

zebrano jeszcze dużą ilość pojedynczych kości, jednak często nie było możliwe

przyporządkowanie ich do poszczególnych zwierząt. Najtrudniejsza jest sytuacja z

czwartym koniem, gdyż jego kości zostały bardzo mocno rozproszone po pomieszczeniu i

nie ma nawet pewności czy został on, analogicznie do poprzednich osobników,

pochowany w całości. Tego bardzo niekompletnego konia badacze określili jako klacz na

podstawie znalezionej kości śródstopia, która była bardzo smukła, ale inna niż kości

pierwszej klaczy (Boessneck, Driesch 1984, 329). Nie wiadomo niestety czy konie z

warstwy pierwszej były zdeponowane w tym samym czasie, czy może pochówki

następowały po sobie. Jedną z możliwości jest to, że kości zwierząt, podobnie jak ludzkie

w tym grobie, były po rozkładzie ciała przesuwane na bok w celu zrobienia miejsca dla

nowych osobników. Według badaczy jest to prawdopodobne, ale potwierdzenie tej tezy

wymaga dodatkowych danych, które być może będą dostarczone po oficjalnym

opublikowaniu stanowiska.

Mierzenie kości wszystkich zwierząt wykazało, że były one takiego samego

wzrostu, klacze tylko lekko drobniejsze i smuklejsze. Konie były niewielkiego wzrostu,

miały ok. 1,31-1,33m w kłębie. Ich krępa i mocna budowa przywodzi na myśl współczesne

kuce islandzkie. W porównaniu z innymi końmi z późnego okresu brązu, te z Kokla są ok.

10cm niższe.

Kolejny pochówek, odkryty w 1952r., pochodzi z Lerna i od początku budził pewną

dyskusję. Wynikała ona z tego, że konie na stanowiskach osadniczych (a takim

stanowiskiem właśnie jest Lerna VII) jeśli już są znajdowane, to albo jako szczątki

pokonsumpcyjne, albo jako odpady, czyli martwe konie, których trzeba było się jakoś

pozbyć (Conter 2003, 5). Przypadek z Lerna nie mieści się jednak w tak jasno określonych

ramach. Mimo, że znaleziony w osadzie, to ma sporo cech pochówku intencjonalnego.

Zwierzę zostało znalezione w wykopie F, gdzie po początkowym występowaniu warstw

późnoklasycznych, na głębokości ok. 2,25m natrafiono na żwirową warstwę, na której

spoczywała większość ze znalezionych końskich kości (Fig.10). Kości te były w wielkim

nieładzie, rozrzucone i w bardzo złym stanie zachowania. Cały pochówek wydatowano na

okres PHIIIB1. Ciekawym znaleziskiem były fragmenty aż 37 kyliksów, które znaleziono

obok zwierzęcia, a także spora ilość innej ceramiki z okresu PHIII. J. Caskey, który

23

prowadził wykopaliska w Lerna, zdawał sobie sprawę z tego, ile spekulacji może budzić

takie znalezisko i był bardzo ostrożny w wysuwaniu hipotez. Przyznał jedynie, że

znalezienie naczyń do picia musi przywodzić na myśl jakieś ofiary libacyjne, ale

oczywiście jest za mało danych, by przedstawiać jakieś wnioski (Caskey 1954, 11-12). Inni

badacze jednak zaczęli na własną rękę interpretować znalezisko. E. Vermeule wysunęła

nawet hipotezę, że był to ukochany koń, któremu 37 osób złożyło ostatni toast w czasie

pogrzebu (Vermeule 1974, 299). Interpretacja taka jest bardzo sympatyczna, ale niestety

brak jest dowodów na to, by mogła być prawdziwa.

Na stanowisku w Lerna kości zwierzęce badał bardzo doświadczony zooarcheolog

N.-G. Gejvall. Publikacja na temat znalezisk kostnych jest bardzo rzetelna i dokładna.

Dowiadujemy się z niej, że znaleziono w sumie 14 kości należących do tego konia. Były

one bardzo mocno zniszczone i przemieszane z ziemią. Zwierzę było nieco większe niż

przeciętne konie w tamtych czasach, miało bowiem ok. 1,45m w kłębie. Znalezione zęby

są niestety mocno starte i zniszczone, lecz dwa najlepiej zachowane (zęby przedtrzonowe

3 i 4, czaszkowe) wskazują na konia typu orientalnego. Co jednak ciekawe, zarówno

kształt szkliwa, jak rozmiar sugerują, że możemy mieć do czynienia z hybrydą konia i osła

(Gejvall 1969, 35-37). Późniejsza publikacja stanowiska napisana przez pracującą z

Caskey'em M. Wiencke, dostarcza jeszcze jednej ważnej informacji. W pobliżu konia

odnaleziono ludzki pochówek, który jednak nie został w całości wyeksplorowany. Wydaje

się jednak bardzo prawdopodobne, że pochówek pochodzi z okresu PHIII i koresponduje z

pochówkiem konia. Przy kościach człowieka odkryto również potłuczone kyliksy. Gdyby

rzeczywiście te pochówki były połączone, mielibyśmy zapewne do czynienia z koniem

złożonym jako ofiara grobowa lub zwierzęciem pochowanym obok właściciela. Na takie

wnioski jednak trzeba poczekać do dokładnej eksploracji grobu (Wiencke 1998, 183-185).

W 2007r. D. Reese po raz kolejny przebadał kości z Lerna, również te niezbadane przez

Gejvalla, jednak na temat konia z Lerna VII, poza zidentyfikowaniem kilku mniejszych

kości, nie dowiedzieliśmy się niczego nowego.

Zdecydowanie najbardziej znanym z końskich pochówków w Grecji jest ten z grobu

tolosowego w Maratonie. Badania w tamtej okolicy prowadzono już od XIXw., głównie z

powodu dużego zainteresowania bitwą pod Maratonem w 490r. p.n.e. Sam grób tolosowy

został jednak odkryty dopiero w 1933r. przez G. Sotriadisa, który prowadził tam badania

przez trzy sezony. W 1958r. Badania wznowił I. Papadimitriou, który na początku dromosu

wiodącego do grobu odkrył parę koni (Steinhauer 2009, 20) (Fig. 11). Zwierzęta zostały

złożone w płytkiej jamie grobowej o regularnym, prostokątnym kształcie. Ułożono je

24

podobnie jak parę koni 5 i 6 z Dendra, leżą brzuchami do siebie, ich nogi są wyciągnięte i

splecione ze sobą, łby skierowane są ku wyjściu z dromosu. Sam dromos mierzy 25m i po

pogrzebie został w całości zagrzebany ziemią. W środku tolosu znaleziono 2 groby

jamowe przykryte kamiennymi płytami. Co do przeznaczenia koni wszyscy badacze są

zgodni do tego, że były one częścią ceremonii pogrzebowej i prawdopodobnie zostały

zabite już w dromosie, po złożeniu ciała zmarłego człowieka. Bardzo przykre jest to, że

mimo przykrycia znaleziska szklanym dachem już w latach 50 zwierzęta zostały bardzo

mocno uszkodzone przez zwiedzających (Fig. 12). Obecnie są one niedostępne dla

turystów, ale także nie zezwala się na ich ponowne przebadanie przez specjalistów. Po

odkryciu konie badał W. Pritchett, który przekazał informację, że wzrostem były niewiele

większe od kuców (Sakellarakis 1970, 200). Znalezisko datuje się na okres PHIIB. Już w

1958r. G. Daux wysunął hipotezę, że konie mogły być używane podczas ceremonii

pogrzebowej do ciągnięcia wozu ze zmarłym, a może nawet rydwanu. Wszyscy badacze z

pewnością pomyśleli o roli koni w czasie pogrzebu Patroklosa, opisanego w Iliadzie w

księdze XXIII, ale Daux uznał znalezisko za bezpośrednie nawiązanie do tego dzieła

(Bennett 2008, 13). Niestety, zarówno w Maratonie jak i w Dendra nie znaleziono żadnych

śladów po wędzidłach, zaprzęgach ani pojazdach. Jedyną wskazówką może być

znalezisko tajemniczych „rynienek”, które czasem znajdowane są w dromosach grobów

tolosowych. Znalazł je Persson w Dendra oraz Papadimitriou w Maratonie. Nie wiadomo

jednak, czy rzeczywiście mogły to być specjalne „koleiny” dla kół rydwanów lub wozów

(Vermeule 1974, 298).

W Maratonie jest jeszcze jedno stanowisko, na którym znaleziono szczątki konia.

Wzbudza ono jednak ogromne kontrowersje i często zażarte dyskusje. Chodzi o

znalezisko beznogiego konia w tumulusie I na cmentarzysku we Vrana. Cmentarzysko to

zostało odkryte w 1970r. i badane przez S. Marinatosa. Znaleziono na nim łącznie 7

kurhanów z okresu ŚH. Niestety, do dziś stanowisko nie doczekało się publikacji i

wszystkie informacje pochodzą z raportów. W tumulusie I znajdują się trzy groby

skrzynkowe: jeden główny oraz dwa do niego przylegające. Główny grób znajduje się w

środku tumulusu, a pozostałe dwa ułożone są symetrycznie do siebie, po obu stronach

średnicy kurhanu (Fig. 13). Jeden z nich zawierał pochówek kobiety, zaś drugi

wspomnianego wcześniej konia (Pelon 1976, 106). Marinatos nie wspomina o znalezieniu

czegokolwiek innego poza samym koniem, zaś opisujący stanowisko kilka lat później P.

Themelis wspomina o kilku fragmentach ceramiki, z czego trzy są z niewiadomego okresu,

kiepskiej jakości, a jeden z czasów bizantyjskich. Pytaniem, które od lat zadają sobie

25

badacze jest to, czy koń został złożony w specjalnie dla niego utworzonym grobie, czy

może jest koniem z czasów nowożytnych, który albo wpadł do grobu i zginął, albo został

tam wrzucony już martwy. Themelis skłania się ku temu, że koń był współczesny.

Jednakże w czasie wykopalisk zwierzę zostało przebadane przez paleontologa, który

uznał je za przedstawiciela gatunku Equus przewalskii w wieku ok. 8 lat. Jeśli opinia nie

była błędna, to byłby to jedyny znany przypadek występowania tego gatunku podczas

całej epoki brązu w Grecji (Hielte-Stavropoulou 2004, 18-19). Z opinią Themelisa nie

zgadza się Hielte-Stavropoulou, która twierdzi, że w przypadku osunięcia się konia do

środka kurhanu byłaby widoczna dużo większa ilość ziemi i kamieni między kośćmi a

podłożem. Inną jeszcze hipotezę przytacza R. Drews. Twierdzi on, że analogii należy

szukać dalej, w kurhanach w S Rosji oraz tzw. grobach królewskich z Alaca Huyuk w

Anatolii. W obu przypadkach konie były znajdowane na dachach kurhanów in situ,

przysypane ziemią (Drews 1988, 190). Kolejną tajemnicą jest brak nóg. W przypadku

założenia, że koń został zdeponowany w czasach bizantyjskich wydaje się logiczne, że

nogi mogły zostać po prostu ucięte, by zmieścić zwierze do wąskiego otworu w kurhanie.

Poza tym zwłoki konia są bardzo ciężkie, więc może ludzie chcieli sobie ułatwić transport

zwierzęcia. Według Hielte-Stavropoulou nogi mogły zostać odcięte w czasie rytuałów

pogrzebowych, a nawet zostać spalone na ołtarzu, który został odnaleziony między

tumulusem I a II. Osobiście uważam, że spory na temat konia z Vrana nie mają większego

sensu, dopóki nie zostaną przeprowadzone profesjonalne badania zooarcheologiczne.

Ciało zwierzęcia wciąż przebywa na stanowisku in situ, więc przed dalszymi rozważaniami

i szukaniem jakichkolwiek analogii należy uzyskać większą ilość informacji.

Ostatnim znanym mi koniem z lądu greckiego, a zarazem najstarszym odkryciem z

tego zestawienia, jest pochówek z Nauplion. Odkryty już w 1892r. przez V. Stais'a, nigdy

nie doczekał się publikacji. Jedyne informacje na jego temat znane są z króciutkich

wzmianek w różnych artykułach. Znaleziony w całości szkielet konia wydaje się być

połączony ze znalezionym obok grobem komorowym z okresu PHIIIA-B. W grobie tym

znaleziono szczątki mężczyzny, ale nie było żadnych darów grobowych (Conter 2003, 6).

Niektórzy autorzy piszą, że zwierzę zostało znalezione bezpośrednio w grobie

komorowym. Pochówek z Nauplion został tradycyjnie uznany za grób wojownika z jego

koniem (Sakellarakis 1970, 201). Niestety, nie wiadomo również co stało się z kośćmi

zwierzęcia. Większość znalezisk z Nauplia została przeniesiona do Muzeum Narodowego

w Atenach, więc być może kości konia też się tam znajdują (Protonotariou-Deilaki

1990,101).

26

Rozdział 2.2

Pochówki całkowite i cząstkowe koni na terenie Krety oraz innych wysp

Z terenów wysp greckich znanych jest nieporównywalnie mniej końskich

pochówków niż z lądu. Charakter tych znanych jest też zdecydowanie inny niż lądowych,

gdzie zwykle mieliśmy do czynienia ze zwierzętami towarzyszącymi mężczyznom w ich

ostatniej drodze. Mimo, że nie zawsze kompletne, zwykle konie chowane na lądzie były

znajdowane w układzie anatomicznym. Przykład z Krety pokaże nam jednak, że nie

musiała to być reguła w późnej epoce brązu.

Najbardziej znanym pochówkiem z greckich wysp jest bez wątpienia ten z grobu

tolosowego w Archanes Phourni. Samo cmentarzysko, położone obok współczesnej

miejscowości Epano Archanes, jest szczególne i niezmiernie ciekawe, gdyż było

użytkowane nieprzerwanie od okresu WMII aż po okres PMIIIC (Fig. 14). Poza tym można

tam zaobserwować ogromną ilość typów grobów, w tym okręg grobowy składający się z 7

grobów szybowych oznaczonych kamiennymi stelami, przywodzący na myśl te znane z

lądu greckiego (Sakellarakis 1992, 54). Co więcej, cmentarzysko w Phourni dostarczyło

wielu dowodów na praktykowanie przez mieszkańców Krety zwyczaju składania ofiar ze

zwierząt. Szczególnie ciekawe pod tym względem są właśnie 2 groby tolosowe, A i B, oba

datowane na okres PMIIIA. W mniej interesującym nas grobie B odnaleziono dużą ilość

szczątków zwierzęcych, w tym liczne świnie, owce-kozy, zające i ptaki (Cromarty 2008,

95).

Grób tolosowy A (Fig. 15) został odkryty i zbadany przez J A. Sakellarakis'a w

1965r. Konstrukcja wyróżniała się bardzo długim dromosem oraz boczną komorą wycięta

w skale, która została odkryta w stanie nienaruszonym. Boczna komora zawierała

niezwykle bogaty pochówek złożony w larnaksie i wydatowany na okres PMIIIA2. Szkielet

niestety zachował się w bardzo złym stanie, więc tylko na podstawie obecności biżuterii i

braku broni uznano, że pochowana była kobietą (Palmer 1997). Szczątki konia zostały

znalezione w komorze głównej, tuż obok zamurowanego wejścia do komory bocznej.

Samo główne pomieszczenie zostało niestety obrabowane i nie znaleziono w nim już nic

więcej poza roztrzaskanym larnaksem z okresu PMIII. Poza koniem znaleziono jeszcze

pozostałości innego zwierzęcia, a mianowicie niezwykle mocno kojarzonego z Kretą byka.

27

Czaszka tego zwierzęcia została znaleziona wsadzona między kamienie, które tworzyły

ścianę blokującą dostęp do komory bocznej (Crouwel 1981, 34).

Mimo występowania pochówków i ofiar z koni w świecie egejskim, przypadek z

Archanes jest zdecydowanie wyjątkowy. Szkielet konia został znaleziony bezpośrednio na

podłodze tolosu, na prawo od wejścia do komory bocznej. Zwierzę zostało dosłownie

rozczłonkowane i to na wiele małych części, ale potem złożono je w grobie w całości, nie

brakowało żadnych części ciała. Głowę odcięto od reszty ciała, odjęto kończyny, a nawet

poucinano pojedyncze żebra. Żuchwa została oddzielona od czaszki i pocięta na

drobniejsze fragmenty. Podobnie postąpiono z resztą większych kości, np. kości długie

porąbano na małe kawałki. Na łopatkach znaleziono ślady cięcia, co może świadczyć o

usunięciu mięsa z kości przed pochówkiem (Cromarty 2008, 95). Na szyi konia można

dostrzec głębokie nacięcie powstałe od uderzenia ostrym narzędziem. Wydaje się, że

chciano podzielić ciało na jak najmniejsze kawałki tak, aby po bardzo dokładnym zebraniu

na stertę zajmowało jak najmniej miejsca. Z pewnością był w tym jakiś niezrozumiały dla

nas cel, gdyż z pewnością nie uczyniono tego z powodu małej ilości miejsca w grobie. Koń

został zbadany przez K. Melentisa, który uznał go za przedstawiciela gatunku Equus

caballus, który w chwili śmierci miał ok. 6 lat. Badacz podaje również informację o

niewielkim wzroście zwierzęcia, ale nie wiadomo ile dokładnie sobie mierzył. Być może nie

było po prostu możliwości zmierzenia kości długich z powodu ich mocnego

rozczłonkowania (Sakellarakis 1970, 198-199).

Dla Sakellarakisa interpretacja tego znaleziska była bardzo trudna i nie chciał on

wyciągać pochowanych wniosków. Było to pierwsze tego typu odkrycie konia w kontekście

pogrzebowym na wyspie i nie znano wtedy jeszcze żadnych dla niego analogii. Badacz

uznał, że podobieństw należy szukać na lądzie greckim, gdyż konie nieodłącznie kojarzyły

mu się z kulturą mykeńską. Teraz wiemy, że rzeczywiście najbardziej zbliżone ofiary

pochodzą z Aidonii z terenu Argolidy. Przytoczone przez Sakellarakisa przykłady z

Nauplion, Argos i Maratonu wydają się mieć zupełnie inny charakter, przede wszystkim ze

względu na sposób potraktowania zwłok zwierzęcia. Wyjątkowe jest również to, że koń

towarzyszył kobiecie. Przez to, że konie wykorzystywane były głównie w celach

militarnych, tradycyjnie zwykło się wiązać je z grobami mężczyzn (Sakellarakis 1970, 207).

Z epoki brązu jest to jedyny znany przypadek, z okresów późniejszych mamy jednak

przypadki pochówków kobiet z końmi, co będzie opisane w późniejszych rozdziałach.

Wydaje się jednak, że kobiety mogły mieć silniejsze powiązania z końmi niż wcześniej się

28

wydawało. Zwłaszcza, jeśli interpretacja kobiety z Kallithea jako jeźdźca jest rzeczywiście

słuszna.

Najwcześniejszym znanym pochówkiem człowieka z koniem na terenie wysp jest

datowany już na PMIA pochówek z cmentarzyska w Ialysos na wyspie Rodos (Pappi,

Isaakidou 2012, 7). W czasach prehistorycznych w Ialysos (współczesna miejscowość

nazywa się Trianda) znajdowała się osada, do której przynależał cmentarz. W okresie

PMIIA w osadzie pojawili się Mykeńczyczy, a na sąsiednich wzgórzach typowe dla nich

groby. A jednak pochówek człowieka z koniem jest wcześniejszy niż przybycie

mieszkańców lądu, nie powstał więc pod ich wpływem. Samo cmentarzysko było badane w

latach 70 przez włoskich archeologów. Odkryto wtedy 31 pochówków złożonych w

prostych grobach jamowych oraz 3 pochówki w pithosach. Wszyscy zmarli ułożeni byli na

boku w skurczonej pozycji, w grobach zaś nie występowało żadne, nawet najskromniejsze

wyposażenie. Właśnie w jednym z tych grobów znaleziono szkielet konia spoczywający

obok szkieletu mężczyzny. Koń, podobnie jak ludzie, został ułożony w pozycji skurczonej,

mężczyzna zaś leżał tak, że głową i górną częścią pleców dotykał pleców konia. W tym

grobie również nie znaleziono żadnego wyposażenia. W odległości 5m na S od grobu

znaleziono czaszki byka i kozy, jednak badacze uważają, że nie były one połączone z

pochówkiem konia. Koń był bardzo niewielkiego wzrostu, ale niestety brakuje

dokładniejszych danych na jego temat. Zajmujący się zagadnieniem cmentarzyska w

Ialysos L. Girella twierdzi, że osoba pochowana z koniem mogła mieć wyższy status w

lokalnej społeczności niż reszta. Poza tym uważa on, że mimo dominującego w

architekturze osady stylu minojskiego, zwyczaje pogrzebowe przywodzą raczej na myśl

tereny Anatolii, stamtąd też należy wywodzić zwyczaj pogrzebu z koniem (Girella 2008,

130). Niestety, mimo usilnych poszukiwań nie udało mi się znaleźć analogii anatolijskich.

Dodatkowe informacje udostępnia T. Marketou (prowadziła ona badania w Trianda), która

zaznacza, że pochowani byli składani w ziemi w pośpiechu i wszyscy w tym samym

czasie, nie rozwija ona jednak myśli i nie wiadomo, czy mogło to być spowodowane jakąś

katastrofą, czy może najazdem. Zwraca też uwagę na to, że już wcześniej w Ialysos

grzebano ludzi w naczyniach i że zwyczaj ten był znany również w Dodekanezie oraz na

wybrzeżach Azji Mniejszej, a na Kos sięga jeszcze okresu WBII. Pod względem

zwyczajów grzebalnych powinniśmy więc patrzeć raczej na północ i wschód, niż w

kierunku lądu greckiego. Marketou zwraca też uwagę na mały rozmiar konia i twierdzi, że

nie było to przypadkowe. Małe wymiary zwierzęcia ułatwiały bowiem jego transport morski

29

i dlatego zarówno na Krecie jak i na wyspach Morza Egejskiego konie były jeszcze

mniejsze niż na lądzie. Badaczka przypomina również słynną pieczęć (Fig. 16) znalezioną

przez A. Evans'a w Małym Pałacu w Knossos, na której widać konia transportowanego na

statku (Marketou 2012, 784).

Ostatni wyspiarski pochówek pochodzi z Koukounaries na cykladzkiej wyspie Paros

i podobnie jak w przypadku studni z Argos jest związany z tragiczną historią. Na terenie

mykeńskiej cytadeli w Koukounaries i na przyległej do niej osadzie badania prowadzono

od 1974r. W 1978r. badacze natknęli się na liczne szczątki ludzi i zwierząt leżące

bezpośrednio na poziomie dawnej, wąskiej ulicy. Wśród zachowanych w całości szkieletów

ludzi, owiec, kóz i bydła znaleziono również dwa konie. Leżały one wraz z resztą tragicznie

zmarłych ofiar. Niestety, brak jest dokładniejszych informacji na temat tych zwierząt. Po

niedługim czasie znaleziono więcej takich grup, wszystkie na drogach wiodących do

wejścia na cytadelę. Zwęglenie kości oraz znalezienie ich w warstwie z popiołem

wskazywało na to, że były to ofiary pożaru (Catling 1982-1983, 47). Jednakże znaleziono

też ludzi, którzy zginęli w wyniku napaści, m.in. kobietę zabitą uderzeniem w głowę.

Badania archeologiczne dostarczyły dowodów na to, że cała osada została zniszczona

gwałtownie i po tym zniszczeniu przez dłuższy czas nie była zamieszkana (White 1984,

53). Okazało się, że zarówno osada jak i cytadela z zabudową pałacową zostały

zniszczone w czasie oblężenia. Obrońcy cytadeli starali się ratować swój dobytek (w tym

przede wszystkim zwierzęta) poprzez ucieczkę na ufortyfikowany akropol, niestety nie

zdążyli (Karageorghis 1998, 16). Cytadela została zdobyta i doszczętnie spalona pod

koniec okresu PHIIIB lub na samym początku PHIIIC. Z Koukounaries mamy jeszcze

jedno ciekawe znalezisko, które potwierdza istnienie jeźdźców w epoce brązu. W jednym z

grobów datowanych na okres PHIIIC znaleziono szkielet mężczyzny w wieku ok. 30 lat,

którego nogi były zdeformowane wskutek częstej jazdy wierzchem (Schilardi 1999, 755).

W 1982r. pojawiła się wiadomość o jeszcze jednym znalezionym w całości

szkielecie konia. W 1979r. efor J. Tzedakis rozpoczął badania w Rethymnonie. Odkrył trzy

groby tolosowe z okresu PMIII z niewielkimi dromosami lub zupełnie bez nich. W kolejnym

sezonie odkrył dwa kolejne groby, z których jeden zawierał szkielet konia, złożony

pomiędzy larnaksami z okresu PM (Winter 1982, 554).

30

Rozdział 2.3

Znaleziska pojedynczych kości końskich

W tym rozdziale opisane będą przypadki znalezienia zarówno kości pojedynczych

jak i większej ich ilości, ale tylko w przypadku, gdy nie tworzyły one żadnego układu

anatomicznego. Kości pojedyncze znajdowane na stanowiskach osadniczych kojarzą się

zwykle z odpadami pokonsumpcyjnymi i z jamami zasobowymi. W Grecji epoki brązu nie

jadano jednak koni, więc takie znaleziska są bardzo rzadkie. Kolejnym przypadkiem kiedy

można znaleźć pojedyncze kości są stanowiska grobowe, kiedy to pewne części

zwierzęcia dokładano do pochówku. Jeśli jest to jedna lub kilka kości należących do

zwierząt tego samego gatunku, ale nie powiązanych ze sobą anatomicznie, a także nie

spalonych, to takie kości nazywa się dodatkiem. Jeśli kości są spalone, to wtedy mówimy

już o domieszce (Lasota-Moskalewska 2008, 19).

Na początku omówię dodatki znalezione w grobach na terenie Grecji. Czaszkę

konia odnaleziono w opisanym w rozdziale 2.1 grobie tolosowym w Dara w Mesenii. Poza

czaszką konia znaleziono tam również czaszkę jelenia. Wydaje się, że był to jakiś rodzaj

ofiar grobowych dla zmarłego, jednak z powodu bardzo małej ilości danych nie da się na

ten temat powiedzieć nic więcej (Crouwel 1981, 35).

Jednym ze starszych znalezisk pojedynczych kości końskich jest czaszka końska

znaleziona w grobie komorowym 505 w Mykenach. Grób ten znajdował się na tzw.

cmentarzysku na trzecim kilometrze, które znajduje się niedaleko grobu Agamemnona.

Cmentarzysko było badane w latach 1921-1922 i wtedy też znaleziono ten datowany na

okres PHIIIA2 grób. Czaszka, która jest opisana przez A. Wace jako „prawdopodobnie

należąca do konia” została znaleziona w dromosie grobu ok. 6m nad poziomem podłogi.

Razem z nią znaleziono 2 ludzkie szkielety o numerach XII i XIII oraz kości innych

zwierząt, w tym czaszki psa i świni (Wace 1932, 14). Mimo upłynięcia prawie stu lat od

tego odkrycia, nadal niestety nie wiemy, czy czaszka rzeczywiście należała do konia.

Wydaje mi się, że skoro jest mowa o Mykenach, to należałoby też wyjaśnić raz na zawsze

pewną sprawę dotyczącą konia pochowanego w grobie IV w tumulusie A w Mykenach

(Kosmetatou 1993, 37). Informacja o tym koniu pojawia się od lat w różnych zestawieniach

pochówków końskich z terenu Grecji, po czym informacja jest powtarzana przez kolejne

31

pokolenia badaczy. W grobie tym nigdy nie znaleziono ani szkieletu ani pojedynczych

kości konia, a jedynie wędzidło. Błąd ten może wynikać z faktu, że ktoś uznał, iż takie

znalezisko powinno łączyć się ze znalezieniem kości konia, a potem plotka zaczęła żyć

własnym życiem (Pappi, Isaakidou 2012, 3).

Na stanowisku Nichoria w Mesenii badania prowadzono w latach 1972-1973r.

Znaleziono tam kości końskie zarówno w kontekście grobowym jak i osadniczym. Z okresu

PHIIIA2-B pochodzi ząb koński znaleziony w wykopie J24 Txy, tuż obok dromosu grobu

tolosowego na obszarze I. Ząb ten należał do ogromnego zwierzęcia, które mogło mieć

nawet 1,6m w kłębie. Jest to wielkość porównywalna z dzisiejszymi perszeronami i końmi

Shire. Konie takie są rezultatem wielu lat hodowli selektywnej, więc obecność takiego

osobnika w Grecji w epoce brązu jest zdumiewająca. W połączeniu z grobem tolosowym

od razu przywodzi na myśl istnienie koni bojowych, jest to jednak zdecydowanie zbyt

daleko idąca interpretacja (Sloan, Duncan 1978, 69-70).

Pozostałe znane kości koni pochodzą ze stanowisk osadniczych. W Nichorii

znaleziono w sumie 13 kości należących do gatunku Equus caballus, co stanowiło średnio

1% znalezionych w danych okresach kości zwierzęcych. Chronologicznie należą one do

okresów od ŚHI aż do czasów bizantyjskich. Tak niska średnia występowania kości koni

wcale nie musi oznaczać, że było ich tak mało. Nie były to zwierzęta, których mięso

stanowiło część diety mieszkańców, a zdechłego konia nikt by z pewnością nie zostawił na

środku osady. Dlatego też na takich stanowiskach znajdowane są głównie mocno

zniszczone zęby. Wszystkie znalezione konie, poza przypadkiem ogromnego konia

opisanego wyżej, miały ok. 1,4m wysokości w kłębie (Sloan, Duncan 1978, 69-70).

Jedne z najliczniejszych, a zarazem najlepiej opisanych kości końskich pochodzą z

przytaczanego już stanowiska w Lerna. Osada była zamieszkana od czasów neolitycznych

aż do okresu klasycznego. W sumie znaleziono 63 fragmenty kości koniowatych, co

stanowi zaledwie 0,3% wszystkich znalezionych kości zwierzęcych. Najwcześniej kość

gatunku Equus caballus pojawia się w warstwie Lerna V, co odpowiada okresowi ŚH. Był

to dość mocno zbudowany koniec bliższy kości promieniowej. Z tego samego okresu

znane są również zęby końskie należące do niewielkich zwierząt typu orientalnego. Z

okresu Lerna VI, czyli PHI znana jest jedna kość konia: bliższy koniec kości śródstopia.

Ciekawe jest znalezisko zęba trzonowego z okresu Lerna VII (okres PHIII). Ząb ten,

według Gejvalla, znacząco się różni od pozostałych zębów końskich znalezionych w

okresie ŚH i PH. Jest to ząb należący do bardzo dużego konia typu zachodniego, po raz

32

pierwszy zidentyfikowanego na terenie Grecji. Konie typu zachodniego charakteryzują się

wysokim wzrostem i bardzo mocną, krępą budową. Były one przodkami znanych dziś koni

zimnokrwistych (Gejvall 1969, 35-37). Wszystkie znalezione na terenie Lerna kości

końskie zostały wygodnie zestawione przez Reese'a (Reese 2008, 17-18).

Na temat pozostałych kości ze stanowisk osadniczych wiadomo niestety bardzo

niewiele. Najwcześniejsze znane kości końskie z terenu lądu greckiego zostały znalezione

w Tirynsie i datuje się je już na okres WHIII (Conter 2003, 5). Kości końskie znaleziono

również na stanowisku Malthi w Mesenii, gdzie wykopaliska prowadzono w latach 1933-

1934. Wszystkie znane stamtąd przypadki pochodzą z kontekstów datowanych na okres

ŚH i są to kości koni i mułów. Znajdowane były głównie fragmenty czaszki, żuchw oraz

zęby (Hielte-Stavropoulou 2004, 26). Według Crouwel'a warstwy, z których pochodzą kości

koni były przemieszanymi warstwami z okresów WH, ŚH oraz PH. Crouwel pisze też o

znalezionej w Tebach w Beocji żuchwie konia z warstw ŚH (Crouwel 1981, 35). Z terenów

Tesalii znane jest jedno znalezisko, a mianowicie znaleziony wśród odpadów ząb trzonowy

konia ze stanowiska Argissa-Magoula. Został on wydatowany na wczesną fazę okresu ŚH

(Drews 1988, 82). W Kommos na Krecie znaleziono ząb koński datowany na okres

PMIIIA2-B (Kosmetatou 1993, 34). Ostatnimi znanymi mi kośćmi koni są te okresu PMIA

znalezione w Tylissos na Krecie centralnej (Crouwel 1981, 35).

33

Rozdział 2.4

Analogie znane z innych kultur

W tym rozdziale chciałabym pokrótce przedstawić znane z innych kultur pochówki

koni, które mogą mieć jakiś, zwykle bardzo odległy, związek z tymi z Grecji. Na początku

pragnę zaznaczyć, że znane z Grecji przykłady, jak już zdążyliśmy zauważyć, znacznie się

od siebie różnią. W niektórych przypadkach konie składane są w parach, czasem

pojedynczo, zwykle towarzyszą mężczyznom, ale zdarza się również, że są składane przy

kobiecie. Możliwe, że bywają również składane same, jak w przypadku Dendra lub w

powiązaniu z całym cmentarzyskiem a nie konkretnym grobem. Szukałam analogii jedynie

dla pochówków, a nie dla pojedynczych kości znajdowanych na stanowiskach

osadniczych. Nie zagłębiałam się również w przypadki, gdy konie były zdeponowane po

kataklizmie jak w przypadku Argos. Istnieją na Cyprze epoki żelaza pochówki koni w

studniach, jednak wydaje mi się, że interpretacja przypadku z Argos jako pozbycia się

zwłok zwierzęcia jest bardzo prawdopodobna, nie należy więc szukać dla niej

odpowiedników.

Stanowiskiem, które najczęściej pojawia się jako analogia dla koni z Dendra i z

Maratonu jest oczywiście Salamis na Cyprze. Pochówki z tego cmentarzyska są dużo

późniejsze niż epoka brązu w Grecji, jednak częste kontakty Greków z Cyprem i

stosunkowa bliskość wyspy pozwalają na porównanie tych przypadków. Ofiary z koni były

bardzo częste na Cyprze w okresie geometrycznym i wczesnym archaicznym, jednak

najwięcej przykładów znanych jest właśnie z cmentarzyska grobów komorowych w

Salamis. Większość przypadków przypominała pochówki z Dendra i Maratonu, gdyż na

podłodze dromosu składano jednego konia lub ich parę. Jedyną różnicą, aczkolwiek

bardzo znaczącą, było to, że na Cyprze znajdowane są również pozostałości rydwanów

(Fig. 17 i 18). Groby pochodzą z VIII i VII w. p.n.e. Wydaje się, że zwyczaj pochówków z

końmi i rydwanami był bardzo ważny dla mieszkańców Cypru, gdyż w biedniejszych

grobach z VII w. p.n.e. znajduje się pochówki par osłów. Z Cypru znane są również

przypadki, gdy ludzie byli chowani ze złożonymi w ofierze zwierzętami, w tym końmi

(Kosmetatou 1993, 36).

Cmentarzysko w Salamis przyniosło również analogię dla kobiety pochowanej z

34

koniem z Archanes. Oba przypadki dzieli wprawdzie duży okres czasu, ale pochówków

kobiet z końmi było niezwykle mało, warto więc to zaznaczyć. W dromosie grobu

komorowego numer 1 datowanego na połowę VIII w. p.n.e., znaleziono parę koni i

pozostałości rydwanu. W grobie spoczywała tylko kobieta, więc konie z pewnością

właśnie jej towarzyszyły w ostatniej drodze. Znany jest jeszcze jeden pochówek kobiety z

koniem, który pochodzi z Toumba w Salonikach. Znaleziono tam pochówek kobiety,

skremowanego mężczyznę oraz, w jamie obok, cztery pochowane konie. Niestety, brak

informacji o datowaniu tego grobu (Palmer 1997).

Z Cypru znane są również pochówki pojedynczych koni, które nie zostały

znalezione w dromosach, nie miały więc ciągnąć rydwanu zmarłego. Przypadki takie

notuje się już od przełomu okresu wczesno i średniocypryjskiego. Przykładem może być

pochówek konia w całości w grobie komorowym na stanowisku Lapithos. Z okresu

średniocypryjskiego znany jest również pochówek człowieka z całym koniem i psem w

Politico oraz Tamassos (Reese 1995, 37-38).

W okresie współczesnym późnej epoce brązu w Grecji na hetyckim obszarze

Anatolii nie było wiele znalezisk, które mogłyby stanowić analogię dla znalezisk

mykeńskich. Mamy jednak jeden zapis z opisem długiego i bardzo skomplikowanego

rytuału pogrzebowego, przeprowadzanego w czasie 14-dniowego królewskiego pogrzebu.

Częścią uroczystości była ofiara ciałopalna z głów koni, krów, owiec, psów i ptaków. Takie

też zwierzęce ofiary zostały znalezione w jednym z grobów na cmentarzysku w

Osmankayasi. W kulturze Hetytów konie nie są łączone z kulturą arystokratyczną, więc

końska czaszka może nie mieć żadnego głębszego znaczenia i być taką samą ofiarą jak

inne znalezione zwierzęta (Carstens 2005, 67).

Pochówki z rydwanami i końmi znane są jednak z Anatolii, ale z okresu

późniejszego, bo z początków VII w. p.n.e. W Gordion znaleziono tumulusy, w środku

których znajdowały się groby komorowe, nie było zaś dromosu, co jest typowe dla grobów

frygijskich z tamtego okresu. W jednym z takich grobów znaleziono starannie ułożoną parę

koni (Fig. 19). Grób ten został zinterpretowany jako kimeryjski, więc należący do horyzontu

kultur koczowniczych (Carstens 2005, 69).

Analogii dla pochówków koni z Grecji można szukać również wśród ludów

stepowych z terenów Europy i Azji. Najwcześniejsze pochówki ludzi z rydwanami i końmi

pochodzą z kultury Sintashka-Petrovka, mniej więcej z 2000r. p.n.e. Kultura ta rozwinęła

się mniej więcej na granicy wschodniej Europy i zachodniej Azji i dostarczyła ogromnej

35

ilości końskich pochówków i ofiar. Przykładem mogą być groby z Azhan i Aul Ul', gdzie

znaleziono w grobach kolejno 150 i 360 koni (Jones-Bley 2000, 129). Szukanie tak

odległych terytorialnie analogii powinno jednak pozostać tematem innej, poświęconej

właśnie temu tematowi pracy.

36

Rozdział 3

Podsumowanie – ogólne tendencje związane z grzebaniem koni po analizie

stanowisk grobowych i próba zrozumienia ich celu

Po opisaniu wszystkich znanych mi pochówków koni na terenie lądu i wysp greckich

wydaje mi się, że znalazłam kilka zależności rządzących tym zjawiskiem. Jak już

wcześniej pisałam, konie znajdowane są zarówno w kontekście grobowym jak i

osadniczym. Zebranie wszystkich znanych znalezisk kości końskich było konieczne w tej

pracy, gdyż nie wszystkie pochówki były znalezione w zrozumiałym kontekście.

Problematyczne były chociażby pochówki z Argos i Koukounaries, gdzie mieliśmy do

czynienia ze zwierzętami – ofiarami kataklizmu. Przypadek z Argos nie jest pomocny w

tych rozważaniach, lecz ten z Koukounaries przekazuje nam pewną ważną informację na

temat koni. Po zaatakowaniu osady przez najeźdźców okazało się, że ludzie bardziej dbali

o uratowanie swych zwierząt (w tym koni) niż o własne zdrowie. Gdyby uciekali sami

mieliby większe szanse na przeżycie. Mnóstwo ludzi zdecydowało się jednak na

przeprowadzenie swych zwierząt, z pewnością przerażonych pożarem i próbujących

uciekać na oślep, w zasięg bezpiecznych murów twierdzy. Świadczyło to o ogromnej

wartości zwierząt w tamtych czasach.

Zawarcie w pracy stanowisk osadniczych dało nam wiele informacji na temat daty

pojawienia się koni w Grecji. Dzięki bardzo dobrze przebadanym stanowiskom w Lerna i

Nichoria dowiedzieliśmy się sporo na temat typów morfologicznych koni, jakie istniały w

Grecji w epoce brązu. Dzięki znalezionym tam zębom okazało się, że poza powszechnym

w basenie Morza Śródziemnego typem orientalnym występował także typ europejski.

Kolejną informacją uzyskaną ze stanowisk osadniczych było to, że w greckiej epoce brązu

nie jadano koniny, a więc wykorzystywano konie w innych celach, zapewne jako

wierzchowce i zwierzęta pociągowe. Wśród lokalnych elit posiadanie koni mogło być

również wyznacznikiem statusu i pewną nobilitacją. Jak bowiem wiadomo nie od dziś,

konie są zwierzętami bardzo delikatnymi, często chorują, a w pracach gospodarskich dużo

od nich praktyczniejsze są woły. Ciekawym przypadkiem jest Lerna, gdzie pochówek konia

(być może powiązany ze znalezionym w pobliżu pochówkiem mężczyzny) został

37

znaleziony w środku osady. Jest to tym ciekawsze, że przy koniu znaleziono liczne kyliksy,

co oczywiście spowodowało spekulacje na temat możliwych ofiar libacyjnych składanych

padłemu zwierzęciu.

Najciekawsze jednak informacje pochodzą z cmentarzysk. Pochówki koni

znajdowano w połączeniu z przeróżnymi typami grobów. Najczęściej były one składane w

grobach jamowych w pobliżu większych konstrukcji, jak np. przy tumulusach lub w

dromosach grobów tolosowych, a czasem nawet w samym ich wnętrzu. W naszym

zestawieniu mieliśmy jednak i inne groby. Konie znajdowane były też w grobach

szybowych, komorowych, a być może nawet w skrzynkowych. Nie widać większej

prawidłowości między ilością pochowanych koni a typem grobu. W prawie wszystkich

przypadkach konie towarzyszyły mężczyznom, tylko jeden przykład pochodził z grobu

kobiety.

Pewną różnicę można jednak dostrzec w samym sposobie traktowania zwłok.

Zwyczaj dzielenia zwierzęcia, przywodzący na myśl występującą już w czasach

klasycznych sfagia, czyli rytualne ćwiartowanie zwierząt ofiarnych, można zaobserwować

w Archanes oraz w Aidonii. Co ciekawe, pochówki te pochodzą z podobnego okresu, a w

okresie użytkowania cmentarza w Aidonii kontakty między mieszkańcami Krety i Nemea

były bardzo silne (Krystalli-Votsi 2006, 24). Czy więc konie były traktowane inaczej w

społeczności mykeńskiej i minojskiej? Wydaje się to możliwe, bowiem na stanowiskach

typowo lądowych konie były zwykle składane w całości, a na kościach brak jest śladów

cięcia, rąbania i innej przemocy. Czy może to oznaczać, że konie na lądzie były

traktowane bardziej humanitarnie i że inna była ich rola w greckim społeczeństwie? Tego

prawdopodobnie nigdy się nie dowiemy, jednak jest kilka dowodów na to, że Grecy

traktowali konie z ogromnym szacunkiem i zapewne też po prostu z sympatią.

Nie znalazłam niestety żadnej analogii dla pochówku człowieka i konia z Ialysos.

Przypadki chowania pojedynczych zwierząt z ludźmi są zwykle interpretowane jako groby

jeźdźców i wojowników, gdyż mężczyźni chowani są z bronią. Pochówki z Ialysos nie mają

żadnego wyposażenia, nieznany jest więc status pochowanego. Być może mamy więc do

czynienia z bezprecedensową sytuacją pochowania ukochanego zwierzęcia z jego panem.

Nie jest to wcale aż tak pozbawione sensu, zwłaszcza gdy spojrzymy dokładniej na

pochówki z Dendra. Praktycznie od momentu odkrycia konia w Nauplia pochówki koni

interpretowane były głównie przez pryzmat pogrzebu Patroklosa z Iliady oraz dość często

przedstawianego w późniejszych czasach zwyczaju ekphory, czyli uroczystego transportu

38

zwłok na cmentarz na wozie zaprzężonym w konie. Wydaje mi się jednak, że Iliada jest

zbyt późnym tekstem, by na jego podstawie interpretować te pochówki końskie. Co więcej,

opisane tam konie zostają spalone na stosie pogrzebowym, co nie było praktykowane w

Grecji mykeńskiej. Przewożenie ciała na miejsce spoczynku na wozie zaprzężonym w

konie może jednak być wiarygodną hipotezą. Dużo zależy od tego, czy wysunięta przez

niektórych badaczy interpretacja znajdowanych w dromosach podłużnych śladów jako

kolein na koła pojazdów jest słuszna. Bardzo problematyczny jest fakt, że nie znamy z

okresu brązu w Grecji ani jednego zachowanego rydwanu. Ponadto żaden ze

znalezionych koni nie miał ani w pysku, ani nigdzie wokół wędzidła, a także żadnych

innych elementów zaprzęgu. Wędzidła jednak są znajdowane na stanowiskach

mykeńskich, niektóre nawet w parach, co by sugerowało przeznaczenie dla pary

zaprzęgowej. Takie podwójne znaleziska wędzideł znane są z Myken, mykeńskiego grobu

komorowego w Milecie, a także z Teb. W Tebach wędzidła zostały znalezione w tzw.

Arsenale, co świadczyć może o ich militarnym przeznaczeniu (Conter 2003, 7).

Wracając jednak do przykładu z Dendra, należy się zastanowić nad wyjątkowością

znalezionych tam zwierząt. Po pierwsze, nie przynależą one do żadnego konkretnego

grobu. Według Pappi może to świadczyć o tym, że lokalna społeczność grzebała konie na

cmentarzu nie jako ofiary grobowe dla poszczególnych zmarłych, a raczej w ramach jakiś

nieznanych nam rytuałów, które obejmowały swym zasięgiem cały cmentarz. Być może

konie były rytualnie „niszczone”, a potem grzebane w zasięgu cmentarza. Praktyka

niszczenia przedmiotów przed złożeniem do grobu jest znana z wielu kultur, jednak nigdy

nie postrzegano jej przez pryzmat chowania zwierząt. Bardzo śmiałą, ale nasuwającą się

na myśl interpretacją jest to, że stare już i być może bezużyteczne zwierzęta (wszystkie

konie z Dendra poza jednym były w mocno podeszłym wieku) były zabijane w czasie

nieznanych nam obrzędów. Wtedy też zwierzęta można byłoby grzebać przed śmiercią ich

właścicieli. Utrzymanie konie sporo kosztuje, a stare zwierzę mogło być mocnym

obciążeniem finansowym dla właściciela. Być może jednak zwierzęta te cieszyły się tak

dużą estymą, że nie wypadało ich po prostu zabić i wyrzucić na śmietnik. Na tym

stanowisku traktowano też w specjalny sposób kości osłów, które po rozkładzie ciała były

starannie przenoszone. Być może w stosunku do koni również praktykowano taki zwyczaj,

a my jeszcze nie odkryliśmy wszystkich ich pochówków? Możliwość przesuwania kości

koni została też przytoczona przy opisywaniu pochówku czterech koni w Kokla. Niestety, w

tamtym przypadku zawalenie się dachu na szkielety uniemożliwiło odpowiednią

39

interpretację zjawiska. Bardzo ciekawe jest również to, że przy wielu z opisywanych w tej

pracy koniach zostały znalezione fragmenty kyliksów. Powtarza się to na wystarczającej

ilości stanowisk, by rozważać to w kategoriach rytuałów libacyjnych, najwidoczniej

odprawianych nad pochowanym koniem. Wydaje się to niesamowite, ale być może konie

były szanowane przez Greków jeszcze bardziej niż nam się wcześniej wydawało?

Analiza pochówków koni przyniosła mi chyba jeszcze więcej pytań, niż miałam na

początku. Wydaje się, że zwykłe rozróżnienie koni na ofiary i towarzyszy w zaświatach nie

będzie nigdy możliwe. Z pewnością konie cieszyły się w Grecji ogromnych poważaniem i

otaczane były troską. Czy jednak kiedykolwiek dowiemy się dlaczego tyle osób

przeznaczało mnóstwo swego czasu i wysiłku na składanie tych, przecież bardzo dużych

zwierząt, w grobach? Dlaczego po zabiciu układano je w wyszukanych pozycjach, a nie

składano po prostu w jamach? Po co tak dokładnie ćwiartowano ich ciała, a potem

składano w wymyślny sposób? A wreszcie, czemu zadawano sobie trud odkopywania ciał,

wyjmowania kości, a potem ponownego ich składania po uprzednim uporządkowaniu ich w

jakiś nieznany nam, ale najwyraźniej niezwykle ważny sposób? Obawiam się, że wiele

motywów jakimi kierowali się tamci ludzie nigdy nie będzie dla nas jasnych. Możemy

jedynie starać się, aby znajdowane zwierzęta były jak najlepiej dokumentowane i badane.

Dzięki temu jest szansa, że kiedyś w przyszłości dane nam będzie zrozumienie sposobu

myślenia Mykeńczyków i dowiemy się, czemu łącząca ich z końmi więź była tak niezwykła.

40

Ilustracje

Fig. 1 Mapa stanowisk z całkowitymi i cząstkowymi pochówkami koni

Fig. 2 Chronologia bezwzględna kultur egejskich

(Warren, Hankey 1989)

41

Fig. 3 Miejsce znalezienia koni 1 i 2 w tumulusie B, w odniesieniu do grobu nr 1.

(Protonotariou-Deilaki 1990, 95, no. 7)

Fig. 4 Stan zachowania koni 1 i 2 w momencie eksploracji.

(Protonotariou-Deilaki 1990, 98, no. 11)

42

Fig. 5 Kompletność szkieletów koni 1 i 2 w momencie eksploracji.

(Payne 1990, 104)

Fig. 6 Plan cmentarzyska w okolicach tumulusów i miejsca pochówków koni.

(Protonotariou-Deilaki 1990, 92, no. 4)

43

Fig. 7 Stan zachowania koni 3 i 4 w momencie eksploracji.

(Protonotariou-Deilaki 1990, 99, no. 13)

Fig. 8 Kompletność szkieletów koni 3 i 4 w momencie eksploracji.

(Payne 1990, 105)

44

Fig. 9 Ogólny widok na zawalony grób tolosowy w Kallithea

(Graff 2011, 19, no. 2.1)

Fig. 10 Wykop F w Lerna, gdzie znaleziono szczątki konia

(Wiencke 1998, 184, no. 36)

45

Fig. 11 Wejście do grobu tolosowego w Maratonie z pochówkiem pary koni

(Steinhauer 2009, 75)

Fig. 12 Para koni z Maratonu, obecny stan zachowania

(Steinhauer 2009, 78)

46

Fig. 13 Plan tumulusu I we Vrana

(Pelon 1976, tabl. XXIII)

Fig. 14 Plan stanowiska w Archanes Phourni, ofiara z konia znaleziono w tolosie A

(Sakellarakis 1992, 54, no. 3.1)

47

Fig. 15 Plan grobu tolosowego A w Archanes z widocznym pochówkiem konia

(Sakelalarakis 1970, 141, no. 2)

Fig. 16 Pieczęć z Knossos przedstawiająca transport morski konia

(Evans 1928, 244, no. 141)

48

Fig. 17 Para koni znaleziona w dromosie grobu komorowego w Salamis na Cyprze

(Kosmetatou 1993, 35, no. 4)

Fig. 18 Rydwan znaleziony w grobie komorowym 3 w Salamis na Cyprze

(Carstens 2005, 71, no. 5)

49

Fig. 19 Pochówek koni w tumulusie w Gordion

(Carstens 2005, 70, no. 4)

50

Katalog stanowisk

Karta stanowiska nr 1

a) obiekt nr 1

Nazwa stanowiska: Aidonia – Nemea, Argolida

Miejsce odkrycia: grób nr 12

Typ grobu: grób szybowy

Wymiary: 2 x 4m

Data odkrycia: 1979-1980 (okres prowadzenia badań)

Liczba pochówków w grobie: 1

Miejsce przechowywania zabytków: Muzeum Archeologiczne w Nemea

Stan zachowania kości: szkielet uszkodzony, niekompletny, bez głowy

Układ pochówku: koń ułożony na lewym boku, przednie nogi podkurczone, tylne

wyciągnięte

Analogie: pochówek konia z Archanes na Krecie

Datowanie: zabytki z grobu datowane na okres LHIIA (Demakopoulou 2006)

Bibliografia: Demakopoulou 2006; Kosmetatou 1993; Protonotariou-Deilaki 1990;

(Demakopoulou 2006, 25)

51

Karta stanowiska nr 1

b) obiekt nr 2

Nazwa stanowiska: Aidonia – Nemea, Argolida

Miejsce odkrycia: w dromosie grobu nr 14

Typ grobu: pozorny grób komorowy, z dromosem prowadzącym do fałszywych drzwi

Wymiary: brak danych

Data odkrycia: 1979-1980 (okres prowadzenia badań)

Liczba pochówków w grobie: 1 szkielet + 14 czaszek

Miejsce przechowywania zabytków: brak danych

Stan zachowania kości: brak danych

Układ pochówku: szkielet konia in situ został starannie ułożony w dromosie obok

fałszywych drzwi, zaś pod nim złożono 14 końskich żuchw

Analogie: pochówek konia z Archanes na Krecie

Datowanie: PH (Demakopoulou 2006)

Bibliografia: Demakopoulou 2006; Kosmetatou 1993; Protonotariou-Deilaki 1990;

52

Karta stanowiska nr 2

Nazwa stanowiska: Archanes – Phourni, Kreta

Miejsce odkrycia: w grobie tolosowym A, bezpośrednio na podłodze głównego

pomieszczenia, na prawo od zablokowanego wejścia do bocznej komory

Typ grobu: grób tolosowy

Wymiary: Ø głównego pomieszczenia ok. 6m

Data odkrycia: 1965

Liczba pochówków w grobie: 1

Miejsce przechowywania zabytków: Muzeum w Iraklionie

Stan zachowania kości: brak danych

Układ pochówku: koń został pocięty na kawałki, które potem ułożono w jednym miejscu

tak, aby zajmowały jak najmniejszą przestrzeń

Analogie: pochówki koni z cmentarzyska Aidonia, pochówek z Kallithea

Datowanie: PMIIIA (Sakellarakis 1994)

Bibliografia: Cromarty 2008; Crouwel 1981; Kosmetatou 1993; Reese 1995; Sakellarakis

1970; Sakellarakis 1994;

(Sakellarakis 1970, tabl. XIII, no. 13,2)

53

Karta stanowiska nr 3

Nazwa stanowiska: Argos – Deiras, Argolida

Miejsce odkrycia: w grobie nr 8

Typ grobu: grób jamowy lub skrzynkowy (mocno uszkodzony)

Wymiary: 2,14 x 0,66-0,71m, głębokość od 1,60 do 1,95m (kształt nieregularny)

Data odkrycia: 1955

Liczba pochówków w grobie: 1

Miejsce przechowywania zabytków: brak danych

Stan zachowania kości: szkielet niekompletny, niektóre kości uległy zniszczeniu

Układ pochówku: koń został ułożony na boku, skierowany na N, jego głowa została

odcięta, zaś reszta ciała pochowana z dwiema ludzkimi czaszkami

Analogie: zdekapitowany koń z Aidonii, pochówek konia z Nauplion

Datowanie: PHIIIA2-B (Deshayes 1956)

Bibliografia: Crouwel 1981; Daux 1959; Deshayes 1956; Deshayes 1966; Kosmetatou

1993; Sakellarakis 1970;

(Deshayes 1956, 365, no. 7)

54

Karta stanowiska nr 4

Nazwa stanowiska: Argos – Odos Herakleous, Argolida

Miejsce odkrycia: studnia

Typ grobu: nie dotyczy

Wymiary: Ø studni: 1,35-1,40 m, głębokość: 7,35 m

Data odkrycia: 1971

Liczba pochówków w grobie: około 20 szkieletów ludzi oraz liczne zwierzęce

Miejsce przechowywania zabytków: brak danych

Stan zachowania kości: szkielet kompletny, bardzo dobrze zachowany, szczególnie

czaszka

Układ pochówku: brak danych

Analogie: pochówki w studniach z Koryntu, Eleusis, Myken, pochówki koni w studniach z

Cypru z okresu PC

Datowanie: LHIIIB/PHIIIC (Little, Papadopoulos 1998)

Bibliografia: Kosmetatou 1993; Kritzas 1976-1978; Little, Papadopoulos 1998;

Protonotariou-Deilaki 1990;

55

Karta stanowiska nr 5

Nazwa stanowiska: Ateny Syntagma, Attyka

Miejsce odkrycia: plac Syntagma w Atenach

Typ grobu: brak danych

Wymiary: brak danych

Data odkrycia: 1994

Liczba pochówków w grobie: 1 pochówek konia oraz 1 psa

Miejsce przechowywania zabytków: brak danych

Stan zachowania kości: brak danych

Układ pochówku: brak danych

Analogie: zbyt mała ilość danych, by znaleźć analogie

Datowanie: PHIIIC2

Bibliografia: Palmer 1997; Reese 1995;

56

Karta stanowiska nr 6

Nazwa stanowiska: Dara, Mesenia

Miejsce odkrycia: w grobie tolosowym

Typ grobu: grób tolosowy

Wymiary: Ø tolosu: 6,75m, długość dromosu: 5,8m

Data odkrycia: 1973

Liczba pochówków w grobie: 1 kompletny szkielet konia oraz 2 czaszki (koń i jeleń)

Miejsce przechowywania zabytków: brak danych

Stan zachowania kości: na kościach widoczne ślady ognia

Układ pochówku: brak danych

Analogie: zbyt mała ilość danych, by znaleźć analogie

Datowanie: PHIIIA-B (Pappi)

Bibliografia: Crouwel 1981; Reese 1995;

57

Karta stanowiska nr 7

a) obiekt nr 1

Nazwa stanowiska: Dendra, Argolida

Miejsce odkrycia: pochówek na wschód od tumulusu B

Typ grobu: płytki grób jamowy

Wymiary: ok. 1,5 x 3m

Data odkrycia: 1976

Liczba pochówków w grobie: 2

Miejsce przechowywania zabytków: cmentarzysko w Dendra, pod szklanym dachem

Stan zachowania kości: kości w układzie anatomicznym, dość mocno zniszczone,

niektórych kości brak

Układ pochówku: konie I i II ułożone są na prawym boku, na linii W-E, z głowami

skierowanymi na NE

Analogie: pozostałe pochówki koni z Dendra, konie z Maratonu

Datowanie: ŚH-PHI (Protonotariou-Deilaki 1990)

Bibliografia: Kosmetatou 1993; Pappi, Isaakidou 2012; Payne 1990; Protonotariou-Deilaki

1980, 1990; Reese 1995;

(Protonotariou-Deilaki 1990, 100, no. 16)

58

Karta stanowiska nr 7

b) obiekt nr 2

Nazwa stanowiska: Dendra, Argolida

Miejsce odkrycia: pochówek na obszarze tumulusu C, pomiędzy późniejszymi grobami

komorowymi 15 i 16

Typ grobu: jamowy

Wymiary: ok. 1,5 x 3m

Data odkrycia: 1976

Liczba pochówków w grobie: 2

Miejsce przechowywania zabytków: brak danych

Stan zachowania kości: kości w układzie anatomicznym, jednak źle zachowane, zwłaszcza

koń IV

Układ pochówku: konie III i IV ułożone są na lewym boku, oba mniej więcej w linii NS,

pierwszy z głową skierowaną na S, zaś drugi, ułożony poniżej, na N

Analogie: pozostałe pochówki koni z Dendra, konie z Maratonu

Datowanie: ŚH (Protonotariou-Deilaki 1990)

Bibliografia: Driesch 1976; Kosmetatou 1993; Pappi, Isaakidou 2012; Payne 1990;

Protonotariou-Deilaki 1990; Reese 1995;

(Protonotariou-Deilaki 1990, 100, no. 17)

59

Karta stanowiska nr 7

c) obiekt nr 3

Nazwa stanowiska: Dendra, Argolida

Miejsce odkrycia: na wschód od pary koni I i II, blisko grobów komorowych 2, 15 i 16

Typ grobu: zwierzęta zostały złożone bezpośrednio na ziemi

Wymiary: nie dotyczy

Data odkrycia: 2003

Liczba pochówków w grobie: 2

Miejsce przechowywania zabytków: cmentarzysko w Dendra, pod szklanym dachem

Stan zachowania kości: kości nienaruszone, ale podniszczone z powodu erozji i procesów

podepozycyjnych, część kości rozpadła się

Układ pochówku: koń V ułożony na lewym boku, zaś VI na prawym, skierowane pyskami

do siebie, głowami skierowane na SW

Analogie: pozostałe pochówki koni z Dendra, pochówek koni z Maratonu

Datowanie: PHIIIA-B (Pappi)

Bibliografia: Pappi 2012; Pappi, Isaakidou 2012;

(Pappi 2012, 91, no. 9)

60

Karta stanowiska nr 7

d) obiekt nr 4

Nazwa stanowiska: Dendra, Argolida

Miejsce odkrycia: na SE od pary koni 5 i 6

Typ grobu: zwierzęta zostały złożone bezpośrednio na ziemi

Wymiary: nie dotyczy

Data odkrycia: 2003

Liczba pochówków w grobie: 2

Miejsce przechowywania zabytków:

Stan zachowania kości: zły stan zachowania, kości podniszczone

Układ pochówku: koń VII ułożony na lewym boku, zaś VIII na prawym, skierowane

brzuchami do siebie, głowy w kierunku NE, ale głowa jednego z koni wykręcona tak, by

oba spoglądały na NW

Analogie: pozostałe pochówki koni z Dendra, pochówek koni z Maratonu

Datowanie: PHIIIA-B (Pappi)

Bibliografia: Pappi 2012; Pappi, Isaakidou 2012;

(Antikas 2008, 32, no.5)

61

Karta stanowiska nr 7

e) obiekt nr 5

Nazwa stanowiska: Dendra, Argolida

Miejsce odkrycia: między grobami komorowymi 15 i 16, na SE od koni III i IV

Typ grobu: kości złożone bezpośrednio na ziemi lub w bardzo płytkiej jamie

Wymiary: brak danych

Data odkrycia: 1976 (ponowne odkrycie w 2002)

Liczba pochówków w grobie: kości 4 osobników, niekompletne

Miejsce przechowywania zabytków: Muzeum Archeologiczne w Nauplion

Stan zachowania kości: słaby stan zachowania, kości pouszkadzane

Układ pochówku: kości zostały starannie zebrane i ułożone w stos

Analogie: brak znanych

Datowanie: brak danych

Bibliografia: Protonotariou-Deilaki 1990; Pappi, Isaakidou 2012;

(Protonotariou-Deilaki, 1980, tabl. Den. 5, no. 2)

Uwaga: odnalezione osobniki okazały się przedstawicielami gatunku Equus asinus

62

Karta stanowiska nr 8

Nazwa stanowiska: Ialysos (Trianda), Rodos

Miejsce odkrycia: NE sektor cmentarzyska, wśród licznych grobów jamowych

Typ grobu: grób jamowy

Wymiary: brak danych

Data odkrycia: 1978

Liczba pochówków w grobie: 2 pochówki: 1 koń i 1 człowiek

Miejsce przechowywania zabytków: Muzeum Archeologiczne w Rodos

Stan zachowania kości: brak danych

Układ pochówku: koń leży w skurczonej pozycji na lewym boku, obok niego leży szkielet

mężczyzny na prawym boku, też w pozycji skurczonej, koń i człowiek leżą plecami do

siebie

Analogie: brak znanych

Datowanie: PMIA (Pappi)

Bibliografia: Cline 2012; Girella 2005;

(Girella 2005, tabl. XVIb)

63

Karta stanowiska nr 9

Nazwa stanowiska: Kallithea Laganidia, Achaja

Miejsce odkrycia: w najniżej położonej warstwie tolosu

Typ grobu: grób tolosowy

Wymiary: Ø tolosu ok. 3,90m, długość dromosu 7,10m

Data odkrycia: 1987

Liczba pochówków w grobie: 40 osób, 1 koń, kości różnych zwierząt

Miejsce przechowywania zabytków: brak danych

Stan zachowania kości: kości przechowywane są w Patras

Układ pochówku: brak danych

Analogie: pochówek konia z Archanes?

Datowanie: PHIIIA-B (Pappi), tolos użytkowany w okresie PHI-PHIIIC (Trantalidou 2006),

lub w PHII-PHIIIA (Papazoglou-Manioudaki 2009)

Bibliografia: Catling 1988-1989; Graff 2011; Hamilakis 1996; Papadopoulos 1991;

Papazoglou-Manioudaki 2009;

64

Karta stanowiska nr 10

a) warstwa 2 - starsza

Nazwa stanowiska: Kokla, Argolida

Miejsce odkrycia: warstwa 2 grobu, położona najniżej

Typ grobu: grób szybowy

Wymiary: wymiary komory grobu: ok. 3m x 3,5m

Data odkrycia: 1981

Liczba pochówków w grobie: w tej warstwie 1 koń i 1 człowiek

Miejsce przechowywania zabytków: Muzeum Archeologiczne w Argos

Stan zachowania kości: kości bardzo kruche, zniszczone, części brakuje

Układ pochówku: koń w pozycji leżącej, część kości poprzemieszczana

Analogie: pochówek konia z Nauplion

Datowanie: PHIIIA2 (Trantalidou 2002), PHIIIB1 (Boessneck, Driesch 1984)

Bibliografia: Boessneck, Driesch 1984; Reese 1995;

(Boessneck, Driesch, 1984, 328, no. 1)

65

Karta stanowiska nr 10

b) warstwa 1 - młodsza

Nazwa stanowiska: Kokla, Argolida

Miejsce odkrycia: warstwa 1 grobu, położona wyżej

Typ grobu: grób szybowy

Wymiary: wymiary komory grobu: ok. 3m x 3,5m

Data odkrycia: 1981

Liczba pochówków w grobie:w tej warstwie 3 konie i 1 pies

Miejsce przechowywania zabytków: Muzeum Archeologiczne w Argos

Stan zachowania kości: kości poniszczone, połamane, wielu brakuje

Układ pochówku: kości zostały rozrzucone po całej komorze grobu

Analogie: zły stan zachowania kości uniemożliwia znalezienie

Datowanie: PHIIIA2 (Trantalidou 2002), PHIIIB1 (Boessneck, Driesch 1984)

Bibliografia: Boessneck, Driesch 1984; Reese 1995;

(Boessneck, Driesch, 1984, 328, no. 2)

66

Karta stanowiska nr 11

Nazwa stanowiska: Koukounaries, Paros

Miejsce odkrycia: na jednej z ulic prowadzących do cytadeli

Typ grobu: nie dotyczy

Wymiary: nie dotyczy

Data odkrycia: 1978

Liczba pochówków w grobie: 2 konie, liczne szkielety ludzi i zwierząt

Miejsce przechowywania zabytków: brak danych

Stan zachowania kości: brak danych

Układ pochówku: grupy kości ludzi i zwierząt, w nieładzie, zwęglone

Analogie: studnia z ofiarami powodzi z Argos

Datowanie: PHIIIB (Crouwel 1981), PHIIIC (Catling 1982-1983)

Bibliografia: Catling 1979-1980, 1982-1983; Crouwel 1981; Karageorghis 1998; Winter

1984;

(Winter 1984, tab. 18, no. 2)

67

Karta stanowiska nr 12

Nazwa stanowiska: Lerna, Argolida

Miejsce odkrycia: w wykopie F

Typ grobu: koń złożony bezpośrednio na ziemi

Wymiary: nie dotyczy

Data odkrycia: 1952

Liczba pochówków w grobie: 1

Miejsce przechowywania zabytków: Muzeum Archeologiczne w Argos

Stan zachowania kości: część mocno zniszczona, połamana, źle zachowana

Układ pochówku: kości luźno rozrzucone, przemieszane

Analogie: jeśli był to pochówek intencjonalny, to konie z Nauplion i z Argos

Datowanie: PHIIIB1 (Wiencke 1998)

Bibliografia: Caskey 1954; Crouwel 1981; Gejvall 1969; Reese 1995, 2008; Sakellarakis

1970; Wiencke 1998;

(Wiencke 1998, tabl. 19b)

68

Karta stanowiska nr 13

Nazwa stanowiska: Maraton, Attyka

Miejsce odkrycia: jama w dromosie grobu tolosowego

Typ grobu: płytki grób jamowy

Wymiary: Ø tolosu: ok. 7m, długość dromosu: 25m, szerokość: 2,8-1,75m

Data odkrycia: 1958

Liczba pochówków w grobie: 2

Miejsce przechowywania zabytków: pozostawione in situ

Stan zachowania kości: kości mocno uszkodzone, ale szkielety są kompletne

Układ pochówku: konie zostały ułożone symetrycznie, brzuchami do siebie, dotykają się

nogami, głowy skierowane w wyjścia

Analogie: pochówki koni z Dendra

Datowanie: LHII (Kosmetatou 1993; Sakellarakis 1970), LHIIB (Pappi);

Bibliografia: Kosmetatou 1993; Sakellarakis 1970; Steinhauer 2009; Vanderpool 1959;

(Daux 1959, p. 585, no. 7)

69

Karta stanowiska nr 14

Nazwa stanowiska: Maraton – Vrana, Attyka

Miejsce odkrycia: grób skrzynkowy 3 w tumulusie I

Typ grobu: skrzynkowy

Wymiary: brak danych

Data odkrycia: 1970

Liczba pochówków w grobie: 1

Miejsce przechowywania zabytków: pozostawione in situ

Stan zachowania kości: bardzo dobry stan zachowania kości, usunięte nogi

Układ pochówku: układ anatomiczny, ciało skręcone, usunięte kończyny

Analogie: najpierw należy zweryfikować datowanie pochówku

Datowanie: ŚH (Hielte-Stavropoulou 2004), bizantyjski (Themelis 1974)

Bibliografia: Hielte-Stavropoulou 2004; Pelon 1976; Protonotariou-Deilaki 1990;

(http://www.eaap.org/Previous_Annual_Meetings/2010Crete/Papers/42_Karakitsou.pdf)

Uwaga: możliwe, że mamy do czynienia z osłem zdeponowanym w czasach

bizantyjskich

70

Karta stanowiska nr 15

Nazwa stanowiska: Mykeny – tzw. cmentarzysko na trzecim kilometrze, Argolida

Miejsce odkrycia: w dromosie, 6m powyżej podłogi

Typ grobu: grób komorowy

Wymiary: dromos: długość 32m, szerokość 2-2,3m; komora: 5,5 x 6,5m

Data odkrycia: 1921-1922

Liczba pochówków w grobie: liczne pochówki ludzkie oraz szczątki zwierząt

Miejsce przechowywania zabytków: brak danych

Stan zachowania kości: brak danych

Układ pochówku: czaszkę, prawdopodobnie konia, znaleziono przy pozostałościach

ludzkich pochówków, nr 12 i 13

Analogie: zbyt mało danych, by znaleźć analogie

Datowanie: PHIIIA2 (Wace 1932)

Bibliografia: Crouwel 1981; Reese 1995; Wace 1932;

(Wace 1932, 13, no. 7)

71

Karta stanowiska nr 16

Nazwa stanowiska: Nauplion, Argolida

Miejsce odkrycia: w samym grobie komorowym lub w jego pobliżu

Typ grobu: grób komorowy

Wymiary: brak danych

Data odkrycia: 1892

Liczba pochówków w grobie: 1 koń i 1 człowiek

Miejsce przechowywania zabytków: brak danych

Stan zachowania kości: szkielet był w stanie nienaruszonym i kompletnym

Układ pochówku: brak danych

Analogie: pochówek z Lerna

Datowanie: PHIIIA-B (Protonotariou-Deilaki 1990)

Bibliografia: Kosmetatou 1993; Sakellarakis 1970;

72

Karta stanowiska nr 17

Nazwa stanowiska: Nichoria, Mesenia

Miejsce odkrycia: na obszarze osady oraz w okolicach dromosu grobu tolosowego

Typ grobu: nie dotyczy

Wymiary: nie dotyczy

Data odkrycia: 1972-1973

Liczba pochówków w grobie: na różnych obszarach stanowiska znaleziono 14 kości

Miejsce przechowywania zabytków: Muzea Archeologiczne w Chora i Kalamata, Muzeum

Historii Naturalnej Uniwersytetu w Minnesocie

Stan zachowania kości: mocno zniszczone, pościerane zęby

Układ pochówku: pojedyncze kości znajdowały się w różnych warstwach osady

Analogie: kości z Lerna

Datowanie: ŚHI - PHIIIA2-B (Sloan, Duncan 1978)

Bibliografia: Reese 1995; Sloan, Duncan 1978;

(Rapp, Aschenbrenner, ed. 1978, 299, no. 6-8)

73

Bibliografia

Anderson J. K.

1961 Ancient Greek Horsemanship, London.

Antikas T.

2008 Fish Eating Horses in Central Macedonia of the 5th Century BCE: Was

Herodotus Finally Right? [w:] Veterinarija ir Zootechnika, vol. 44 (66),

Kaunas, p. 31-37.

Bennett M.

2008 Burial Customs and the Reconstruction of Mycenaean Social Structure,

Cincinnati.

Boessneck J., Driesch A.

1984 Die zoologische Dokumentation der Reste von vier Pferden und einem

Hund aus einem mykenischen Schachtgrab in Kokla bei Argos

(Peloponnes) [w:] Spixiana, vol. 7(3), München, p. 327-333.

Carstens A. M.

2005 To Bury a Ruler. The Meaning of the Horse in Aristocratic Burials [w:] V.

Karageorghis, H. Matthäus, ed., Cyprus: Religion and Society from the

Late Bronze Age to the End of the Archaic Period, Möhnesee, p. 57-76.

Caskey J.

1954 Excavations at Lerna, 1952-1953 [w:] Hesperia, vol. 23, p. 3-30.

Catling H. W.

1979-1980 Archaeology in Greece, 1979-1980 [w:] Archaeological Reports, vol. 26,

p. 3-53.

1982-1983 Archaeology in Greece, 1982-1983 [w:] Archaeological Reports, vol. 29,

p. 3-62.

1988-1989 Archaeology in Greece, 1988-1989 [w:] Archaeological Reports, vol. 35,

p. 3-116.

Cline E., ed.

2012 The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean, Oxford.

Conter C. N.

2003 Chariot Usage in Greek Dark Age Warfare [w:] Electronic Theses,

74

Treatises and Dissertations, vol. 3423, [on-line] modyfikowany: 17

sierpnia 2012, http://diginole.lib.fsu.edu/etd/3423/.

Cromarty R. J.

2008 Burning Bulls, Broken Bones: Sacrificial Ritual in the Context of Palace

Period Minoan Religion, Oxford.

Crouwel J. H.

1981 Chariots and other Means of Land Transport in Bronze Age Greece,

Amsterdam.

Daux G.

1959 Deiras. Chronique des fouilles [w:] Bulletin de correspondance

hellénique, vol. 83, Paris, p. 769-774.

Demakopoulou K., ed.

2006 The Aidonia Treasure: Seals and Jewellery of the Aegean Late Bronze

Age, Athens.

Deshayes J.

1956 Nécropole de la Deiras [w:] Bulletin de correspondance hellénique, vol.

80, Paris, p. 361-365.

1966 Argos, les fouilles de la Deiras, Études péloponnésiennes IV, Paris.

Dirlik N.

2012 The Tholos Tombs of Mycenaean Greece, Uppsala.

Drews R.

1988 The Coming of the Greeks. Indo-European Conquests in the Aegean

and the Near East, Princeton.

Evans A.

1928 The Palace of Minos, vol. 2(1), London.

75

Gaebel R.

2002 Cavalry Operations in the Ancient Greek World, Norman, Oklahoma.

Gejvall N.-G.

1969 Lerna. A Preclassical Site in the Argolid. Results of Excavations

Conducted by the American School of Classical Studies at Athens,

vol. I, The Fauna, Princeton.

Girella L.

2005 Ialysos. Foreign Relations in the Late Bronze Age. A Funerary

Perspective [w:] R. Laffineur, E. Greco, ed., Emporia: Aegeans in the

Central and Eastern Mediterranean. Proceedings of the 10th

International Aegean Conference/10e Rencontre égéenne

internationale, Athens, Italian School of Archaeology, 14-18 April 2004,

Aegaeum, vol. 25, p. 129-139.

Graff E.

2011 Mycenaean Occupants of Ancient Kallithea: Understanding a

Population's Health, Culture and Lifestyle Through Bioarchaeological

Analysis, Waterloo.

Hamilakis Y.

1996 A Footnote on the Archaeology of Power: Animal Bones from a

Mycenaean Chamber Tomb at Galatas, NE Peloponnese [w:] The

Annual of the British School at Athens, vol. 91, London, p. 153-166.

Hielte-Stavropoulou M.

2004 Traces of Ritual in Middle Helladic Funeral Contexts including an

Assessment of Geographical Location [w:] M. Wedde, ed.,

Celebrations. Selected Papers and Discussions from the Tenth

76

Anniversary Symposion of the Norwegian Institute at Athens, 12-16

May 1999, Bergen, p. 9-33.

Hughes D.

1991 Human Sacrifice in Ancient Greece, London.

Jones-Bley K

2000 Sintashta Burials and their Western European Counterparts [w:]

J. Davis-Kimball, E. Murphy, et al., ed. Kurgans, Ritual Sites and

Settlements: Eurasian Bronze and Iron Age, Oxford, p. 126-134.

Karageorghis V.

1998 Mycenaean „Acropoleis” in the Aegean and Cyprus: some Comparisons

[w:] Aegaeum, vol. 18, p. 127-136.

Kelekna P.

2009 The Politico-Economic Impact of the Horse on Old World Cultures: an

Overview [w:] Sino-Platonic Papers, vol. 190, p. 1-31.

Kosmetatou E.

1993 Horse Sacrifices in Greece and Cyprus. [w:] Journal of Prehistoric

Religion, vol. VII, Jonsered, p. 31-41.

Kritzas Ch.

1976-1978 Μυκηναϊκό πηγάδι µε σκελετούς στο Άργος [w:] Πρακτικά του

Α΄∆ιεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, vol. 2, Αθήναι. [non

vidi]

Krystalli-Votsi K.

2006 The Excavation of the Mycenaean Cemetery at Aidonia [w:] K.

77

Demakopoulou, ed. The Aidonia Treasure: Seals and Jewellery of the

Aegean Late Bronze Age, Athens, p. 21-31.

Lasota-Moskalewska A.

2005 Zwierzęta udomowione w dziejach ludzkości, Warszawa.

2008 Archeologia. Ssaki, Warszawa.

2009 A Problem of the Earliest Horse Domestication. Data from the Neolithic

Camp Ayakagytma „the Site”, Uzbekistan, Central Asia [w:]

Archaeologia Baltica, vol. 11, p. 14-20.

Levine M.

1990 Dereievka and the Problem of Horse Domestication [w:] Antiquity, vol.

64, p. 727-740.

2005 Domestication and Early History of the Horse [w:] D. Mills, S. McDonell, ed.

The Domestic Horse: The Origins, Development and Management of its

Behaviour, Cambridge, p. 5-22.

2006 MtDNA and Horse Domestication: the Archaeologist's Cut [w:] M.

Mashkou, ed. Equids in Time and Space. Papers in Honour of Vera

Eisenmann, Oxford, p. 192-201.

Little L., Papadopoulos J.

1998 A Social Outcast in Early Iron Age Athens [w:] Hesperia, vol. 67,

p. 375-404.

Marketou T.

2012 Rhodes [w:] E. Cline, ed. The Oxford Handbook of the Bronze Age

Aegean, Oxford, p. 775-796.

McDonald W., Wilkie N., ed.

78

1978 Excavations at Nichoria in Southwest Greece, vol. 2, The Bronze Age

Occupation, Minneapolis.

Mee C., Cavanagh W.

1990 The Spatial Distribution of Mycenaean Tombs [w:] The Annual of the

British School At Athens, vol. 85, London, p. 225-243.

Nefedkin A.

2001 Boevye kolesnicy i kolesničie drevnich Grekov, Sankt-Petersburg. [non

vidi]

Palmer R.

1997 Appendix A: Bronze Age and Iron Age Aegean and Cypriote Burials

with Horses [w:] L. Edmunds, The Horse and the Maiden: An Urban

Legend in Ancient Athens, [on-line] modyfikowany: 19 grudnia 1999,

http://www.rci.rutgers.edu/~edmunds/HorseMaidenTOC.html.

Papadopoulos T.

1991 Achaea's Role in the Mycenaean World [w:] A. Rizakes, ed., Achaia und

Elis in der Antike: Akten des 1. Internationalen Symposiums, Athen,

19-21 Mai 1989, Athens, p. 31-37.

Papazoglou-Manioudaki L.

2009 Dishonouring the Dead: the Plundering of Tholos Tombs in the Early

Palatial Period and the Case of the Tholos Tomb at Mygdalia Hill

(Petroto) in Achaea [w:] H. Cavanagh, W. Cavanagh, J. Roy, ed.,

Honouring the Dead in the Peloponnese. Proceedings of the

Conference held at Sparta 23-25 April 2009, Nottingham, p. 501-520.

Pappi E.

2012 ∆ενδρά [w:] M. Andreadaki-Blazaki, ed. 2000-2010. Από το ανασκαφικό

79

έργο των εφορειών αρχαιοτήτων, Aθήνα, p. 90-91.

Pappi E., Isaakidou V.

2012 On the Significance of Equids in the Late Bronze Age Aegean: New and

Old Finds from the Cemetery of Dendra in Context [artykuł jeszcze nie

publikowany, otrzymany od autorek w 2012r.]

Payne S.

1990 Appendix: Field Report on the Dendra Horses [w:] R. Hägg, G.

Nordquist, ed., Celebrations of Death and Divinity in the Bronze Age

Argolid, Stockholm.

Pelon O.

1976 Tholoi, tumuli et cercles funéraires. Recherches sur les monuments

funéraires de plan circulaire dans l'Égée de l'âge du Bronze, Paris.

Protonotariou-Deilaki E.

1980 Οι τύµβοι του Άργους, Αθήνα.

1990 The Tumuli of Mycenae and Dendra. [w:] R. Hägg, G. Nordquist, ed.

Celebrations of Death and Divinity in the Bronze Age Argolid,

Stockholm.

Rapp G., Aschenbrenner S., ed.

1978 Excavations at Nichoria in Southwest Greece, vol. 1, Site, Environs,

and Techniques, Minneapolis.

Reese D.

1995 Equid Sacrifices/Burials in Greece and Cyprus: An Addendum [w:]

Journal of Prehistoric Religion, vol. IX, Jonsered, p. 35–42.

80

2008 Faunal Remains from Late Helladic Lerna (Argolid, Greece) [w:]

Mediterranean Archaeology and Archaeometry, vol. 8(1), p. 5-25.

Sakellarakis J. A.

1970 Das Kuppelgrab A von Archanes und das kretisch-mykenische

Tieropferritual. [w:] Praehistorische Zeitschrift, vol. 45, p. 135-219.

1992 Archanes – Phourni [w:] E. Myers, J. Myers, ed. The Aerial Atlas of

Ancient Crete, London.

Schilardi D.

1999 The Mycenaean Horseman (?) of Koukounaries [w:] Aegaeum, vol.

20(3), p. 751-755.

Sloan R., Duncan M.

1978 Zooarchaeology of Nichoria [w:] G. Rapp, S. Aschenbrenner, ed.

Excavations at Nichoria in Southwest Greece, vol. 1, Site, Environs,

and Techniques, Minneapolis.

Steinhauer G.

2009 Marathon and the Archaeological Museum, Athens.

Themelis P. G.

1974 Μαραθóν. Πρόσφατα ευρήµατα και η µάχη [w:] Αρχαιολογικóν ∆ελτίον,

vol. 29, p. 242-244. [non vidi]

Trantalidou K.

2006 Companions from the Oldest Times: Dogs in Ancient Greek Literature,

Iconography and Osteological Testimony [w:] L. Snyder, E. Moore, ed.,

Dogs and People in Social, Working, Economic or Symbolic Interaction.

Proceedings of the 9th Conference of the International Council of

Archaeozoology, Durham, August 2002, Oxford, p. 96-119.

2010 Mikri Doxipara-Zoni. The Horses from the Tumulus Osteometric Data

and Comparisons with Equid Remains from Southeastern European

Sites [w:] D. Triantaphyllos-Domna Terzopoulou, ed. Horses and

Wagons in the Ancient World. Proceedings of One Day Scientific

Meeting, Orestiada-Greece September 30, 2008, Orestiada, p. 117-

124.

Vanderpool E.

81

1959 News Letter from Greece [w:] American Journal of Archaeology, vol. 63,

p. 279-283.

Vermeule E.

1974 Greece in the Bronze Age, Chicago.

1981 Aspects of Death in Early Greek Art and Poetry, Los Angeles.

Wace A. J. B.

1932 Chamber Tombs at Mycenae [w:] Archaeologia, vol. 82, Oxford.

Warren P., Hankey V.

1989 Aegean Bronze Age Chronology, Bristol.

White N.

1984 News Letter from Greece 1982 [w:] American Journal of Archaeology,

vol. 88(1), p. 51-58.

Wiencke M.

1998 Mycenaean Lerna [w:] Hesperia, vol. 67, p. 125-214.

Winter N.

1982 News Letter from Greece [w:] American Journal of Archaeology, vol. 86,

p. 539-556.

82