Historia administracji opracowanie

HISTORIA ADMINISTRACJI

Autor opracowania Marcin SMAGACZ

na podstawie wykadw z przedmiotu Administracja Publiczna XIX i XX w. /wykad prowadzi dr hab. Dorota Malec/

oraz ksiki Historia Administracji i Myli Administracyjnej J. Malec D. Malec

Kontakt.

marthe@op.plhttp://www.from.okay.pl/martini/photography.htmlCZ I FRANCJA W DOBIE WIELKIEJ REWOLUCJI

Administracja centralna we Francji ksztatowana bya rnie w poszczeglnych konstytucjach czasu rewolucji.

1791:

Krl + ministrowie (zasada kontrasygnaty)

Konstytucja z 1791 r. powierzaa wadze wykonawcz w rce krla, a e monarcha pozosta nietykalny i nieodpowiedzialny wszystkie jego akty dla swej wanoci wymagay kontrasygnaty ministerialnej.

1793:

Rada Wykonawcza (24 czonkw) / Komitet Ocalenia Publicznego

Kolejna konstytucja z 1793 r. na czele wadzy wykonawczej stawiaa Rad Wykonawcz, jednake konstytucja ta nigdy nie wesza w ycie to te faktycznie w okresie tym wadz wykonawcz sprawowa Komitet Ocalenia Publicznego

1795:

Dyrektoriat (instytucja kolegialne zoona z 5 dyrektorw, wybieranych na 5 lat), ministrowie jako aparat biurokratyczny nie polityczny

Wreszcie za rzdw wielkiej buruazji, ktra przeja wadz w wyniku zamachu, wadze wykonawcz w kolejnej konstytucji powierzono Dyrektoriatowi, ktry sprawowa swoja wadz nie podzielnie przez ministrw, bdcych jednak tylko zwykymi urzdnikami.

1799-1804:

Pierwszy konsul/Cesarz + ministrowie

Po zamachu stanu i objciu rzdw przez gen. Napoleona w charakterze pierwszego konsula rozpocz si nowy etap w dziejach Francji. Po kilku latach Napoleon przyj tytu Cesarza. Ministrowie mianowani przez Napoleona przed nim te ponosili odpowiedzialno. Opracowanie projektw prawa oraz sdownictwo administracyjne w II instancji powierzono Radzie Stanu, ktrej czonkowie nominowani byli rwnie przez Cesarza.

Administracja terytorialna. Reforma administracji terytorialnej zakadaa, e ma by to administracja prosta i jednolita, oparta na racjonalizmie a nie na tradycji. W konsekwencji bya to administracja nacechowana niesychanie mocno elementami decentralizacji i samorzdnoci. Przy cakowitym wyeliminowaniu aparatu pastwowego a jednoczenie przy sabym przygotowaniu fachowym organw obieralnych i niedostatecznej kontroli ich dziaania, wprowadzony wwczas model samorzdu nie zda egzaminu i nie przetrwa dugo. Zmieniony zosta przez Napoleona w 1800 r.

1789:

1. 83 departamenty: rady departamentalne + dyrektoriaty + syndykowie generalni

2. dystrykty: rady dystryktu + dyrektoriaty + syndykowie (zlikwidowane w 1795 r.)

3. kantony: okrgi wyborcze i sdowe

4. gminy (w liczbie ponad 40 tys.): rady municypalne + merowie (syndyk gminny, sekretarz i skarbnik).

Wadze administracyjne dziaay zgodne z zasad kolegialnoci, wszyscy czonkowie byli wybierani przez obywateli posiadajcych czynne prawo wyborcze. Brak byo cakowicie elementu biurokratycznego, czyli fachowych, nominowanych urzdnikw. Wieloosobowe rady departamentalne, rady dystryktu, oraz rady municypalne dziaay jako organy uchwaodawcze. Rady departamentalne zbieray si raz do roku, natomiast rady municypalne co miesic. Pewien ograniczony nadzr nad radami departamentalnymi nalea do najwyszej wadzy ustawodawczej oraz krla. Kontrol nad organami dystryktu sprawoway wadze departamentalne, a nad gminami, wadze dystryktu i departamentalne. Organami wykonawczo zarzdzajcymi byy dyrektoriaty urzdujce na stae, majce uprawnienia do wydawania zarzdze w celu wykonania ustaw i dekretw. Ponadto istnia rwnie urzd syndyka, do ktrego zada naleao w pierwszej kolejnoci wprowadzanie w ycie aktw prawnych. W gminach wadz wykonawcz sprawowali merowie (samodzielnie lub w wikszych gminach za pomoc biura)

Nowa wprowadzona przez Napoleona administracja zerwaa z kolegialnoci i obieralnoci organw. Oparta zostaa na zasadzie centralizmu, biurokratyzmu, podziau resortowego, hierarchicznoci struktur, oraz jednoosobowoci. W praktyce wszyscy urzdnicy byli nominowani oraz odpowiedzialni przed swoimi przeoonymi i w kadej chwili mogli by przez nich odwoani.

1800:

1. departamenty prefekci. Na czele departamentu sta prefekt, jako zaufany przedstawiciel rzdu, ktremu podlegaa niemal caa administracja (z wyjtkiem wojskowej, sdowej, szkolnej i pocztowej). Prowadzio to do daleko idcego zespolenia. Prefekt mianowany by przez Cesarza, podlega natomiast w zakresie oglno-administracyjnym ministrowi spraw wewntrznych, a w odniesieniu do innych dziaw odpowiednim resortowo ministrom. Prefekci nominowani byli na czas nieoznaczony, a podstawowym kryterium przy nominacji byy ich kompetencje. Przy prefekcie utworzono rad prefekturaln do ktrej naleao sdownictwo administracyjne I instancji, ponadto istniay rwnie rady departamentalne jako organy doradcze i uchwalajce. Do kompetencji rad departamentalnych naleay np. sprawy z zakresu rozkadu na okrgi podatkw i ich ciganie. W praktyce znaczenie rad byo mocno ograniczone, ich sesje byy opniane przez prefektw nawet o rok i skracane nawet do dwch dni (normalnie 15 dni).

2. okrgi podprefekci. Na czele okrgu stali mianowani rwnie przez pierwszego konsula podprefekcji, podlegajcy subowo prefektom i posiadajcy w zwizku z tym graniczony zakres samodzielnego dziaania. Przy podprefekcie dziaaa rada okrgowa, zajmujca si rozkadem podatkw na gminy. Znaczenie tych rad rwnie i tu byo mocno ograniczone.

3. kantony (jako okrgi administracji skarbowej i sdowej)

4. gminy merowie. Na czele gminy sta mer mianowany przez pierwszego konsula lub prefekta, (w zalenoci od wielkoci gminy) pocztkowo na czas nieokrelony, pniej na 5 lat. Zaatwia on biece sprawy administracji gminnej oraz peni funkcj urzdnika stanu cywilnego. Mer do pomocy mia rad gminn (municypaln). Gmina za rzdw Napoleona staa si wycznie jednostk administracji rzdowej.

Dopiero rewolucja lipcowa z 1830 zapocztkowaa we Francji przywracanie instytucji samorzdu terytorialnego. Ustawa gminna z 1831 r. wprowadzia zasad powoywania rad generalnych, okrgowych i municypalnych w drodze wyborw (przy jednoczesnym zachowaniu w gminie mera jako organu administracji rzdowej). W 1837 r. przyznano gminom osobowo prawn, co prowadzio do powstania wasnoci komunalnej. W 1848 zniesiono w prawie wyborczym cenzus majtkowy, wprowadzajc cakowicie wolne wybory do rad samorzdowych wszystkich szczebli, ograniczono ponadto kompetencje nadzorcze prefektw. Dalszy rozwj samorzdu we Francji nastpi w 1871(ustawa o administracji departamentalnej) i 1884 (ustawa o administracji municypalnej), kiedy to samorzdowy charakter otrzymay organy uchwaodawcze wszystkich szczebli oraz wykonawcze w gminach. W tym ksztacie samorzd przetrwa a do 1982 r., kiedy to powoano samorzdowe organy wykonawcze na szczeblu departamentu oraz wprowadzono nowy szczebel podziau terytorialnego Region.

ADMINISTRACJA KSISTWA WARSZAWSKIEGO

Zwycistwo Napoleona nad Prusami i zawarty z imperium Rosji Aleksandrem I traktat przyczyni si do powstania z ziem byego zaboru pruskiego Ksistwa Warszawskiego.

Ustawa konstytucyjna Ksistwa podpisana przez Napoleona 22 lipca 1807 r., w niewielkim tylko stopniu uwzgldniaa propozycje zgaszane przez stron polsk. W Polsce, przeoony tekst ustawy opublikowany zosta w pierwszym numerze Dziennika Praw. Tekstem autentycznym by jzyk francuski. Konstytucja Ksistwa wzorowana bya na aktach konstytucyjnych francuskich i uwaana bya cz skadow francuskiego prawa konstytucyjnego.

Administracj Ksistwa Warszawskiego skopiowano co do zasad organizacyjnych z modelu francuskiego. Zatem i tu administracja oparta zostaa na zasadzie centralizmu, biurokratyzmu (zawodowym a jednoczenie narodowym stanie urzdniczym), podziau resortowego, hierarchicznoci struktur, oraz jednoosobowoci.

Administracja centralna.

Krl

Najwysza wadza wykonawcza w pastwie powierzona zostaa krlowi (ksiciu warszawskiemu). Korona ksica warszawska naleaa dziedzicznie do krla saskiego, o nastpstwie tronu decydowa miao prawo saskie. Wadze krla okrelano jako rzd, krl realizowa bowiem wszystkie funkcje pastwowe z wyjtkiem tych, ktre zostay zastrzeone dla sejmu oraz wymiaru sprawiedliwoci. Przy stosunkowo ograniczonych kompetencjach parlamentu rola krla w procesie ustawodawczym bya niebagatelna.

Krl obsadza wszystkie stanowiska w aparacie pastwowym, mia te prawo zwalniania wszystkich urzdnikw z wyjtkiem mianowanych doywotnio sdziw i czonkw senatu. Do krla naleao rwnie prowadzenie polityki zagranicznej.

Na czele gwnych dziaw administracji stali ministrowie:

- sprawiedliwoci

- spraw wewntrznych i religijnych

- wojny

- przychodw i skarbu

- policji

- minister sekretarz stanu, bdcy szefem kancelarii

krlewskiej.

Na mocy dekretu z 1808 r. krl powierzy swoim ministrom wykonywanie zarwno ustaw sejmowych, jak i wasnych dekretw. Kady akt krla wymaga kontrasygnaty waciwego ministra, ktry ponosi za odpowiedzialno. Powoano te do ycia Rad Ministrw, w skad ktrej wchodzili wszyscy ministrowie z osobnym (mianowanym przez krla) prezesem. Rada Ministrw przedstawiaa krlowi sprawy nalece do kompetencji wicej ni jednego ministra. W 1810 r. na mocy dekretw kompetencje rady zostay rozszerzone, umoliwiajc jej kontrol poszczeglnych ministrw i caej administracji. W obliczu zbliajcej si wojny w 1812 r. Rada Ministrw, na mocy kolejnych dekretw, staa si obok krla, centraln wadz rzdow.

Konstytucja Ksistwa przewidywaa rwnie powoanie Rady Stanu. W pocztkowym okresie Rada Stanu wyposaona w liczne kompetencje, (m.in. posiadaa prawo inicjatywy ustawodawczej w zakresie ustaw sejmowych i dekretw krlewskich) konkurujc z Rad Ministrw wykonywaa funkcje rzdu krajowego. Po 1810, gdy rozszerzone zostay atrybuty Rady Ministrw, Rada Stanu zacza traci na znaczeniu politycznym, stajc si organem przede wszystkim sdowym.

Z uwagi na braki w wykwalifikowanej kadrze administracyjnej istotnym problemem stao si denie do stworzenia w Ksistwie zawodowej polskiej warstwy urzdniczej. Od 1 wrzenie 1810 r. aby uzyska nominacje na urzdnika pastwowego naleao zda uprzednio egzamin pastwowy. Egzaminy na wysze stanowiska w kraju przeprowadzaa, dziaajca przy Radzie Stanu, Najwysza Komisja Egzaminacyjna. Egzaminy na nisze urzdy skadano przed komisjami departamentowymi. W 1811 powoano do ycia Szko Nauk Administracyjnych, majc ksztaci przysze kadry kierownicze. Nastpnie Szko Nauk Administracyjnych poczono z dziaajc ju wczeniej w Warszawie Szko Prawa i zaczto zwa j Szko Prawa i Administracji. Wyksztacenie w zakresie administracji mona byo pobiera na uniwersytecie krakowskim, ktry od 1809 r. znalaz si w obrbie Ksistwa Warszawskiego. W 1814 r. doszo do przemianowania dziaajcego wydziau prawa w Wydzia Prawa i Administracji.

Administracja terytorialna. W zakresie administracji lokalnej przyjto na wzr francuski podzia na departamenty, ktrych pocztkowo byo 6 (warszawski, kaliski, poznaski, bydgoski, pocki i omyski), za po 1809 r. 10 (doszy: krakowski, radomski, lubelski i siedlecki). Jednoczenie utrzymano na stopniu niszym, wywodzcy si z zaboru pruskiego podzia na powiaty.

Na czele departamentu sta prefekt, podlegy subowo ministrowi spraw wewntrznych oraz zobowizany do wykonywania polece innych ministrw. Do kompetencji prefekta naleay wszystkie sprawy z zakresu szeroko pojmowanej administracji publicznej. Przy prefekcie funkcjonowa komisarz policji z intendentem i adiunktem, ktry czciowo przy pomocy prefekta odbiera polecania od ministra policji. Na czele administracji powiatowej sta podprefekt wykonujcy te same funkcje co prefekt.

W departamentach i powiatach byy rwnie rady o charakterze samorzdowym. Zbieray si one raz do roku na sesje (15-dniowe w przypadku rad departamentowych, 10-dniowe w przypadku rad powiatowych), przy czym do gwnych funkcji rad nalea rozkad ciarw publicznych.

Najnisz jednostk w administracji Ksistwa miaa by wg konstytucji municypalno, zarzdzana przez burmistrza lub prezydenta. Za municypalnoci uznane zostay Warszawa, Pozna, Toru i Kalisz a pniej rwnie Krakw, Lublin i Sandomierz. W miastach tych powoani zostali prezydencji municypalni (mianowani przez krla podlegali prefektom), ktrzy sprawowali sw funkcje przy pomocy zawodowych awnikw oraz intendentw policji. Organami samorzdowymi w tych miastach byy natomiast rady municypalne. Organem wykonawczym rad by prezydent municypalny.

W pozostaych miastach i we wszystkich wsiach Ksistwa Warszawskiego wprowadzono odbiegajc od zaoe konstytucji tymczasow organizacje. Zgodnie z ni kade miasto lub wie stanowio oddzieln gmin. Administracja w miecie naleaa do burmistrza. Burmistrz ponadto do pomocy mia honorowych awnikw. Organem samorzdowym bya rada miasta skadajca si z radnych. Wadza administracyjna w gminie wiejskiej naleaa do wjta, ktry mg sprawowa swj urzd w odniesieniu do jednej lub kilku wsi (gmin) w tym ostatnim przypadku ustanawiajc dla kadej gminy swojego zastpc sotysa. Na uwag zasuguje fakt, ze odpowiednie przepisy zalecay powierzenie stanowisk wjtowskich panom wsi, co miao zabezpieczy interesy wacicieli. Formalnie wjt podlega prefektowi ale za swoj prac nie pobiera wynagrodzenia wic faktycznie wjt realizowa swoje funkcje wycznie we wasnym interesie.

Krl

Ministrowie

Rada Stanu

Rada Ministrw

Administracja terytorialna:

1. departamenty (10): prefekci, rady departamentowe

2. powiaty (100): podprefekci, rady powiatowe

3. municypalnoci: prezydenci, rady municypalne

4. gminy: burmistrzowie, - rady miejskie

wjtowie, - sotysi

KRLESTRO POLSKIE

Po klsce Napoleona z czci ziem byego Ksistwa Warszawskiego utworzone zostao na kongresie wiedeskim w 1815 r. Krlestwo Polskie.

Ju w 1813 r. wdz naczelny wojsk rosyjskich w imieniu cesarza Aleksandra I powoa do ycia Rad Najwysz Tymczasow, ktra staa si organem zwierzchnim nad ca administracj Ksistwa Warszawskiego. Po kongresie wiedeskim rada zostaa rozwizana a w jej miejsce powsta Rzd Tymczasowy krlestwa Polskiego oraz Tymczasowa Rada Stanu. Powoano rwnie wadze ministerialne. 27 listopada 1815 r. car nada Krlestwu Konstytucje. Aktami rozwijajcymi zapisy konstytucji miay by statuty organiczne. Do aktw niszego szczebla naleay natomiast dekrety krlewskie, postanowienia namiestnika, rozporzdzenia komisji rzdowych oraz zarzdzenia komisji wojewdzkich. W odniesieniu do administracji konstytucja znosia waciw dla modelu francuskiego zasad jednoosobowoci, wprowadzajc zasad cakowitej niemal kolegialnoci, zarwno na szczeblu centralnym jak i terenowym. W myl konstytucji stosunek Krlestwa do Cesarstwa Rosyjskiego opiera si na zasadzie unii.

Krl

Najwysz wadz wykonawcz by krl. Wycznie od niego pochodzia wszelka wadza administracyjna. Posiada prawo nominacji urzdnikw i dostojnikw kocielnych. Kierowa si zbrojn, posiada wyczne prawo wypowiadania wojny oraz zawierania traktatw i umw. Wszelkie akty wydawane przez panujcego dla swej wanoci wymagay kontrasygnaty waciwego resortowo ministra, ktry ponosi z tego tytuu odpowiedzialno. W praktyce jednak nie wszystkie postanowienia krlewskie byy kontrasygnowane. Pozakonstytucyjn instytucj by osobisty penomocnik monarchy przy rzdzie krajowym. Powiadamiany by o wszystkich waniejszych projektach aktw prawnych, oraz informowa w swoich co tygodniowych raportach wadc o sytuacji w Krlestwie.

Namiestnik

Zastpc krla wg konstytucji by namiestnik. Zosta nim gen. napoleoski Jzef Zajczek. Po jego mierci od 1826 r. urzd ten nie by obsadzany a funkcj namiestnika scedowano na Rad Administracyjn.

Rada Stanu

Centralnym organem wadzy administracyjnej bya Rada Stanu. Rada Stanu dzielia si na Zgromadzenie Oglne Rady Stanu i Rad Administracyjn. Zgromadzenie Oglne penio w zasadzie te same funkcje co Rada Stanu w Ksistwie Warszawskim. Rada Administracyjna skadajca si z ministrw oraz innych osb powoanych przez krla pod przewodnictwem namiestnika bya organem o charakterze doradczym wobec monarchy, swoistym gabinetem ministrw. Po mierci generaa Zajczka na czele Rady Administracyjnej stan prezes mianowany przez krla. Od tego momentu Rada Administracyjna staje si najwyszym organem wadzy wykonawczej i administracyjne.

Komisje Rzdowe

Zarzd kraju nalea do Komisji rzdowych podlegych Radzie Administracyjnej. Byy to organy kolegialne dziaajce pod indywidualnym kierownictwem ministrw. Utworzono pi komisji:

- wyzna religijnych i owiecenia publicznego

- sprawiedliwoci

- spraw wewntrznych i policji

- wojny

- przychodw i skarbu.

Przy boku krla w Petersburgu przebywa ponadto minister bez teki, zwany sekretarzem stanu, poredniczcy miedzy monarch a wadz w kraju. Dziaania komisji dzieliy si na cile wykonawcze (polegajce na wykonywaniu aktw wyszego szczebla) oraz naradcze polegajce na uchwalaniu projektw i instrukcji, ukadaniu raportw itd. Ministrowie w we wasnym zakresie decydowali w sprawach tzw. prostego wykonania. Komisj ponadto podlegay rnego rodzaju dyrekcje generalne. Kontrol nad rachunkowoci pastwow sprawowaa Najwysza Izba Obrachunkowa. W celu dochodzenia roszcze i ochrony prawnej interesw majtkowych pastwa powoano Prokuratori Generaln.

W Krlestwie Polskim utrzymany zosta wymg zoenia egzaminu przed specjaln komisj w zwizku z ubieganiem si o urzd publiczny. Egzaminy prowadziy wojewdzkie komisje egzaminacyjna w odniesieniu do urzdnikw I i II klasy oraz Najwysza Komisja Egzaminacyjna przy radzie Stanu dla klasy III. Kuni nowych kadr administracyjnych by Wydzia Prawa i Administracji erygowanego w 1816 r. Krlewskiego Uniwersytetu Warszawskiego.

Administracja lokalna

Konstytucja Krlestwa Polskiego przywrcia tradycyjny podzia kraju na wojewdztwa (ktrych wydzielono 8: krakowskie z siedzib w Miechowie, a nastpnie w Kielcach). Kade wojewdztwo podzielone zostao z kolei na od 4 do 7 obwodw (w cznej liczbie 39). Dawny podzia na powiaty mia od tej pory jedynie znaczenie pomocnicze, penic funkcje okrgw wyborczych i sdowych.

Wadz administracji oglnej byy komisje wojewdzkie w kadym z wojewdztw, urzdy municypalne w miastach za wjtowie w gminach. Dziaalno komisji oparta zostaa na zasadzie kolegialnoci, wszystkie decyzje zapaday wikszoci gosw. W strukturze wewntrznej komisji zastosowano podzia resortowy dzielc je na poszczeglne wydziay. Na czele komisji sta prezes komisji wojewdzkiej penic funkcje koordynatora jej prac, przy pomocy podlegych sobie komisarzy zawiadujcych poszczeglnymi wydziaami.

W skad komisji wchodzili poza zwykymi komisarzami rwnie komisarze obwodowi, ktrzy na co dzie delegowani byli do komisji obwodowych by tam realizowa te same zadania co ich wydziay na szczeblu wojewdzkim jednake jednoosobowo.

Miasta i gminy wiejskie

Pocztkowo administracje miejsk na terenach Krlestwa Polskiego nadal sprawowana bya przez prezydentw municypalnych i rady municypalne w najwikszych miastach oraz przez burmistrzw i rady miejskie w pozostaych. Mae miasteczka zwykle prywatne zarzdzane byy przez wjtw. W 1816 r. postanowieniem namiestnika wprowadzono w miastach now struktur organizacyjn. Wadz przeja tzw. zwierzchno miejsca zoona z prezydenta municypalnoci lub burmistrza oraz awnikw. W 1818 termin zwierzchno miejska zastpiono okreleniem urzd municypalny. W miastach wojewdzkich urzd municypalny zoony by z prezydenta i radnych, w pozostaych miastach z burmistrza i awnikw. Zgodnie z zasad kolegialno prezydent podejmowa decyzje wsplnie z radnymi, burmistrz wsplnie z awnikami.

Zwierzchnio wiejsk stanowi wjt gminy. Istotnym jest, e waciciele wsi byli wjtami z mocy prawa dziki czemu nie musieli np. skada egzaminw wymaganych do sprawowania urzdw. Wsie podlege jednemu wjtowi stanowiy gmin wiejsk. Pomocnikami wjtw byli sotysi, ktrych wjt mg mianowa w kadej z podlegych sobie wsi.

WOLNE MIASTO KRAKW

Kongres wiedeski powoa do ycia take tzw. Wolne Miasto Krakw, pozostajce pod opiek trzech pastw zaborczych Austrii, Prus i Rosji. Otrzymao ono Ustaw Konstytucyjn 3 maja 1815 r. Rzeczpospolita krakowska nie bya tworem suwerennym. Organami rzdw opiekuczych byli tu rezydenci trzech mocarstw, akredytowaniu przy sejmie wolnego miasta, bdcego zarazem najwyszym organem wykonawczym. W roku 1846 po klsce powstania krakowskiego, miasto wraz z okrgiem zostao wczone do Austrii, otrzymujc jednoczenie nazw Wielkiego Ksistwa Krakowskiego.

Wadze centralne. Rzdem Wolnego miasta Krakowa by Senat, skadajcy si z Prezesa i 12 senatorw. Poza uprawnieniami cile wykonawczymi Senat posiada take prawo inicjatywy ustawodawczej. Prezes koordynowa praca Senatu, reprezentowa go na zewntrz oraz sprawowa zwierzchnictwo nad Dyrekcj Policji. Sam Senat dzieli si na wydziay: Spraw Wewntrznych i Administracji, Policji i Milicji oraz Dochodw Publicznych i Skarbu.

Jednoizbowym organem przedstawicielskim byo Zgromadzenie Reprezentantw (pocztkowo 41 czonkw, potem 30). Sesje odbyway si raz do roku i trway 4 tygodnie. Przewodniczy im marszaek wybierany spord delegatw Senatu. Kompetencje Zgromadzenia byy ograniczone i sprowadzay si w zasadzie do ustawodawstwa w sprawach drobniejszych, wybierania senatorw oraz sdziw, a take uchwalania budetu.

Do centralnych organw administracji zaliczy naley ponadto Dyrekcj Policji (wczeniej Biuro Policji Poredniej), ktrej podporzdkowano w 1840 r. ca administracje lokaln. W 1819 r. utworzono Urzd Budowniczych. W wolnym miecie Krakowie funkcjonoway ponadto; Komitet Ekonomiczny, urzd protomedyka, intendenta dbr narodowych, inspektora kopal oraz Komisja Wociaska.

Administracja terytorialna. Konstytucja Rzeczpospolitej Krakowskiej wprowadzaa podzia na gminy miejskie i wiejskie. Pierwsze miay liczy po okoo 2000 mieszkacw (byo ich 11) drugie co najmniej 3500 (byo ich 17) Gminami miejskimi nazywano gminy pooone w obrbie miasta Krakowa, gminy poza krakowskie nazywano okrgowymi bd wiejskimi. Na czele administracji gminnej sta wjt jako jedyny i jednoosobowy organ tej administracji, wybierany przez zgromadzenie gminne. W gminach okrgowych wjt mg mie nawet kilku zastpcw, przy czym stanowiska zastpcw wjta zwykle zarezerwowane byy dla wacicieli wsi. Do zada wjta naleao wykonywanie rozkazw rzdu, przy czym poza funkcjami administracyjnymi peni rwnie funkcje sdowe.

U schyku lat trzydziestych zlikwidowano instytucje wjtw, a funkcje ich przejli komisarze dystryktowi (w gminach okrgowych ) i cyrkuowi (w gminach miejskich).

CZ II ADMINISTRACJA A KONSTRUKCJA PASTWA PRAWNEGO

W pierwszej poowie XIX w. pojawia si nowa konstrukcja tzw. pastwa prawnego. W pastwie prawnym zasza istotna przemiana, stanowica cakowite przeciwiestwo pastwa policyjnego. Po pierwsze mamy tu do czynienia z zasadami konstytucjonalizmu oraz hierarchicznoci aktw prawnych. Po drugie administracja od tej pory jest zobowizana dziaa w ramach przepisw prawa i na ich podstawie. Po trzecie charakter norm administracyjnych staje si dwustronni e obowizujcy. Po czwarte organy administracji nie mog ingerowa w sfer praw obywateli w dowolnym przypadku i formach. Po pite administracja poddana zostaa kontroli ze strony legislatywy, co wyraao si choby powstaniem odpowiedzialnoci konstytucyjnej i parlamentarnej ministrw. W sferze administracji lokalnej nastpi rozwj samorzdu terytorialnego.

Reformy administracji PRUSKIEJ.

Inicjatorami reform w Prusach byli dwaj pruscy ministrowie: Karl von Stein i Karl August von Hardenberg. Nie byy to jednak reformy prowadzce do powstania w Prusach ustroju konstytucyjnego.

Administracja centralna.

Za przykadem Francji /Napoleona/ rwnie i w Prusach zlikwidowano anachroniczny system kolegialnoci a w jego miejsce wprowadzono zasad jednoosobowoci. W 1808 r. powoano piciu odpowiedzialnych ministrw, ktrzy zgodnie z zasad resortowego podziau zada kierowali swoimi resortami. Byli to ministrowie: spraw zagranicznych, wojny, skarbu, sprawiedliwoci, spraw wewntrznych. (Po 1850 spraw zagranicznych, finansw, handlu, rolnictwa, sprawiedliwoci, wyzna, wojny, spraw wewntrznych, domu krlewskiego, robt publicznych (1878). W 1810 r. wprowadzono urzd kanclerza jako organu nadzorujcego dziaalno ministerstw. Od 1814 r. sta on na czele rady ministrw zwanej Ministerstwem Pastwa. Po 1822 r. miejsce Kanclerza obj Prezydent Rady Ministrw, a po 1848 r. przewodnictwo rady obj Premier. Od tej chwili utrzymywa si w Prusach niezmiennie kolegialny system dziaania rady ministrw, przejawiajcy si w rwnym stanowisku ministrw w stosunku do jej szefa, a przede wszystkim do krla, ktremu ministrowie bezporednio podlegali. Premier w tym ukadzie wadzy by jedynie pierwszym z rwnych mu ministrw. W 1852 r. nastpio wzmocnienie pozycji premiera ktry od tej chwili mia prawo wytaczanie kierunkw polityki gabinetu. W 1817 r. powoano Rad Pastwa ktra bya jedynie organem doradczym krla.

Krl (monarchia konstytucyjna od 1850)

5 ministrw, zasada jednoosobowoci 1808 r.

Powoanie Kanclerza 1810 r.

Kanclerz na czele rady ministrw zwanej Ministerstwem Pastwa 1814 r.

Powoano do ycia Rad Pastwa organ doradczy 1817 r.

Od 1822 w miejsce Kanclerza Prezydent Ministrw, a od 1848 r. Premier.

Wzmocnienie pozycji premiera 1852 r.

Administracja lokalna i samorzd.

1808 1815 reorganizacja wadz lokalnych

1853 1891 reformy samorzdowe

W 1815 r. wprowadzono jednolity system administracji terytorialnej. Kraj podzielono na:

1. Prowincje (10)

Administracja rzdowa :

- Nadprezydent /sprawowa nadzr nad samorzdem prowincjonalnym/

- rada prowincjonalna /dziaaa przy nadprezydencie - do jej kompetencji byo wspdziaanie przy wydawaniu m.in. rozporzdze policyjnych/

Samorzd terytorialny:

- Sejm Prowincjonalny /na czele z marszakiem by organem uchwaodawczo kontrolujcym. Sejm wybiera organ wykonawczo zarzdzajcy, ktrym by wydzia prowincjonalny/

- Wydzia Prowincjonalny z dyrektorem krajowym na czele, dyrektor reprezentowa wydzia i realizowa jego uchway.

2. Rejencje byy wycznie jednostkami administracji rzdowej

Administracja rzdowa

- prezydent rejencji mianowany przez krla

- wydzia obwodowy /wspdziaa z prezydentem rejencji - peni gwnie funkcje sdu administracyjnego II instancji

3. Powiaty

Administracja rzdowa

- Landrat /starosta/. Podlegay im wszystkie sprawy administracji i policji powiatu, czyli w swym rku funkcje administracji rzdowej i samorzdowej

Samorzd terytorialny

- Sejmik powiatowy by podstawowym organem samorzdu, przewodniczy mu landrat.

- wydzia powiatowy by organem wykonawczym samorzdu powiatowego, sprawowaa nadzr nad samorzdem gminnym, by te sdem administracyjnym I instancji.

4. Gminy (tylko samorzd), organami gminy byli:

W gminach miejskich

- rada miejska

- magistrat z burmistrzem, w wikszych miastach nadburmistrz wybierany przez rade miasta, rada miasta powoywaa rwnie magistrat.

W gminach wiejskich

- przedstawicielstwo gminne jako organ uchwaodawczo kontrolujcy oraz

- przeoony (naczelnik) wraz awnicy

Nadzr nad samorzdem gminnym sprawowany by przez prezydenta rejencji a w ostatniej instancji przez nadprezydenta prowincji, przede wszystkim z punktu widzenia legalnoci podejmowanych uchwa i postanowie.

Administracja w prowincjach polskich. Powstae w wyniku Kongresu wiedeskiego Wielkie Ksistwo Poznaskie nie byo osobnym tworem pastwowym i stanowio integraln cz monarchii pruskiej (prowincja poznaska). Wielkie Ksistwo odrniao si od innych prowincji instytucj namiestnika krlewskiego, ktry nie mia jednak adnych wadnych kompetencji, posiada jedynie funkcje reprezentacyjne. W 1832 r. zosta wydany regulamin o jzyku urzdowym wadz (j. niemiecki).

Ustrj administracyjny AUSTRII i AUSTRO WGIER.

Do roku 1848 r. ustrj Administracyjny w Austrii praktycznie nie uleg zmian. Caoci spraw pastwowych rzdzi Cesarz, odbywajcy konferencje z urzdnikami tworzcymi cisy gabinet. Nie nastpiy rwnie zmiany w ksztacie administracji terytorialnej. Dopiero kryzys monarchii oraz wydarzenia wiosny ludw zapocztkoway istotne zmiany.

W 1848 r. likwidacji ulegy dawne urzdy centralne. Utworzono w to miejsce ministerstwa wraz z Rad Ministrw na czele ktrej sta Prezes Rady Ministrw. Stworzony zosta w ten sposb system rzdw gabinetowych. Pocztkowo ministrowie ponosili odpowiedzialno wycznie przed cesarzem, dopiero w 1867 r. wprowadzona zostaa odpowiedzialno konstytucyjna ministra przed Trybunaem Pastwa, jak rwnie polityczna przed Parlamentem. Po 1867 r. kiedy to doszo do przeksztacenia Austrii w dualistyczn monarchie austro-wgiersk, powoano rwnie dwa odrbne rzdy dla krajw austyjackich i wgierskich. Jedynie trzy resorty pozostawiono wsplne spraw zagranicznych, wojny i finansw. Wszyscy ministrowie byli powoywani i odwoywani przez cesarza, poniewa jednak utaro si przekonanie e ministrowie powinni cieszy si zaufaniem korony i parlamentu, cesarz tworzy parlamenty majce poparcie parlamentu.

Cesarz (monarchia konstytucyjna od 1861 r.)

Prezes Rady Ministrw (Minister Stanu) 1848

Rada Ministrw 1848

Ministrowie: Spraw zagranicznych i domu cesarskiego, Spraw wewntrznych, Policji, Wyzna i owiaty, Sprawiedliwoci, Wojny, Finansw, Skarbu, Handlu i przemysu, Rolnictwa, Kolei elaznych, Robt publicznych

Administracja lokalna, rzdowa

Austriacka cz monarchii podzielona zostaa na 17 krajw koronnych. Na czele zarzdu kraju sta gubernator, pniej namiestnik, w mniejszych krajach prezydent krajowy. Namiestnicy podlegali rzdowi centralnemu i za swoj dziaalno ponosili przed nim odpowiedzialno. Namiestnikom w powiatach podlegali starostowie, a tym z kolei podlega samorzd gminny. Namiestnik sprawowa sw wadze za pomoc urzdu zwanego namiestnictwem. Kraje koronne dzieliy si na powiaty. Na czele powiatu sta starosta, a organem pomocniczym starosty byo starostwo. Przekazujc organom rzdowym wycznie uprawnienia w zakresie wadzy administracyjnej w Austrii dokonano cakowitego rozdziau administracji od sdownictwa.

Wadze autonomiczne i samorzdowe.

Patent ludowy z 1861 r. wprowadzi obok administracji rzdowej wadze autonomiczne w poszczeglnych krajach a w kilku wybranych rwnie samorzd powiatowy i gminny. Organami autonomii krajowej by Sejmy Krajowe i Wydziay krajowe. Na czele sejmu sta marszaek, mianowany przez cesarza na okres 6 lat. Marszaek wchodzi rwnie w skad wydziau krajowego jako przewodniczcy. By to organ wykonawczy sejmu a zarazem komisja sejmowa przygotowujca projekty ustaw. Organami samorzdu powiatowego byy: rada powiatowa jako organ uchwaodawczy i wydzia powiatowy z marszakiem powiatu na czele jako organ wykonawczo-zarzdzajcy.

1. Kraje koronne (17)

Administracja rzdowa:

- Gubernator (od 1849)

- Namiestnik (od 1861), lub Prezydent Krajowy

- Namiestnictwo

Samorzd terytorialny:

- Sejm Krajowy marszaek

- Wydzia Krajowy marszaek

2. Powiaty:

Administracja rzdowa:

- Starosta

- Starostwo powiatowe

Samorzd terytorialny: (tylko Czechy, Galicja, Styria, Tytol)

- Rada powiatowa

- Wydzia powiatowy marszaek powiatu

3. Gminy (tylko samorzd)

Miejskie

- rada miejska

- magistrat z burmistrzem lub prezydentem

Wiejskie

- rada gminy

- zwierzchno gminna

- naczelnik gminy (wjt)

GALICJA. Ziemie polskie przyczone do Austrii okrelano mianem krlestwa Galicji i Lodomerii. Dyplom padziernikowy a nastpnie Patent ludowy nada Galicji autonomie na rwni z pozostaymi krajami. W 1871 r. utworzono urzd ministra dla Galicji, ktry jako minister bez teki wchodzi w skad austriackiej Rady Ministrw. Minister do spraw Galicji opiniowa wszystkie projekty aktw prawnych dotyczce tej prowincji. W 1867 r. powoano do ycia Rad Szkoln Krajow, instytucje samorzdow na czele ktrej postawiono namiestnika. Kierowaa ona bezporednio caoci szkolnictwa ludowego i redniego.

Administracja w ROSJI.

Do koca XVIII w. przetrwa w Rosji system administracyjny uksztatowany przez Piotra I i Katarzyn II, charakteryzujcy si kolegialnym modelem organw centralnych. Z chwil objcia tronu przez Aleksandra I w 1801 r. podjto prace nad reform tego systemu. Cesarz zachowa wprawdzie wadze absolutn nieograniczon (cesarz skupia w swym rku wadz ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz) przeobraeniu podlegaa jednak struktura zarzdu pastwem. Pierwszym nowym organem centralnym bya Rada Nieustajca, by to organ doradczy cesarza ze stale urzdujc kancelari. W 1802 r. skasowano kolegia a w ich miejsce stworzono urzd ministrw wraz z podlegymi im ministerstwami. Ministerstwa dzieliy si na Departamenty a na ich czele stali Dyrektorzy. Ministrowie mianowani byli przez cara i przed nim tylko ponosili odpowiedzialno. Decyzje podejmowali jednoosobowo. Wchodzili w skad Rady Pastwa nie tworzyli jednak gabinetu. W 1812 r. zorganizowano Komitet Ministrw jako kolegialny organ doradczy cesarza pozbawiony moliwoci samodzielnego decydowania. Komitetowi przewodniczy pocztkowo osobicie cesarz, pniej najstarszy z ministrw. Wwczas komitet obradujcy z udziaem cesarza zyska miano Rady Ministrw. W 1810 r. utworzono ponadto nowy organ o charakterze doradczym Rad Pastwa, organ ten nie mia uprawnie wadczych, jego rola sprowadzaa si do przygotowywania i opiniowania projektw ustaw. Od 1882 r. peni rol Komisji Kodyfikacyjnej. Z chwil jej powoania zakoczya swoj dziaalno Rada Nieustajca. W 1802 r. reorganizowano Senat Rzdzcy, ktry oprcz funkcji sdu najwyszego spenia rwnie rol trybunau administracyjnego. Senat dzieli si na departamenty na czele ktrych stali oberprokuratorzy podlegajcy prokuratorowi generalnemu. Do 1864 r. kontrolowali oni ca administracje i sdownictwo, pniej przejli funkcje organw cigania. Przy boku monarchy funkcjonowaa ponadto Kancelaria Cesarska, ktrej podlegaa policja i andarmeria pastwowa.

Cesarz (wadza absolutna)

Rada Nieustajca (1801)

Kancelaria Cesarska (1801)

Senat Rzdzcy (1802)

Rada Pastwa (1810)

Komitet Ministrw (1812)

Ministrowie (1812)

Administracja lokalna rzdowa

Imperium podzielone zostao na gubernie, na czele ktrych stali gubernatorzy. Ziemie polskie wczone do cesarstwa otrzymay nazw guberni zachodnich. Zesp guberni tworzyy genera-gubernatorstwa podlege wadzy genera-gubernatorw. Gubernie dzieliy si na powiaty zarzdzane przez tzw. sdy ziemskie zoone z naczelnika jako przewodniczcego, asesora i dwch sielskich. Naczelnika i asesora wybieraa szlachta, sielskich wybierali chopi. Powiaty ponadto dzieliy si na stany na czele ktrych stali prystawi. Istniaa ponadto administracja niezespolona (szkolna, wojskowa, pocztowa, kolejowa) podlega osobnym wadz.

Administracja lokalna samorzdowa

Zniesienie poddastwa osobistego chopw stanowio kres administracyjno sdowej wadzy dziedzicw nad ludnoci wiejsk. Poniewa przejcie tej wadzy przez biurokracje pastwow byo kosztowne najlepszym rozwizaniem okaza si samorzd lokalny. Administracja rzdowa nie chcc jednak traci wadzy w terenie zachowaa prawo cisego nadzorowania organw, pozbawiajc go jednoczenie bezporednich uprawnie wadczych. Przeprowadzona w 1864 r. reforma wprowadzia ograniczony samorzd na szczeblu guberni i powiatu. Jednostkami samorzdy byy tzw. ziemstwa. Organami ziemstw w guberniach byy zgromadzenia gubernialne i zarzdy gubernialne, w powiatach odpowiednio zgromadzenia powiatowe i zarzdy powiatowe jako organy wykonawcze. Zgromadzenia zbieray si na sesje dwa razy do roku pod przewodnictwem marszaka szlachty. Do istotny wpyw na dziaalno ziemstw mieli gubernatorzy oraz minister spraw wewntrznych, co oznacza, e administracja rzdowa bez trudu moga ingerowa w dziaalno samorzdu. Nie wszdzie samorzd ziemski zosta utworzony , nie byo go m.in. w Krlestwie Polskim.

W 1870 r. powoano do ycia samorzd miejski. Organami jego byy: duma miejska, zarzd miejski oraz prezydent. Najnisz jednostk podzia administracyjnego bya gromada. Organami byy tu zgromadzenie gromadzkie oraz starosta jako organ wykonawczy. W skad zgromadzenia wchodzili wszyscy waciciele domw, a przewodniczy mu starosta. Kilka gromad tworzyo gmin.

1. Gubernie

Administracja rzdowa:

- Gubernator

- Rzd gubernialny

Samorzd terytorialny

- Zgromadzenie gubernialne

- zarzd gubernialny

- Marszaek szlachty

2. Powiaty

Administracja rzdowa

- Sd ziemski: naczelnik (ispawnik), asesor i 2 sielskich

Samorzd terytorialny

- zgromadzenie powiatowe

- zarzd powiatowy

- marszaek szlachty

3. Gminy

Miejskie:

- duma miejska

- zarzd miejski z prezydentem

Wiejskie:

- zgromadzenie gminne

- zarzd gminy z wjtem

- sd gminny

Gromady:

- zgromadzenie gromadzkie

- starosta

Krlestwo Polskie po 1831 do 1864 r.

Po upadku powstania styczniowego w Krlestwie Polskim doszo do faktycznego zawieszenia konstytucji. W miejsce istniejcej do 1830 r. unii Statut Organizacyjny, ktry by rzekomo legaln zmian konstytucji, inkorporowa Krlestwo do Cesarstwa Rosyjskiego, znosi odrbno koronacji i wojska. Zachowywa osobny skarb i rzd krlestwa. W odniesieniu do rzdu nastpiy jednak istotne ograniczenia. Radzie Administracyjnej przewodniczy mia teraz z urzdu mianowany przez cesarza namiestnik, ponadto zastaa ona oddzielona od Rady Stanu, przestaa rwnie peni rol Rady Ministrw, jej funkcj ograniczono jedynie do zarzdu krlestwem. Rada stanu podporzdkowana zostaa Radzie Pastwa cesarstwa, utracia te wikszo swoich funkcji, wreszcie zostaa zniesiona, a jaj funkcje przej Departament do spraw Krlestwa w petersburskiej Radzie Pastwa. Pozostawiono jedynie trzy komisje rzdowe: spraw wewntrznych, duchowych i owiecenia publicznego, sprawiedliwoci, przychodw i skarbu. Na ich czele w miejsce ministrw postawiono dyrektorw gwnych.

W zakresie administracji terenowej utrzymano czasowo dawny podzia na wojewdztwa, obwody, powiaty i gminy. W 1837 r. wojewdztwa przemianowano na gubernie, a w 1842 obwody na powiaty, powiaty za na okrgi. W konsekwencji gubernatorzy i rzdy gubernialne zastpili prezesw i komisje wojewdzkie, a naczelnicy powiatowi komisarzy obwodowych. W miastach urzdy municypalne przemianowano na magistraty pozbawiajc ich cakowicie cech samodzielnoci. Dostosowawcze zmiany wprowadzono rwnie w gminach wiejskich.

Lata 1964 1914

Ukazem carskim z 25 lutego 1864 r. zosta utworzony w Petersburgu Komitet do Spraw Krlestwa Polskiego, ktrego gwnym celem stao si przygotowanie cakowitej i ostatecznej inkorporacji Krlestwa do Cesarstwa. Bezporedni nadzr nad realizacj tego celu powierzono dziaajcemu w Warszawie Komitetowi Urzdzajcemu. Rezultatem prac obu komisji byo zniesienie Rady Administracyjnej, Rady Stanu oraz Komisji Rzdowych, (ostatni komisje sprawiedliwoci zniesiono w 1876 r. ). Odtd wszystkie instytucje w Krlestwie Polskim podlegay struktur administracji centralnej w Rosji. W 1864 r. jzykiem urzdowym sta si jzyk rosyjski, dwa lata pniej narzucono rwnie rosyjsk procedur administracyjn. Przetrwaa co prawda nazwa krlestwo polskie ale coraz czciej stosowano nazw gubernie kraju nadwilaskiego lub Priwislinskij Kraj. Po likwidacji urzdu namiestnika w 1874 r. zosta wprowadzony urzd genera-gubernatora warszawskiego.

Administracja centralna i samorzd w WIELKIEJ BRYTANII w XIX w.

W Anglii wiele cech charakterystycznych dla konstytucyjnego pastwa prawnego odnale moemy w okresie znacznie wyprzedzajcym powstanie tej konstrukcji prawno ustrojowej. W cigu XVIII w. doszo tam do wyksztacenia si zarwno odpowiedzialnoci prawnej czyli konstytucyjnej jak i odpowiedzialnoci politycznej (parlamentarnej) ministrw. Caa dziaalno administracji poddana zostaa kontroli parlamentu, za prawo orzekania w spornych sprawach administracyjnych naleao do sdw powszechnych.

W XIX w. wyksztacio si w Anglii istotne rozrnienie miedzy gabinetem a rzdem. Gabinet zacz peni funkcje waciwego kolegialnego organu rzdowego, zoonego z okoo 20 najwaniejszych ministrw, podczas gdy rzd tworzyli wszyscy powoani przez krla ministrowie w liczbie ok. 100. Cech charakterystyczn ponadto administracji centralnej w Anglii jest jej struktura, ktra odbiega znacznie od regulacji w wikszoci pastw, w ktrych przyjto podzia resortowy.

Administracja lokalna

Anglia do koca XIX w. stanowia przykad kraju, ktrego administracja terytorialna opieraa si wycznie na organach samorzdowych, przy czym samorzd lokalny opiera si za wycznie na bezpatnych urzdach reprezentujcych lokalne spoeczestwo. Organy te nie podlegay kontroli ze strony wadz centralnych, byy natomiast odpowiedzialne przed swoimi wyborcami. Odpowiedzialno za naruszenie prawa bya natomiast realizowana przed sdami powszechnymi.

W 1835 r. rozpocz si pierwszy z dwch etapw reformy samorzdowej. W pierwszej kolejnoci reforma obja miasta, wprowadzajc w nich demokratycznie wybierane rady miejskie, oraz jako organy wykonawcze burmistrzw i awnikw. W 1888 r. (II etap) zreformowano rwnie samorzd hrabstw. W hrabstwach utworzono samorzd przedstawicielski pochodzcy z wyborw w postaci rady hrabstw. W 1894 r. hrabstwa podzielone zostay na dystrykty miejskie i wiejskie, powoano rady dystryktowe, a w wikszych parafiach rady parafialne tworzc tym samym trj stopniowy podzia administracyjny (hrabstwa dystrykty parafie). Odmienn organizacje posiada Londyn w ktrym zarzd sprawoway Rada Hrabstwa Londynu oraz rady dzielnicowe. Obok administracji samorzdowej rozwijaa si administracja niezespolona o bardziej zbiurokratyzowanych formach dziaania.

CZ III ADMINISTRACJA II RZECZPOSPOLITEJ

Administracja przed unifikacj

W chwili odzyskania niepodlegoci na ziemiach polskich istniao kilka systemw ustawodawstwa administracyjnego. Najszybciej postpowa proces tworzenia organw centralnych. Od pocztku organy centralne wyrnione wg kryterium rzeczowego nazwano ministerstwami na czele ktrych stali ministrowie. Tworzyli oni kolegialnie Rad Ministrw pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrw (pocztkowo nazywanego prezydentem ministrw).

Administracja rzdowa terytorialna w byym zaborze rosyjskim.

Ju w 1919 r. zostay wydane tymczasowe przepisy o organizacji urzdw powiatowych. Na ich czele stali komisarze ludowi. Jeszcze w tym samym roku urzdy powiatowe przeksztacono w starostwa ze starostami na czele. Starostw mianowa minister spraw wewntrznych, a do zakresu ich dziaania naleay wszystkie sprawy z zakresu administracji rzdowej, a take nadzr nad samorzdem. W 1919 r. wprowadzono rwnie wojewdztwa. Krlestwo podzielone na 5 wojewdztw (warszawskie, kieleckie, dzkie, biaostockie, lubelskie) a na czele wojewdztwa stan wojewoda mianowany przez Naczelnika Pastwa. Wojewoda jako przedstawiciel rzdu w terenie zarzdza wojewdztwem, wykonywa rwnie polecenia poszczeglnych ministrw, oraz kierowa urzdem wojewdzkim. Organem pomocniczym wojewody bya Rada Wojewdzka, majca charakter opiniodawczy a w pewnym zakresie rwnie uchwalajcy. Odrbn organizacje z komisarzami rzdowymi na czele uzyskay niektre due miasta w tym Warszawa. Ponadto komisarz warszawski posiada status rwny wojewodzie.

Administracja rzdowa terytorialna w byym zaborze austriackim.

W Krakowie w 1918 r. sw dziaalno rozpocza Polska Komisja Likwidacyjna, czego rezultatem byo przywrcenie urzdu starostwa na czele ze starostami. Nastpnie w 1919 r. utworzony zosta urzd Generalnego Delegata Rzdu do spraw Galicji, ktry mia przej wikszo kompetencji byego namiestnika. Kolejnym krokiem (grudzie 1920) byo rozcignicie na tereny byego zaboru austriackiego ustroju administracyjnego z terenw byego Krlestwa Polskiego. Utworzono 4 nowe wojewdztwa: krakowskie, lwowskie, stanisawowskie oraz tarnopolskie.

Administracja rzdowa terenowa w byym zaborze pruskim.

Powstaa w 1918 r. Naczelna Rada Ludowa na ziemiach byego zaboru pruskiego jako pierwsza przeprowadzia pierwsze zmiany w organizacji administracji terenowej. Obok niemieckich landratw wprowadzono polskich starostw jako naczelnikw powiatw. Dopiero po zawarciu traktatu wersalskiego w 1919 r. wydano ustaw o tymczasowej organizacji zarzdu byej dzielnicy pruskiej. Skaday si na ni dwa nowe wojewdztwa: poznaskie i pomorskie. Granice powiatw oparto na dawnym podziale niemieckim. Utworzono take specjalne ministerstwo byej dzielnicy pruskiej oparte na kryterium rzeczowym a nie resortowym. Ministerstwo zlikwidowano w 1922r . z chwil przystosowania byego zaboru pruskiego do pozostaej czci nowego pastwa.

Autonomia lska.

Wojewdztwo lskie utworzono dopiero w 1920 r. , a jego ustrj znacznie rni si od zasad przyjtych na pozostaym obszarze. Podstaw prawn autonomii lska stworzya ustawa konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego, statut organiczny wojewdztwa lskiego. Statut dotyczy tak lska jak i lska cieszyskiego. Wojewdztwo posiadao wasny organ ustawodawczy Sejm lski z prawem stanowienia wasnych aktw we wszystkich dziedzinach z wyjtkiem spraw zagranicznych i wojskowych. Stworzony zosta rwnie odrbny Skarb lski. Organ wykonawczy stanowia Rada Wojewdzka skadajca si z wojewody oraz piciu czonkw wybieranych przez sejm lski. Wojewod mianowa naczelnik pastwa a nastpnie prezydent. Autonomia lska wystpowaa do koca II Rzeczypospolitej.

Samorzd terytorialny.

W chwili odzyskania niepodlegoci istnia w rnym stopniu na terenie caego kraju. Jego funkcjonowanie w pierwszych latach na terenach byego zaboru pruskiego i austriackiego waciwie si nie zmienio. Jedynie na ziemiach Krlestwa Polskiego jego funkcjonowanie ureguloway przepisy polskie.

Samorzd gminny.

W chwili odzyskania niepodlegoci samorzd gminny istnia na terenie caego kraju. Pierwsze zmiany na terenie KP dokonano ju w 1919 r. Now instytucje stanowia rada gminna z wjtem na czele. Rada wybierana bya w gosowaniu tajnym przez zgromadzenie gminne, przy czym prawo udziau zgromadzeniu posiadali wszyscy penoletni mieszkacy gminy cznie z kobietami. Rada gminna stanowia organ zarzdzajcy i kontrolujcy prac wjta. Wjt by organem zarzdzajcym biecymi sprawami, wykonywa rwnie uchway zgromadzenia gminnego i rady gminnej.

Samorzd gmin miejskich

Istnia na wszystkich ziemiach, ale i tu najwiksze zmiany wprowadzono na ziemiach KP. Organami uchwaodawczymi i kontrolujcymi byy rady miejskie. Organem wykonawczym by natomiast magistrat (zarzd miejski). W skad magistratu wchodzi burmistrz (prezydent) jego zastpcy oraz awnicy (na ziemiach byego zaboru austriackiego ponadto asesorowie) . Nadzr nad samorzdem rni si w zalenoci od wielkoci miasta. Miasta mniejsze nie wydzielone z powiatu podlegay wadzom powiatowym. Miasta wiksze, wydzielone nadzorowa wojewoda w I instancji i minister spraw wewntrznych w II instancji. Od ostatecznych decyzji wadz nadzorczych przysugiwaa ponadto miastom skarga do Sdu Najwyszego. Na ziemiach byego zaboru austriackiego nadzr w I instancji sprawowali starostowie, w II wojewodowie.

Samorzd powiatowy

Z wyjtkiem lska cieszyskiego istnia na terenie caego kraju. Organami uchwalajcymi byy sejmiki powiatowe, ktre wybieray na 3 lata organ wykonawczy wydzia powiatowy. Na czele sejmiku i wydziau powiatowego sta starosta. Na ziemiach byego zaboru austriackiego, samorzd powiatowy praktycznie nie dziaa. Nadzr nad samorzdem powiatowym nalea do wojewodw oraz ministra spraw wewntrznych. Tylko na ziemiach byego zaboru pruskiego pewne uprawnienia nadzorcze miay sdy administracyjne a w woj. lskim rada wojewdzka.

Samorzd wojewdzki.

W chwili odzyskania niepodlegoci istnia tylko na terenach byego zaboru pruskiego. Jego organami byy sejmik wojewdzki oraz wydzia wojewdzki ze starost krajowym na czele. Na ziemiach byego zaboru rosyjskiego funkcje samorzdu wojewdzkiego peniy rady wojewdzkie. Nie dziaay one w Galicji gdzie pewne uprawnienia posiada Tymczasowy wydzia samorzdowy zlikwidowany w 1929 r.

Administracja w wietle KONSTYTUCJI MARCOWEJ (17 marca 1921)

W myl konstytucji dla celw administracyjnych pastwo miao zosta podzielone na wojewdztwa, powiaty, gminy miejskie i wiejskie co odpowiadao stanowi faktycznemu. W organizacji administracji obowizywa miaa zasada dekoncentracji co wizao si z wyposaeniem terenowych organw administracji pastwowej w pewien zakres kompetencji. Zasad miao by rwnie zespolenie jednostek terytorialnych w jednym urzdzie i pod jednym zwierzchnictwem. Oznaczao to zespolenie administracji w powiecie w urzdzie starosty oraz w wojewdztwie w urzdzie wojewody. W postpowaniu administracyjnym przyjto zasad dwuinstancyjnoci. Konstytucja postulowaa powoanie ponadto w drodze ustawy sdownictwa administracyjnego z Najwyszym Trybunaem Administracyjnym na czele.

Samorzd terytorialny. Zgodnie z ustaw jednostki podziau terytorialnego stanowi miay jednostki samorzdu terytorialnego. Prawo stanowienia w sprawach nalecych do samorzdu konstytucja przyznawaa rad obieralnym. Czynnoci wykonawcze szczebla powiatowego i wojewdzkiego nalee miay do organw (wydziaw) utworzonych na zasadzie zespolenia kolegiw (wybierane przez ciaa reprezentacyjne samorzdu) z przedstawicielami wadz pastwowych (starosta wojewoda) i pod ich przewodnictwem. Pastwo sprawowa miao nadzr nad samorzdem poprzez wydziay samorzdy wyszego szczebla.

Administracja w wietle KONSTYTUCJI KWIETNIOWEJ (23 kwietnia 1935)

Konstytucja kwietniowa wprowadzaa odmienne koncepcje w dziedzinie caego ustroju pastwa. Administracja pastwowa stanowia sub publiczn. W jej skad oprcz administracji rzdowej wczono take samorzd terytorialny i gospodarczy. Spowodowao to znaczne ograniczenie samodzielnoci organw samorzdu terytorialnego.

Konstytucja przewidywaa powoanie samorzdu gminnego, powiatowego i wojewdzkiego. Cho samorzdy nadal miay prawo wydawania w delegowanym zakresie wicych norm prawnych to warunkiem wejcia ich w ycie w kadym wypadku byo zatwierdzenie ich przez organ sprawujcy nadzr. Nadzr zosta oddany w rce rzdu, ktry sprawowa go przez swoje organy bd organy samorzdu wyszego stopnia. Podobnie jak konstytucja marcowa, tekst ustawy przewidywa moliwo funkcjonowania samorzdw gospodarczych nadzr nad ktrymi sprawowa rzd przez powoane do tego organy.

Struktura administracji w II Rzeczypospolitej po unifikacji

Administracja centralna

Rada Ministrw.

Stanowia organ kolegialny, tworzyli j ministrowie pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrw, mianowani przez prezydenta. Stanowia centralny organ administracji publicznej. Swoje funkcje realizowaa po przez wydawanie zarzdze, podejmowanie uchwa oraz wydawania aktw administracyjnych. Organem pomocniczym Rady byo Prezydium Rady Ministrw. Stojcy na czele resortw gospodarczych ministrowie tworzyli Komitet Ekonomiczny.

Ministrowie

Ministrowie kierowali wyodrbnionymi resortami administracji, z drugiej strony byli rwnie czonkami ciaa kolegialnego Rady Ministrw. W 1928 r. byo 13 ministerstw pniej ich liczb zmniejszono. Ministerstwa dzieliy si na Departamenty z dyrektorami na czele, te za dzieliy si na wydziay na czele z naczelnikami. Ministrw zastpowali w urzdzie podsekretarze stanu (1-2), bdcymi tylko urzdnikami w rozumieniu ustawy o pastwowej subie cywilnej. Aparat pomocniczy ministra stanowio ministerstwo. Wejcie w ycie konstytucji marcowej spowodowao podporzdkowanie ministrom dziaajcych pierwotnie nie zalenie licznych urzdw centralnych.

Wojewodowie

Obszar kraju podzielony zosta na 16 wojewdztw, a te na powiaty. Osobn jednostk podziau terytorialnego stanowia Warszawa (na prawach wojewdztwa). Na czele administracji wojewdztwa sta wojewoda mianowany przez prezydenta na wniosek Rady Ministrw. Wojewoda podlega pod wzgldem osobowym ministrowi spraw wewntrznych, w zakresie subowym poszczeglnym ministrom. Jako przedstawiciel rzdu wojewoda koordynowa dziaalno administracji rzdowej pod kontem zgodnoci z lini polityki pastwa. Nadzorowa obsad personaln stanowisk kierowniczych w administracji. Posiada rwnie uprawnienia nadzorcze wobec organw administracji specjalnej. W razie ogoszenia mobilizacji wojewoda obejmowa naczelne kierownictwo caej administracji z wyjtkiem wojskowej, wymiaru sprawiedliwoci, komunikacji, poczty i telegrafu.

Jako szef administracji oglnej wojewoda zapewnia bezpieczestwo i porzdek publiczny, sprawowa nadzr nad pras, stowarzyszeniami i samorzdem. Mia prawo wydawania rozporzdze wykonawczych na mocy upowanienia ustawowego i porzdkowych w celu zapewnienia ochrony bezpieczestwa. Wojewoda sta na czele urzdu wojewdzkiego, ktry dzieli si na wydziay i oddziay. Udzia czynnika obywatelskiego przy wojewodzie realizowany by poprzez Rad wojewdzk oraz wydzia wojewdzki. Rada wojewdzka stanowia organ opiniodawczy, dziaaa pod przewodnictwem wojewody, a skadaa si z czonkw delegowanych przez organy samorzdu powiatowego. W skad wydziau wojewdzkiego o uprawnieniach doradczych i stanowicych wchodzili wojewoda, dwch czonkw wybranych przez rade wojewdzk oraz dwch urzdnikw pastwowych.

Warszawa jako jednostka administracyjna wydzielona zostaa podzielona na powiaty grodzkie za starostami grodzkimi na czele. Organami administracji oglnej by tu ponadto Komisarz Rzdu oraz Magistrat miasta stoecznego Warszawy. Odrbny statut posiadao nadal wojewdztwo lskie.

Starosta

Na czele administracji szczebla powiatowego stali starostowie, podlegajcy osobicie i subowo wojewodzie. Tak jak wojewoda starosta w powiecie wystpowa w podwjnej roli: przedstawiciela rzdu w powiecie oraz szefa administracji rzdowej oglnej. Gwnym zadaniem starosty byo zapewnienie bezpieczestwa i porzdku publicznego, co czyni za pomoc podlegych mu organw policji. Ze starost wspdziaay organy samorzdu powiatowego sejmiki (rady) powiatowe oraz wydziay powiatowe. W miastach wydzielonych (powyej 75 tys. mieszkacw) istnia urzd starosty grodzkiego.

Zadania administracji oglnej.

Ochrona bezpieczestwa i porzdku publicznego.

To podstawowe zadanie administracji oglnej realizowane byo przy pomocy organw powstaej w 1919 r. (pocztkowo dziaajcej tylko w KP a od 1922 na terenie caego kraju) policji pastwowej, podlegej ministrowi spraw wewntrznych, wojewod i starost, a w zakresie dochodzenia i cigania organom wymiaru sprawiedliwoci. Na czele policji sta Komendant Gwny, w wojewdztwie podlegli funkcjonalnie i dyspozycyjnie wojewod (organizacyjnie gwnemu komendantowi) komendanci wojewdzcy, za w powiatach komendanci powiatowi, w mniejszych miastach i gminach komendanci posterunkw. Do wykrywania przestpstw utworzony zosta pion sub ledczych. W 1934 r. nastpio poszerzenie uprawnie policji. Na wniosek policji organ administracji oglnej mg wyda decyzje o skierowaniu do obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej osoby zagraajcej bezpieczestwu i porzdkowi publicznemu.

Nadzr nad zgromadzeniami i stowarzyszeniami

Prawo o stowarzyszeniach rozrniao stowarzyszenia zwyke wymagajce dla swej legalizacji zgoszenia w odpowiednim organie administracji oglnej i zarejestrowane wymagajce wpisu do rejestru, a take wyszej uytecznoci powstajce w drodze rozporzdzenia rady Ministrw. Organy administracji oglnej mogy odmwi przyjcia zgoszenia lub wpisu do rejestru. Prawu o stowarzyszeniach nie podlegay partie polityczne i stowarzyszenia religijne.

Prawo o zgromadzeniach rozrniao natomiast zgromadzenia publiczne dostpne dla nieograniczonej liczby osb oraz niepubliczne. Zgromadzenia publiczne dzieliy si natomiast na te organizowane pod goym niebem (uzalenione od zgody organu administracji oglnej I instancji) oraz zgromadzenia w lokalach (zalene od dokonania zgoszenia). Dla zgromadze nie publicznych nie wymagano ani zgoszenia ani rejestracji . Organy administracji mogy delegowa swojego przedstawiciela dla kontrolowania przebiegu zgromadzenia z prawem jego rozwizania.

Kontrola Prasy

Zgodnie z prawem prasowym zaoenie czasopisma wymagao jedynie zgoszenia w organie administracji oglnej I instancji. System kontroli prasy opiera si bowiem na kontroli represyjnej (kontrola publikacji nastpowaa dopiero po wydrukowaniu). Kady egzemplarz druku drukarnia zobowizana bya przesa organom administracji oglnej I instancji i prokuratorowi waciwego terytorialnie sdu okrgowego. Za przestpstwo prasowe nie odpowiada anonimowy autor lecz wydawca a w czasopismach redaktor odpowiedzialny. W praktyce gwnym rodkiem represji bya konfiskata lub zajcie nakadu a w czasopismach ich zawieszenie. Konfiskat nakadu musia zatwierdzi sd okrgowy.

Administracja Specjalna

Administracja wojskowa.

Dziay administracji specjalnej nie zespolone z administracj ogln posiaday odrbn struktur organw. Zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi naleao do prezydenta, ktry w czasie pokoju sprawowa je przez ministra spraw wojskowych oraz generalnego inspektora si zbrojnych i podlege im organy. W czasie wojny generalny inspektor si zbrojnych obejmowa stanowisko naczelnego wodza. Przysugiway mu z tego tytuu szerokie uprawnienia umoliwiajce podporzdkowanie ministra spraw wojskowych. Podlega mu Generalny Inspektorat Si Zbrojnych oraz Sztab Gwny. Na potrzeby administracji wojskowej kraj zosta podzielony na 10 okrgw korpusw ktrymi kierowali dowdcy okrgw korpusw. Dowdcom podlegali komendanci garnizonw oraz powiatowe komendy uzupenie.

Administracja szkolnictwa

Kierownictwo administracj szkolnictwa naleao do ministra wyzna religijnych i owiecenia publicznego. Dla celw administracji szkolnej kraj zosta podzielony na 10 okrgw szkolnych z kuratorami na czele. Okrgi zostay podzielone na obwody szkolne pod kierownictwem inspektorw szkolnych jako organw administracji szkolnej I instancji. Organem I instancji w sprawach szkolnictwa redniego by kurator. Szkoy dzieliy si na powszechne, rednie i wysze, - publiczne bd prywatne. Zasad byo nauczanie siedmioletnie w zakresie szkoy powszechnej, w rzeczywistoci jednak istniay szkoy realizujce program elementarny (I-IV), program wyszy (I-VI), lub peny (VII klas). Na szkolnictwo rednie skaday si 4 letnie gimnazja oraz jako szczebel wyszy dwuletnie licea. Do gimnazjum przyjmowano uczniw, ktrzy zoyli egzamin po ukoczeniu 6 klas szkoy podstawowej. Po ukoczeniu gimnazjum (tzw. maa matura) i zdaniu egzaminu wstpnego, ucze mg kontynuowa nauk w liceum, po ukoczeniu ktrego moliwe byo przystpienie do egzaminu dojrzaoci (tzw. dua matura). Kolejnym etapem byy studia wysze. Szkoy wysze dzieliy si na akademickie (z prawem nadawania tytuw naukowych) i nieakademickie. Szkoy akademickie (uniwersytety, akademie, politechniki, szkoy gwne) dla powstania wymagay ustawy. Ich organizacja oparta bya na zasadach autonomii. W ostatnich latach II Rzeczypospolitej istniao 28 szk wyszych, ksztaccych 55 tys. studentw.

Administracja wyznaniowa

Na szczeblu centralnym sprawowa j minister wyzna religijnych i owiecenia publicznego, na terenie wojewdztwa sprawy te naleay do kompetencji wojewody. Prawo dzielio zwizki wyznaniowe na uznane posiadajce osobowo prawn oraz zwizki nie uznane, korzystajce z prawa wolnoci wyznawania wiary. W szczeglny sposb uregulowana zostaa sytuacja Kocioa rzymskokatolickiego. Zawarty konkordat dawa mu naczelne stanowisko wrd rwnouprawnionych. Gwarantowa swobod wykonywania wadzy duchownej, administrowania sprawami wewntrznymi i zarzdu majtkiem. Pastwo zostao podzielone na prowincje i diecezje. Obsada stanowisk biskupw, arcybiskupw oraz biskupa polowego nastpowaa po zasigniciu opinii prezydenta RP, ktry posiada prawo sprzeciwu.

Administracja gospodarcza przemysowa

Kierowa ni minister handlu i przemysu. I instancje stanowiy organy administracji oglnej I instancji (starostowie, w miastach wydzielonych zarzdy miejskie). Wojewodowie oraz komisarz rzdu m.st. Warszawy jako II instancja. Administracja grnicza powierzona zostaa okrgowym urzdom grniczym oraz wyszym urzdom grniczym. Powoano take specjalny organ orzecznictwa Kolegium Grnicze.

Administracja gospodarcza rolnictwa

Na czele administracji rolnej sta minister rolnictwa. W terenie administracja rolna podlegaa wojewod i starost. Osobnym pionem administracji rolnej kierowa Gwny Urzd Ziemski, a od 1923 r. minister reform rolnych. Aparat wykonawczy stanowiy okrgowe urzdy ziemskie oraz powiatowe urzdy ziemskie. W 1932 oba resorty poczono w jeden ministerstwo Rolnictwa i reform rolnych. Okrgowe i powiatowe urzdy ziemskie wczono do urzdw wojewdzkich i starostw.

Samorzd terytorialny po unifikacji.

Na mocy tzw. ustawy scaleniowej z 1933 r. nastpia jednolita dla caego kraju organizacja samorzdu. Wbrew zapowiedziom samorzd na szczeblu wojewdztwa nie zosta wprowadzony. Organy samorzdu zgodnie z przyjtymi zasadami dzielono na wykonawczo-zarzdzajce i stanowico-kontrolujce. Ustawa przewidywaa zespolenie organw wykonawczych na szczeblu powiatu i wojewdztwa z organami administracji oglnej i pod przewodnictwem wojewody i starosty. Kompetencje dziaa organw uchwalajcych ograniczone zostay do spraw enumeratywnie wyliczonych, w razie wtpliwoci istniaa zasada domniemania na rzecz organw wykonawczych.

Samorzd gminny

Do gmin wczone zostay wszystkie istniejce dotychczas obszary dworskie. Organami uchwalajcymi w gminach bya rada gminna, wybory do niej byy jawne i porednie. Organ wykonawczy zarzd gminy skada si z wjta i awnikw wybieranych przez rad. Czynnik fachowo biurokratyczny reprezentowa sekretarz. W gminach miejskich: rada miejska, zarzd miejski w skad ktrego wchodzili: burmistrz (prezydent w miastach wydzielonych) oraz awnicy.

Samorzd powiatowy.

Po unifikacji samorzd powiatowy dziaa na obszarach powiatw oraz miast wydzielonych z powiatw (miasta liczce ponad 25 tys. mieszkacw lub mniejsze z mocy szczeglnej ustawy). Organami uchwalajcymi w powiatach byy rady powiatowe. Rady powiatowe wybieray organ wykonawczy wydzia powiatowy dziaajcy ze starost na czele.

Nadzr nad samorzdem terytorialnym

Ustawa scaleniowa znacznie wzmocnia nadzr nad samorzdem. Sprawoway go organy administracji oglnej, minister spraw wewntrznych, wojewodowie, starostowie a take organy wykonawcze samorzdu wyszego stopnia.

Samorzd gospodarczy i zawodowy.

Samorzd gospodarczy stanowi przymusowe zrzeszenie osb prowadzcych dziaalno gospodarcz w okrelonej dziedzinie. Jednostki samorzdu gospodarczego stanowiy: Izby Przemysowo-Handlowe, Izby Rolnicze oraz Izby Rzemielnicze. Izby powoywaa Rada Ministrw z wyjtkiem izb rzemielniczych, powoywanych przez ministra przemysu i handlu. Izby tworzyy organizacje o zasigu krajowym. Organy uchwaodawcze izb pochodziy czciowo z wyborw czciowo z nominacji waciwych ministrw. Aparatem wykonawczym izb kierowali Dyrektorzy.

Ponadto poza przymusowymi zwizkami niekiedy tworzone byy rwnie zwizki dobrowolne. Prawo dopuszczao bowiem tworzenie korporacji przemysowych, zrzesze, cechw.

Samorzd zawodowy obejmowa osoby wykonujce ten sam zawd. Wyrni tu mona: Izby Adwokackie, Notarialne, Lekarskie, Aptekarskie. Na ich czele stay odpowiednie naczelne izby.

Postpowanie administracyjne.

Oglne postpowanie administracyjne. W 1926 r. powoano przy Prezydium Rady Ministrw specjaln podkomisj dla opracowania projektu ustawy o postpowaniu administracyjnym. Rezultatem tej pracy byo rozporzdzenie o postpowaniu administracyjnym z dnia 22 marca 1928 r. Opierao si ono na wzorach austriackich, a take orzecznictwie NTA i dotychczasowych dowiadczeniach praktyki organw administracji.

Postpowanie przymusowe Okrelao zasady dziaania w celu wykonania decyzji administracyjnych. Do jego stosowania uprawniony by organ administracji oglnej I instancji, ktry mg stosowa kary pienine, egzekucje na majtku, wykonanie zastpcze lub bezporedni przymus. Na dziaanie starosty przysugiwaa skarga do II instancji

Postpowanie karno administracyjne. Okrelao tryb dochodzenia i karania wykrocze przez organy administracji oglnej lub specjalnej do tego uprawnione.

Funkcjonariusze administracji publicznej.

Sytuacje funkcjonariuszy suby publicznej uregulowano jednolicie w przepisach ustawy o pastwowej subie cywilnej z 1922 r. Jej przepisom podlegali wszyscy funkcjonariusze z wyjtkiem sdziw i prokuratorw, nauczycieli, profesorw szk akademickich, pracownikw przedsibiorstw i monopoli pastwowych. Funkcjonariusze dzielili si na urzdnikw i niszych funkcjonariuszy. Ich stosunek subowy powstawa na podstawie mianowania, w wyjtkowych sytuacjach na podstawie umowy o prace. Rozwizanie stosunku nastpowao w drodze zwolnienia ze suby pastwowej. Urzdnika minowanego na stae mona byo zwolni tylko na mocy orzeczenia komisji dyscyplinarnej lub po przeniesieniu go w tzw. stan nieczynny (trwajcy co najmniej 6 miesicy).

Kontrola zewntrzna Administracji Publicznej

Kontrola parlamentarna. Sprawowana bya przez sejm i senat. Form kontroli stanowia moliwo pocignicia do odpowiedzialnoci konstytucyjnej lub parlamentarnej ministrw. Najczciej wykorzystywano jednak instytucje interpelacji. Wan bezporedni form kontroli byo uchwalanie budetu oraz kontrolowanie jego wydatkw. Parlament sprawowa rwnie kontrol nad dugami pastwa za porednictwem powoanej przez Sejm i Senat Komisji Kontroli Dugw Pastwa.

Najwysza Izba Kontroli. Kontrole pastwow sprawowaa rwnie powoana ju w 1919 r. Najwysza Izba Kontroli oraz Izby Okrgowe Kontroli. Na czele NIK sta prezes, mianowany przez prezydenta na wniosek Rady Ministrw. Za sw dziaalno odpowiada przed parlamentem. Wiceprezesw oraz dyrektorw departamentw take mianowa prezydent na wniosek prezesa NIK.

Kontrola sdowa. Sprawowana bya przez sdy administracyjne. Najwyszy Trybuna Administracyjny, nisze sdy administracyjne, dziaajce na terenie byego zaboru pruskiego. Od 1935 roku dziaa powoany na przejciowy okres Inwalidzki Sd Administracyjny.

CZ IV ADMINISTRACJA ZIEM POLSKICH W CZASIE II WOJNY WIATOWEJ.

Pocztek wojny spowodowa wprowadzenie przez Prezydenta RP stanu wojennego. Zgodnie z konstytucja kw. Kompetencje prezydenta zostay zawieszone. Naczelny Inspektor Si Zbrojnych marszaek E. migy-Rydz obj funkcje Naczelnego Wodza. Utworzono take urzd ministra Gwnego Komisarza Cywilnego, ktry przej na terenie dziaa zbrojnych kompetencje wadz naczelnych w zakresie administracji rzdowej (z wyjtkiem administracji wojskowej, wymiaru sprawiedliwoci, kolejnictwa, poczty i telegrafu). Na szczeblu terytorialnym dowdztw wojskowych powoano komisarzy cywilnych dla zapewnienia wsppracy miedzy wadzami wojskowymi a wojewodami. Jednoczenie ze stanem wojennym Rada Ministrw za zgoda Prezydenta wprowadzia stan wyjtkowy, rezultatem czego byo zawieszenie konstytucyjnych swobd obywateli (zawieszona zostaa wolno osobista, sowa, prasy, nietykalnoci mieszkania, korespondencji itd.). Wprowadzono rwnie strae miejskie i gminne, ktre wraz z policj chroni miay obiekty o znaczeniu wojskowym. W nocy z 6 na 7 wrzenia wadze ewakuoway si z Warszawy, a po zaatakowaniu terytorium kraju przez ZSSR w nocy z 17 na 18 wrzenia, wadze schroniy si na terytorium Rumunii. Po internowaniu przez wadze rumuskie rzdu, prezydent wyznaczy swojego nastpc W. Raczkiewicza, ten odwoa dotychczasowy rzd i powoa nowy z W. Sikorskim na czele jako premierem. Premier obj stanowisko Wodza Naczelnego, Generalnego Inspektora Si Zbrojnych oraz ministra spraw zagranicznych. Siedzib rzdu by Pary, a po upadku Francji Anglia. 2 grudnia 1938 r. prezydent rozwiza sejm i senat a jako organ doradczy powoa Rad Narodow, ktra stanowi miaa namiastk parlamentu. Gwn role na emigracji odgrywaa Rada Ministrw posiadajca rwnorzdn z prezydentem pozycje. W listopadzie powoany zosta rwnie dla kontaktw z organizacjami podziemnymi Komitet Ministrw dla spraw Kraju. W 1941 utworzone zostao Biuro Prac Politycznych, Ekonomicznych i Prawnych przygotowujce materiay na konferencje pokojow.

Administracja ziem polskich pod okupacja radziecka.

Na ziemiach opanowanych przez wojska radzieckie pocztkowo wadze sprawoway Zarzdy Tymczasowe podlege terenowym jednostk NKWD. 22 padziernika przeprowadzono wybory do zgromadze ludowych, zbojkotowane przez Polakw. Zgromadzenia Zachodniej Biaorusi i Zachodniej Ukrainy wystpiy do Rady Najwyszej ZSRR o wczenie tych obszarw w skad odpowiednich republik. Nastpnie dekretem Najwyszej Biaoruskiej SRR w Misku wczono do republiki biaoruskiej wojewdztwa biaostockie i nowogrdzkie, za dekretem Prezydium Rady Najwyszej Ukraiskiej SRR dokonano wczenia Galicji Wschodniej i Woynia. Jednoczenie przystpiono do wprowadzenia radzieckiego aparatu administracyjnego. 29 listopada wszystkim mieszkacom terenw wcielonych nadano obywatelstwo radzieckie. Nieco pniej wprowadzono radzieck administracje na terenie Wileszczyzny pocztkowo odstpionej przez ZSRR Litwie. W 1941 r. tereny polskie znajdujce si pod okupacj radzieck znalazy si w rkach Niemiec i zostay wczone do GG (dystrykt Galicja), w czci do Rzeczy (biaostockie), reszta wesza w skad tzw. komisariatw Rzeszy (Ukraina i Wschd).

Administracja pod okupacj niemieck.

Ju 1 wrzenia 1939 r. wczono do Rzeszy Wolne Miasto Gdask. Nastpnie dekretem A. Hitlera wcielono do Rzeszy: Pomorze, cz wojewdztwa dzkiego z odzi, Grny lsk, Zagbie Dbrowskie, zachodnie powiaty wojewdztwa krakowskiego, warszawskiego, oraz Suwalszczyzn. Ponadto w 1941 wczono okrg biaostocki. Z czci terytorium wcielonego do Rzeszy utworzono dwa nowe okrgi: Gdask Prusy Zachodnie oraz Kraj Warty, ktre dzieliy si na rejencje, te za na powiaty miejskie i wiejskie.

Centralnym urzdem Rzeszy dla ziem wcielonych by minister spraw wewntrznych, ale uprawnienia prawodawcze posiadali take inni ministrowie oraz organy centralne Rzeszy. W praktyce jednak ich kompetencje zostay ograniczone na rzecz namiestnikw i nadprezydentw. Namiestnik Rzeszy powoany przez kanclerza by jednoczenie szefem NSDAP, komisarzem do spraw obrony i penomocnikiem komisarza do spraw umacniania niemczyzny na terenach ktre mu podlegay. Namiestnik personalnie podlega ministrowi spraw wewntrznych, rzeczowo za poszczeglnym ministrom. Kierowa caa administracj ogln, wymiaru sprawiedliwoci, finansw, robt publicznych i propagandy. Wzgldem administracji niezespolonej posiada uprawnienia instrukcyjno nadzorcze.

Administracj rejencji kierowa prezes rejencji, administracj powiatu miejskiego burmistrz, wiejskiego starosta. Wszyscy czyli w swym rku take funkcje szefw NSDAP.

Szczegln pozycje posiaday organy policji oraz SS (w pniejszym okresie oba te organy zostay poczone). Na ziemiach polskich wadza policyjna naleaa do wyszych dowdcw SS i policji formalnie podporzdkowanych namiestnikom i nadprezydentom.

Generalne Gubernatorstwo.

Zostao utworzone dekretem z dnia 12 padziernika 1939 r. GG zostao podporzdkowane zwierzchniej wadzy Rzeszy lecz nie stanowio jej czci. Midzy Rzesz a GG istniaa granica celna, policyjna, walutowa i dewizowa. GG mio wasn walut i Bank Emisyjny. W mocy utrzymano przepisy prawa polskiego o ile nie zostay zmienione. Na terenie GG dziaay nisze sdy polskie obok sdw niemieckich i pod cisym nadzorem. Stolic by Krakw, jzykiem urzdowym niemiecki, cho dopuszczano polski i ukraiski. W skad GG wchodziy dystrykty: krakowski, radomski, lubelski, warszawski, po 1941 ponadto galicyjski. Dystrykty dzieliy si na powiaty miejskie i wiejskie. Na czele GG sta mianowany przez Hitlera i bezporednio mu podlegy generalny gubernator, ktry by jednoczenie szefem NSDAP i komisarzem rzeszy do spraw obrony. Przy generalnym gubernatorze dziaali penomocnicy ministerstw i centralnych urzdw Rzeszy, w Berlinie natomiast rezydowa przedstawiciel generalnego gubernatora. Organem wykonawczym i doradczym generalnego gubernatora by Urzd Generalnego Gubernatora, od 1940 nazywany rzdem, kierowany przez sekretarza stanu.

Administracj dystryktw kierowali gubernatorzy, podlegajcy generalnemu gubernatorowi. Na czele powiatw stali starostowie powiatowi i miejscy. Spord polskich organw utrzymano jedynie organy wykonawcze: w miastach burmistrzw, w gminach wiejskich wjtw. Powoywani byli przez gubernatorw zwykle z pord Polakw, lecz podlegali cisemu niemieckiemu nadzorowi. Nadzorowi podlegaa ponadto utrzymana rwnie administracja pocztowa i kolejowa.

Bez zmian pozostawiono przed wojenny system zdrowia.

Podobnie jak na pozostaych ziemiach polskich rozbudowane zostay struktury policji i SS. Kierowa nimi wyszy dowdca SS i policji, ktremu podlegali dowdcy policji bezpieczestwa, porzdkowej, a take dowdcy SS i policji w poszczeglnych dystryktach. Utrzymano dziaalno policji polskiej i ukraiskiej.

Polskie pastwo podziemne

W ramach pastwa podziemnego oddzielono pion cywilno polityczny od pionu wojskowego. Tworzenie pionu wojskowego rozpoczto jeszcze w trakcie trwania kampanii wrzeniowej. Powstaa wwczas organizacja wojskowa Suba Zwycistwu Polski, zostaa przemianowana na Zwizek Walki Zbrojnej a ten w lutym 1942 r. w Armie Krajow. Organem dowodzenia AK bya Komenda Gwna. Struktur terenow dostosowano do dawnego podziau terytorialnego. Kraj podzielono na obszary, te dzieliy si na okrgi (powstae w miejsce wojewdztw), okrgi na obwody (zamiast powiatw), na szczeblu gmin za zorganizowano placwki.

W ramach pionu cywilnego dziaali: delegat rzdu do spraw kraju, delegaci okrgowi i powiatowi. Na mocy dekretu prezydenta w 1944 delegat rzdu do spraw kraju uzyska rang ministra, penicego na terenie kraju funkcj wicepremiera. Aparatem pomocniczym delegata rzdu bya Delegatura Rzdu podzielona na resortowe departamenty. Delegatura zajmowaa si organizowaniem administracji zastpczej tworzc swe komrki terenowe w wojewdztwach, powiatach i gminach. Miay one przej wadz z chwil wyzwolenia. Delegaci penili funkcje organw administracji oglnej I instancji.

Aktywn dziaalno prowadziy departament spraw wewntrznych, kierujcy aparatem terenowym, departament owiaty i kultury, organizujcy tajne nauczanie, departament sprawiedliwoci, ktry powoa do ycia sdy karne, oraz departament informacji. Powoano rwnie policje w postaci Pastwowego Korpusu Bezpieczestwa.

Dla przewagi wobec Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) Delegat Rzdu powoa Krajow Rad Ministrw, majc peni wszystkie funkcje Rady Ministrw do czasu powrotu rzdu do kraju.

Od powstania w 1942 r. Polskiej Partii Robotniczej zacz ksztatowa si drugi obz polityczny podziemia ludowo-demokratyczny, odrzucajcy konstytucje kwietniow jako podstaw porzdku prawnego. 1 stycznia 1944 powoano do ycia Krajow Rad Narodow (KRN), dziaania ktrej oparto na systemie terenowych rad narodowych: wojewdzkich, powiatowych i gminnych.

CZ V ADMINISTRACJA W POLSCE W LATCH 1994 1990

Wyzwolenie ziem polskich przez Armie Czerwon skutecznie uniemoliwio przejcie wadzy przez organy obozu londyskiego. Wadza znalaza si w rkach obozu ludowo-demokratycznego ktry przystpi do zmiany typu pastwa i administracji oraz tworzenia jej struktur na szczebli centralnym i w terenie. Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) z 22 lipca 1944 r. formuowa zasad przejcia wadzy przez lud pracujcy (zasada ludowadztwa), uznawa Krajow Rad Narodow za jedyne legalne rdo wadzy i najwyszy organ w pastwie sprawujcy swe kompetencje poprzez PKWN oraz wojewdzkie, powiatowe, miejskie i gminne rady narodowe (zasada jednoci wadzy pastwowej). Wszystkie organy dziaa miay w oparciu o konstytucje marcow z 1921 r. a do czasu zwoania Sejmu, ktry uchwali mia now konstytucj.

Administracja centralna w latach 1944 1947

PKWN obj w imieniu KRN wadz na wyzwolonym terenie. Na jego czele sta E. Osbka-Morawski oraz dwch wiceprzewodniczcych. Poszczeglne dziay administracji nazwano resortami, ktrymi zarzdzali kierownicy resortw. Sprawy nalece przed wojna do ministra spraw wewntrznych rozdzielono miedzy dwa resorty: Bezpieczestwa Publicznego oraz Administracji Publicznej. W sumie utworzono 14 resortw. Po utworzeniu 31 grudnia 1944 . Rzdu Tymczasowego dotychczasow nazw resort zastpiono terminem ministerstwo. Struktura administracji centralnej nie ulegaa wikszym zmian take po przeksztaceniu si Rzdu Tymczasowego w Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej (28 czerwca 1945)

Administracja centralna w latach 1947 1952

Uchwalenie Maej Konstytucji z 1947 r. zamykao pierwszy okres ksztatowania si nowej wadzy. Do organw pastwowych dziaajcych w zakresie wadzy pastwowej zgodnie z jej treci zaliczano; Prezydenta, Rad Pastwa oraz Rzd. Inaczej ni w konstytucji marcowej okrelono pozycje Prezesa Rady Ministrw, ktry nie tylko mia przewodniczy obrad Rady Ministrw, lecz take stan na jej czele. W rzeczywistoci (wbrew zapisom nowej konstytucji) podstawow rol w pastwie odgrywa organ pozakonstytucyjny Prezydium Rzdu, w skad ktrego wchodzili prezes i wiceprezesi rady ministrw, podsekretarz stanu oraz fakultatywnie inni czonkowie rzdu. Do zada prezydium naleao kierowanie pracami rzdu we wszystkich dziedzinach oraz zastpowanie go w sprawach wanych. Organ ten obradowa regularnie pod przewodnictwem prezydenta RP, czcego w swych rkach take funkcje przewodniczcego rady Pastwa oraz I sekretarza PZPR.

W trakcie kadencji sejmu ustawodawczego nastpowa stay wzrost liczby ministerstw. Istotnych zmian w administracji centralnej dokonano ustaw z dnia 10 lutego 1949 r. o zmianie organizacji naczelnych wadz gospodarki narodowej. Nowe zasady miay suy realizacji planu 6 letniego. W miejsce Ministerstwa Przemysu i Handlu utworzono: Ministerstwo grnictwa i energetyki, Przemysu Cikiego, Przemysu Lekkiego, Przemysu Rolnego i Spoywczego, Handlu wewntrznego i Handlu Zagranicznego. Jednoczenie przy Radzie Ministrw utworzono organ pomocniczy i doradczy w sprawach gospodarczych, Komitet Ekonomiczny Rady Ministrw. W miejsce istniejcego Centralnego Urzdu Planowania powstaa Pastwowa Komisja Planowania Gospodarczego. Wbrew nazwie komisja bya organem jednoosobowym, jej przewodniczcy (H. Milc) by faktycznym zwierzchnikiem wszystkich ministrw resortw gospodarczych.

Administracja centralna po 1952 r.

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) z 1952 odrzucia tradycyjny trjpodzia wadzy, wprowadzajc nowy system organizacji aparatu pastwowego. Organy pastwowe podzielone zostay na organy: wadzy pastwowej, administracji pastwowej oraz sdowe. Konstytucja wprowadzia pojcie naczelnych organw administracji, zajmujcych nadrzdn pozycje wobec innych organw centralnych i jednostek organizacyjnych.

Rada Ministrw jako naczelny organ wykonawczy i zarzdzajcy administracji pastwowej posiadaa funkcje kierowniczo-koordynacyjne w stosunku do pozostaych organw naczelnych administracji oraz okrelaa kierunek dziaania caego aparatu administracyjnego. W jej skad wchodzili Prezes RM, wiceprezesi RM, ministrowie, oraz przewodniczcy okrelonych w ustawach komisji i komitetw. Przejciowo wchodzi do niej take Prezes NIK.

Prezes Rady Ministrw jako organ naczelny sprawowa kierownicz funkcje w stosunku do pozostaych organw administracji. W latach 1947-1970 funkcje Prezesa RM nieprzerwanie peni J. Cyrankiewicz.

Prezydium Rzdu odgrywao nadal istotn role, mimo e nie wspominaa o nim rwnie konstytucja 1952. W skad prezydium wchodzili Prezes Rady Ministrw, wiceprezesi, a take inne powoane przez Rad Ministrw osoby. W 1976 r. w wyniku nowelizacji konstytucji Prezydium Rady Ministrw uzyskao rang konstytucyjn naczelnego organu administracji. Prezydium formalnie istniao do 1992 r.

Od poowy lat osiemdziesitych status naczelnego organu administracji wchodzcego w skad Rady Ministrw uzyska take minister Szef Urzdu Rady Ministrw. Pocztkowo peni funkcje gwnie usugowe wzgldem innych naczelnych organw. Organ ten dziaa do 1996 r.

Ministrowie stanowili resortowe naczelne organy administracji, kierujc jej okrelonymi dziaami. Powoywa i odwoywa ich sejm, a w przerwie miedzy jego kadencjami Rada Pastwa na wniosek prezesa Rady ministrw. Ministrom podlegay ministerstwa. Z zasad jednoosobowego kierownictwa ministerstwem poczono czciowo zasad kolegialnoci w pracy ministerstw. W 1950 r. wprowadzono kolegia ministerstw jako organy opiniodawczo doradcze w stosunku do ministra.

Obok ministrw na podstawie wyranego postanowienia ustawy charakter naczelnych organw administracji mogy mie take rne komisje i komitety, bdce organami kolegialnymi przy Radzie Ministrw. Ich przewodniczcy wchodzili w skad Rady Ministrw. W 1956 r. w miejsce zlikwidowanej Pastwowej Komisji Planowania Gospodarczego utworzono Komisje Planowania przy Radzie Ministrw. Przejciowo dziaay Komitet do spraw bezpieczestwa publicznego, Komitet Dobrej Wytwrczoci, Pracy i Pacy, Nauki i Techniki. W latach osiemdziesitych wikszo komitetw przestaa istnie z wyjtkiem Komisji Planowania przy Radzie Ministrw, ktra dziaaa do 1988r.

Administracje centraln tworzyy take urzdy centralne, nie bdce naczelnymi organami. Podlegay prezesowi RM lub poszczeglnym ministrom a ich kierownicy nie wchodzili w skad Rady Ministrw.

Niezalenie od ustawowego zakresu dziaania poszczeglnych organw administracji podlegaa ona w caoci kierownictwu PZPR, podejmujcemu czsto decyzje zastrzeone dla rzdu lub ministrw. Wydziay istniejce w Komitecie Centralnym PZPR dubloway poszczeglne resorty rzdowe. Komitety partyjne kontroloway dobr kadr i obsad stanowisk co prowadzio w konsekwencji co bezporedniej zalenoci organw administracji od organw partyjnych.

Administracja terenowa w latach 1944 1950

Dekretem PKWN z 1944 r. restytuowano instytucje samorzdu terytorialnego, teraz powizanego z radami narodowymi, ktrym przyznano zadania organw uchwaodawczych. Nowoci byo ponadto wprowadzenie samorzdu terytorialnego na szczeblu wojewdzkim. Rozwizania wprowadzone w 1944 doprowadziy w okresie 1944-1950 do dualizmu wadzy i administracji, przejawiajcego si w istnieniu obok siebie pionu administracji rzdowej oraz pionu administracji samorzdowej i rad narodowych.

Terenowymi organami administracji rzdowej zgodnie z dekretem PKWN wojewodowie i starostowie. Subowo i organizacyjnie podlegali ministrowi administracji publicznej, rzeczowo poszczeglnym ministrom. Wojewodw mianowa PKWN, a nastpnie Rada Ministrw na wniosek ministra administracji, zaopiniowany przez wojewdzk rad narodow. Starostw mianowa minister administracji publicznej na wniosek wojewody zaopiniowany przez powiatow rad narodow. Zmianie uleg zakres kompetencji wojewodw i starostw, z zakresu dziaania administracji oglnej wyczono Milicj Obywatelsk, ktra podlegaa resortowi bezpieczestwa publicznego, a take sprawy kontroli publikacji i wydawnictw. Wojewodw i starostw powizano z radami narodowymi, ktre poza przedstawieniem opinii w sprawie powoania, mogy rwnie wnioskowa o odwoanie wojewody lub starosty. Ponadto podlegali oni rad w sprawach nalecych do zakresu samorzdu terytorialnego. Spoeczn kontrol nad organami administracji rzdowej powierzono prezydium odpowiednich rad narodowych.

Struktura administracji niezespolonej ulegaa rozbudowaniu. Szczegln pozycje zajmoway tu wojewdzkie i powiatowe organy Bezpieczestwa Publicznego i MO.

Czonkowie rad narodowych do 1954 r. nie pochodzili z wyborw, prawo ich powoywania przysugiwao okrelonym organizacj politycznym i spoecznym, rady niszego szczebla mogy delegowa swoich przedstawicieli do rad szczebla wyszego.

Organami wykonawczymi samorzdu terytorialnego poszczeglnych szczebli byy wydzia wojewdzki (kierowany przez wojewod lub jego zastpc, wydzia powiatowy (kierowany przez starost), zarzd miejski (kierowany przez prezydenta, lub burmistrza), zarzd gminy (pod przewodnictwem wjta). Ich czonkw z wyjtkiem wjta i starosty wybieray rady narodowe. Oprcz organw kolegialnych istniay ponadto organy jednoosobowe: prezydent, burmistrz, wjt. Nadzr nad organami wykonawczymi powierzono organom administracji rzdowej, organom wykonawczym wyszego stopnia oraz rad narodowym. Nadzr wobec wydziaw wojewdzkich oraz zarzdw miejskich w Warszawie i odzi sprawowa minister administracji pub.

Funkcje organw uchwaodawczych powierzono rad narodowym. Zadania rad narodowych wykraczay poza tradycyjn rol samorzdu terytorialnego, rady byy bowiem jednoczenie organami planowania dziaalnoci publicznej i kontroli administracji rzdowej. Bardzo rozlegy nadzr nad dziaalnoci rad sprawoway rady wyszego stopnia, wszystkie za podlegay KRN. Wikszo uchwa wymagaa zatwierdzenia przez prezydium rady wyszego szczebla.

Od 1945 r. stopniowo wprowadzano zasady organizacji administracji terytorialnej rwnie na ziemiach zachodnich i pnocnych. Proces ten trwa do 1950 r. Tereny te wyczono z zakresu dziaania ministra administracji publicznej i przekazano utworzonemu w 1945 r. Ministerstwu Ziem Odzyskanych. Kierowa im W. Gomuka. Organami administracji zespolonej na tych terenach byli wyposaeni w szerokie kompetencje okrgowi i obwodowi penomocnicy rzdu. Podporzdkowano im take organy administracji niezespolonej. W 1945 r. dawny podzia zastpiono podziaem na wojewdztwa i powiaty.

Wobec zmian granicy na Wschodzie w 1945 r. doszo do powstania wojewdztwa rzeszowskiego, skorygowano granice wojewdztwa biaostockiego, utworzono wojewdztwo gdaskie oraz zniesiono autonomie wojewdztwa lskiego. Definitywnego podziau terytorialnego dokonano 1946 r. tworzc wojewdztwa olsztyskie, szczeciskie i wrocawskie.

Administracja terenowa w latach 1950 1972/75

W latach 1948-1950 w krajach bloku radzieckiego dochodzio do likwidacji tradycyjnych organw administracji a w ich miejsce tworzono jednolity system administracji w oparciu o tzw. zasad centralizmu demokratycznego. W Polsce zasadnicza reforma oznaczajca cakowite odejcie od tradycji polskich przeprowadzona zostaa ustaw z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej wadzy pastwowej. Ustawa zniosa dotychczasowy dualizm administracji terenowej, zlikwidowany zosta samorzd terytorialny, zniesiono istniejce organy administracji rzdowej oglnej, likwidujc stanowiska wojewodw, wicewojewodw, starostw i wjtw oraz wydziay wojewdzkie i powiatowe urzdw wojewdzkich i starostw. Zniesiono take niektre organy administracji niezespolonej.

Terenowymi jednolitymi organami wadzy pastwowej stay si rady w gminach, miastach, dzielnicach wikszych miast, powiatach i wojewdztwach. Na szczycie hierarchicznie zbudowanego systemu rad dziaaa Rada Pastwa posiadajca od 1952 r. charakter emanacji sejmu. Rady dziaay zgodnie z zasad podwjnego podporzdkowania; poziomego (organy wykonawcze podlegay organom uchwaodawczym) oraz pionowego (organy niszego stopnia podlegay organom wyszego stopnia.

System centralizmu demokratycznego

Zadania rad okrelono bardzo szeroko: midzy innymi kierowanie dziaalnoci gospodarcz, spoeczn, kulturaln, ochron porzdku publicznego, uchwalanie terenowych budetw i planw gospodarczych. Rady obradoway w sesjach zwyczajnych, w terminach wynikajcych z ustaw, oraz nadzwyczajnych zwoywanych decyzj samej rady. Organami wykonawczymi rad byy kolegialne, wybierane przez rady prezydia, sprawujce na podlegym terenie wszystkie funkcje wykonawcze wadzy pastwowej, wykonujce uchway rad oraz polecenia wadzy zwierzchniej. Pracami prezydium kierowa przewodniczcy, prezydia za dzieliy si na wydziay.

W 1954 r. w miejsce dotychczasowych gmin i gromad wprowadzono nowe gromady, w ktrych miay dziaa gromadzkie rady narodowe. Ich dziaania miay obejmowa zwaszcza aktywizowanie produkcji rolnej. Sabe gospodarczo gromady nie speniay swojej roi to te w kolejnych latach istniaa tendencja do ograniczania ich liczby.

Jednoczenie zostaa uchwalona ustawa o osiedlach i radach narodowych. Osiedla liczce co najmniej 1000 mieszkacw i cechujce si zwart zabudow mogy by wydzielone z obszaru gromady, jako osiedla robotnicze ,uzdrowiskowe lub rybackie. Po 1945 r. osiedla stanowiy nowy typ jednostek podziau terytorialnego.

Korekta systemu rad narodowych dokonana zostaa ustaw z dnia 25 stycznia 1958 r. o radach narodowych. Formalnie ustawa zwikszya kompetencje rad narodowych wprowadzajc domniemanie kompetencji na ich rzecz. Charakter terenowych organw administracji pastwowej o duym stopniu samodzielnoci uzyskay wydziay, podporzdkowane prezydium. Ich kierownicy mogli samodzielnie podejmowa decyzje biece w indywidualnych sprawach.

W grudniu 1954 r. odbyy si pierwsze wybory do rad narodowych. Zgodnie z ordynacj prawo do zgaszania kandydatw posiaday organizacje polityczne, zawodowe, spdzielcze .

Administracja terenowa po reformie lat 1972-1975

Reforma administracji publicznej przebiegaa w trzech etapach. Punktem wyjcia dla pierwszego etapu reformy bya ustawa z dnia 29 listopada 1972 r. o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych. W drugim etapie w 1973 r. dokonano odpowiednich zmian w wyszych jednostkach podziau terytorialnego. Etap trzeci reformy stanowio wprowadzenie w 1975 r. zasadniczego dwustopniowego podziau terytorialnego.

W rezultacie zmian charakter zasadniczej jednostki podziau terytorialnego uzyskay gminy. W 1972 r. dotychczasowe gromady zostay przeksztacone w gminy, zlikwidowano osiedla nadajc im statut miasta lub wczajc je do odpowiednich gmin. Rady narodowe pozostay terenowymi organami wadzy pastwowej, zyskujc jednoczenie charakter podstawowej organizacji samorzdu spoecznego. Ustawa z 1972 r. powoaa nowe jednoosobowe terenowe organy wadzy pastwowej naczelnikw gmin. Naczelnicy dziaali za pomoc aparatu zorganizowanego w formie urzdw gmin. Prezydium gminnej rady narodowej byo kolegialnym organem wewntrznym rady gminy organizujcym jej prac i reprezentujcym j na zewntrz. Gminom przekazano wiele kompetencji nalecych dotychczas do powiatw, co uczynio je ogniwem porednim midzy wojewdztwem.

W drugim etapie (1973) charakter terenowych organw administracji pastwowej uzyskali wojewodowie, naczelnicy lub prezydenci miast, a przejciowo rwnie naczelnicy powiatw. Podporzdkowano im aparat wykonawczy w postaci urzdw wojewdzkich, powiatowych, miejskich. Wojewodw, prezydentw miast, naczelnikw powiatw lub miast stanowicych powiat powoywa prezes Rady Ministrw, po zaopiniowaniu przez odpowiedni rad narodow, pozostae organy powoywa wojewoda take po uzyskaniu opinii waciwej rady narodowej.

Prezydia rad narodowych wyszego stopnia analogicznie do prezydiw rad gminnych stanowiy organy wewntrzne swo