ZIOOLECZNICTWO

Autorzy

Prof. dr hab. med. Julian AleksandrowiczProf. dr. hab. med. Alfons Chodera

Dr fil. Jan DobrowolskiDr med. Witold Dudziski

Doc. dr hab. med. Biruta FfrowiczDr med. Jerzy Hofman

Dr med. Maria JurewiczDr med. Adam Kazior

Prof. dr hab. med. Jan KowalewskiDoc. dr hab. farm. Jan Krupiski

Prof. dr. hab. med. Jolanta KrupiskaProf. dr. hab. med. Piotr Kubikowski

Prof. dr. hab. med. Jan acuckiDr hab. n. farm. lek. Janina Majcherczyk

Doc. dr. hab. farm. Aleksander OarowskiDr med. Bogdan Pirwitz

Dr med. Wojciech RewerskiDr med. Arkadiusz Staczyk

Prof. dr hab. med. Kazimierz StawiskiDr med. Augustyn Szozda

Prof. dr hab. med. Jan SzymaskiDr med. Andrzej Tilszer

Doc. dr hab. med. Micha TroszyskiProf. dr hab. fil. Irena Turowska

ZIOOLECZNICTWOPORADNIK DLA LEKARZY

pod redakcjdoc. dra hab. ALEKSANDRA OAROWSKIEGO

Wydanie III

WARSZAWA 1982PASTWOWY ZAKAD WYDAWNICTW LEKARSKICH

Copyright by Pastwowy Zakad Wydawnictw LekarskichWarszawa 1976, 1980, 1982

Redaktorzymgr Danuta Burliska

mgr Krystyna Niecikowska-Jastrzbskamgr Anna Odachowska

mgr Elbieta Padomgr Jadwiga Zawadzka

mgr Zofia akowska

Redaktor technicznyTeresa Sajdakowska

KorektorzyIrena Grzybowska

Magorzata Komicka

Projekt oprawy

Joanna Chmielewska

ISBN 83-200-0640-6PASTWOWY ZAKAD WYDAWNICTW LEKARSKICH WARSZAWA 1982

Wydanie III przedruk z wyd. II. Nakad 50 000+250 egz. Objto a.w. 49,2 =49 a.d. Papier druk. sat. kl. V, 63 g, 82 X 104 cm. Oddano do skadania wkwietniu 1982 r. Podpisano do druku we wrzeniu 1982 r. Druk ukoczono wpadzierniku 1982 r. Zam. nr 310-K-82. B-20.

CIESZYSKA DRUKARNIA WYDAWNICZA, CIESZYN, UL. POKOJU 1

Cena z 350,

PRZEDMOWA

Drugie wydanie Zioolecznictwa ukazuje si w okresie, gdy nastpiafaktyczna akceptacja lekw pochodzenia rolinnego, ktre z pozycjizaledwie tolerowanych rodkw para-medycznych awansoway nawsppartnerw chemioterapeutykw. Zoyo si na to wiele przyczyn,ale dwie spord nich wydaj si najwaniejsze. Pierwsz byoujawnienie, jak dalece niektre z ubocznych dziaa lekw syntetycznychs szkodliwe, a nawet grone dla ludzi, szczeglnie dla dzieci, kobiet wciy, osb w wieku podeszym i rekonwalescentw po cikichchorobach lub operacjach. Drug okolicznoci byo to, e nowoczesnamedycyna nie poczynia znaczcych postpw w leczeniu wielu chorbprzewlekych, e ma rwnie trudnoci w opanowaniu niektrychzakae endogennych, takich jak biegunki dziecice, zatrucia pokarmowelub zespoy czerwonkowe, pomimo wykrycia okoo 100 tysicyantybiotykw, z ktrych 150 znalazo zastosowanie w lecznictwie. Jelidodamy, e najczstsz przyczyn zgonw jest od lat choroba kreniowaoraz nowotwory, to sukcesy medycyny nie wydaj si rewelacyjne, jaksi powszechnie sdzi, a masowe stosowanie silnie i szybko dziaajcychlekw syntetycznych niekoniecznie i nie zawsze jest uznawane za cechnowoczesnoci.

Preparaty zioowe mog odda nieocenione usugi nie tylko wschorzeniach przewlekych, gdy stosuje si je jako leki gwne, lecz takew stanach ostrych i podostrych, gdy towarzysz chemioterapeutykomjako rodki pomocnicze, uzupeniajce, synergiczne lub przemienne.Nowoczenie pojmowane zioolecznictwo polega na racjonalnymwykorzystaniu rnorodnych waciwoci leczniczych wycigwrolinnych, izolowanych zwizkw czynnych i specyfikw zioowychoraz na skutecznym czeniu ich z chemioterapeutykami, jeli zajdzietego potrzeba. W opanowaniu tej trudnej umiejtnoci pomocna bdzieniniejsza ksika (przedruk II wyd.), opracowana przez zespspecjalistw. Uwzgldniono w nim najnowsze dane z pimiennictwanaukowego, zarwno odnonie do waciwoci i skadu chemicznegosamych rolin leczniczych, jak i dziaania farmakologicznego orazzastosowania klinicznego wielu preparatw i specyfikw zioowych.Speniajc yczenia wielu lekarzy, w czci oglnej ksiki zamiesz-

5

czono preparaty rolinne wytwarzane w krajach socjalistycznych i wniektrych krajach zachodnich. W porwnaniu z wydaniem poprzednimrozszerzono cz specjalistyczn ksiki o cztery nowe rozdziay:Choroby oczu, Choroby jamy ustnej, Choroby nosa, garda, krtani iuszu oraz Choroby neurologiczne. Zamieszczone rozdziay niewyczerpuj jednak wszystkich moliwoci stosowania lekw rolinnych,dlatego w nastpnych wydaniach zostan m. in. uwzgldnione chorobypsychiatryczne, choroby krwi, choroby wyniszczajce oraz chorobydzieci.

Pragn gorco podzikowa wszystkim wspautorom II wydaniaZioolecznictwa za wzicie udziau w jego opracowaniu, jak rwnieopiniodawcom za wnikliw, twrcz ocen poszczeglnych rozdziaw.

Zwracam si do lekarzy korzystajcych z poradnika, aby zechcielipoda wasne spostrzeenia, szczeglnie dotyczce skutecznocizamieszczonych zestaww recepturowych, korzystnej lub niekorzystnejinterakcji lek zioowy lek syntetyczny, moliwoci szerszegostosowania preparatw rolinnych, ewentualnych dziaa ubocznych itp.Te spostrzeenia zostan wykorzystane przy opracowywaniu kolejnegowydania Zioolecznictwa. Listy prosz kierowa pod adres: ul. Narbutta41/43 m.32, 02-536 Warszawa.

Doc. dr hab. Aleksander Ogrowski

SPIS TRECI

Wykaz skrtw............................................................................................13

Cz oglna

Wspczesne zioolecznictwo prof. dr hab. med. Piotr Kubikowski, drmed. Wojciech J. Rewerski ............................................................................15

Roliny lecznicze z upraw i ze stanu naturalnego prof. dr hab. fil.Irena Turowska, doc. dr hab. farm. Jan Kozowski..........................................21

Mikroelementy a zioolecznictwo prof. dr hab. med. JulianAleksandrowicz, dr fil. Jan Dobrowolski ........................................................27

Wycigi rolinne i ich otrzymywanie dr hab. n. farm., lek. JaninaMajcherczyk..................................................................................................38

Wycigi wodne ........................................................................................40Wycigi alkoholowe.................................................................................42

Roliny lecznicze stosowane w fitoterapii doc. dr hab. farm.Aleksander Oarowski...................................................................................44

Farmakodynamika waniejszych substancji rolinnych prof. drhab. med. Jolanta Krupiska ......................................................................283

Antrazwizki .........................................................................................283Azuleny ................................................................................................286Flawonoidy ...........................................................................................287Garbniki ................................................................................................292Glikozydy nasercowe (kardenolidy) .......................................................294Gorycze ................................................................................................308Kumaryny .............................................................................................309Saponiny ...............................................................................................316luzy .....................................................................................................320

Cz szczegowa

Choroby serca i naczy prof. dr hab. med. Alfons Chodera, doc. drhab. med. Aleksander Mrozikiewicz ............................................................323

Ostra i przewleka niewydolno serca Insufficientia cordis acuta etchronica ................................................................................................324Wzgldna niewydolno krenia Insufficientia circulatoria relativa ...330Zaburzenia rytmu serca Allorhythmia ................................................335Nerwica serca Neurosis cordis ...........................................................333Nadcinienie ttnicze Hypertensio .....................................................339

7

Podcinienie ttnicze Hypotensio ......................................................344Dusznica bolesna Angina pectoris ......................................................346Schorzenia obwodowych naczy krwiononych ......................................348Leki stosowane w schorzeniach naczy ylnych .....................................349Miadyca naczy Atherosclerosis .....................................................350

Choroby ukada oddechowego doc. dr hab. med. Biruta Ffrowicz,prof. dr hab. med. Jan Kowalewski ..............................................................352

Ostry nieyt oskrzeli Bronchitis acuta.................................................358Przewleky nieyt oskrzeli Bronchitis chronica ...................................359Rozstrzenie oskrzeli Bronchiectasis....................................................361Dychawica oskrzelowa Asthma bronchiale .........................................362Zapalenie puc Pneumonia .................................................................364Ropie puc Abscessus pulmonum .....................................................365Grulica puc Tuberculosis pulmonum................................................365Zapalenie opucnej Pleuritis ...............................................................366

Choroby przewodu pokarmowego dr med. Bogdan Pirwitz, dr med.Andrzej Tilszer ...........................................................................................363

Zapalenie przeyku Oesophagitis .......................................................369Owrzodzenie trawienne przeyku Ulcus pepticum oesophagi ..............372Achalazja przeyku Achalasia oesophagi ............................................375Rak przeyku Carcinoma oesophagi ...................................................377Uchykowato przeyku Diverticulosis oesophagi .............................380Przepuklina przeponowa Hernia diaphragmatica ................................381Ostry nieyt odka Gastritis acuta ...................................................384Przewleky nieyt odka Gastritis chronica .....................................386ciowy nieyt odka Gastritis biliaris ..........................................388Zaburzenia neurowegetatywne czynnoci odka Gastropathiafunctionalis ...........................................................................................390Rak odka Carcinoma ventriculi .....................................................396Wrzd trawienny odka i dwunastnicy Ulcus pepticum ventriculiet duodeni .............................................................................................400Krwawienia z przeyku, odka i dwunastnicy Haemorrhagia etractu digestivo ......................................................................................407Biegunki Diarrhoeae .........................................................................409Zesp zego wchaniania Syndroma malabsorptionis .........................411Robaczyca przewodu pokarmowego Helminthiasis ............................415Nienowotworowe choroby jelita grubego ...............................................417Nowotwory jelita grubego Neoplasmata coli ......................................428ylaki odbytu Varices haemorrhoidales .............................................432

Choroby wtroby, drg ciowych i trzustki dr med. ArkadiuszStaczyk, doc. dr hab. farm. Aleksander Oarowski .....................................435

Wirusowe zapalenie wtroby Hepatitis virusalis .................................435Zapalenie wtroby przewleke Hepatitis chronica ................................441Zwyrodnienie tuszczowe wtroby Degeneratio adiposa hepatis .........444Marsko wtroby :Cirrhosis hepatis ...................................................445Zapalenie przewodw ciowych i pcherzyka ciowego Cholangitis et cholecystitis ....................................................................446Kamica ciowa Cholelithiasis .........................................................450Zapalenie trzustki Pancreatitis ...........................................................459

8

Choroby ukadu moczowego dr med. Wojciech J. Rewerski, doc. drhab. farm. Aleksander Oarowski ................................................................462

Stany zapalne drg moczowych .............................................................464Ciowe zapalenie nerek Nephritis gravidarum ..................................469Kamica moczowa Urolithiasis ...........................................................470

Choroby przemiany materii prof. dr hab. med. Jan Kowalewski ...........484Niedoywienie Malnutrition ..............................................................485Otyo Adipositas ............................................................................489Cukrzyca Diabetes mellitus ...............................................................493Dna Diathesis urica ...........................................................................495

Choroby narzdu ruchu dr med. Witold Dudziski ...............................498Zrzeszotnienie koci Osteoporosis .....................................................498Rozmiknienie koci Osteomalacia ....................................................499Krwiopochodne zapalenie koci Ostitis, Osteomyelitis .......................500Urazy i zamania koci ...........................................................................502Przewleke nieswoiste znieksztacajce zapalenie koci MorbusPageti ....................................................................................................503Grulica kostno-stawowa .......................................................................504Dystrofia kostna typu Sudecka ...............................................................505Nowotwory koci i staww ....................................................................506Choroby gocowe ................................................................................506Zespl bolesnego barku Periarthritis humero-scapularis .....................528Zapalenie przyczepw cignistych Enthesopathia .............................529Zioa w rehabilitacji chorb narzdu ruchu .............................................531

Choroby alergiczne dr med. Augustyn Szozda, dr med. Jerzy Hofman.....538Dychawica oskrzelowa Asthma bronchiale ........................................543Pokrzywka Urticaria ..........................................................................547Obrzk naczynioruchowy Quinckego Oedema Quincke .....................549Wyprysk alergiczny Eczema ..............................................................550wierzbiczka (atopowe zapalenie skry) Prurigo ..............................552Nieyt sienny Rhinitis allergica ..........................................................554Migrena alergiczna Hemicrania allergica ...........................................555

Choroby kobiece doc. dr hab. med. Micha Troszyski, dr med. AdamKazior........................................................................................................ 557

Zakaenie i zapalenie narzdw pciowych kobiety ................................557Bolesne miesiczkowanie Dysmenorrhoea .........................................564Nadmierne krwawienia miesiczkowe Menorrhagia ...........................569Okres przekwitania Climacterium ......................................................570Niepodno kobieca Sterilitas ...........................................................574Poonictwo Obstetricia ....................................................................574Poronienie Abortus ...........................................................................576

Choroby wieku starczego prof. dr hab. med. Jan Kowalewski ...............578Zmiany starcze ukadu krenia .............................................................582Zmiany starcze przewodu pokarmowego ................................................588Zmiany starcze ukadu oddechowego .....................................................593Zmiany starcze ukadu ruchu .................................................................594

9

Choroby skry prof. dr hab. med. Jan acucki 597Afty Aphthosis .................................................................................598Bielactwo nabyte Vitiligo ..................................................................599Brodawki zwyke Verrucae vulgares ..................................................604Czyrak, czyraczno Furunculus, furunculosis . ..................................606Figwka gronkowcowa Sycosis staphylogenes ...................................608Grulica toczniowa Tuberculosis luposa ............................................609Grzybica stp Tinea pedum ...............................................................610Kandydiaza paznokci i waw paznokciowych Onychia eperionychia candidamycetica ..................................................................613Kykciny (brodawki) koczyste Condylomata acuminata ...................614Liszaj paski, liszaj czerwony Lichen planus, lichen ruber ..................615upie rowy Giberta Pityriasis rosea Giberti ...................................618uszczyca Psoriasis ..........................................................................619ysienie ojotokowe Alopecia seborrhoica .........................................623ysienie plackowate Alopecia areata .................................................626Odleyna Decubitus ..........................................................................629Odmroziny Perniosis .........................................................................630Odmroenie Congelatio .....................................................................632Oparzenie Combustio ........................................................................634Owrzodzenie ylakowe Ulcus varicosum............................................636Plamica Purpura ................................................................................640Pocenie nadmierne Hyperhidrosis ......................................................642Pokrzywka Urticaria .........................................................................644Rak skry Carcinoma cutis ................................................................646Rogowacenie biae Leukoplakia ........................................................648Ropnie mnogie pach Hidradenitis suppurativa ...................................649wid skry Pruritus cutis .................................................................650wierzb Scabies ................................................................................652Trdzik pospolity Acne vulgaris ........................................................653Trdzik roway Acne rosacea .........................................................655Twardzina, sklerodermia Scleroderma ...............................................657Uszkodzenia skry promieniami X i radu Radiodermitis . ...................658Wszawica onowa Pediculosis pubis ..................................................661Wszawica gowowa Pediculosis capitis ..............................................661Wyprysk Eczema ..............................................................................662Zapalenie ojotokowe skry (wyprysk ojotokowy) Dermatitisseborrhoica (eczema seborrhoicum) .......................................................665Zapalenie zuszczajce skry Erythrodermia ......................................666

Choroby garda, nosa, krtani i uszu prof. dr hab. med. JanSzymaski, doc. dr hab. farm. Aleksander Oarowski ...................................671

Choroby garda.......................................................................................671Choroby nosa .........................................................................................673Choroby krtani .......................................................................................680Choroby ucha.........................................................................................683

Choroby jamy ustnej prof. dr hab. med. Kazimierz Stawiski.................686

Zapalenia jamy ustnej powierzchowne Stomatitides superficiales ........686Zapalenia jamy ustnej gbokie Stomatitides profundae ......................691Choroby wirusowe jamy ustnej ...............................................................694

10

Choroby o domniemanej etiologii wirusowej ..........................................708Choroby pcherzowe .............................................................................710Choroby przebiegajce z zaburzeniami w rogowaceniu i zuszczaniunabonka ...............................................................................................713Drodyca powierzchowna jamy ustnej Candidosis oris .....................716Owrzodzenie odleynowe Ulcus decubitale, decubitus .......................717Rumie wielopostaciowy wysikowy Erythema multi-formeexsudativum ..........................................................................................718Toksyczne zapalenia jamy ustnej Stornatitides toxicae .......................720Choroby przyzbia Parodontopathiae .................................................722

Choroby oczu dr med. Maria Jurewicz ..................................................728Jczmie Hordeolum ........................................................................728Zapalenie brzegw powiek przewleke Blepharitis marginalischronica ................................................................................................729Zapalenie brzegw powiek, wrzodziejce Blepharitis ulcerosa ...........731Zaburzenia czynnoci powiek ................................................................731Zapalenie spojwek ostre i podostre Coniunctivitis acuta etsubacuta ................................................................................................732Zapalenie rogwki i spojwki opryszczkowe Keratoconiunctivitisphlyctenulosa ........................................................................................734Zapalenie gruczou zowego ostre Dacryoadenitis acuta .....................735Choroby rogwki ...................................................................................735Zapalenie nadtwardwki Episcleritis. Zapalenie twardwki Scleritis .................................................................................................738Choroby jagodwki ...............................................................................738Choroby siatkwki ................................................................................739Jaskra Glaucoma ...............................................................................740

Choroby neurologiczne dr med. Wojciech J. Rewerski, doc. dr hab.Aleksander Oarowski .................................................................................742

Akroparestezja Acroparaesthesia........................................................742Choroba Meniera Morbus Menieri......................................................744Drczka porana Paralysis agitans, Parkinsonismus ..........................745Migrena Hemicrania ..........................................................................748Nerwobl Neuralgia...........................................................................751Nuliwo mini Myasthenia gravis..................................................753Padaczka Epilepsia ...........................................................................754Plsawica Chorea...............................................................................757Rwa kulszowa Ischias ........................................................................759Stwardnienie rozsiane Sclerosis multiplex ..........................................762

Skorowidz rzeczowy .................................................................................765

WYKAZ SKRTW

Acid. acidum kwasaeth. aetherea eterowa (np. nalewka)Amp. ampullae ampukiAnth. Anthodium koszyczek kwiatowyaq. auosus wodnyBals. Balsamum balsamBulb. Bulbus cebulacomp. compositus zoonyconc. concentratum stonyCort. Cortex koraDec. Decoctum napardepur. depuratus oczyszczonyEmpl. Emplastrum plasterExoc. Exocarpium naowocniaExtr. Extractum wycigFl. Flos, flores kwiatfluid. fluidum pynnyFol. Folium liFr. Fructus owocGemm. Gemmae pczkiGutt. Guttae kropleHerb. Herba zielehydrobr. hydrobromicum bromowodorekhydrochl. hydrochloricum chlorowodorekInflor. Inflorescentia kwiatostanInf. Infusum naparIntr. Intractum wycig ze wieej rolinyLinim. Linimentum mazidomal. maleinicum maleiniannitr. nitricum azotanOl. Oleum olej lub olejekPeric. Pericarpium owocniapulv. pulveratus sproszkowanyradic. (cum) radicibus z korzeniamiRad. Radix korzerec. recens wieyRes. Resina ywicaRhiz. Rhizoma kczeSem. Semen nasienie

13

sicc. siccus(um) suchySir. Sirupus syropSoi. Solutio roztwrSpec. Species zioaspirit. spirituosus alkoholowySpir. Spiritus alkoholspiss. spissum gstySucc. Succus soksulf. sulfuricum siarczanTabl. tabulettae tabletkitart. tartaricum winianTinct. Tinctura nalewkatitr. titratus mianowanyUng. Unguentum mavern. vernalis wiosenny

Cz oglna

Prof. dr hab. med. Piotr KubikowskiDr med. Wojciech J. Rewerski

WSPCZESNE ZIOOLECZNICTWO

W cigu ostatnich kilku lat wzroso w Polsce zainteresowanie lekiempochodzenia rolinnego. Zoyo si na to wiele czynnikw, midzyinnymi lepsza jako tych lekw, wiksza produkcja i wikszyasortyment, jak rwnie dokadniejsza informacja o ich waciwociachfarmakologicznych i leczniczych. Jest to niewtpliwie zasuga licznegoju dzi grona entuzjastw leku rolinnego, tak lekarzy praktykw, jak inaukowcw. Wielce zasuony jest na tym polu Instytut PrzemysuZielarskiego w Poznaniu. Wieloletnie badania prowadzone przez tokrajowe centrum naukowe w dziedzinie uprawy rolin, jak rwniewyodrbniania z nich substancji biologicznie czynnych o potencjalnymzastosowaniu w terapii przyniosy znaczne osignicia. Opracowanoreceptur preparatw Bellergot, Bellergot-Retard, Scopolan, Alliofil,Rubinex, Rubiolizyna, Sylimarol i wielu innych, ktre na stae weszy dolecznictwa. Miar zainteresowania zioolecznictwem (fitoterapi) jestmidzy innymi natychmiastowe znikanie z ksigar nielicznych jeszczewydawnictw naukowych i popularnonaukowych powiconych tymzagadnieniom. Tak byo z I wydaniem ksiek Zioolecznictwo (A.Oarowski red.), Zioa i ich stosowanie (B. Kunicka; M. Dziak), jak iinformatorem Herbapolu. Wszystkie wymienione opracowania ukazaysi w wielotysicznych nakadach.

Obecnie coraz czciej ukazuj si w wielu czasopismach artykuypopularyzujce zioolecznictwo. Farmaceuci i lekarze s na wykadachkursw szkolenia podyplomowego zaznajamiani z nowymi kierunkamirozwoju zioolecznictwa i nowymi lekami zioowymi.

Podobne kierunki rozwoju informacji o zioolecznictwie istniej i winnych krajach, a szczeglnie w ZSRR, RFN, NRD, Szwajcarii, Francji,Czechosowacji.

15

Trudno pisa o kierunkach rozwoju wspczesnego zioolecznictwa niewspominajc, choby w duym skrcie, o historii leczenia zioami, jestona prawdopodobnie rwnie stara jak nasza, ziemska, cywilizacja.

Synny papirus Ebersa z okoo 1550 r. p.n.e. zawiera okoo 900recept, w wikszoci skadajcych si z surowcw rolinnych.Wymieniono w nim kor granatowca, czosnek, pioun, cebul morsk,wronie oko, jaskcze ziele, -aloes, siemi lniane. Wiele z wymienionychrolin stosujemy obecnie, a i wskazania w wielu przypadkach sidentyczne. Hipokrates z Kos ojciec medycyny w swym CorpusHipokraticum rwnie wymienia wiele lekw pochodzenia rolinnego.Okoo 4348 r. n.e. powstao wielkie dzieo Skriboniusa LargusaCompositiones medicamentorum, w ktrym wymienia on 242 lekirolinna Najwikszy objtociowo opis, bo okoo 600 rolin leczniczych,znajduje si w dziele Dioskuridesa z Anazurba De materia medica.Czstokro lek rolinny mia by panaceum na wszystko, np. korzemandragory i e-szenia, a jego maa toksyczno i dua dostpnouatwiay takie opinie.

W XV i XVI w. due znaczenie w informacji o leku speniay zielniki(herbarze), bdce w dzisiejszym sowa rozumieniu encyklopediamispeniajcymi rwnie rol poradnikw lekarskich. Oprcz herbarzywoskich i niemieckich due znaczenie miay herbarze polskie, azwaszcza herbarz Marcina z Urzdowa, wydany w Krakowie w 1595 r.,oraz herbarz Szymona Syreskiego z 1613 r., ktry zawiera opis a 765rolin i by na owe czasy najwikszy w Europie (1540 stron).

Dopiero w XIX w. obserwuje si wyrany postp w badaniu lekwrolinnych. W 1803 r. Sertrner wyizolowa z opium alkaloid morfin. W1818 r. Caventou i Pelletier wykryli w nasionach kulczyby i wyosobnili znich strychnin, a w 1820 r. z kory chinowej chinin. W 1820 r. Rungeotrzyma kofein z kawy, a w 1859 r. Neumann wyodrbni z lici kokakokain. Rozpocza si era leku rolinnego, ktra trwaa do lattrzydziestych obecnego stulecia.

Wiek XX, szczeglnie po otrzymaniu przez Domagka 01935 r.)sulfonamidw, jest wiekiem leku syntetycznego. W poowie lattrzydziestych wprowadzono w krtkim czasie wiele lekw syntetycznychdziaajcych silnie, szybko i skutecznie. Od tej pory lekarze praktycyzaczli domaga si lekw o cile okrelonym wzorze chemicznym,mechanizmie dziaania i dawkowaniu. Leki rolinne tamtej doby, przywczesnej technologii ich wytwarzania i tradycyjnej postaci, niewytrzymyway konkurencji z lekami syntetycznymi, zwaszczachemioterapeutyki, dla ktrych entuzjazm w wielu

16

przypadkach odsun na dalszy plan, a niekiedy i zahamowa, pracebadawcze nad lekiem rolinnym. Dopiero w poowie lat pidziesitych,kiedy to coraz czciej stwierdzano, e leki syntetyczne maj wiele wadwyraajcych si licznymi objawami niepodanymi, a szczeglniedepresyjnym wpywem na ukad krwiotwrczy, dziaaniemhepatotoksycznym, nefrotoksycznym, a sporadycznie i teratogennym,nastpowaa powolna zmiana i zwrot ku lekom naturalnym, a zioowymprzede wszystkim. Wyrazem tego jest, midzy innymi, kilkakrotnezwikszenie produkcji tych lekw w krajach o nowoczesnym i duymprzemyle farmaceutycznym, jak RFN, Szwajcaria czy Japonia. Podobnezjawisko obserwujemy take w Polsce, ZSRR, NRD i Czechosowacji.

Dzisiejsze zioolecznictwo rozwija si W dwch gwnych kierunkach.Jeden z nich, tradycyjny, polega na stosowaniu kompleksu wieluczynnych substancji zawartych w zioach, np. w postaci naparw,wycigw. Dziaaj one agodnie, powoli i maj due znaczenie,szczeglnie w geriatrii. Szansa leku rolinnego w tej mierze jestprzeogromna. Innym przykadem takiego zastosowania zi jest leczenieprzewlekych schorze ukadu krenia, przewodu pokarmowego, ukadumoczowego oraz przewlekych schorze skrnych. Takie leki rolinnezawierajce wiele czynnych substancji dziaaj poliwalentnie, pobudzajcwiele ukadw lub wyrwnujc niedoczynno okrelonych narzdw,np. wtroby. Dziaaj one fizjologicznie, pobudzajc jednoczenie siyobronne organizmu, a ponadto dostarczaj wielu wanych zwizkwmineralnych, pierwiastkw ladowych oraz witamin. Oczywicie takaterapia ma i pewne niedostatki, ktre sprowadzaj si do tego, e jest onadugotrwaa.

Drugim kierunkiem rozwoju zioolecznictwa jest stosowaniepojedynczych zwizkw czynnych wyizolowanych z rolin,zidentyfikowanych i oczyszczonych, majcych cile sprecyzowanewaciwoci farmakologiczne, punkt uchwytu, mechanizm dziaania, aprzy tym charakteryzujcych si w wikszoci stosunkowo matoksycznoci i nielicznymi dziaaniami niepodanymi. Borkowski(1974) podaje, e punkt cikoci zainteresowa przenis si z samegosurowca rolinnego na jego skadniki czynne, ich aktywno i mechanizmdziaania. Sowa te znajduj pene potwierdzenie we wspczesnymkierunku zioolecznictwa.

Z rolin leczniczych wyizolowano wiele zwizkw czynnych, zktrych ponad 300 weszo trwale do terapii, a kwas askorbowy i kwassalicylowy (pochodne) s najpowszechniej stosowanymi obecnie lekami.W dalszym cigu znaczenie lecznicze maj kodeina, morfina,papaweryna, strofantyna i inne glikozydy nasercowe, teobromina,efedryna, emetyna, chinidyna, rezerpina, ajmalina, winkamina,winblastyna.

17

Niektre z tych substancji s obecnie wytwarzane syntetycznie zewzgldu na ogromne zapotrzebowanie lecznictwa, a wielu lekarzy niewie, e zapisuje leki bdce naturalnymi zwizkami rolinnymi. Zmieniosi i zmienia oblicze wspczesnego zioolecznictwa, ktre nie tylkoopiera si na dotychczasowych osigniciach w dziedzinie glikozydwnasercowych czy te alkaloidw, lecz take bada przydatno nowychgrup zwizkw, np. coraz czciej podstaw tworzenia nowych lekw sbioflawonoidy. Stanowi one ostatnio orodek zainteresowania nie tylkofarmakognostw, lecz rwnie biochemikw i farmakologw.Zainteresowanie bioflawonoidami jest umotywowane kilkomaczynnikami, m.in. czstoci wystpowania ich w rolinach,wielokierunkowym dziaaniem farmakodynamicznym oraz moliwociszerokiego zastosowania leczniczego u ludzi ze wzgldu na matoksyczno tych zwizkw.

Nowym, trzecim kierunkiem rozwoju i zastosowania zi leczniczych,wykraczajcych poza tematyk tego opracowania, jest ich zastosowanieprofilaktyczne. Coraz czciej stosuje si specjalnie przyrzdzone syropydla okrelonych grup zawodowych, majce zapobiega toksycznymwpywom niektrych substancji lub czynnikom fizycznym. Przykademtakiej profilaktyki zawodowej jest wprowadzenie syropu Cynarex(zawierajcego midzy innymi wycigi z karczochw) zapobiegajcegouszkodzeniu wtroby dwusiarczkiem wgla. Dla hutnikw, naraonych wtoku pracy na silny stres cieplny, wprowadzono syrop Fitoterm, ktryuzupenia braki wodno-elektrolitowe, zapobiegajc jednoczenieuszkodzeniu nerek i ukadu krenia.

Trudno rwnie nie wspomnie o duym znaczeniu zi leczniczych wprzyrzdzaniu uywek, przypraw i koncentratw spoywczych, jak i wkosmetologii. Interesujce informacje na powyszy temat podajKunicka i Dziak w ksice Zioa i ich stosowanie (PZWL, 1977).

Istotnym problemem we wspczesnym zioolecznictwie jest postaleku rolinnego. W wielu wypadkach jest to posta tradycyjna (np.napary), w innych lek jest dokadnie mianowany i produkowany wpostaci draetek, czopkw, iniekcji lub granulatw zioowych. Uwaa si,e zarwno postacie tradycyjne, jak i nowoczesne maj prawowspistnienia, a taka czy inna forma ich zalecenia zaley od rodzajuschorzenia i jego fazy (ostrej czy przewlekej), zawartoci zwizkwczynnych w surowcu rolinnym, trudnoci w izolowaniu poszczeglnychskadnikw czynnych. Problem nowoczesnej postaci leku rolinnegozaley w duej mierze od wprowadzania nowoczesnej technologii doprodukcji leku rolinnego, w ostatnich kilku latach stwierdza si wyranypostp. Jak wiadomo, w tradycyjnych metodach, np. podczas przy-

18

gotowania naparu, w surowcu rolinnym pozostaje niewykorzystanych a40% (!) substancji czynnych.

Trwao leku rolinnego zwikszya si ostatnio znacznie wskutekzastosowania nowoczesnych technik, np. liofilizacji, suszeniarozpyowego, mikrokapsukowania itp. Zwikszya si rwnieuyteczno oraz atwo przyjmowania lekw rolinnych w wynikuunowoczeniania ich postaci: stosowanie tabletek powlekanych, draeteki czopkw warstwowych, emulsji, granulatw zioowych, mikrokapsuekoraz innych form lekw, przeduajcych ich dziaanie (formy retard). Ztrwaoci oraz nowoczesn postaci leku wie si zagadnieniestandaryzacji samego surowca rolinnego, co podnosi walory uytkowetych preparatw. To e preparaty rolinne zawieraj cile ustalone ianalitycznie sprawdzone iloci podstawowych zwizkw czynnych,pozwala na dokadniejsze ich dawkowanie ni miao to miejsce dawniej.Rwnie i z tych wzgldw liczne leki rolinne weszy do lecznictwazamknitego, np. w RFN, Francji czy Szwajcarii.

Innym problemem, nadal dla lekarza kontrowersyjnym, jest wzajemnystosunek leku pochodzenia syntetycznego i leku pochodzenia rolinnego.Brak rozeznania lekarzy w tej mierze wypywa m.in. ze zej tradycjipimiennictwa lat ubiegych, w ktrym krytykowano nieobiektywnie lekrolinny, uwypuklajc silne i natychmiastowe dziaanie lekupochodzcego z syntezy chemicznej. Brak byo rwnie odpowiednichopracowa informacyjnych dotyczcych leku rolinnego.

Naley z caym naciskiem stwierdzi, e nie ma jakiegokolwiekdziaania antagonistycznego midzy lekiem rolinnym a syntetycznym.Waciwe zastosowanie leku syntetycznego i rolinnego zaley tak odrodzaju i fazy schorzenia, jak i wiedzy terapeutycznej lekarza. Sschorzenia, np. ostra i przewleka niewydolno krenia, w ktrej lekrolinny jest lekiem podstawowym glikozydy nasercowe, a leksyntetyczny rodkiem pomocniczym. W wikszoci jednak wypadkw wfazie ostrej podajemy lek syntetyczny, aby nastpnie podawa lekirolinne agodnie dziaajce, charakteryzujce si na og zarwno matoksycznoci ogln, jak i narzdow. Wzajemne powizanie iuzupenienie moe by rne i tak lek rolinny moemy podawa jakopomocniczy, uzupeniajcy, zapobiegajcy, a nawet jako czynniksynergiczny lub potencjalizujcy dziaanie leku podstawowego,pochodzenia syntetycznego. Liczne przykady takiego postpowaniaterapeutycznego znajd czytelnicy przy omawianiu leczeniaposzczeglnych jednostek chorobowych czy te niedomogach caegoukadu. Oczywicie rola leku rolinnego w caoksztacie postpowaniaterapeutycznego nie jest jednakowa w leczeniu poszczeglnych ukadw.Jest ona bez

19

wtpienia bardzo wana w schorzeniach ukadu krenia i przewodupokarmowego, mniejsze znaczenie ma w schorzeniach ukaduoddechowego, moczowego czy schorzeniach skry oraz znaczenieuzupeniajce ma w terapii niektrych schorze z zakresu neurologii czypsychiatrii.

Problem samoleczenia staje si na caym wiecie, rwnie i w Polsce,zjawiskiem powszechnym, majcym wane, lecz czsto take negatywneznaczenie w zaspokajaniu zapotrzebowania ludnoci na opiekzdrowotn. Za samoleczenie uwaa si przyjmowanie lekw nieinspirowane bezporednio lub porednio przez lekarza. Zjawisko towystpuje niestety rwnie w przypadku przyjmowania lekw rolinnych.Najczciej dotyczy to lekw wpywajcych na czynno przewodupokarmowego i wtroby. Dlatego naley przestrzec bezkrytycznychentuzjastw leku rolinnego, e w wielu przypadkach s to leki o silnymdziaaniu, mogce spowodowa nawet zatrucia przy ich nieuzasadnionym zastosowaniu bez uprzedniej porady lekarskiej. Tak wichaso zioa dobre na wszystko naley dzi uzupeni uwag, e jest onosuszne po uprzedniej poradzie lekarskiej.

Na zakoczenie tych krtkich rozwaa o wspczesnymzioolecznictwie naley podkreli jeszcze jeden aspekt terapiipreparatami zioowymi, a mianowicie aspekt ekonomiczny. Przy masowejterapii schorze przewlekych, a powszechnie wystpujcych, lekrolinny jest znacznie taszy w porwnaniu z lekiem syntetycznym, aprzy tym nie wymaga w wikszoci przypadkw substancji pochodzcychz importu.

Prof. dr hab. fil. Irena TurowskaDoc. dr hab. farm. Jan Kozowski

ROLINY LECZNICZE Z UPRAWI ZE STANU NATURALNEGO

rdem surowcw zielarskich i otrzymywanych z nich preparatw sroliny lecznicze. Leki rolinne reprezentuj jeden z najbardziejprawidowych kierunkw rozwoju lecznictwa, gdy co jest rzeczogromnej wagi przyczyniaj si do zabezpieczenia naturalnegorodowiska czowieka przed chemizacj. Dla zobrazowania zagadnienianaley wspomnie, e, jak wykazay badania sondaowe, leki rolinnestanowi w naszym kraju 30% lekw recepturowych wydawanych waptece; a c mwi o pozarecepturowym zaopatrzeniu w zioa(Kohlmnzer, 1977).

Produkcja lekw rolinnych i jej cigy wzrost musi mierozbudowane zaplecze w postaci bazy surowcowej. Dostarczanieprzemysowi zielarskiemu, gwnemu producentowi lekw rolinnych wkraju, niezbdnych iloci surowcw rolinnych moe odbywa si tylkoprzy wielostronnym rozwoju metod produkcji tych surowcw zarwno zezbioru w stanie naturalnym, jak i z upraw. S to jednak zagadnieniabardzo skomplikowane i w wielu przypadkach trudne do szybkiegorozwizania.

Skada si na to przede wszystkim fakt, e uprawy rolin zielarskich nawielk skal zapocztkowane zostay w Polsce stosunkowo niedawno, azasoby rolin leczniczych wykorzystywanych ze stanu naturalnegozmniejszaj si zastraszajco szybko. Stare metody zbioru surowcw sobecnie ju niewystarczajce, a to na skutek zwikszajcego sizapotrzebowania przemysu, zmian demograficznych w krajupowodujcych brak rk do pracy, melioracji, stosowania pestycydw naogromn skal itp.

Dla lepszego zrozumienia wyej wzmiankowanych trudnoci naleyprzede wszystkim wzi pod uwag, e grupa, ktr okrela si. jakoroliny lecznicze, jest bardzo rnorodna, a zarazem liczebna.

Wrd naszej rodzimej flory mona by naliczy do 400 gatunkwrolin naczyniowych (tj. paprotnikw i nasiennych)

21

uwaanych za lecznicze (Nowiski, 1959). Stanowi to okoo 20% oglnejliczby gatunkw krajowych. Przemys zielarski wykorzystuje ze zbioruokoo 100 gatunkw. Poza tym w uprawie jest ich okoo 60, przy czym sto przewanie gatunki obcego pochodzenia. Porwnawczo mona dodajeszcze, e wg Brody i Mowszowicza (1968), spord 380 000 gatunkwrolinnych na kuli ziemskiej, znaczenie farmaceutyczne ma 15 000.

Poszczeglne gatunki musz by przy eksploatacji traktowaneindywidualnie w zalenoci od pochodzenia, wymaga siedliskowych,postulatw lub ustawy ochrony przyrody itd. Naley te zwracaszczegln uwag na waciwy dobr ewentualnie istniejcych odmianuprawowych (cultivar) oraz tzw. ras chemicznych. To ostatnie okrelenieuywane bywa przez niektrych badaczy w stosunku do drobnychtaksonw (jednostek systematycznych), ktre rni si skademchemicznym przy braku zauwaalnych lub bardzo nieznacznychrnicach morfologicznych. Rny jest take dobr czci roliny, acilej organw przeznaczonych do zbioru, dobr poprzedzony nie tylkowieloletnim dowiadczeniem, ale take analiz histochemiczn, czylianaliz tkanek na substancje czynne. Rny wreszcie jest czas zbioru wcigu roku, a take pora dnia wyznaczona na niwa zielarskie. Sprawy tewi si z tzw. okresem zbioru, uzalenionym od stadiw rozwojuroliny i dynamik gromadzenia substancji czynnych. Dla wyjanieniatych wzajemnych zalenoci powstaa teoria dojrzaoci wegetatywnej(Straewicz, 1950), ktra wskazuje na zwizek midzy zmianamizachodzcymi w organach roliny w poszczeglnych etapach jejbytowania a wynikajcymi std rnicami ilociowymi lub jakociowymiw chemizmie substancji czynnych. Wreszcie wymogi zabiegwagrotechnicznych czy te akcji zbioru, suszenia, przechowywania,rnice si dla poszczeglnych zbieranych gatunkw, przyczyniaj sido komplikacji zada zielarskich. Naley take wspomnie o rnicach wpoday surowca: od kilkuset kilogramw do kilkuset ton, zalenie odmoliwoci produkcyjnych i zapotrzebowania rynku zielarskiego.

Wszystkie zagadnienia zwizane z upraw i zbiorem rolin leczniczychze stanu naturalnego w Polsce le w gestii Zjednoczenia PrzemysuZielarskiego Herbapol. Ma ono dziesi Zakadw Zielarskich, ktre(zasigiem swej dziaalnoci) obejmuj wszystkie wojewdztwa,organizujc kontraktacje upraw zielarskich, instrukta dla czonkwZrzeszenia Producentw Rolin Zielarskich, skup surowcw, ichmagazynowanie i ewentualny przerb na leki. Eksportem i importemsurowcw zajmuje si to samo Zjednoczenie, za porednictwem CentralHandlu Zagranicznego, gwnie Rolimpexu.

Naukowym zapleczem zielarstwa jest Instytut Przemysu

22

Zielarskiego w Poznaniu, utworzony w 1947 r. Zajmuje si ongromadzeniem kolekcji rolin leczniczych krajowych oraz z innych strefklimatycznych, badaniami z zakresu botaniki, chemotaksonomii, uprawy ihodowli, fitochemii, a take farmakalogii i technologii leku rolinnego.Niektre takie zagadnienia rozwizywane s take przez specjalistycznezakady Akademii Medycznych i Akademii Rolniczych.

Badaniami rolin leczniczych zajmuj si wic botanicy, biolodzy,rolnicy, chemicy, farmakolodzy i technolodzy. Wsppraca specjalistw zrnych dyscyplin naukowych, a take wsppraca instytucji badawczychz jednostkami produkcyjnymi jest nieodzowna w celu sprostaniawymaganiom stawianym lekom pochodzenia rolinnego izapotrzebowaniu spoecznemu. Ta skomplikowana dziaalno, majcaswe gbokie tradycje w dawnym zielarstwie, musi ulega cigymzmianom i udoskonaleniom, aby zioolecznictwo mogo uzyska nalenemiejsce we wspczesnej medycynie.

Zapotrzebowanie przemysu zielarskiego w Polsce na surowce rolinnew cigu ostatnich pitnastu lat ulego podwojeniu z okoo 15000 t dookoo 30000 t rocznie. W masie tej mieci si okoo 5000 t surowcwpochodzcych ze stanu naturalnego oraz okoo 25000 t z upraw. Mimotak ogromnego wzrostu produkcji odczuwa si cige braki surowcwsigajce 20% rocznego zapotrzebowania. Braki te spowodowane sgwnie przyczynami obiektywnymi, zanikaniem rolin w stanienaturalnym, nieurodzajem, trudnociami uprawy itd. oraz rosncymzapotrzebowaniem na leki rolinne, ktre wynika z coraz wikszegozainteresowania spoeczestwa t postaci leku.

Roliny lecznicze w stanie naturalnym yj w rnorodnychsiedliskach. O typie siedliska decyduje uksztatowanie terenu, wahaniatemperatury, nasonecznienie, gleba i jej wilgotno, ssiedztwowspyjcych organizmw oraz wiele innych czynnikw.Przystosowanie poszczeglnych gatunkw do siedliska powstao wwyniku powolnego, lecz dugotrwaego oddziaywania czynnikwekologicznych na roliny i naturalnego doboru, ktry przystosowanie tobardzo silnie utrwali. Tym te naley tumaczy oporno wielu rolin naprzystosowanie si do sztucznych warunkw upraw monokultur.Roliny lecznicze przeniesione z naturalnych stanowisk do uprawy czstorozwijaj si bardzo sabo albo nawet gin, skazujc podejmowane prbyuprawy na niepowodzenie. W celu uniknicia niepowodze i zyskaniawytycznych instruktaowych, przeprowadza si dla nowo branych wupraw gatunkw (bd ze stanu naturalnego w kraju, bd w sensieaklimatyzacji) kolejne prby, najpierw w Instytucie PrzemysuZielarskiego w Plewiskach koo Poznania, nastpnie w ZielarskichOrodkach Dowiadczalnych

23

Herbapol na terenie kraju, a wreszcie w ramach dowiadczalnychupraw produkcyjnych.

O koniecznoci, mimo wzmiankowanych trudnoci, podejmowaniaupraw gatunkw dajcych perspektywy osigni pozytywnych, decydujnastpujce okolicznoci. W stanie naturalnym, na skutek nie zawszeracjonalnej dziaalnoci czowieka, zasoby rolin leczniczych corazbardziej malej, jak wskazuj prace podejmowane nad zasobamiposzczeglnych gatunkw (m.in. take przez Instytut BadawczyLenictwa) i ich ewidencjonowaniem. Uprawa daje rozliczne korzycidostarczajc, wskutek jednolitego pochodzenia materiau siewnego iwarunkw plantacyjnych, surowiec bardziej wyrwnany, tak podwzgldem rozwojowym, jak i skadu chemicznego.

Oprcz uprawy dy si do rozwinicia hodowli rolin leczniczych,ktra ingeruje w budow genetyczn wybranych rolin, dajc nowemoliwoci. Hodowla, czerpic z naturalnych zasobw rolinnych, moepoprawi warto populacji, wyodrbniajc wartociowe chemotypyposzczeglnych gatunkw, ustabilizowa skad chemiczny surowcw, atake zwikszy plony. Hodowla rolin leczniczych jest obecnie jeszczew pocztkowym stadium rozwoju. Przeja metody bada iwyodrbniania odmian od pokrewnych dyscyplin rolniczych lubogrodniczych, stosujc selekcj, krzyowanie, wywoywanie sztucznychmutacji czynnikami fizycznymi i chemicznymi. Szczeglny rozwjhodowli i jej rola datuj si od chwili, gdy badania fitochemicznewykazay ogromn zmienno w skadzie surowcw zielarskich izwizane z tym niejednoznaczne dziaanie lecznicze. Okazao si take,e zabiegi hodowlane mog doprowadzi do zwikszenia w surowcachzawarto zwizkw farmakologicznie czynnych, ktre s uwarunkowanegenetycznie. Geny steruj enzymami, a te biosyntez substancjiczynnych. Natomiast, jak wykazay wieloletnie i rozliczne pracebadawcze, warunki uprawowe lub czynniki ekologiczne (wiato,temperatura, wilgotno powietrza i gleby, typ gleby, nawoenie) mogwpywa na wielko plonw, natomiast nie daj na og wikszego,wyranego, zdecydowanego kierunkowo wpywu na wydajnosubstancji czynnych.

Prace hodowlane, dotychczasowo przeprowadzane w InstytuciePrzemysu Zielarskiego, day ju kilka odmian o zwikszonej zawartocizwizkw czynnych. Naley tu wymieni przykadowo takie gatunki, jak:kozek lekarski, naparstnica wenista, mak lekarski, mita pieprzowa,bielu indiaski, rumianek pospolity, buawinka czerwona (sporysz).Pozostae badane gatunki stanowi zwykle populacje rolin czciowowyselekcjonowanych, nad ktrymi rozpoczto prace hodowlane. Naleypamita, i naczelnym postulatem hodowli rolin

24

leczniczych jest, ze wzgldu na ekonomik upraw i proceswtechnologicznych przy produkcji lekw, wzbogacenie zawartocizwizkw czynnych i zwikszenie plonw.

Wracajc do zagadnie zwizanych z upraw, badania nad zabiegamiprowadzonymi na plantacjach rolin zielarskich maj na celu ustalenie dlakadego gatunku optymalnych dawek nawoenia, doboru zabiegwpielgnacyjnych oraz rodkw chemicznej ochrony rolin. Rwnoczeniejednak z ich stosowaniem w uprawach musz by prowadzoneobserwacje szkodliwych dla zdrowia pozostaoci w glebie i surowcach.

Z produkcj surowcw zielarskich wie si obecnie dla wielu rolinzagadnienie mechanizacji upraw w celu prowadzenia plantacjiwielkoareaowych. One bowiem zapewni mog dostateczne ilocisurowcw i opacalno ich produkcji. Nie mona obecnie liczy narczn obrbk upraw i przygotowanie surowcw, ze wzgldu na brak rkdo tego rodzaju prac. Skonstruowanie specjalnych maszyn do siania,sadzenia, pielgnacji, zbioru i suszenia rolin jest warunkiem zasadniczejpoprawy w zaopatrzeniu przemysu i lecznictwa w surowce zielarskie.Przy czym musz one gwarantowa zachowanie ilociowych ijakociowych walorw produkowanego surowca.

Wanym zabiegiem wpywajcym na jako surowcw jest suszenierolin po zbiorze. Obecnie dy si do opracowania szybkich iekonomicznych metod zabezpieczajcych surowce przed zniszczeniem irozkadem zwizkw czynnych, a tym samym utrat waciwocileczniczych lub uytkowych. Specjalnie przystosowane suszarnie z dajcsi regulowa temperatur i wilgotnoci mog rozwiza zasadniczo tezagadnienia w odniesieniu do surowcw produkowanych na plantacjachwielkoareaowych. Optymalne warunki suszenia naley ustali uprzedniow badaniach dowiadczalnych i na ich podstawie opracowa normy dlakadego asortymentu surowca.

Wypada jeszcze pokrtce wspomnie o cicym na instytucjachnaukowych obowizku prowadzenia bada skryningowych nadnowymi rolinami bd to zapomnianymi przez lecznictwo, bddotychczas jeszcze nie zupenie rozpoznanymi. Dotyczy to zarwnorolin krajowych, jak i rolin innych rejonw klimatycznych, a mogcychzaaklimatyzowa si w Polsce. Wyniki tego rodzaju dowiadczedostarczaj cennych wiadomoci o leczniczych waciwociach rolin imog ostatecznie wzbogaci zasb lekw pochodzenia rolinnego. Jakwynika z licznych publikacji na wiecie, dotychczas zbadano podwzgldem przydatnoci dla lecznictwa tylko niewielki odsetek rolinuwaanych za lecznicze. Znanych jest ponad 12 000 substancjiokrelonych jako zwizki

25

biologicznie czynne, w tym 4000 alkaloidw (Kohlmnzer 1977). Wielkpomoc w tej pracy jest rozwj nowego dziau systematyki zwanychemotaksonomi (Hegnauer i in.). Jest to kierunek, ktry usiuje znalezwizek midzy chemizmem, a miejscem rolin w systematyce. Tennowy dzia nauki jest specjalnie cenny dla postpu badaposzukiwawczych w wiecie rolin, gdy pozwala na pewneprzewidywania ich skadu chemicznego. Take badania mad biosyntez,tj. sposobem tworzenia si substancji czynnych w rolinie, przyczyniajsi do wyjanienia budowy tych zwizkw.

W Polsce, w cigu ostatnich lat, gwnie na podstawie wynikw badaInstytutu Przemysu Zielarskiego, wprowadzono do uprawy wielenowych gatunkw rolin leczniczych. Dla przykadu warto tu wymieni:marzann barwiersk, siwie ty, ostropest plamisty, czy bieluindiaski. Otrzymane z tych rolin surowce pozwoliy na rozpoczcieprodukcji licznych nowych lekw pochodzenia rolinnego oudokumentowanym dziaaniu leczniczym.

Wyniki bada nad rolinami zielarskimi ogaszane s w czasopismachnaukowych, spord ktrych wydawany przez Instytut PrzemysuZielarskiego kwartalnik Herba Polonica powicony jest wycznie tymzagadnieniom. Popularnym miesicznikiem, omawiajcym w przystpnysposb sprawy zwizane z rolinami leczniczymi s WiadomociZielarskie organ Producentw Surowcw Zielarskich.

Poruszone zagadnienia zwizane z rolinami leczniczymi pozwalaj nazorientowanie si w mnogoci problemw, jakie obejmuje zielarstwo,ktre musi sprosta wymogom nowoczesnoci, dostarczajc nieustannienowych surowcw o nowych skadnikach, wskazujc na nowezastosowania. Naley zdawa sobie spraw, e tylko kompleksowerozwizanie problemw pozwoli zioolecznictwu zaj nalene mumiejsce w lecznictwie i wypeni spoeczne zadanie w ochronie zdrowialudzkiego.

PIMIENNICTWO

1. Broda B., Mowszowicz J.: Systematyka rolin leczniczych, PZWL,Warszawa, 1968. 2. Czabajska W.: Hodowla rolin zielarskich obecnystan bada. Windom. Ziel., 1977, 19, 12/1. 3. Kohlmnzer S.:Farmakognozja. PZWL, Warszawa, 1977. 4. Kozowski J.: Ochronanaturalnego rodowiska a wykorzystanie rolin leczniczych. Farm. Pol., 1976,32, 453. 5. Lutomski J.: Instytut Przemysu Zielarskiego krajowe centrumbada i szkolenia. PWN, Warszawa, Pozna, 1977. 6. Nowiski M.:Roliny lecznicze flory polskiej, Pozn. Tow. Przyj. Nauk. Pozna, 1959. 7.Straewicz W.: Dojrzao wegetatywna jako biologiczny czynnik zmiennocisurowcw larmakognostycznych. PIW, 1950.

26

Prof. dr hab. med. Julian AleksandrowiczDr fil. Jan Dobrowolski

MIKROELEMENTY A ZIOOLECZNICTWO

Wspczesna nauka wie mechanizm etiopatogenezy chorb zezmianami przystosowawczymi, ktre przekraczaj granice homeostazyustroju. Jednym z czynnikw wywoujcych zmiany adaptacyjneorganizmw ludzi i zwierzt jest niedobr lub nadmiar niektrychmikroelementw w wodzie pitnej i poywieniu. Od dawna wiadomo, enp. przerost gruczou tarczowego jest spowodowany niedoborem jodu wustroju. Niektre zmiany we krwi oraz w orodkowym ukadzienerwowym interpretuje si jako reakcj na niedobr przyswajalnegoelaza. Odczynem adaptacyjnym na niedobr chromu i cynku ma byskonno do cukrzycy. Deficyt cynku wywouje rwnie zaburzeniewzrostu i rozwoju orodkowego ukadu nerwowego i gonad orazzmniejszenie sprawnoci ukadu immunologicznego. Niedobr selenusprzyja wystpowaniu okrelonych schorze neoplastycznych.Niedostateczna poda litu zwiksza czstotliwo depresji maniakalnych.Ludno zamieszkujca obszary charakteryzujce si deficytem magnezuw glebie i wodzie znamiennie czciej choruje na miadyc i inneschorzenia ukadu krenia. Podobnych przykadw mona podawacoraz wicej.

Postp techniki badawczej umoliwi poznanie w ostatnich latachzarwno fizjologicznej, jak i patologicznej roli niektrychmikroelementw. Zawarto tych pierwiastkw w zioach moe wpywakorzystnie lub niekorzystnie na waciwoci lecznicze. Zaley to odrodzaju pierwiastka, jego iloci i postaci chemicznej, a take w pewnymstopniu od wzajemnej proporcji niektrych mikroelementw o dziaaniuantagonistycznym lub synergicznym. Znana jest zdolno pewnychgatunkw rolin do wybirczej kumulacji okrelonych pierwiastkwladowych ze rodowiska przyrodniczego. Waciwo ta jest od dawnawykorzystywana w zioolecznictwie. Przykadem moe by stosowanieziela skrzypu polnego (Her-ba Equiseti), ktre zawiera 5,19-7,77%krzemu, w tym 0,5-1,5% krzemionki rozpuszczalnej w wodzie iresorbowanej z przewodu pokarmowego. Straewicz stwierdzi, enajwiksze st-

27

eni krzemionki w skrzypach wystpuje w okresie od poowy lipca dokoca sierpnia.

Dua przydatno rozpuszczalnej krzemionki w lecznictwie znana jestod dawna. Pisa o niej m.in. ju Pasteur w 1878 r., lecz dopiero w 1970 r.Schwarz wykaza fizjologiczn niezbdno krzemu w organizmachssakw. Ten ladowy w ustroju ludzkim pierwiastek peni wan funkcjzarwno jako biologiczny czynnik sieciujcy, jak te jako istotny elementultrastrukturalny tkanki cznej. Niedobr krzemu w diecie wywouje uszczurw zahamowanie wzrostu w 30-35% oraz zaburzenia w rozwojukoca i szkliwa. Dodatek krzemu w iloci 0,003% do paszy kurcztprzyspiesza ich wzrost o ok. 35%. Wedug Janczarskiego zawartokrzemu w ustroju dorosego czowieka w warunkach prawidowychwynosi okoo 0,01% masy, a najwiksze stenie w grasicy 310mg/100 g, nadnerczach 250 mg/100 g i przysadce mzgowej 81,4mg/100 g. Stwierdzono, e w procesie regeneracji zamanych kociwystpuje w strefie uszkodzonej niemal 50-krotny wzrost zawartocikrzemu. Zawarto krzemu w ustroju ludzkim wyranie maleje zwiekiem, co znajduje odzwierciedlenie m.in. w zmianach jego zawartociw cianie aorty (w przeliczeniu na mg SiO2 na kg tkanki): niemowlta 205, ludzie w wieku 10-20 lat 160, 20-30 lat 125 oraz 40-50 lat 86. Znaczne zmniejszenie zawartoci krzemu w tkankach cznychwystpuje w arteriosklerozie, a take w niektrych chorobachnowotworowych, grulicy i innych. Obserwowano m.in. zmianyzawartoci kwasu krzemowego w komrkach krwi w przebiegu biaaczki.Janczarski za pomoc opracowanej przez siebie metodyelektrochemicznej wykry, e znikomy dodatek kwasu krzemowego(rzdu ppm) wywouje ju zmiany potencjau elektrycznego powierzchnikrwinek czerwonych. Podobnie ladowe iloci kobaltu wystarczaj dowyranych zmian chemoluminescencji limfocytw ludzkich. Rwnieniewielkie dawki cynku powoduj znaczne zwikszenie elektronowegorezonansu paramagnetycznego (EPR) komrek zawierajcych melanin.Przytoczone dane wiadcz o wielkim znaczeniu fizjologicznym,profilaktycznym oraz leczniczym odpowiedniej poday mikroelementw.

W celu optymalnego wykorzystania jednego ze rde, jakim s zioalecznicze, naley zwrci uwag na okolicznoci, wpywajce nazawarto tych pierwiastkw w rolinach. Stenie mikroelementwzaley nie tylko od gatunku, anatomicznej czci roliny, ale take odpory roku (okresu wegetacji), w ktrym nastpi zbir zi, od warunkwpogodowych, a zwaszcza od waciwoci geochemicznych danegoterenu. Bardzo obszerne badania w tym zakresie wykonano w ZSRR orazw innych krajach. Borowik-Romanowa i Bje-

28

owa opisay znaczne zrnicowanie zawartoci litu (Li) w niektrychrolinach, zalenie od przynalenoci taksonomicznej, analizowanejczci roliny, rodowiska glebowego itp. Najwiksze stenie litustwierdzono w nadziemnych czciach rolin z rodzin Rosaceae (2,9 mgLi/kg suchej masy), Caryophyllaceae (2,2 mg), Ranunculaceae (2,0 mg)oraz Solanaceae (1,9 mg). Du zawarto litu (do 0,015%) wykryto np.w rutewce (Thalictrum). Autorki wykazay, e roliny nalece do tejsamej rodziny, np. Ranunculaceae, mog rni si nawetkilkudziesiciokrotnie pod wzgldem zawartoci litu. rednia zawartolitu u rolin z tej rodziny, wystpujcych w okrgu moskiewskim,wynosia 2,96 mg/kg, we Francji 2,44 mg/kg, w Kirgizji 15,15 mg/kg, aw Tadykistanie osigna a 67,4 mg/kg. Jeszcze wiksze rnice monastwierdzi w rolinach z rodziny Solanaceae. Przecitne wartoci litu wglebie wynosz: w okrgu moskiewskim 2,3 mg/kg, w Kirgizji 15,5mg/kg, a w Tadykistanie 20.1,7 mg/kg.

Dane te wskazuj na potrzeb wnikliwych bada przy doborze terenwdla zbioru rolin leczniczych ze stanu naturalnego lub dla zakadania ichplantacji. Konieczne jest badanie wpywu caego kompleksu czynnikwrodowiska przyrodniczego dla uzyskania rolin o optymalnej aktywnocibiologicznej, w tym rwnie o podanej zawartoci mikroelementw.Dane dotyczce kumulacji litu przez roliny lecznicze maj znaczeniepraktyczne, gdy pierwiastek ten, jakkolwiek wystpuje w ustroju wilociach ladowych, odgrywa wan rol w zapobieganiu i leczeniudepresji maniakalnej. Z uwagi na czsto tego schorzenia oraz jegoporedni zwizek z alkoholizmem, uzupenienie poday litu, m.in.poprzez roliny lecznicze, moe da wymierne spoecznie efektyprofilaktyczne. Stwierdzono rwnie korzystny wpyw litu nasamopoczucie ciko chorych na biaaczk i na zwikszanie liczbyneutrofili w krwi obwodowej u chorych z leukopeniami oraz nawspomaganie przez lit ochronnego dziaania magnezu w zapobieganiuarteriosklerozie. Warto zauway, e niedobr litu stwierdzono narozlegych 1er.enach. Niewiele jest te moliwoci uzupenienia jegopoday, poza okrelonymi gatunkami rolin oraz niektrymi solami iwodami mineralnymi.

O znaczeniu waciwego doboru rodowiska naturalnego, zwaszczagleby, dla uprawy rolin zielarskich, moe wiadczy fakt wielunieudanych prb zaoenia plantacji e-szenia Panax ginseng C.A.Mey (Panax schin-seng Nees). Spord kilkunastu testowanych pod tymwzgldem miejsc na terenie Kaukazu tylko jedno okazao siodpowiednie dla stworzenia optymalnych warunkw hodowli tej roliny(Mayszew informacja ustna). Tylko w biotopie o specyficz-

29

nym skadzie gleby i mikroklimacie moliwe okazao si uzyskanienasion e-szenia.

W warunkach tych udao si uzyska w cigu okoo 7 lat korzenie owielkoci odpowiedniej dla przemysu farmaceutycznego, gdy tymczasemw warunkach naturalnych korzenie takie mona spotka u rolin ponad35-letnich. Na plantacji kaukaskiej e-sze wykazuje okoo 3-krotniewiksz aktywno biologiczn ni na plantacjach chiskich, koreaskichczy japoskich. Wydaj si wpywa na to m.in. predyspozycjegeochemiczne. Istotne znaczenie ma rwnie zapewnienie optymalnegoskadu mikroelementw w preparatach zioowych, uzalenione m.in. oddoboru waciwej technologii, produkcji. Aby uzyska moliwienajkorzystniejsze dziaanie lecznicze, wane jest zachowanie nie tylkookrelonej iloci, lecz rwnie odpowiedniej proporcji mikroelementww stosowanym preparacie. Wymaga to dalszych bada nad optymalizacjprocesw produkcyjnych lekw pochodzenia rolinnego. Byoby zewszech miar poyteczne, aby dokonywa standaryzacji niektrychpreparatw zioowych na zawarto okrelonych mikroelementw,analogicznie jak normuje si obecnie zawarto wanych leczniczozwizkw organicznych.

Godny uwagi jest fakt, e na zawarto mikroelementw w rolinachmoe mie wpyw zmiana liczby chromosomw. Stwierdzonomianowicie, e w okresie kwitnienia gryki (Fagopyrum sagittatum Gilib.)forma diploidalna zawiera w zielu ok. 160 X 10-4% manganu (wprzeliczeniu na such mas), forma tetraploidalna 186 X 10-4%.Analogiczne wartoci dla molibdenu wynosz odpowiednio 5,8 X 10-4%oraz 3,3 X 10-4%, dla niklu odpowiednio 10,0 X 10-4% oraz 5,0 X 10-4%.Szczeglnie due rnice w zawartoci mikroelementw wystpujmidzy gatunkami, nawet nalecymi do tej samej rodziny, np. u Digitalispurpurea L. w liciach jest rednio 124 X 10-4% magnezu (w przeliczeniuna such mas), w korzeniu 111 X 10-4%, natomiast u Digitalis lanataEhrh. odpowiednio 99 X 10-4% oraz 18 X 10-4%. Dotyczy to rwnieinnych pierwiastkw.

Znane s rwnie interesujce dane dotyczce wpywu zawartocimikroelementw na aktywno zwizkw biologicznie czynnych wrolinach. Wykazano, e wraz ze zmian zawartoci w glebie i wrolinach okrelonych pierwiastkw zmienia si rwnie ilo substancjichemicznych o znaczeniu farmakologicznym. Przykadowo monawymieni, e u gryki wraz ze wzrostem zawartoci miedzi w glebie z 11X 10-4% do 83 X 10-4%, wzrasta w rolinie ilo flawonoidw,odpowiednio z 1,19% do 3,15%. Podobne prawidowoci stwierdza siprzy zwikszaniu zawartoci w glebie niektrych innychmikroelementw, np. zwikszenie iloci

30

miedzi, kobaltu i manganu powoduje wzrost zawartoci alkaloidw wliciach pokrzyku (Atropa belladonna), natomiast wzrost zawartocimanganu i molibdenu zwiksza aktywno biologiczn glikozydwnasercowych w liciach Digitalis purpurea.

Zapotrzebowanie na mikroelementy u rolin jest zrnicowane,zalenie od gatunku i okresu wegetacji. Wan rol w przyswajalnociprzez roliny pierwiastkw zawartych w glebie odgrywaj mieszanekompleksy ligandw. Hipoteza kontaktowej chelantacji tumaczypobieranie przez woniki nierozpuszczalnych w wodzie zwizkwmetali, np. elaza. Mona oglnie stwierdzi, e obecno w glebieSubstancji organicznych, zwaszcza zwizkw humusowych, wpywakorzystnie na przyswajalno przez roliny skadnikw mineralnych. Przypodobnej zawartoci skadnikw nieorganicznych w glebie mniejsza jestprodukcja biomasy przez roliny tych samych gatunkw wystpujcychna terenie uboszym w zwizki organiczne. Ma to znaczenie zarwnoprzy wyborze miejsc zbioru rolin dziko rosncych, jak te przyzakadaniu plantacji.

Naley te uwzgldni inne czynniki rodowiskowe, ktre mogwpywa na jako surowca dla potrzeb zioolecznictwa. Wilgotna glebasprzyja wikszej zawartoci molibdenu oraz kobaltu, dlatego ich ilo wrolinach na obszarach okresowo zalewanych moe by 10-20-krotniewiksza ni w rolinach pochodzcych z terenw ssiednich, ale bardziejsuchych. Analogiczny wpyw maj m.in. okresowe wahania wielkociopadw. Stopie nawilgocenia gleby nie wpywa natomiast na zawartomiedzi. Rwnie stopie zakwaszenia gleby moe oddziaywa na ilomikroelementw w rolinach. Wzrost kwasowoci gleby zwikszaprzyswajalno np. kobaltu i niklu, a zmniejsza przyswajalnomolibdenu. Ponadto stwierdzono, e w warunkach wysokogrskichwystpuje koncentracja niektrych mikroelementw w rolinach. Zebranodane wiadczce o tym, e zawarto tych pierwiastkw w zioachzwiksza si wraz ze wzrostem wysokoci ich siedlisk. Ilo niektrychbiopierwiastkw moe wzrosn nawet kilkunastokrotnie, np. molibdenuw piounie Artemisia santilifolia. Tendencje te naley rwnie brapod uwag przy zbieraniu zi i zakadaniu plantacji.

Dla mikroelementw niezbdnych w organizmach ywych istniejezakres ste odpowiadajcych ich optymalnemu dziaaniu. Niektre znich wykazuj waciwoci trujce ju przy stosunkowo maym steniu.Ich zawarto w zioach uwarunkowana jest zarwno predyspozycjamigenetycznymi, jak te lokalnymi warunkami geochemicznymi,klimatycznymi i innymi. Przy doborze rolin dla potrzeb zioolecznictwa

31

trzeba rwnie uwzgldni antagonistyczne lub synergiczne dziaaniemikroelementw o charakterze biokatalizatorw. Dla uzyskaniakorzystnego dziaania leczniczego istotne znaczenie ma nie tylkoodpowiednie stenie poszczeglnych pierwiastkw, lecz take waciwaich proporcja w stosowanych preparatach. Wraz z poznawaniem rolipierwiastkw ladowych coraz czciej wie si zaburzenia w ich ilociz etiopatogenez chorb nowotworowych, krwi, krenia i innych.

Obecnie znanych jest ju kilkanacie mikroelementw niezbdnych dlaprawidowego funkcjonowania ustroju czowieka, a ich poda moe byregulowana. Wane zadanie w tym wzgldzie staje przedzioolecznictwem.

Najwczeniej poznano rol fizjologiczn elaza (Fe), ktregozastosowanie lecznicze siga staroytnoci. Wrd ludowych metoduzupeniania niedoboru znane jest wykorzystywanie niektrych rdewd mineralnych oraz rolin kumulujcych jony Fe, m.in. szpinaku,fasoli, grochu, orzechw laskowych, jak rwnie lici pokrzywy (Fol.Urticae), ziela piounu (Herb. Absinthii) lub korzeni szczawiu (np. Rad.Hydrolapathi). Stosowanie preparatw zawierajcych zwizki elaza niemoe oczywicie zastpi profilaktycznego wzbogacania poywienia wten metal. wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) stwierdza, e niedobrelaza i zwizana z tym niedokrwisto s powszechne, zwaszcza wkrajach rozwijajcych si, oraz e wystpuj na obszarach o duejzachorowalnoci na parazytozy powodujce dugotrwa utrat krwi.Prowadzone s prace nad wzbogacaniem poywienia w elazo np. przezudostpnienie zasobnej w nie soli spoywczej, oraz w witamin C, ktrazwiksza przyswajalno elaza. Destabilizatorem witaminy C jest mied,ktra wraz z cynkiem ma wpyw na przebieg syntezy hemoglobiny.

Zawarto elaza u zdrowego czowieka wynosi okoo 8,59 mol wekrwi i okoo 23,3 mol w surowicy. Pierwiastek ten wystpuje gwnie wkrwinkach czerwonych, a take w wtrobie, ledzionie i szpiku. Odgrywaon szczegln rol fizjologiczn, stanowic skadnik hemoglobiny,mioglobiny, cytochromw, enzymw flawoproteinowych, peroksydazy,katalazy itp. Dzienne zapotrzebowanie na elazo wynosi u dorosychkobiet 18 mg, u mczyzn 10 mg, a u dzieci 15 mg. Prawidowa podamiedzi (w iloci okoo 1 mg dziennie) zwiksza znacznie przyswajalnoelaza oraz racjonalne wykorzystywanie zapasw elaza przy synteziehemu. Synergizm ten ma znaczenie w zapobieganiu hipochromii. Wprocesie erytropoezy stwierdza si wspdziaanie elaza z takimimikroelementami, jak magnez, mangan, cynk i mied.

Chatin w 1850 r. odkry jod (I) jako drugi z fizjologicznie niezbdnychmikroelementw. Stwierdzi on, e niedobr jodu

32

w rodowisku naturalnym sprzyja niedoczynnoci tarczycy, ktrejwyrazem moe by wole endemiczne, a w skrajnych przypadkachkretynizm. Obecnie wiadomo, e jod kumuluje si w tarczycy, przedewszystkim w postaci tyreoglobuliny. Poniewa gwnym rdem jodu smorza, tereny nadmorskie nie odczuwaj jego niedoboru, natomiastobszary odlege, zwaszcza tereny grskie, wykazuj czsto niedobr joduw glebie. Wap (Ca) jest chemicznym antagonist jodu, dlatego duailo wapnia w glebie, rolinach i wodzie pitnej jest niekorzystna, jelichodzi o przyswajalno jodu na terenach z jego niedoborem.

Mied (Cu) stanowi kolejny mikroelement, ktrego fizjologiczneznaczenie odkry w 1928 r. Hart. i wsp. Jak ju wspomniano, metal tenwspdziaa z elazem w utrzymaniu homeostazy wewntrzustrojowej.Mied wchodzi w skad m.in. ceruloplazminy, oksydazy cytochromowej,oksydazy kwasu askorbowego i innych enzymw. Istniej pewne danedowiadczalne wskazujce na przeciwnowotworowe dziaanie miedzi,jednak w przebiegu choroby biaaczkowej czy ziarnicy zoliwejstwierdza si podwyszony poziom miedzi w surowicy. ukiewicz iMachowa wykryli, e zmniejszenie (za pomoc czynnikw chelatujcych)zawartoci miedzi w melanosarcoma, zwiksza skuteczno radioterapiitego nowotworu. Przyswajalno miedzi zmniejsza wysoka zawartocynku, molibdenu i siarki. Mied wchodzi rwnie w skad enzymwutleniajcych oraz witamin. Odgrywa ona istotn rol -w prawidowymrozwoju niektrych rolin m.in. traw, zb, konopi, pewnych gatunkwwarzyw i drzew owocowych. Nigdy nie obserwowano niedoboru miedziu dorosych ludzi, jakkolwiek znane s trzy kliniczne objawy deficytutego metalu u dzieci, zwizane z niedokrwistoci. Dziennezapotrzebowanie czowieka na mied ocenia si na 2-3 mg. Stosunkowodue stenie miedzi wykazuj korze e-szenia, warzywa, orzechy,zwaszcza laskowe.

Mangan (Mn) uznano za mikroelement fizjologicznie niezbdny w1931 r. w wyniku bada Kemmerera i Todda. Jest on aktywatorem wieluenzymw utleniajcych, bierze udzia w reakcjach dekarboksylacji,hydrolizy i prawdopodobnie w syntezie witaminy C. Obecno manganujest niezbdna do leczenia awitaminozy przy poday witaminy B1.Waciwa zawarto manganu w glebie wpywa na plony rolinuprawnych, szczeglnie burakw, ziemniakw, grochu, owsa orazniektrych traw niedobr moe zaburza rozwj koci i narzdwpciowych, co stwierdzono u zwierzt hodowlanych. Mangan dziaaantagonistycznie w odniesieniu do elaza (uczestniczy w regulacjiintensywnoci syntezy hemu) oraz w przeciwiestwie do miedzi zwikszapobudliwo ukadu nerwowego. Stwierdzono rwnie, e nadmiar man-

33

ganu w glebie moe zwiksza, poprzez acuch odywczy, czstowystpowania stwardnienia bocznego zanikowego (sclerosis lateralis).Zasobne w mangan s m.in. warzywa, orzechy oraz roliny motylkowe.

Cynk (Zn) znany jest jako mikroelement fizjologiczny od 1934 r.Wpywa on na aktywno duej grupy enzymw, m.in. anhydrazywglowej, dehydrogenazy, kinazy tymidynowej, odwrotnej transkryptazyi in. Deficyt cynku w diecie zaburza rozwj orodkowego ukadunerwowego oraz gonad. Cynk przyspiesza regeneracj trudno gojcychsi ran i wrzodw, dziaa take korzystnie przy zmianachmiadycowych. U ludzi zdrowych dzienne zapotrzebowanie na cynkwynosi 15-25 mg. Waciwa ilo cynku w ustroju jest niezbdna dlaprawidowej odpornoci, a take funkcji komrek nerwowych ipciowych, oraz dla przebiegu procesw chrzstnienia, kostnienia ikeratynizacji. Przyswajalno cynku u ludzi zdrowych wynosi 20-40%.Obnia si ona m.in. u alkoholikw i chorych z marskoci wtroby.Niski poziom cynku w surowicy krwi stwierdzono take w przebiegubiaaczki, choroby Hodgkina oraz niektrych chorb nowotworowych.

Selen (Se) wywiera dziaanie biologiczne ju w niezwykle maychsteniach 22 mg/l, chronic m.in. przed dietetyczn nekroz wtroby,natomiast wiksze stenia s toksyczne. Selen jest m.in. aktywatoremperoksydazy glutationu, wykazuje rwnie synergizm z witamin E.Niedobr selenu zmniejsza odporno erytrocytw na hemoliz, obniate odporno i moe wywoa dystrofi mini, charactwo, niepodnozwierzt itp. Waciwa poda selenu w poywieniu zwiksza m.in.odporno na promieniowanie jonizujce miko-toksyny oraz hamuje wpewnym stopniu rozwj chorb naczyniowo-sercowych. W okresieprzedklinicznym moe ona stanowi czynnik zapobiegajcy rozwojowiniektrych nowotworw. Selen wystpuje m.in. w jczmieniu (ok. 0,5mg/kg), kukurydzy i soi (do 1,5 mg/kg), mczce rybnej (1-5 mg/kg).

Fluor (F), podobnie jak selen, moe by przy wikszych steniachczynnikiem patogennym, jakkolwiek w ilociach ladowych stanowiniezbdny skadnik poywienia. Jego optymalna poda w diecie wynosiokoo 2,5 mg/kg, a prawidowa zawarto w wodzie pitnej f-2,5 mg/1.Fluor jest katalizatorem nieenzymatycznej oksydacji katecholamin iaktywatorem m.in. cytruliny oraz cyklazy adenylowej. Jest niezbdny doprawidowego rozwoju koca i chroni przed prchnic zbw. Nadmiarfluoru w ustroju prowadzi m.in. do odwapnienia koca, hipomagnezemiiw surowicy, odkadania soli wapniowych w nerkach, miniach i pucach.Naley zwrci uwag na potrzeb kontrolnych analiz zawartoci

34

fluoru i innych pierwiastkw toksycznych przy pozyskiwaniu zileczniczych w rejonach o zwikszonym zanieczyszczeniu rodowiska.

Molibden (Mo) jest rwnie zaliczany do fizjologicznychmikroelementw. Na obszarach z niedoborem molibdenu w glebiestwierdza si wiksze nasilenie prchnicy zbw, zrzeszotnienia koci,uszkodze staww i zaburze w funkcjonowaniu gonad. Deficytmolibdenu w poywieniu moe sprzyja zatruciu miedzi nawet przyprawidowej jej zawartoci w poywieniu. Molibden jest m.in.aktywatorem oksydaz ksantynowej i aldehydowej, oraz reduktazyazotanowej, ma rwnie wpyw (wraz z Cu, Fe, Zn, i Co) na wizanieazotu atmosferycznego przez bakterie korzeniowe.

Magnez (Mg) odgrywa zasadnicz rol w wikszoci reakcjibiochemicznych zwizanych z transportem fosforu, stanowi te czynnikstabilizujcy struktur kwasw nukleinowych. Jest aktywatorem ponad100 enzymw. Uczestniczy m.in. w biosyntezach biaek, DNA, cAMP iglikolizie. Jest take niezbdnym skadnikiem chlorofilu, std szczeglnieduo magnezu zawieraj roliny zielone. Dzienne zapotrzebowanie namagnez wynosi 200-300 mg u osb dorosych. Niedobr magnezu wglebie moe wywoa jego deficyt w poywieniu i sprzyja wystpowaniumiadycy oraz niektrych schorze nowotworowych.

Chrom (Cr) jest mikroelementem, ktrego dzienne zapotrzebowaniewynosi zaledwie 5-10 g, natomiast wiksze dawki s toksyczne.Zawarto w pokarmie rolinnym siga zwykle 20-50 g/kg. Niedobrtego pierwiastka zaburza metabolizm wglowodanw, nadmiar zawydaje si zwiksza ryzyko raka puc. Prawidowa poda chromu icynku moe by m.in. elementem profilaktyki przeciwcukrzycowej.

Dla optymalnego wykorzystania lekw zioowych pomocne mog byinformacje dotyczce zdrowotnych waciwoci mikroelementw,wybirczo kumulowanych przez okrelone gatunki rolin. Odnosi si toprzede wszystkim do tych pierwiastkw, ktrych niedobr moe sprzyjawystpowaniu niektrych schorze naczyniowo-sercowych,nowotworowych, wad wrodzonych itd. Waciwy dobr zi o duymwspczynniku kumulacji okrelonych mikroelementw wydaje siszczeglnie istotny na obszarach charakteryzujcych si niedoborem tychpierwiastkw w glebie i wodzie pitnej. Wane znaczenie ma faktwystpowania w rolinach zespou mikroelementw w formieprzyswajalnej przez ustrj ludzki. Znajomo warunkw sprzyjajcychzwikszeniu aktywnoci preparatw zioowych powinna bywykorzystana m.in. przy pozyskiwaniu surowcw rolinnych, zarwno znatury, jak z plantacji. Naley take zwrci uwag na niebezpieczestwaintoksykacji zioami zbieranymi na terenach o silnym

35

skaeniu przemysowym, komunalnym lub agrotechnicznym (dueaglomeracje miejsko-przemysowe, uczszczane drogi). Naniebezpieczestwo zwizane z niedoborem mikroelementw w ustrojuczowieka wskazuje rola fizjologiczna przykadowo omwionychbiopierwiastkw. Deficyty wielu z nich stwierdza si u znacznej czcikobiet w wieku rozrodczym, a take u ludzi starszych. Istnieje realnamoliwo zwikszania nieswoistej odpornoci ustroju poprzezuzupenianie poday zespou aktywnych biologicznie mikroelementw.Deficyty te s szczeglnie niebezpieczne przy naturalnej u ludzi starszychtendencji do zmniejszonej sprawnoci ukadu immunologicznego. Mogone przyspiesza take wystpowanie objaww miadycy i innychschorze gerontologicznych. Cennym i atwo dostpnym rdem wielumikroelementw mog by napary lub odwary z rolin leczniczych.Uwzgldnienie niedawno poznanych walorw zdrowotnych pierwiastkwladowych zawartych w zioach moe przyczyni si do zwikszeniawykorzystania surowcw rolinnych w dziaalnoci profilaktycznej ileczniczej.

PIMIENNICTWO1. Aleksandrowicz J.: Wiedza stwarza nadziej. WP, Warszawa 1973. 2.

Aleksandrowicz J.: Biosfera a zdrowie spoecznoci. PAN, Krakw, 1978. 3.Aleksandrowicz J., Janicki K.: Poywienie, woda i sl stoowa w obronie zdrowiaspoecznego. PAN, Krakw 1978. 4. Babienko G. A. (red.): Mikroelementy wmedicinie. Zdorowja, Kijew 1975. 5. Aleksandrowicz J., Dobrowolski J.:Perspektywy zastosowania ilociowej mikroanalizy Trg i innych technik dobadania mikroelementw w pojedynczych komrkach dla profilaktyki zdrowotneji rozwoju gospodarki ywieniowej. W: Postpy nauki i techniki a intensyfikacjaprodukcji biaka. W. Kucharczyk (red.). Oddziay NOT i PAN, Katowice,Materiay z konferencji 1978. 6. Dobrowolski J.: Krtka charakterystykazapotrzebowania ywieniowego w mikroelementy i nowe moliwoci wzbogaceniaw nie ywnoci, ibidem. 7. Krauze S.: Zarys nauki o ywnoci. PZWL,Warszawa 1975. 8. Nikonorow M.: Substancje obce dodawane celowo doywnoci i zanieczyszczenia techniczne. WPL, Warszawa 1966. 9. NikonorowM.: Zanieczyszczenia chemiczne i biologiczne ywnoci. WNT, Warszawa 1976. 10. Nozdrjuchina L. P.: Biologiczeskaja roi mikroelementw w oiganizmjsywotnych i czeowieka. Nauka, Moskwa 1977.

11. Schwarz K.: Recent dietary trace elements research exemplified by tin,fluorine, and silicon. Federation Proceedings, 1974, 6. 1748. 12. Szukalski H.:Mikroelementy. PWRiL, Warszawa 1973. 13. Prasad A. S. (red.): Traceelements in human health and disease, vol. 1. Zinc and Copper, 1976, Bssentialand toxic elements. vol. 2. Academic Press, New York, San Francisco, London1976. 14. Uderwood E. J.: Trac elements in human and animal nutrition.Academic Press, New York, San Francisco, London 1977. 15. WHO Traceelements in human nutrition. Tech. Rep. no. 532, Geneva, 1973

36

16. WHO Trace elements in relation to cardiovascular disease. Geneva. 1974. 17. WHO Handbook of human nutritional requirements. Geneva, 1974. 18.WHO Control of nutritional anemia with special reference to iron deficiency.Tech. Rep., no-530, Geneva 1975. 19. Williams D. R. (red.): An introduction tobioinorganic chemistry. Charles C. Thomas Publ., Springfield, Illinois 1976, 20. Wfnogradow A. P., Kowalski W. W. (red.): Trudy biochimiczjeskojLaboratorii, nr 13, Problemy geochimiczjeskoj ekologii organizmw, Nauka,Moskwa, 1974.

21. Kabata-Pendias A. (red.): Materiay z I Krajowej Konferencji nt.mikroelementy i przyrodnicze warunki rolnictwa, IUNG, Puawy 1978.

Dr hab. n. farm., lek. Janina Majcherczyk

WYCIGI ROLINNE I ICH OTRZYMYWANIE

Zawarte w surowcach rolinnych substancje czynne s najczciejekstrahowane alkoholem lub wod. Do wycigw alkoholowych, ktre sstosunkowo trwa postaci leku, nale: tincturae nalewki, extracta wycigi zagszczone, otrzymane z suchego, odpowiednio rozdrobnionegosurowca, oraz intracta stabilizowane alkoholatury, przygotowane zewieego surowca. Wycigi te sporzdzane s wycznie fabrycznie przezlaboratoria galenowe. Natomiast wycigi wodne: infusa napary,decocta odwary i macerationes maceraty (wycigi wodne na zimno) postacie leku nietrwae, s wykonywane w aptekach, lub najczciejprzez chorego z surowcw o sabym dziaaniu.

Wszystkie surowce rolinne do uytku wewntrznego, tak jak kadylek, maj ustalon jednorazow dawk w gramach. Wycigi alkoholowe iwodne powinny by tak przygotowane, aby substancje czynne zawarte wjednorazowej dawce surowca rolinnego znajdoway si w okrelonejiloci wody lub alkoholu, ktr chory bdzie jednorazowo zaywa.

Surowce rolinne w zalenoci od jakoci substancji czynnych mogby zaliczone do lekw:

I. Silnie dziaajcych, ktrych dawki jednorazowe wahaj si od 0,005 do 0,5 g, np. Herb. Adonidis vernalis, Rad. Ipecacuanhae. Dlasurowcw tych s ustalone rwnie dawki dobowe i jednorazowe orazdobowe dawki maksymalne. Surowce te mog by wydawane z aptekitylko w okrelonej postaci leku i wycznie na recept lekarsk. Niepowinny by zapisywane w postaci ziek! W Urzdowym Spisie Lekw,w Poradniku Terapeutycznym, a take w tej ksice, oznaczone ssymbolem: Rp.

II. Sabo dziaajcych, ktrych dawki jednorazowe wahaj si od 0,5do 5 g. Mona je naby bez recepty w aptece, w drogeriach lub wsklepach Herbapolu. Mog to by paczkowane przez Herbapol:

a) pojedyncze surowce rolinne w iloci 20 g i 50 g. Na opakowaniupodana jest nazwa roliny aciska i polska, sposb przygotowania izaywania wycigu, nr serii, ktrej

38

trzy ostatnie cyfry oznaczaj miesic i rok produkcji, co pozwala naustalenie terminu wanoci leku (trwao opakowanego leku rolinnegowynosi 1 rok od daty produkcji),

b) mieszanki zioowe zawierajce kilka surowcw rolinnychodpowiednio rozdrobnionych o okrelonym dziaaniu np. spec.diureticae nazwa firmowa Urosan, spec. pectorales nazwa firmowaPectosan. Na opakowaniu podane s nazwy surowcw i ich iloci, sposbprzygotowania i zaywania oraz nr serii.

Spord mieszanek zioowych tylko Astmosan naley do silniedziaajcych i jest przeznaczony wycznie do palenia (wdychiwania),

c) jednorazowe dawki sproszkowanego surowca rolinnego, np.Mentha-fix (opakowanie 15 i 30 torebek) lub mieszanek zioowych, np.Urosan-fix (opakowanie 10 torebek) przeznaczone s do zaparzaniawg podanego na opakowaniu przepisu.

Tabela lRozpuszczalno substancji czynnych w wodzie

[wg A. Oarowskiego]Bardzo dobra rednia Maa Nierozpusz-

czalneAminy (np.cholina)AntocyjanyAntrazwizkiCukryGarbnikiGlikozydyfenolowe (np.arbutyna)Kwasy orga-niczne, alifa-tyczneSaponinySole mineralneWitamina CZwizkigoryczowe

Alkaloidy (sole)Agar (pczn.)AlantoinaFuranochi cmony(np. kelina)InozytInulinaKwas alginowy(pczn.)LeukoantocyjanyPektyny (pczn.)Sole alkaloidwluzy (pczn.)Zw. chinonowe(np. antrachinony)Zw. kumarynowe(np. eskulina)Zw. purynowe(np. adenina)Trytycyna

FitynaFlawonoidyKardenolidyKrzemionkaOlejki eteryczne(czciowo)Rutyna

Alkaloidy (wolnezasady)AzulenBiakaChlorofilFitosteroleFlobafenyGumyHiperycynaKamforaKapsaicynaKurkuminaKarotenoidyLecytynyMentolOlejki eteryczneOleje tusteSkrobiaSubst. woskoweTrjterpeny (np.kwas oleanolowyi ursolowy)Tymolywice

39

Zapisywanie przez lekarza fabrycznie pakowanych zi, jak rwnieprzygotowanie i zaywanie wycigu przez chorego, nie stanowiproblemu, ze wzgldu na pene informacje na ten temat, podane naopakowaniu. Natomiast przy zapisywaniu sabo dziaajcych surowcwrolinnych pojedynczych lub mieszanek zioowych, ktre nie spakowane fabrycznie, obowizuje lekarza poinformowanie chorego osposobie przygotowania i zaywania naparu, odwaru, maceratu.

WYCIGI WODNE

Przy sporzdzaniu wycigw wodnych, naley uwzgldni rodzajsubstancji czynnych zawartych w surowcu rolinnym i ich waciwoci, aprzede wszystkim: stopie rozpuszczalnoci w wodzie, moliwocihydrolizy w czasie przygotowywania wycigu (ogrzewania) orazmoliwo ulatniania si substancji czynnych z par wodn podczasogrzewania. Rozpuszczalno substancji czynnych w wodzie podano wtab. 1.

Zalecane w niniejszej ksice w rozdziale I (Przegld rolinleczniczych) rodzaje wycigw wodnych dla poszszczeglnychsurowcw, oparte s na wyej wymienionych waciwociach substancjiczynnych. Z tych wzgldw rny jest czas ich ekstrahowania przysporzdzaniu wywarw (czas wrzenia od 2-10 min) oraz czaswytrawiania podczas przygotowania maceratu (30 min 6-10 h).

Stosunek ilociowy surowca do wody rwnie si waha do znacznie.Zaleny jest on bowiem d rodzaju dawkowania wycigu wodnego:yk, kieliszkiem lub szklank.

Miary domowe:yka zi (surowca) = 78 gyka wody = 15 gyeczka wody = 5 gyeczka zi = 1,52 gkieliszek miarowy wody = 30 gszklanka wody = 200250 ml

Przygotowanie wycigw wodnych w warunkach domowych (zalecaneprzez A. Oarowskiego)

Infusa napary. Podan w rozdziale I ilo surowca, odpowiedniorozdrobnionego, zalewa si przepisan iloci wrzcej wody wporcelanowym, szklanym lub emaliowanym naczyniu i ogrzewa podprzykryciem przez 15 min na ani wodnej, tj. na garnku lub naczajniku z gotujc si woda. Po ostudzeniu (5-10 min) i wymieszaniunapar naley przecedzi i zuy w cigu tego samego dnia.

Decocta odwary, naley przyrzdza z surowcw za wie-

40

rajcych substancje czynne do trudno lub bardzo trudno rozpuszczalnew wodzie i nie ulegajce hydrolizie lub utlenianiu w czasie gotowania.Najczciej stosowany i najbardziej wskazany jest w warunkachdomowych:

sposb A. Zachowujc waciwy stosunek surowca do wody, naleyzala rozdrobnione zioa w naczyniu emaliowanym odpowiedni ilociwody o temperaturze pokojowej. Starannie wymiesza i pod przykryciem,przy sabym ogrzewaniu na pytce, doprowadzi do wrzenia, ktre naleyutrzyma przez 2-4 min. Po zakoczeniu ogrzewania naley po 10 minodwar przecedzi i zuy go w cigu tego samego dnia, sposb B stosujesi dla surowcw rolinnych, ktrych substancje czynne s bardzo trudnorozpuszczalne w wodzie. Odwar przygotowuje si jak w sposobie A,zachowujc stosunek surowca do wody podany w rozdziale I. Czaswrzenia 5-10 min. Okres trwaoci odwaru jest duszy. Przechowywanyw szklanym naczyniu w lodwce moe by uyty rwnie nastpnegodnia: W ten sposb mog by przygotowywane odwary z surowcwzawierajcych np. krzemionk, rutyn.

Macerationes maceraty (wycigi wodne na zimno) przygotowywanes najczciej z surowcw rolinnych zawierajcych luzy. Zgodnie zprzepisem w rozdziale I, surowiec naley zala odpowiedni ilocichodnej, przegotowanej wody i pozostawi w temperaturze pokojowej, wzalenoci od rodzaju surowca, na 6-10 h. Po przecedzeniu i wyciniciusurowca macerat naley zuy w cigu jednego dnia. W przypadkubardzo twardych, trudno pczniejcych surowcw, np.: Rad. Symphyti,Rad. Althaeae, Rad. Taraxaci, korzystne jest dodatkowe ogrzanie dowrzenia.

Wycigi wodne sporzdzane w warunkach domowych s czstostosowane w lecznictwie. Wane jest zatem, aby w czasieprzygotowywania tych wycigw jak najwiksza ilo substancjiczynnych surowca przesza do wody. Stopie rozdrobnienia surowca madue znaczenie. Surowce rolinne, ktre docieraj do rk chorego, spocite i przesiane przez odpowiednie sita zgodnie z obowizujcymiprzepisami. Stopie rozdrobnienia surowcw rolinnych jest jednakograniczony, gdy im wiksze rozdrobnienie, tym wiksza moliworozkadu substancji czynnych w okresie przechowywania. Z tychwzgldw wskazane jest zalecanie choremu, aby przed przygotowaniemwycigu wodnego rozdrobni surowiec w modzierzu, mynku do kawylub mikserze. Niewtpliwie uatwi to i spotguje przejcie substancjiczynnych surowca do wody.

Nieliczne tylko surowce rolinne przeznaczone do przygotowywaniarecepturowych postaci lekw s sproszkowane (oznaczone symbolempulv.) i stosowane sporadycznie w odpowiedniej dawce w postaciproszkw w opatkach lub s

41

zaywane po uprzednim zmieszaniu z miodem lub demem jako tzw.powideka (electuarium).

Trwao wycigw wodnych jest bardzo ograniczona i z tychwzgldw poleca si choremu przygotowanie ich w iloci, ktra bdziezuyta w cigu jednego dnia. Klasycznym przykadem jest esencjaherbaciana, ktra pomimo bardzo starannego przygotowania iprzechowywania, zmienia po kilku godzinach smak, barw i aromat, aponadto wytrca si osad. Powstaj wic due zmiany substancjiczynnych, w wyniku reakcji zachodzcych w wodzie.

Objto wycigu wodnego przeznaczonego do uycia wewntrznegow cigu jednego dnia jest zalena od rodzaju dawkowania (yk,kieliszkiem, lub szklanki) i waha si od 100 do 500 ml. Natomiastobjto wycigu wodnego, przeznaczonego do uytku zewntrznego(okady, pukanki, irygacje), jest zalena od wielkoci powierzchni, naktr ma dziaa, oraz sposobu stosowania.

WYCIGI ALKOHOLOWEWycigi te s przygotowywane przez laboratoria galenowe.

Najbardziej popularne i najczciej stosowane s: tincturae nalewki,otrzymywane z suchego, odpowiednio rozdrobnionego surowca przezwytrawianie, najczciej 70% alkoholem w stosunku:

1 cz. surowca sabo dziaajcego + 5 cz. alkoholu,1 cz. surowca silnie dziaajcego + 10 cz. alkoholu.Nalewki s stosunkowo trwa postaci leku. W zalenoci od uytego

surowca (jednego lub kilku) nalewki mog by przeznaczone do uytkuwewntrznego (wikszo nalewek) lub do uytku zewntrznego, np. naskr, bony luzowe.

Nalewki do uytku wewntrznego s dawkowane kroplami. JedynieTinct. Rhei vinosa jest dawkowana yeczkami. Jednorazowa dawkanalewki z surowcw sabo dziaajcych waha si od 0,5 do 1 g, coodpowiada 25-50 kropli (l g nalewki = 45-50 kropli). Ilo przepisanegoleku dla chorego nie powinna przekracza 30 g (opakowania gotowenalewek zawieraj najczciej 20-30 g). Jednorazowe dawki nalewek zsurowcw silnie dziaajcych (oznaczone symbolem Rp.) wahaj si od0,2 do 0,5 g, co odpowiada 10-25 kropli. Ilo zapisywanej nalewki silniedziaajcej nie powinna przekracza 20 g.

Nalewki do uytku zewntrznego (np. Tinct. Gallae) s stosowanenajczciej, po odpowiednim rozcieczeniu wod, jako pukanki lubokady. Nieliczne, np. Tinct. Veratri, Tinct. Pyrethri, s stosowane naskr bez rozcieczenia. Nalewki s skadnikami licznych zoonychlekw gotowych.

42

Intracta stabilizowane alkoholatury s to wycigi alkoholowe zewieych rolin stabilizowanych gorcym alkoholem w celuunieczynnienia enzymw powodujcych rozkad substancji czynnych.

Intracta s produkowane wycznie z surowcw sabo dziaajcych.Dawkowane s kroplami wg zaczonego do opakowania przepisu.Opakowanie fabryczne 30 g.

Extracta wycigi s otrzymywane przez wytrawianie suchych,rozdrobnionych surowcw rolinnych odpowiednim rozpuszczalnikiem(alkohol, woda, eter) w sposb zapewniajcy maksymalnewyekstrahowanie substancji czynnych najczciej przez perkolacje.Otrzymane w ten sposb wycigi s nastpnie zagszczane. W zalenociod waciwoci substancji czynnych oraz innych dodatkowych substancjiw nich zawartych mona otrzyma 3 rodzaje wycigw:

1. Extracta fluida, wycigi pynne, w ktrych stosunek surowca irozpuszczalnika wynosi 1 : 1, a wic dziaaj znacznie silniej od nalewekprzygotowanych z tego samego surowca w stosunku 1 : 5 lub 1 : 10. Wzwizku z tym dawki jednorazowe wycigw pynnych s odpowiedniomniejsze od dawek nalewek, np.:

Extr. Belladonnae fluidum 0,004 g0,08 gTinct. Belladonnae 0,1 g0,5 gExtr. Cinchonae fluidum 0,25 gTinct. Cinchonae 0,5 g1 gPr