1. Dobrostan czy dobre życie? Zdrowie psychiczne i pojęcia pokrewne - różnorodność ujęć w kulturze zachodniej i innych kulturach.

ZDROWIE PSYCHICZNE (definicje): - Brak choroby psychicznej (cierpienia)- Zdolność do radzenia sobie z przeciwnościami życia bez utraty poczucia sensu- Wykazywanie pozytywnych cech psychiki: np. równowagi i świeżości emocjonalnej,

inteligencji i kreatywności, pozytywnej samooceny itd…- Zdolność przystosowania się do otoczenia fizycznego i społecznego - Zdolność przekraczania ograniczeń tkwiących w danej kulturze- Zdolność do zmiany i rozwoju przy zachowaniu poczucia tożsamości- Zdolność urzeczywistnienia swojej prawdziwej natury- Taki styl funkcjonowania, który wyraża optymalny rozwój osobowości w kierunku zarówno

dojrzałego myślenia, jak i dobrego samopoczucia- Zdolność do ciągłego odzyskiwania równowagi psychicznej

definicja holistyczna - „Zdrowie jest pełnym dobrostanem fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie tylko brakiem choroby lub niedomagania. Zdrowa osoba realizuje własne zdolności, potrafi radzić sobie z normalnym stresem życiowym, pracuje produktywnie i skutecznie oraz jest zdolna wnieść wkład w życie społeczności, do której należy” (WHO, 1946)

W psychologii zdrowia: Proces, w ramach którego jednostka wykorzystując swoje zasoby, promuje własne zdrowie, ochrania je oraz uczestniczy w procesie leczenia, gdy na skutek zbyt silnego działania patogenów i obniżonej odporności dochodzi do załamania dynamicznej równowagi, czyli do choroby.

MODELE ZDROWIA:A. realistyczno-adaptacyjny (teorie przystosowania, homeostazy, regulacji)B. postulatywny (wzór idealnej osobowości)

SYMPTOMY ZDROWIA:

Kontekst środowiska(przystosowanie negatywne i nieprzystosowanie pozytywne)Kontekst wrodzonych uwarunkowań(czy wskazywane symptomy są uwarunkowane

biologicznie?)Kontekst rozwoju (na jakim poziomie rozwoju dany symptom jest adekwatny?)Kontekst cierpienia (czy symptom jest adekwatny w trudnych sytuacjach życiowych?)

Wymiaru osoby ludzkiej:- biologiczny- podmiotowy- społeczny- duchowy

Higiena psychiczna - Clifford W. Beers „Umysł, który sam siebie odnalazł” (1908)Koncepcja dezintegracji pozytywnej - Kazimierz DąbrowskiPsychologia humanistyczna - Abraham Maslow „W jakich warunkach realizuje się potencjał

człowieka?” (1950)Psychologia zdrowia - Aaron Antonovsky „Co sprawia, że poddani stresom ludzie pozostają

zdrowi?” (1990)Psychologia pozytywna - M. Seligman: „Co sprawia, że życie warte jest życia? Jak rozwijać

ludzkie siły i cnoty?” (1998)

1

EWOLUCJA PYTAŃ O ZDROWIE:Etyka (filozofia i religia)Higiena psychicznaPsychoanalizaPsychologia humanistycznaPsychoterapiaPsychologia zdrowiaPsychologia jakości życiaPsychologia pozytywna

Profilaktyka medyczna - (gr. prophylaksis - ostrożność, prophylaktikos – zapobiegawczy); profilaksja (biol.): zabezpieczenie, odporność działania i środki zapobiegające chorobom (med.), działalność i sposoby zabezpieczające przed szkodami, wypadkami; likwidacja przyczyn niekorzystnych zjawisk; promocja zdrowia.

Profilaktyka psychologiczna – dziedzina psychologii stosowanej, której przedmiotem jest zapobieganie zaburzeniom zdrowia.

Higiena psychiczna - nauka o zdrowiu psychicznym i sposobach jego osiągania (gr. hygieinos – zdrowy, zdrowotny, hygeia – zdrowie)

Prewencja pierwotna (łac. preventio - zapobieganie) oraz promocja pozytywnego zdrowia psychicznego

Praktyczna psychologia pozytywna

PSYCHOPROFILAKTYKA:A. Ruch higieny psychicznej: Beers, James, Meyer

CELE: ochrona zdrowia psychicznegopoprawa opieki psychiatrycznejuświadomienie w zakresie psychohigienywspółpraca z różnymi organizacjami w celu ochrony zdrowia

Meng:a) higiena psychiczna indywidualnab) grupowa (społeczna)

B. Rozróżnienie prewencji - Caplan:1. prewencja pierwotna – zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń

psychicznych – prewencja właściwa2. prewencja wtórna – powstrzymanie rozwoju zaburzeń i skrócenie czasu ich trwania

(wczesna interwencja)3. prewencja trzeciego stopnia – zapobieganie skutkom przebytej choroby i

przeciwdziałanie nawrotom, rehabilitacjaC. Siatka pojęciowa – Cowen:

- pierwotna prewencja – szersze określenie, zapobieganie chorobom somatycznym, wypadkom i patologii społecznej

- pierwotna prewencja zaburzeń psychicznych – węższe, wzmocnienie psychicznych zdolności i zapobieganie dysfunkcjom psychicznym

CELE PREWENCJI: wspieranie pozytywnego zdrowia i obniżenie prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń

- struktura prewencji:a) źródła – wiedza psychologiczna o przyczynach zaburzeń i dysfunkcjib) substancja – strategie i metody dochodzenia do celów prewencji

2

- strategie:- wzmacnianie kompetencji ludzi- organizowanie/reorganizacja otoczenia (np. przez edukację zdrowotną)- bezpośrednie trenowanie umiejętności i kompetencji- tworzenie grup społecznego wsparcia

D. Działalność promocyjna (Bond): współtworzenie warunków do ujawniania, kreowania i wzmacniania motywacji własnej i aktywności jednostki w kierunku rozwoju jej możliwości i wzrostu kompetencji w interakcji z otoczeniem

- ochrona i obrona statusu quo- optymalizacja rozwoju jednostki

E. Wymiary (obszary) tematyczne (Bloom):I. model przyczynowo-skutkowyII. wymiar czasuIII. problem kto jest celem i odbiorcą prewencji (powinna być ukierunkowana na

jednostkę i z natury zawsze dotyczy grup, zwłaszcza populacji ryzyka) IV. czy zapobiegać negatywnym, czy promować pozytywneV. prewencja aktywna vs pasywnaVI. powszechna zasada, że fundamentalnym aspektem prewencji jest stała,

towarzysząca ocena działań prewencyjnychF. Łączenie podejścia indywidualnego ze społecznym (Adam):

CELE: rozwój indywidualnych i społecznych kompetencji ludzi i modyfikacja systemów społecznych, by lepiej odpowiadały potrzebom

WŁAŚCIWOŚCI: 1. Prospektywność i proaktywność (rzutowanie w przyszłość)2. Szeroki zakres (ogólne cele – na populację)3. Rozwojowość (cechy postulatywne)

a) identyfikacja z modelami gwarantującymi zdolność do przeżycia i adaptacjęb) identyfikacja z rodziną/grupą, podział odpowiedzialności i zaangażowaniac) zaufanie do własnej zdolności rozwiązywania problemówd) samo orientacja i samokontrolae) umiejętność porozumiewania się i nawiązywania intymnych kontaktów z ludźmif) umiejętność oceniania – rozpoznania, zrozumienia i oceny związków dynamicznych z otoczeniemg) umiejętność wzbogacania zasobów własnego Ja, umiejętność funkcjonowania jednocześnie autonomicznego i współzależnego z otoczeniemh) umiejętności fizyczne

4. Bezpośrednie zaangażowanie, udział5. Systemowość (ekologiczno-społeczne podejście)6. Współpraca

G. Rozwój – podstawa prewencji; system różnych jakościowo, wielokierunkowych, odwracalnych zmian, zachodzących pod wpływem czynników natury endogennej, aktywności własnej, zmian otoczenia, wpływów historycznych i przypadkowych zdarzeń życiowych

3

8 faz rozwoju Eriksona - kryzysy jako punkty zwrotne rozstrzygające okresy rozwoju (kryzysy rozwojowe); w wyniku okresowej sprzeczności między wrodzonymi czynnikami dojrzewania

H. Kryzys i krytyczne wydarzenie życiowe.KRYZYS: zjawisko lub stan charakteryzujący się takim stopniem dysproporcji i

niezrównoważenia elementów, że wymaga to istotnych zmian; punkt zwrotny w wielu procesach

Lindemann, Caplan: metody interwencji kryzysowejkryzys jako przejściowy okres – szansa rozwoju i podwyższona podatność na zaburzenia psychiczne

FAZY:1. wzrost napięcia, próba rozwiązania problemu znanymi środkami2. nieefektywne próby rozwiązania – dalszy wzrost napięcia3. mobilizacja ostatnich rezerw, nowe sposoby rozwiązania problemu4. kulminacja reakcji kryzysowej, wzrastająca patologizacja zachowań

Riegel: pozytywny charakter kryzysów – sprzeczności w poszczególnych sferach: biologicznej, psychologicznej, socjokulturowej i materialno-fizycznej lub między nimi; zmiana rozwojowa wynika z konstruktywnego przezwyciężenia sprzeczności KRYTYCZNE WYDARZENIE ŻYCIOWE: wydarzenia stresowe, związane ze

zmianą roli i statusu, kryzysowe w okresach przejściowych

Filipp: relacje między osobą a jej otoczeniem; MODEL: kontekst, wyodrębniające się z niego elementy, cechy

wydarzenia, cechy osoby doświadczającej wydarzenia, cechy bezpośredniej reakcji na wydarzenia, dynamika zmian i odległe efekty wydarzenia

CECHY: emocjonalnie znaczące, zakłócają normalne funkcjonowanie układu jednostka – środowisko, powodują destabilizację, wymaga zmian w mechanizmach przystosowania, potencjalnie dwuwartościowe (+/-), ocena subiektywna

ŹRÓDŁA: - z otoczenia- z osoby samej w sobie (konsekwencja osobistych decyzji lub

preferowanego stylu życia)- charakter interakcyjny

PREWENCJA: skoncentrowana na osobie, wydarzeniu lub kontekścieI. Mechanizmy zmagania się ze stresem (aspekt interakcyjny):

Lazarus: Obciążenie stresem i kryzysem to wynik tego, jak jednostka ocenia adaptacyjny związek z otoczeniem (podejście interpersonalne i transakcyjne)

MECHANIZM:1. Ocena pierwotna wydarzenia2. Ocena wtórna – swoich osobistych możliwości3. Dalsze zachowanie zaradcze (skoncentrowane na własnej osobie lub na poszukiwaniu rozwiązań i nowych znaczeń lub na zewnętrznych elementach sytuacji); stosowanie technik paliatywnych (regulacja emocji) i aktywnego przezwyciężenia (opracowanie trudności i problemów)

*Efektywność technik zaradczych: zależy od rodzaju obciążenia i indywidualnych preferencji

4

Caplan: złożone zachowanie zaradcze jest skuteczne kiedy obejmuje:a) aktywną eksplorację rzeczywistości i poszukiwanie informacjib) wyrażanie pozytywnych i negatywnych emocjic) aktywne inicjowanie pomocy ze strony innychd) podział sytuacji problemowej na fragmenty i stopniowe rozwiązywaniee) rozpoznanie zmęczenia i dezorganizacji i ich przezwyciężanief) aktywne radzenie sobie z uczuciami lub ich akceptacjag) plastyczność i gotowość do zmian w samym sobieh) podstawowe zaufanie do siebie i ludzi

J. Wsparcie społeczne: bufor dla negatywnych skutków stresu; rodzaj interakcji- cel – zbliżenie uczestników do rozwiązania problemu- wymiana emocji, informacji i dóbr materialnych- wymaga trafności między oczekiwanym a uzyskanym wsparciem- wymiana jednostronna lub wzajemna, kierunek relacji stały lub zmienny- podejmowana w sytuacji problemowej i trudnej

jedna z form dopingu, zachodzi w grupach odniesienia, tworzy relacje przywiązania, kształtuje osobowość odporną na stres, daje poczucie bezpieczeństwa, pewności i zaufania do siebie i swoich kompetencji, podstawa wsparcia wyobrażonego, podstawowy i konieczny warunek – obiektywnie istniejące sieci społeczne, zależne od cech grup, buforowy charakter jest modyfikowany cechami osobowości ludzi poszukujących wsparcia (poczucie potrzeby wsparcia i zdolność do inicjowania, poszukiwania i utrzymywania więzi dających wsparcie), najpotrzebniejsze wsparcie emocjonalne, nie instrumentalne lub rzeczowe, pozytywna rola tym większa, im bardziej wsparcie jest oczekiwane i trafne, działanie ogólnieuodparniające

TERMINY POKREWNE do zdrowia psychicznego

1. Normaa) ilościowa (statystyczna) – odzwierciedla rozkład cechy w populacji, przeciętne wartości

liczboweb) społeczno-kulturowa – odzwierciedla typowe oczekiwania społeczne, dychotomia:

zachowania i styl bycia przeciętne – konwencjonalne oraz dewiacje

c) teoretyczna – wzorzec idealny, będący wizją teoretyka lub ideałem kulturowymd) indywidualna – typowe zachowania danej jednostki (grupy)

2. Szczęście a) stan chwilowy lub stały układ okoliczności; b) rozpoznawane subiektywnie lub obiektywnie;c) definiowane na bazie badań empirycznych lub opisywane jako wzorzec idealnyd) różnie pojmowane przez różnych ludzi

Władysław Tatarkiewicz: „Poczucie szczęścia jest objawem zdrowia, naturalnym, choć nie zawsze możliwym. A zdrowie jest warunkiem szczęścia, istotnym, choć nie jedynym.”

Szczęście: idealne (pełne i trwałe zadowolenie z całości życia)realne (mniejsze nasilenie idealnego)

5

3. Dobre życie

DOBRO: hedonizm vs. eudajmonizmsubiektywne vs. obiektywne (oceny)jednostkowe vs. społeczne (wymaga określenia na czym polega dobro wspólne) (wymiary)

wskaźnik rozwoju społecznego – uwzględnia różnorodne charakterystyki jakości życia społeczeństwa (np. średnia długość życia, stan edukacji, PKB)

POSTACIE DOBREGO ŻYCIA: (L. King – życie „prawdziwie dobre – osiąganie wysokiego poziomu obu aspektów)

A. Szczęście:Ed Deiner „stopień w jakim człowiek lubi swoje własne życie”

- globalna ocena własnego życia:a) satysfakcja z życiab) rodzaj emocjonalnych reakcji na zdarzenia

- tym wyższe, im większa satysfakcja i więcej przyjemności a mniej uczuć negatywnych

Pomiar poziomu szczęścia – Satisfaction With Life Scale (Diener, Emmons, Larsen i Griffin); Subjective Happiness Scale (S. Lyubomirsky)

- większość ludzi jest szczęśliwych przez większość życia- liczy się duża częstotliwość pozytywnych emocji, nie ich wysokie nasilenie

B. Życie w sposób wartościowy (Maslow)

R. Lazarus: całościowy model zdrowia (zacieranie podziału na zdrowie psychiczne i somatyczne)- współzależność procesów- współwystępowanie zjawisk obu rodzajów

Uwarunkowania dobrego życia:

1. biologiczne- związek szczęścia z cechami temperamentu (pozytywna i negatywna afektywność –

neurotyczność i ekstrawersja – dążenie i unikanie)- biologiczne ograniczenia rozwoju- ewolucyjnie: produkt selektywnego dziedziczenia skutecznych mechanizmów

adaptacyjnych (ale: rywalizacja i zazdrość)- neuroprzekaźniki: dopamina (hormon szczęścia) i oksytocyna (hormon miłości)- pozytywne stany afektywne – czynnik zapewniający dobre życie

SKUTKI:a) wzrost subiektywnego dobrostanu (wyższa odczuwalna przyjemność życia)b) większa otwartość i elastyczność funkcjonowaniac) korzystne zjawiska fizjologiczne (np. zmniejszanie stresu)d) ułatwiają komunikację, kooperację, wyższa prospołecznośće) wyższa skuteczność samokontroli

* STAŁY PUNKT SZCZĘCIA DLA OSOBY (Lyubomirsky, Sheldon):- ograniczone możliwości trwałej zmiany w odczuwaniu pozytywnych i negatywnych emocji pod wpływem czynników środowiskowych- „hedonistyczny kołowrót” mechanizm adaptacji do bodźcówafektywnych

6

- potrzeby biologiczne: pokarm, woda, sen, stymulacja sensoryczna, bezpieczeństwo fizyczne i ochrona

- biologiczne dyspozycje:I. afiliacyjność: tendencja do pozytywnego wyróżniania ludzi z

otoczeniaII. skłonność do empatiiIII. zainteresowanie – skłonność do poszukiwania nowych bodźców

2. demograficzne- pełnienie ról społecznych i miejsce w społecznej stratyfikacji- słaby związek z ogólną oceną życia (szczęściem ogólnym)- zależy od innych charakterystyk osoby (zależna od płci struktura szczęścia – kobiety odczuwają więcej emocji pozytywnych i negatywnych)- związki są obustronne (wzajemny wpływ)

3. psychiczne- procesy hedonistyczne relewantne ( Lyubomirsky) – motywacyjne i poznawcze

strategie umożliwiające zachowanie dobrego samopoczucia- CECHY OSOBOWOŚCI – aktywne składniki osobowości (osobowość jako centralny system sterujący funkcjonowaniem), o znacznej powtarzalności uwarunkowanej przez biologię i indywidualne doświadczenie jednostki

- charakter dynamiczny (dobrostan jako proces regulacyjny)- stabilny składnik życia psychicznego (powtarzalność)- konkretna zawartość treściowa- kształtowane pod wpływem doświadczeń

4. Cnoty (arete) - wypracowane sprawności moralne konieczne do właściwego postępowania (Arystoteles)a) zgodne z ludzką naturą, jednak nie realizuje się ona automatycznie – wymaga

praktykowania, ćwiczeńb) drogą do cnoty jest ćwiczenie rozumu i woli c) praktykowanie cnót jest gwarancją rozumnego i szczęśliwego życia

- zjawiska psychiczne, procesy reprezentujące określone trwałe i odrębne mechanizmy psychiczne

PRZEBACZANIE – sposób radzenia sobie z doznaniem krzywdy, zastąpienie reakcji negatywnej wobec źródła, przez reakcję pozytywną/neutralną; zachodzi w funkcjonowaniu osoby poszkodowanej (nie: interpersonalne); skutki uzależnione od motywacji

WDZIĘCZNOŚĆ – złożony afektywny stan w następstwie ocenionego korzystnie zdarzenia z działaniem czynnika zewnętrznego, skorelowana z moralnością

KOMPONENTYI. uznanie wobec dobroczyńcyII. życzliwość (dobra wola) wobec niegoII. pragnienie zrobienia czegoś na jego rzecz (odwdzięczenia się)

Rodzaje:a) personalna (w odpowiedzi na działanie określonej osobyb) transpersonalna (czynniki pozaosobowe – Bóg, los)

DUCHOWOŚĆ – mechanizm psychiczny, dwa dążenia – do nieskończoności i doskonałości, uczucia, przekonania i praktyki odnoszące się do transcendentnych wymiarów świata; poszukiwanie świętości – religijność;

7

Mechanizmy pozytywnego wpływu religijności na jakość życia:1. wyjaśnienie najważniejszych dylematów egzystencjalnych (łagodzenie niepokoju i bezradności)2. zasady stylu życia korzystne dla zdrowia3. zapewniają szeroką, trwałą, bliską więź z innymi4. wysoka samoocena i poczucie skuteczności

MĄDROŚĆ – dyspozycja do głębokiej refleksji nad życiem, kompetencje intelektualne: rozległa wiedza i zdolność do równoważenia różnorodnych interesów i konsekwencji działania, zdobywana przez doświadczenie życiowe, wzrasta z wiekiem

MIŁOŚĆ – złożony stan: pragnienie bycia razem z określoną osoba, troska o jej dobro oraz odczucie fizycznej i psychicznej intymności z nią; wrodzona i swoista dla człowieka

- kochanie rodziców- kochanie partnera seksualnego- kochanie dziecka

na podstawie wewnętrznego operacyjnego modelu przywiązania (bezpieczny styl przywiązania – pierwowzór), związana z pozytywnym afektem, umysłowy operacyjny model bezpiecznej relacji z innym człowiekiem, emocja związana z posługiwaniem się tym modelem, relacja interpersonalna (przekazywanie i otrzymywanie); stymulująca dla układu odpornościowego

INTELIGENCJA EMOCJONALNA I KREATYWNOŚĆ EMOCJONALNA – kompetencje umożliwiające korzystanie z reakcji emocjonalnych dla budowania tożsamości i radzenia sobie z wyzwaniami (zwłaszcza interpersonalnymi)

POCZUCIE SENSU – poczucie zrozumienia swojego życia i wartości swojego życia, nadawanie mu znaczenia; narzędzia: myślenie narracyjne (opowiadanie o własnych doświadczeniach życiowych) – wzbudza pozytywny afekt, pozwala na umysłowe skonstruowanie sensu, humor nadający perspektywę (poznawcze interpretowanie sytuacji, by jej centralnym aspektem był realny lub wykreowany zabawny nonsens lub paradoks) – wywołuje śmiech, pozytywny afekt, funkcja adaptacyjna (utrata stresującego znaczenia zdarzenia), interpersonalna atrakcyjność rośnie

- niekorzystny humor: bez śmiechubez pozytywnego afektu (sarkazm)naruszający normy społeczne

NADZIEJA – emocja prospektywna, skierowana na przyszłość, znaczeniowo przeciwstawna wobec strachu, „optymizm”

optymizm dyspozycjonalny – zgeneralizowane przekonanie że prawdopodobieństwo korzystnych zdarzeń jest duże, a niekorzystnych niewielkie (Carver i Scheier)optymistyczny styl atrybucji – tendencja do wyjaśniania negatywnych zdarzeń czynnikami zewnętrznymi (Seligman)nadzieja – korzystne przewidywanie przyszłości, w wyniku współwystępowania przekonań, że zrealizowanie celu jest możliwe i że wiadomo jak to zrobić (Snyder)nadzieja podstawowa – przekonania że na świecie panuje ład i porządek i że jest on przychylny ludziom (Trzebiński, Ziemba – za Eriksonem)

chroni przed silnym stresem w niekorzystnych warunkach, skuteczniejsze radzenie sobie; optymizm i pesymizm jako odrębne sposoby myślenia wykorzystywane w zależności od okoliczności, optymizm – kosztowny poznawczo

racjonalny optymizm – pozytywne myślenie o przyszłości z jednoczesnym zdawaniem sobie sprawy że to założenie a nie osąd rzeczywistości (Schneider)

8

POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI – postrzeganie sukcesów i porażek w ważnych subiektywnie dla jednostki dziedzinach życia, zadowolenie z siebie; iluzoryczne korzyści (w zależności od podstawy formowania – atrybuty wewnętrzne lub zewnętrzne)

teoria opanowania trwogi – (Pyszczynski, Greenberg, Solomon) – ocenianie siebie wysoko obniża naturalny i powszechny lęk przed śmiercią, bo ludzie wierzą w symboliczną lub rzeczywistą nieśmiertelność

POCZUCIE WŁASNEJ SKUTECZNOŚCI – przekonanie o możliwości uzyskania zamierzonego efektu przez własne działania, przeświadczenie, że posiadane umiejętności są wystarczające; pozytywne dla zdrowia somatycznego

POCZUCIE WŁASNEJ KONTROLI – przekonanie o zakresie w jakim można wpływać na istotne z własnego punktu widzenia zdarzenia; umiejscowienie kontroli (wewnętrzne lub zewnętrzne), relatywnie mało stabilne; kontrola iluzoryczna (pożyteczna w obliczu konieczności radzenia sobie z poważnymi trudnościami, kiedy redukcja poczucia zagrożenia ma ogromne znaczenie dla poradzenia sobie)

POKORA – otwartość na informacje o własnych błędach i ograniczeniach (nie: autodeprecjacja i niska samoocena), umożliwia utrzymanie samozadowolenia w obliczu niepowodzeń i błędów; skromność – narzucenie sobie ograniczeń i ich zewnętrzna manifestacja; inklinacja pozytywna – generalna tendencja do przypisywania zdarzeniom i obiektom pozytywnego znaczenia

CNOTY NADRZĘDNE – podłoże określonych funkcji umysłowych i strategii adaptacyjnych, wymagających aktywizacji i skoordynowanego działania mechanizmów bardziej elementarnych.

A. samokontrola – zdolność do wpływania „na siebie przez siebie”, powstrzymywanie się od niezgodnych z celami i wartościami impulsów; umożliwia działanie cnót podstawowych

zjawisko wyczerpywania się ego (zjawisko utraty energii) , odnawianie pod wpływem naturalnych mechanizmów biologicznych

B. psychiczna sprężystość – zdolność powracania do dobrego funkcjonowania po przejściowym jego pogorszeniu pod wpływem strat lub traumy

C. autowzmacnianie – tendencja do przeceniania siebie pod względem możliwości i osiągnięć

Mierzenie cnót: (kryteria siły)1. intensywność2. częstość3. zakres działania4. gęstość (jak szeroki zakres obiektów obejmuje)

Narzędzia pomiaru:- samoopis (samoobserwacja o przejawach i skutkach cnoty)- scenariusze (te same informacje, ale bez świadomości ujawniania ich – projekcje)- zadania (procedura głośnego myślenia do mądrości – wydanie polecenia i ocena ujawnienia cnoty)- ocena zewnętrzna (osoby z najbliższego otoczenia)- wzbudzanie cech (ustala zależności przyczynowe między cechami a jakością życia)- zmienianie się cech w naturalny sposób (pod wpływem doświadczeń życiowych – współzmienność cnót z dobrostanem)

9

5. Poczucie jakości życiaJakość życia - termin służący do oceny tych aspektów życia danej osoby, które można

wartościować POCZUCIE JAKOŚCI ŻYCIA - sposób postrzegania przez jednostkę pozycji zajmowanej w życiu

w kontekście kultury i systemu wartości oraz w odniesieniu do stawianych sobie celów, oczekiwań, wzorców i obaw. (Agenda d/s Jakości Życia przy Światowej Organizacji Zdrowia)

ODCZUWANA JAKOŚĆ ŻYCIA:a) Złożona subiektywna ocena poziomu zadowolenia i satysfakcji płynącej z życia jako całości

oraz jego poszczególnych sfer (Levine)b)Takie radzenie sobie w życiu, jak pragnęlibyśmy sobie w nim radzić (Emmons)c) Poczucie szczęścia w tych dziedzinach życia, które jednostka uznaje za ważne (Oleson)

6. Dobrostan (well-being) (subiektywny, społeczny)poziom dobrego samopoczucia (subiektywnie) lub aktualny stan danej osoby (obiektywnie)

„W jak dobrym stanie jest(eś)?...”Fizyczny – np. funkcje sercowo-naczyniowe, odporność (o), poczucie energii (s)Psychiczny – emocjonalny (dominujący nastrój) i poznawczy (ocena własnego stanu) (s),

poziom realizacji potencjału psychicznego (o)Społeczny – relacje rodzinne, przyjaźnie, życie towarzyskie, relacje w środowisku pracy – na

ile wzmagają dobrostan swych członków

Model dobrostanu jako układu pozytywnych aspektów życia – Carol D. RyffSamoakceptacjaPozytywne relacje z innymi ludźmiAutonomiaKontrola nad otoczeniemCel życiaOsobisty rozwój

7. Zdrowe pole życiowe lub otoczenieOtoczenie umożliwiające jednostce optymalne funkcjonowanie:- biologiczne, materialne, społeczne- zrozumiałe, bogate w środki do realizacji celów, umożliwiające tworzenie więzi, dynamiczne

i plastyczne, jednak „na miarę” jednostki

Stokols: maksymalne możliwości zaspokajania potrzeb człowieka i realizacji celów grupowych (posiada maksymalny potencjał humanizmu)

Kommer i Rohrle – teoria czynności:1. między osobą a otoczeniem istnieje szczególna forma związku i interakcji2. otoczenie pojawia się wobec osoby w różnych odmianach i wzorcach

uporządkowania3. działające osoby to półotwarte systemy wyposażone w mechanizmy odbioru i

przetwarzania informacji, wyznaczające określone zachowania

8. Kompetencje życiowe (np. komunikacyjne)Zdolność do takiego zachowania się w interakcji z otoczeniem, aby stosownie do sytuacji

realizować odpowiednie cele. Wykorzystanie posiadanych zdolności i wyuczonych umiejętności do efektywnego radzenia sobie. Zbiór bardziej szczegółowych kompetencji, które podlegają treningowi: np. kompetencje komunikacyjne, emocjonalne, zawodowe.

10

White: aktywność człowieka jest kierowana ogólnoludzką intencją doskonalenia swojego wpływu na otoczenie: więcej osiągnięć = większe poczucie kompetencji

- społeczna (interpersonalna)- komunikacyjna

Wiemann: zdolność do takiego zachowania w interakcji z otoczeniem (partnerem), aby stosownie do sytuacji realizować indywidualne cele.

9. Optymalne funkcjonowanieProcesy psychiczne i aktywność danej osoby, które zapewniają skuteczność działania, ze

względu na jej własne potrzeby oraz wymagania środowiska.

10. Dojrzałość (siła) charakteru, zdrowa osobowośćKonstrukcja charakteru pozwalająca na wartościowe życie, m.in. dzięki wysokiemu

poziomowi kontroli impulsów i tolerowaniu sprzeczności, trzeźwej ocenie i samoocenie oraz wysokiej odporności. Osiągana dzięki pracy nad charakterem, często dzięki poradzeniu sobie z poważnymi wyzwaniami życiowymi czy kryzysami.

11. Optymalny styl życiaNajlepszy sposób życia, niosący ze sobą najmniejsze cierpienie.

Theodore Zeldin „Intymna historia ludzkości” – 6 sposobów życia:1. Okazywanie posłuszeństwa, kierowanie się cudzą mądrością, akceptowanie życia takim

jakie jest2. Negocjowanie z rozmaitymi siłami od których zależy nasz los, zawieranie korzystnych dla

siebie transakcji i układów 3. Zamknięcie w swoim małym świecie, skupienie się na życiu prywatnym ukrytym przed

innymi4. Poszukiwanie rzetelnej wiedzy, którą ceni się dla niej samej, jako najwyższą wartość 5. Komunikowanie się – wypowiadanie opinii, sekretów, wspomnień, fantazji; opowieści,

pisanie, granie, śpiewanie oraz poszukiwanie słuchaczy 6. Twórczość – uprawianie sztuki, kreatywność artystyczna

Różnorodność ujęć w kulturze zachodniej i innych kulturach:

SOKRATES: „Rewolucja sokratyczna” – postawienie pytań o naturę ludzką, szczęście i właściwe życieWłaściwe życie (najwyższe dobro) to maksimum szczęścia i maksimum cnoty (zły człowiek nie

może być szczęśliwy)Człowiek cnotliwy i szczęśliwy, to ten, który żyje w zgodzie ze swoim „daimonionem” –

wewnętrzną wiedzą (eudajmonia: szczęście, spokój duszy, harmonia wewnętrzna)„Poznaj samego siebie” - Każdy człowiek jest „brzemienny mądrością”, czyli wiedzą o świecie

i o właściwym postępowaniu. Wydobywa tę mądrość w dialogu z innymi i według niej postępuje, co daje mu szczęście.

Dążenie do prawdy – człowiek znający prawdę postępuje według niej (cnota), bez prawdy nie ma szczęścia, tylko jego iluzje

Spójność, uporządkowanie wiedzy: „Wolałbym znaleźć się w niezgodzie z większością ludzi i mówić coś przeciwnego niż oni, niż być w niezgodzie z jednym człowiekiem: samym sobą i przeczyć samemu sobie.”

11

KANT:Szczęście i cnota nie są nierozerwalnie połączoneIstnieją łajdacy szczęśliwsi od porządnych ludzi, wielu cnotliwych ludzi cierpiNajwyższe dobro jest możliwe tylko w przyszłym życiu i dlatego sensowne życie to: „tutaj”

troszczyć się jedynie o cnotę, ufając w szczęście „tam”Być cnotliwym to działać moralnie, nie oczekując nagrody

Starożytne wizje zdrowia psychicznego (mądrości):Mądrość jest sztuką życia szczęśliwego, a szczęście to…

Hedonizm – umiejętność przyjemnego życia, czyli przeżywania możliwie wielu rozkoszy (pozytywnych doznań zmysłowych) jednak bez zatracenia się.

Epikureizm – umiejętność cieszenia się tym, że nie cierpimy, tym, że żyjemy, a także wyszukiwania sobie właściwych przyjemności (mądrych, pięknych i sprawiedliwych)EPIKUR: Żyć mądrze, to: pragnąc możliwie najmniej, korzystać możliwie najwięcejIstnieją przyjemności niosące cierpienie i przykrości służące szczęściuRoztropność (phronesis) – praktyczna mądrość , pozwalająca rozróżniać przyjemności naturalne – konieczne od nienaturalnych – niekoniecznychSztuka bycia szczęśliwym – pragnąć tego, co naturalne i konieczne oraz cieszyć się tymNaturalne i konieczne dla życia: pokarm i woda, dla ciała: ubranie i dach nad głową, dla duszy: przyjaźń i filozofowanieTrwoga przed śmiercią nie ma sensu, bo śmierć jest nicościąZamiast pragnienia by nie umrzeć (nienaturalne), rozwijaj w sobie zgodne z naturą pragnienie, by żyć

Cynizm – niezależność od rzeczy zewnętrznych i własnych potrzeb, wiedza praktyczna o tym jak oprzeć się pokusom i społecznym konwenansom

Stoicyzm – życie zgodne z wewnętrznym głosem rozumu, obojętność wobec namiętności i potrzeb. Przezorność, dzielność, sprawiedliwość, umiarkowanie. Kierowanie swoim życiem, poważny stosunek do życia.STOICY: Szczęście człowieka wynika jedynie ze świadomego moralnego postępowania (cnoty)Należy pragnąć tego co od nas zależy, a nie tego co nie podlega naszej woli Mędrzec akceptuje (godzi się na) wszystko, co od niego nie zależyPrzyjemność jest czymś „nikczemnym, niewolniczym, bezsilnym i znikomym”, co przychodzi i mija(A. Ellis: terapia racjonalno-emotywna)

Sceptycyzm – nie ma żadnego stałego wzorca właściwego życia, każdy winien żyć tak jak podpowiadają mu jego popędy, obyczaje i sumienie

ARYSTOTELESSzczęście tylko w pewnym stopniu zależy od naszej cnoty, w dużym stopniu także od okoliczności zewnętrznychDwa aspekty szczęścia: 1)„codzienny”, uwikłany w przypadek2)kontemplacyjny (duchowy) – czysta radość życia(J. Czapiński : cebulowa teoria szczęścia)

BUDDANatura Buddy (stan pełnego, doskonałego „zdrowia”) – umysł oczyszczony i wyzwolony na drodze medytacji

12

Medytacja – dyscyplinowanie i obserwowanie procesów życiowych, metoda badania i doskonalenia umysłuElementy życia psychicznego, które doskonali medytacja:

- percepcja, wola, czucie, koncentracja, spontaniczna uwaga, energia psychiczna

Elementy niezdrowe – zniewalają i mącą umysł: np. ułuda, schematyzowanie, brak wstydu, egoizm, lekkomyślność, gniew, podniecenie, niepokój, żądza, skąpstwo, zazdrość, sztywność, apatiaElementy zdrowe – wyzwalają i harmonizują umysł: np. wgląd, uważność, współczucie, skromność, rozwaga, ufnośćMEDYTACJA: Techniki koncentracji uwagi, w wyniku których w miejsce codziennego stanu aktywnego czuwania pojawia się zmieniony stan świadomości, manifestujący się: uporządkowaniem (lub zanikiem) myśli, wyobrażeń

zanikiem aktualnych reakcji emocjonalnychgłębokim odprężeniem psychicznym i regeneracją na poziomie ciała.

Przykłady: Medytacja uporządkowana (np. koncentracja jednopunktowa, liczenie oddechów, mantra, kontemplacja)Medytacja nieuporządkowana (wgląd) myślenie o wybranym przedmiocie, badanie własnych reakcji, odczuć , wywoływanie uczuć - np. współczucia, odwagi, poświęceniaMedytacja nad strumieniem świadomościMedytacja otwarta („droga pustki”)Medytacja dynamicznaWizualizacjaPrzyzwalanie, integracja

Fizjologiczne korelaty medytacji:Obniżony poziom metabolizmuNiższy poziom zużycia tlenu i powstającego dwutlenku węglaSpowolnienie rytmu serca i oddychaniaWzrost elektrycznej oporności skóry

Medytacja a zdrowie fizyczne i psychiczne:Zwiększenie odporności organizmuSpowolnienie i zsynchronizowanie rytmów biologicznychŁagodzenie nadciśnienia i chorób układu krążenia, pokarmowego, oddechowegoRozładowywanie skutków stresu (chemicznych, biologicznych, psychicznych)Wybrane zaburzenia zdrowia psychicznego jako przeciwwskazanie dla medytacji

Uważność: Zdolność kierowania swoją uwagą - koncentrowania jej przez dowolnie długi czas na dowolnie wybranym obiekcie, a także dowolnego nie koncentrowaniaStopnie uważności

Świadomość ciała (oddech, napięcie mięśni)Świadomość przyjemności i bólu bez reagowaniaŚwiadomość myśli i stanów emocjonalnychŚwiadomość natury własnej psychiki

13

Arahat (ten, który jest godny chwały): Brak: pożądań, dogmatyzmu, lęku, urazy, złości, potrzeb: aprobaty, przyjemności czy uznania,

nudyObecność: bezstronności wobec innych, spokoju, ożywienia i spokojnego zadowolenia,

silnego współczucia, życzliwości, szybkiej i trafnej percepcji, opanowania, sprawności w działaniu, otwartości na innych i ich potrzeby, jasnowidzących snów

Psychologia a buddyzm:Buddyzm zen i psychoanaliza, Suzuki, E. Fromm Uzdrawiające emocje, D.Goleman (red.)Emocje destrukcyjne, D.Goleman (red.)Rozpad bez dezintegracji, M. Epstein

CHRYSTUS

Kazanie na górze:„Niechaj tedy mowa wasza będzie: Tak, tak; nie, nie. A co nadto jest, od złego jest.”„Zostaw dar twój przed ołtarzem, a idź i pojednaj się wpierw z twoim bratem.”„Słyszeliście dotąd: oko za oko, ząb za ząb. A ja wam powiadam abyście nie sprzeciwiali się złu. Kto cię o co prosi, daj mu. A kto by cię uderzył w prawy policzek, nadstaw mu i drugi.” „Miłujcie nieprzyjaciół waszych i módlcie się za tych, którzy was prześladują.”„A gdy dajesz jałmużnę niechaj nie wie lewica twoja co prawica czyni, aby jałmużna twoja była w skrytości.”„Nie możecie Bogu służyć i mamonie.”„Nie sądźcie, abyście nie byli sądzeni”

Religia a zdrowie:Ciało przeciw duchowi czy jedność „duszociała”?Apoteoza cierpienia i ascezy czy miłosierdzie (udzielanie wsparcia cierpiącemu bliźniemu)?Ideał zdrowia psychicznego jako „pozytywnej dewiacji”

Favazza A. (2006). Religia i psychologia. Warszawa: Świat książkiSieradzan J. (2005). Szaleństwo w religiach świata. Inter esse: Kraków

2. Modele zdrowia w klasycznych i współczesnych teoriach psychologicznych. Obecny stan badań nad pozytywnym zdrowiem psychicznym.

Model biomedyczny

Filozofia: dualizm ciała i psychikiZałożenia:

Zdrowie i choroba to kategorie wykluczające sięNegatywna koncepcja zdrowia – zdrowie to brak chorobyChoroba jako przedmiot badańKoncentracja na genezie biologicznej zaburzeńPrzedmiotowe traktowanie pacjenta

Np. klasyfikacje psychiatryczne: DSM, ICD

14

Model holistyczny

Filozofia: holizm - jedność ciała i psycheZałożenia:

Zdrowie to równoważenie zasobów (wewnętrznych i środowiskowych) oraz czynników ryzyka

Przedmiot badań: procesy i mechanizmy zdrowiaPacjent jako świadomy i aktywny podmiot

Np. współczesne koncepcje stresu i radzenia sobie, koncepcja salutogenezy Antonovsky’ego

Model ewolucyjny

Filozofia: psychika powstała jako ewolucyjne „usprawnienie” ciałaZałożenia:

Choroba to niepowodzenie naturalnych „programów” w sprawowaniu ich funkcji przystosowawczej

Geneza zaburzeń: interakcja czynników genetycznych i środowiskowychZdrowie to uszanowanie wrodzonych programów funkcjonowania

Np. poglądy K. Lorenza, A.DamasioKonrad Lorenz (1903 – 1989)Dusza (subiektywne przeżycia oparte na genetycznie zaprogramowanych skłonnościach), o

wiele starsza od ludzkiego umysłu. W istocie swojej pozostaje niezmieniona od czasu powstania ludzkiej kultury.

Umysł ludzki, zrodzony z myślenia pojęciowego, syntaktycznej mowy i możliwości przekazywania tradycyjnej wiedzy, rozwija się indywidualnie u każdej jednostki i tworzy nowe idee. Dzięki temu człowiek zmienia swoje środowisko.

Wrodzone tendencje duszy w zmienionym środowisku stają się nieprzystosowawcze i generują zaburzenia.

Poziom zdrowia: rosnąca albo malejąca szansa przetrwania organizmu w danym środowiskuWiele zaburzeń zdrowia można interpretować jako nadczynność lub niedoczynność takiego

sposobu zachowania, które w pierwotnych warunkach było zdrowe i przystosowawcze.

„Regres społeczeństwa”:Zamiłowanie do porządku a hiperorganizacjaRadość ze wzrastania a przymus wzrostuZadowolenie z działania a uzależnienie od „zabawek”Zadowolenie ze współzawodnictwa a agresja zbiorowaPodział pracy a specjalizacjaWymuszona rezygnacja z rozumieniaReklama a bagatelizowanie rozumu i prawdyEntuzjazm zbiorowy a agresja wielkich społeczności

Model ekologiczno – systemowy

Filozofia: holizm, hierarchia podsystemówZałożenia:

Człowiek to hierarchicznie zorganizowany podsystem systemu społeczno–kulturowo-ekologicznego

Zdrowie to zdolność przystosowania wewnętrznej homeostazy do zmieniającego się środowiska, dynamiczna równowaga między systemiami

Choroba to zaburzenie równowagi a zarazem początek zdrowienia – budowania nowej homeostazy

15

Przedmiot badań: proces burzenia i odzyskiwania równowagiLeczyć należy systemy, wobec jednostek najbardziej skuteczna jest profilaktyka

Np. podejście systemowe w terapii rodzin

Modele zdrowego funkcjonowania jednostki w wybranych teoriach psychologicznych

1. W. James – akceptacja własnej tożsamości i odpowiedzialnośćGdziekolwiek się znajdujesz, twój świat tworzą twoi przyjaciele. Posiej czyn, a zbierzesz przyzwyczajenie; posiej przyzwyczajenie, a zbierzesz charakter; posiej

charakter, a zbierzesz swój los.W każdej epoce żyją ludzie, którzy z pasją afirmują dobro życia. Mają oni „dusze błękitne jak

pogodne niebo” Obok nich żyją osoby o „chorej duszy”, które nie potrafią otrząsnąć się z „brzemienia

świadomości zła”. Przeciętny człowiek przeżywa na przemian stany afirmacji (podwyższenia dobrostanu) i zwątpienia (obniżenia dobrostanu)

Krytyka „filozofii ducholecznictwa” – wiary w skuteczność jedynie odwagi, nadziei i ufności oraz pogardy dla zwątpienia, strachu i smutku.Przejawy zdrowia psychicznego:

zdolność do świadomych wyborów i decyzjipoczucie i akceptacja własnej tożsamości,poczucie ważności swojego życiaintencjonalność – świadomość własnych pragnień, poczucie wolności i odpowiedzialności za swoje życie, gotowość do podejmowania wyzwań bez pewności sukcesu, działanie z intencją ulepszania świata, wierność wybranym przez siebie ideałom i umiejętność ich realizowania, umiejętność współpracy z innymi

2. Z. Freud, A. Freud – silne ego, zdrowe mechanizmy obronne„Zdrowie psychiczne to zdolność do pracy i miłości”

Mechanizmy obronne: strategie radzenia sobie, przed silnym negatywnym uczuciem lęku i frustracji; wywodzi się od behawioryzmu i poznawczej, rozwinięte przez psychoanalizę

Z. Freud: sposób wyłączania wspomnień rzeczywistych traumatycznych wydarzeń ze świadomości, aby uniknąć ponownego przeżywania traumatycznego bólumodel strukturalny: strategie psychiczne używane do radzenia sobie z lękiem wywołanym przez konflikt między niemożliwymi do zaakceptowania impulsami id a zakazami sumienia – superego

psychoanaliza interpersonalna, teoria związku z obiektem, psychologia self: sposób radzenia sobie z lękiem wyrastającym z konfliktów między chęcią wyrażenia niektórych aspektów siebie, niemożliwych do zaakceptowania dla opiekunów lub ważnych członków rodziny/sieci społecznej

Niedojrzałe mechanizmy obronne ego:Fantazjowanie autystyczneProjekcjaZaprzeczenieAnulowaniePrzemieszczenieMasochizmBierna agresjaHipochondria

16

Acting out (poddawanie się impulsom bez rozważenia konsekwencji)WyparcieReakcja upozorowanaReakcja paranoicznaDysocjacja (rozszczepienie zintegrowanych funkcji świadomości, pamięci, percepcji lub

motorycznych)

Dojrzałe mechanizmy obronne: zmiana afektu w pozytywne działaniePrzewidywanie (antycypacja)Wgląd w siebie (samoobserwacja)Tłumienie (powściąganie, intencjonalne unikanie myślenia o konflikcie/stresie)Sublimacja (ukierunkowanie negatywnych emocji na działalność społecznie akceptowaną –

sztuka, praca, sport)Poczucie humoruReinterpretacjaAfiliacja (szukanie wsparcia społecznego, dzielenie się problemami bez obciążania innych

odpowiedzialnością za nie)Altruizm (wychodzenie naprzeciw potrzebom innym i otrzymywanie gratyfikacji bez

nadmiernych poświęceń)Samoobserwacja (monitorowanie siebie i wykorzystanie wiedzy do modyfikowania

negatywnych afektów)Stanowczość (wyrażanie afektów w bezpośredni ale niewymuszający sposób)

Skala funkcjonowania obronnego (DSM-IV APA, 1994):

Poziom wysoce adaptacyjny (np. powściąganie) – regulacja negatywnego afektu, równowaga między id i superego (1)

Hamowanie umysłowe (przemieszczenie) – trzymanie impulsów id poza świadomością (2)Poziom tworzenia kompromisów (np. wyparcie) – trzymanie impulsów id poza świadomością (2)Poziom niewielkich zniekształceń obrazu Ja i innych (np. dewaluacja) – narcystyczne, regulacja

poczucia własnej wartości przez wyolbrzymianie/umniejszanie Ja/innych (3)

Poziom zaprzeczania (np. racjonalizacja) – wyrzekanie się (4)Poziom poważnych zniekształceń obrazu (np. autystyczne fantazjowanie, rozszczepienie) –

pograniczne – osobowość graniczna (5)Poziom zaburzonego działania (np. acting out) – wyrażanie się w zachowaniu (6)Poziom obronnej dysregulacji (np. projekcyjne urojenia) – zerwanie kontaktu z rzeczywistością,

mechanizmy psychotyczne (7)

Diagnoza dojrzałych mechanizmów obronnych: Skala Szacunkowa MO (Perry, Kardos), Kwestionariusz Stylu Obrony (Bond, Wesley), Profil Mechanizmów Obronnych (Johnson, Gold)

95 najzdrowszych studentów Harvardu (George Vaillant, Wielka Brytania: „Adaptation to Life”, 1977)Dojrzałe mechanizmy obronnePraca w dziedzinie, która daje autentyczną satysfakcjęLiczne grono przyjaciółUmiejętność relaksowania się i wypoczywaniaUmiejętność podjęcia współzawodnictwaUmiejętność konstruktywnego wyrażania gniewuUdane długoletnie małżeństwo

17

3. C.G. Jung - androgynia psychiczna

PŁEĆ:a) Genetyczna – układ odpowiednich chromosomówb) Hormonalna – proporcje hormonów, wydzielanych już w organizmie płoduc) Somatyczna – budowa ciała (w tym płeć genitalna – zewnętrzne narządy płciowe)d) Mózgu – uwarunkowane biologicznie ustrukturowanie mózgu, stanowiące podłoże statystycznie typowych różnic w zachowaniu się i myśleniue) Kulturowa – układ specyficznych dla danej społeczności (kultury) cech uważanych za typowe dla mężczyzny i dla kobiety, ról, zachowań, stereotypówf) Społeczna – metrykalna i związana z pełnieniem roli płciowejg) Psychologiczna – poziom zgodności indywidualnych cech psychologicznych jednostki z dominującym w danej kulturze stereotypem płci

Płeć mózgu (Moir A., Jessel D., 1993)Warunkowana endogennie (głównie za sprawą działania hormonów płciowych w życiu płodowym) organizacja mózgu, kobieca - typowa dla większości kobiet męska – typowa dla większości mężczyzn, warunkująca szereg preferencji i zdolności jednostkiStatystycznie typowe różnice psychologiczne między kobietami i mężczyznami:

Wyobraźnia przestrzennaWrażliwość na bodźce zmysłoweWybrane zdolności matematyczne EmpatycznośćKoordynacja ręka-okoZdolność do rozumienia sytuacji społecznychPłynność mówieniaPreferencje w obszarze erotyki

KOBIECOŚĆ jako tradycyjna rola społecznaMa naturę ekspresyjną, dostosowaną do wychowania potomstwa i regulacji potrzeb członków wspólnotyJest koncentrowaniem się na relacjach międzyludzkich, wrażliwością na reakcje i uczucia innychMĘSKOŚĆ jako tradycyjna rola społecznaMa naturę instrumentalną, nastawioną na zaspokajanie potrzeb rodziny w świecie zewnętrznymPrzejawia się w orientacji na osiągnięcie celu, znieczuleniu na reakcje jakie wywołuje zachowanie jednostkiKobiecość i męskość jako uzupełniające się aspekty osoby:

Kobiecość (communion) – dążenie do wspólnoty, integracji z otoczeniem: Bezinteresowność, przyjaźń, dążenie do kontaktu i kooperacji, współczucie

Męskość (agency) - aktywność skierowana na utrzymanie osoby jako indywidualności:Ochrona siebie, aktywność, ekspansja i dominacja, asertywność

ANDRYGONIA PSYCHICZNA:Od: „aner, andros” – mężczyzna; „gyne, gynaicos” – kobieta – połączenie cech psychicznych, przypisywanych płci męskiej i żeńskiej, w osobowości jednego człowiekaAndrogynizacja - to uświadomienie i włączenie w obręb osobowości ukrytych dotąd w nieświadomości (często wypieranych, tłumionych) odmiennopłciowych cech psychicznychProces ten intensyfikuje się mniej więcej w połowie ludzkiego życia

18

Pełniejsze zdrowie dzięki androgynizacji: wewnętrzna wolność, więcej umiejętności i możliwości działania, bardziej dojrzała miłość, która nie jest już nieświadomą projekcją własnej „animy” lub „animusa” na osobę płci przeciwnej

4.B. Klopfer – zrównoważenie rozwoju wewnętrznego i zewnętrznegoDwa obszary rozwoju:

Zewnętrzny: opanowanie świata (bierne - wiedza o otoczeniu fizycznym i społecznym, czynne - umiejętności wpływania na świat, np. umiejętności społeczne)

Wewnętrzny: nabywanie kontroli emocjonalnej, badanie i harmonizowanie konfliktów wewnętrznych, uniezależnianie się od wymagań i ocen innych, rozwój i umacnianie wewnętrznego systemu wartości

Zdrowie: zrównoważony rozwój w obu sferach

5. A. Maslow – osoba samorealizująca się

- hierarchiczna teoria potrzeb

15 cech osoby samorealizującej się:Żyje w bliskim kontakcie z rzeczywistością, nie schematyzuje jejZ równą łatwością akceptuje siebie i innychJest wysoce spontaniczna w myśleniu i zachowaniu, choć nie skrajnie niekonwencjonalnaJest skoncentrowana na problemach, dużych wyzwaniach, a nie na własnym jaLubi samotnośćJest niezależna od swojego środowiska i jego konwencji, jednak nie dla efektu oryginalnościGłęboko ceni podstawowe doznania życioweDoznaje przeżyć mistycznych i szczytowych (peak experiences)Jest zaangażowana społeczne, ma zdolność współodczuwania z innymiMa głębokie szczęśliwe związki z bliskimiJest demokratyczna wobec innych, nie ma żadnych uprzedzeńUmie cieszyć się działaniem zmierzającym do realizacji celu, nie tylko samym osiągnięciemMa poczucie humoru - jej żarty są filozoficzne i niezłośliweJest wysoce twórcza, otwarta na swoją nieświadomość, co prowadzi do oryginalnych, nowych

odkryć (twórczość pierwotna i produktywna)Jest odporna na wpływy kulturowe – potrafi się dostosować do innych, ale nie ulega ślepo

normom i wymaganiom zewnętrznym

Pomiar poziomu samorealizacji:Inwentarz Samorealizacji (POI) E. ShostromaSkala Aktualizacji Siebie AS-3 T. WitkowskiegoKrótki Kwestionariusz Samorealizacji K. Rubachy

6. C. Rogers – rozwój w kierunku stawania się osobą„O stawaniu się osobą” (1961)

Cechy relacji wspomagającej:Być tym „ja” którym się naprawdę jest – pogląd terapeuty na cele osobiste w terapiiPogląd terapeuty na „dobre życie”: w pełni funkcjonujący człowiek

Terapia nastawiona na klienta: szczególne umiejętności terapeutyAutentyczność i kongruencja (spójność)Bezwarunkowa akceptacjaEmpatyczna i precyzyjna komunikacja

19

Proces zmian w toku psychoterapii nastawionej na klientaUświadamianie sobie „ja, którym się nie jest”(masek, fałszywych wizerunków)Odchodzenie od „ja, które musi” (wszczepionych społecznie powinności)Odchodzenie od „ja, które pasuje do innych” (standardów, oczekiwań)Odchodzenie od „lubianego ja” (wzorców aktualnie nagradzanych z zewnątrz)W stronę kierowania samym sobąW stronę „bycia procesem”, ciągłego stawania sięW stronę złożoności przeżyć, doświadczeńW stronę otwartości na doświadczenie wewnętrzne i zewnętrzneW stronę akceptacji innychW stronę zaufania do samego siebie

„Dobre życie” według C. Rogersa:Dobre życie to nie zadowolenie, przystosowanie ani realizacja marzeń.Dobre życie nie jest celem, ale kierunkiem wybranym w sytuacji wolności psychicznej.

Jak rozpoznać, czy to właściwy kierunek:Rosnąca otwartość na doświadczenieRosnące zaufanie do własnego organizmuZdolność wykorzystywania docierających informacji by adekwatnie reagować Bogatsza i intensywniejsza uczuciowośćRosnaca kreatywnośćRosnące zaufanie do natury ludzkiejRosnąca kongruencja (spójność)

7. G. Allport – dojrzała osobowość

- Poszerzanie zainteresowań, horyzontów, tworzenie planów, - Umiejętność serdecznego, partnerskiego odnoszenia się do innych – bliskich i obcych, tworzenie intymnych relacji- Poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego i akceptowanie siebie (na bazie wczesnych doświadczeń)- Realizm wobec siebie i świata, umiar, brak skłonności do przesady- Poczucie humoru (niezłośliwe) i wgląd (zdolność do zrozumienia samego siebie), dostrzeganie wad własnych i tych, których kochamy- Jednocząca filozofia życia, która nadaje znaczenie wszystkiemu co czyni osoba (cel, wartości, orientacja życiowa)

8. K. Dąbrowski - pozytywna dezintegracja osobowości

Rozwój osobowości ku zdrowiuIntegracja pierwotnaDezintegracja jednopoziomowaDezintegracja wielopoziomowa spontanicznaDezintegracja wielopoziomowa, zorganizowana, usystematyzowanaIntegracja wtórna globalna

Dezintegracja rozwojowa Dezintegracja nierozwojowa

Znaczny udział samoświadmości i wolnej woli Mała dowolność i samoświadomość

Tendencja do zmian Słaba skłonność do zmian

Poczucie „niższości wobec siebie” Poczucie niższości w stosunku do otoczenia

20

Przewaga konfliktów wewnętrznych Przewaga konfliktów zewnętrznych

Dążenie do wysokich celów, ideału osobowości Brak dążeń, zaangażowania

Zaburzenia lokalne – dotyczą wybranych obszarów Zaburzenia globalne

Pozytywne i dynamiczne ujęcie zdrowia psychicznego:Zdrowie to zdolność do możliwie najbardziej prawidłowego procesu przemian psychicznych

jednostki. Proces ten obejmuje dezintegrację pozytywną i integrację cząstkową wtórną.Tworzenie coraz wyższej hierarchii wartości i celów aż do indywidualnego i społecznego ideału osobowości

9. E. Berne – zrównoważenie trzech „stanów Ja” - Analiza transakcyjna

Potrzeby podstawoweObniżanie napięcia, unikanie szkody, utrzymywanie równowagiGłód bodźców (szczególnie „głasków”)Potrzeba strukturalizowania czasu:

- aktywność (praca)- rytuały, ceremonie programowane społecznie (żałoba)- rozrywki- gry (interakcje przebiegające według utrwalonych w danej relacji reguł)- intymność

Poziomy naszego Ja (stany Ego):Rodzic (stany powstałe w wyniku naśladowania rodziców, autorytetów)Dorosły (stany obiektywnego oglądu rzeczywistości)Dziecko (stany utrwalone we wczesnym dzieciństwie)

Dziecko spontaniczneWskaźniki werbalne: Och! Ach! Jejku! Ale fajnie! Uwielbiam, nienawidzę, chcę koniecznie, tęsknię, mniam, mniam, ale to pyszne, czuję się jak..., fantastycznie, super; swobodna ekspresja uczuć, potrzeb, zdrobnienia, żartyWskaźniki niewerbalne: płacz, głośny śmiech, ziewanie, bawienie się; ton głosu: jasny, energiczny, dziecinny, wibrujący

Dziecko podporządkowaneWskaźniki werbalne: chciałbym, spróbowałbym, nie wiem, nie umiem, to nie moja wina, to moja wina, robię najlepiej jak mogę... usprawiedliwianie się, poczucie skrzywdzeniaWskaźniki niewerbalne: unikanie spojrzenia, patrzenie w górę na rozmówcę, śledzenie rozmówcy w poszukiwaniu aprobaty, nerwowe gesty, płacz; ton głosu: uległy, dziecinny, żałosny, przepraszający

Dziecko zbuntowaneWskaźniki werbalne: nie ma pan prawa, nie zmusi mnie pan, niech się pan odczepi... obrażanie, wyzwiskaWskaźniki niewerbalne: zachowania prowokacyjne, nietaktowne: wychodzenie bez słowa, trzaskanie drzwiami, rzucanie przedmiotami, dąsanie się; ton głosu: rozdrażniony, krzykliwy

Rodzic opiekuńczyWskaźniki werbalne: wszystko będzie dobrze, pomogę panu, zajmę się tym, proszę się nie obawiać...dawanie rad, dodawanie otuchy, chwalenie, rekomendowanie

21

Wskaźniki niewerbalne: klepanie po ramieniu, pocieszający uśmiech; ton głosu: łagodny, pocieszający , opiekuńczy, chwalący

Rodzic normatywnyWskaźniki werbalne nigdy, zawsze, wszędzie, nikt, wszyscy, należy, nie wolno, musi pan, proszę o spokój... moralizowanie, uogólnianie, pouczanie, karcenie Wskaźniki niewerbalne: wskazujący palec, karcące spojrzenie, sroga mina, marszczenie brwi, spojrzenie znad okularów, patrzenie z góry; ton głosu: krytyczny, rządzący, srogi

DorosłyWskaźniki werbalne: w mojej opinii..., według mnie..., możliwe, że..., rozumiem, nie rozumiem, chcę, decyduję się, wiem, że…, pytania: co, kiedy, jak, kto, ile, co pan o tym sądzi odwoływanie się do tego co widać, co sprawdzalne, świadomość, że ludzie mogą mieć różne opinie i doświadczeniaWskaźniki niewerbalne: kontakt wzrokowy, wyprostowana sylwetka, zrelaksowana postawa, uważne spojrzenie, spokój, otwarte gesty dłoni, szanowanie cudzego terytorium, ekspresja emocji dostosowana do sytuacji; ton głosu: spokojny, rzeczowy, harmonijny

Jak strukturalizujemy swój czas?aktywnościprocedury i rytuały programowane społecznie (wykład, kolacja)rozrywki (rozmowy typu: „męskie tematy”, „babskie sprawy”, „zły mąż”, „niegrzeczne dzieci”)gry (interakcje przebiegające według ukrytych reguł, nieuczciwe, prowadzące do założonego

wyniku) („gdyby nie ty...”, „tak,ale...”)intymność

Autonomia Dorosłego:Świadomość SpontanicznośćIntymność

10. P. Salovey i J. Mayer - inteligencja emocjonalna

Inteligencja emocjonalna – ujęcie wąskie(Salovey i Mayer, 1990) Zdolność obserwowania własnych emocji, a także uczuć innych ludzi, umiejętność ich rozróżniania i używania otrzymanych dzięki temu informacji do kierowania własnymi myślami i działaniami. Zestaw zdolności do przetwarzania informacji emocjonalnych (zdolności owy model IE)

Gałęzie:1. percepcja emocjonalna (rejestrowanie, obejmowanie uwagą, rozszyfrowywanie

emocji)2. integracja emocji (zdolność dostępu do uczuć i generowanie emocji

wspomagających myślenie, np. przez dostarczenie informacji o nastroju i zmuszanie do myślenia w sposób zgodny z nastrojem, zmiana perspektywy w zależności od nastroju)

3. rozumienie emocjonalne (umiejętność pojmowania konsekwencji emocji, wzorce czasowe emocji)

4. zarządzanie emocjami (zdolność regulowania emocji, otwartość na doświadczanie nowych emocji i kontrolowanie sposobu ich wyrażania, selekcja i blokowanie emocji)

Czteroskładnikowy model IE (Salovey i Mayer, 2008)Percepcja i ekspresja emocji (spostrzeganie emocji u siebie i innych, a także w dziełach

sztuki, trafne ich wyrażanie i identyfikowanie)

22

Wykorzystywanie emocji w celu wspomagania myślenia (wrażliwość na odczucia pomocne w myśleniu, twórczości, ocenach, komunikowaniu się i podejmowaniu decyzji)

Rozumienie emocji (rozumienie informacji niesionej przez emocję, przyczyn i konsekwencji emocji, ich funkcji, przebiegu, zmian i złożonych stanów uczuciowych)

Zarządzanie emocjami (zdolność akceptacji emocji o różnym znaku, poddawania ich refleksji, hamowania impulsów, regulowania uczuć u siebie i innych)

POMIAR: Wieloczynnikowa Skala IE – MEIS, Test IE Mayera, Saloveya i Caruso – MSCEIT

Inteligencja emocjonalna jako „odkrycie” psychologii naukowej1994r. – Herrnstein i Murray „The Bell Curve”: wysokie IQ jest głównym czynnikiem determinującym sukces zawodowy i status społeczny1995 r. – D. Goleman „Inteligencja emocjonalna”: rola zdolności i kompetencji w przetwarzaniu informacji emocjonalnych w powodzeniu osobistym i zawodowym; IE jest w dużym stopniu determinowana przez środowisko i może być ćwiczona (Inwentarz Kompetencji Emocjonalnej)

1. kompetencje potrzebne do samoświadomości (emocjonalna samoświadomość, dokładna samoocena i pewność siebie)

2. kompetencje do świadomości społecznej (empatia, świadomość organizacyjna, orientacja pomocowa)

3. do kierowania sobą (samokontrola, solidność, sumienność, adaptacyjność, orientacja na osiągnięcia, inicjatywa)

4. w zakresie umiejętności społecznych (zdolności przywódcze, nauczania i wpływu na innych, komunikacji, katalizowanie zmian, zarządzanie konfliktem, budowanie więzi, umiejętność pracy zespołowej)

IE jako zestaw cech osobowości (Bar On):Obszary IE:

I. intrapersonalny (samoświadomość emocjonalna, asertywność, niezależność, szacunek dla samego siebie, samoaktualizacja)II. interpersonalny (empatia, odpowiedzialność społeczna, związki interpersonalne)III. adaptacyjny (rozwiązywanie problemów, testowanie rzeczywistości, elastyczność)IV. radzenia sobie ze stresem (tolerancja stresu, kontrola impulsów)V. nastroju ogólnego (szczęście, optymizm)

Ocena: Inwentarz Ilorazu Emocjonalnego- ludzie w różnym wieku i różnej płci mają inne ilorazy emocjonalne (EQ)- IE rośnie z wiekiem przynajmniej do wieku średniego- wysokie EQ koreluje pozytywnie ze zdrowiem psychicznym

Gardner: inteligencja intrapersonalna (umiejętność rozumienia i regulowania własnych emocji)inteligencja interpersonalna (umiejętność rozumienia i radzenia sobie ze związkami)

Cooper: mapa EQ (Mapa Ilorazu Emocjonalnego)Obszary:

1. aktualne środowisko (naciski życiowe, satysfakcje życiowe)2. umiejętność odczytywania emocji (samoświadomość emocjonalna, ekspresja emocjonalna, emocjonalna świadomość innych)3. kompetencje EQ (intencjonalność, kreatywność, odporność, kontakty interpersonalne, konstruktywne niezadowolenie)4. wartości i postawy EQ (nastawienie, współczucie, intuicja, krąg zaufania,

23

moc osobista, zintegrowane Ja)5. wyniki EQ (ogólny stan zdrowia, jakość życia, współczynnik relacji, optymalne wykonanie)

Walter Mischel: eksperyment „Marschmallow”

A. Damasio: neurologiczne podstawy IE:- występują reakcje skórno-galwaniczne (fizjologiczne pobudzenie antycypacyjne)- brzuszno-przyśrodkowa kora przedczołowa: wyłącznie ludzka część mózgu – zamierzone reakcje na sytuacje emocjonalne- ciało migdałowate – pamięć istotności emocjonalnej wydarzeń (uszkodzenia: brak uwarunkowanej reakcji emocjonalnej, nieumiejętność podejmowania decyzji)- prawe pola kory somatosensorycznej i wyspa- hipokamp – pamięć faktów

Skrajne ujęcia problemu „serce/rozum”Opcja racjonalistyczna (np. stoicyzm): emocje są ślepe i dzikie, człowiek nie powinien ani ich słuchać, ani okazywać, ani im ulegaćOpcja romantyczna („Czucie i wiara...): emocje i uczucia to nasza rzeczywista mądrość, „głos serca ma zwykle rację, jest szczery i nie powinien być tłumiony przez „zimny” rozum

Przykładowe umiejętności składające się na inteligencję emocjonalną:EmpatiaUmiejętność adekwatnego wyrażania uczućUmiejętność panowania nad popędami i odłożenia na później ich zaspokojeniaUmiejętność regulowania nastroju i generowania optymistycznej postawyUmiejętność tworzenia więzi z innymi ludźmi, grzeczność, taktUmiejętność motywowania siebie i innych

Powiązane z IE konstrukty: siła ego, konstruktywne myślenie, twardość, poczucie koherencji, inteligencja praktyczna, zaburzenia spektrum autystycznego, czynnik otwartości na doświadczenia z pięcioczynnikowego modelu osobowości (neurotyczność vs stałość emocjonalna, ekstrawersja vs introwersja, otwartość na doświadczenie, ugodowość vs antagonizm, sumienność vs nieukierunkowanie), dociekliwość psychologiczna, aleksytymia, świadomość emocjonalna, kreatywność emocjonalna.

Inteligencja praktyczna: zastosowanie umiejętności analitycznych i pamięciowych do rozwiązywania codziennych problemów, adaptacji do środowiska, wybrania nowego środowiska (Test Triadowyh Zdolności Sternberga), nie maleje z wiekiem.

Zaburzenia spektrum autystycznego: niezdolność do rozpoznania i przetwarzania informacji o emocjonalnych stanach innych i właściwych odpowiedzi emocjonalnych (np. zespół Aspergera).

Otwartość na doświadczenia:- otwartość na wyobrażenia- na estetykę- na nowe uczucia- na nowe działania- na nowe idee- na różne wartości

24

Aleksytymia: trudności w identyfikowaniu uczuć, opisywaniu uczuć oraz zewnętrznie ukierunkowane myślenie u pacjentów z dolegliwościami psychosomatycznymi, ściśle związana z niską IE.

Dociekliwość psychologiczna: skłonność do bycia motywowanym do uczenia się na temat bieżących i przeszłych poznawczych, afektywnych i behawioralnych czynników, powodujących lub wynikających z danego doświadczenia.

Świadomość emocjonalna: umiejętność poznawcza przechodząca zmiany rozwojowe jak poznanie u Piageta, zdolność do rozpoznawania i opisywania emocji u siebie i innych (Lane).

Emocjonalna kreatywność: zdolność do przeżywania emocji w wysoce oryginalny i efektywny sposób1. Efektywność: trafne wyrażanie doświadczeń i przekazywanie ich innym2. Nowatorstwo w dziedzinie uczuć - przeżywanie uczuć niezależne od wcześniejszych

sytuacji i od tego co „typowe” w danej kulturze, niekonwencjonalne i nietypowe3. Autentyczność: odczucie autentyczności własnych emocji, zadowolenie z tego jak

przebiegają i jakie przynoszą skutki

Poziomy kreatywności emocjonalnej:I. typowa emocja może być autentycznie i efektywnie wyrażana w nowym kontekścieII. typowa emocja uformowana i udoskonalona, by sprostać oczekiwaniom osoby/grupy III. stworzenie nowego sposobu reakcji emocjonalnej

Averill: schemat analizy zachowania emocjonalnego (5 poziomów)1. potencjały biologiczne i społeczne (systemy biologiczne i społeczne)2. podstawowe zdolności i predyspozycje (cechy emocjonalne – temperament, UTO)3. umiejętności specyficzne (syndromy emocjonalne) – inicjujące i kończące4. dyspozycje epizodyczne (stany emocjonalne) – ograniczenia sytuacyjne5. odpowiedzi składowe (reakcje emocjonalne)

* w sytuacjach spustowych mogą być ominięte niektóre poziomy modelu* teoria emocji Jamesa – Langego: w niektórych sytuacjach może mieć odwrotny przebieg –

od 5 do 1)- reakcja emocjonalna – zachowanie + elementy poznawcze, afektywne i reakcje

fizjologiczne- stan emocjonalny – powoduje reakcję, warunkowany przez syndrom emocjonalny- syndrom emocjonalny – stan rzeczy rozpoznawany w zwykłym języku przez

rzeczowniki abstrakcyjneAspekty obiektów: (pod względem emocji)

I. prowokacjaII. obiektIII. cel

Czynniki IE wyróżnione przez Daniela GolemanaKompetencje związane z własną osobą:

- Samoświadomość (świadomość uczuć, samowiedza, pewność siebie)- Samoregulacja (samokontrola, sumienność, pozytywne motywowanie się)

Kompetencje związane z innymi:- Świadomość społeczna (empatia, wrażliwość na procesy grupowe)- Zarządzanie relacjami (wpływ, przywództwo, komunikacja, charyzma,współpraca)

25

Rozwijanie IE w dorosłym życiu:- samoobserwacja (dziennik epizodów emocjonalnych zmieniających nastrój)- samoregulacja- komunikowanie się (empatyczne)- rozwiązywanie problemów (interpersonalnych)

Rozwój kompetencji emocjonalnej:a) niemowlęctwo (0-1): samo uspokajanie, regulacja uwagi pozwalająca na uporządkowane

działanie, poleganie na opiekunach, zwiększanie niewerbalnej ekspresji emocji, coraz lepsze różnicowanie emocji wyrażanych przez innych, zamiana ról, odniesienia społeczne

b) drugi rok życia (1-2): zwiększona świadomość własnych reakcji, drażliwość przy ograniczaniu autonomii, zwiększenie werbalnej ekspresji emocji, ekspresje związane z samoświadomością i samooceną (wstyd, duma), przewidywanie swoich uczuć wobec innych, empatia, zachowania altruistyczne

c) wiek przedszkolny (2-5): wykorzystywanie języka do regulowania emocji, udawanie emocji w zabawie, lepszy wgląd w emocje innych, świadomość, że fałszywa ekspresja emocji może oszukać innych

d) zerówka (5-7): regulowanie emocji związanych z samoświadomością, zwiększanie niezależności od opiekunów, fasadowy brak emocji wobec rówieśników, lepsze wykorzystywanie umiejętności społecznych do radzenia sobie z emocjami, rozumienie uzgodnionych skryptów emocjonalnych

e) środkowe dzieciństwo (7-10): preferowanie autonomicznej regulacji emocji, dystansowanie się w sytuacjach małej kontroli nad sytuacją, zwiększone wykorzystywanie ekspresji emocjonalnej do regulowania związków, świadomość odczuwania wielu emocji do jednej osoby, używanie informacji o emocjach do tworzenia i utrzymywania przyjaźni

f) przed dojrzewaniem (10-13): skuteczniejsza identyfikacja i wykorzystanie różnych strategii do autonomicznego regulowania emocji, odróżnianie prawdziwych emocji od kontrolowanej ekspresji, zwiększone zrozumienie ról społecznych i skryptów emocjonalnych w tworzeniu i utrzymywaniu przyjaźni

g) dojrzewanie (13<): zwiększona świadomość cykli emocjonalnych i radzenia sobie ze stresem, złożone strategie do autonomicznego regulowania emocji, oparcie na zasadach moralnych, wykorzystanie strategii autoprezentacji do kierowania wrażeniem, świadomość znaczenia wzajemnego i odwzajemnionego samoujawnienia w tworzeniu i utrzymywaniu przyjaźni

Cassidy, Shaver: kategorie przywiązania dziecko-rodzic:1. bezpieczne dziecko, bezpieczny dorosły – niskie unikanie, niski lęk, pozytywny

model Ja i model innych – model bezpieczny (bezpieczne przywiązanie – styl B), autonomiczne dziecko, autonomiczny dorosły, rodzicielstwo reagujące, adaptacyjny styl rodzinny

2. lękowo ambiwalentne dziecko, zajęty dorosły – wysoki lęk, niskie unikanie, pozytywny modle innych, negatywny model Ja, model pozabezpieczany (lękowe przywiązanie – styl C), dziecko przeżywające złość/przywierające, rodzicielstwo nie zawsze dostępne, zagmatwany styl rodzinny

3. unikające dziecko, odpychający dorosły – wysokie unikanie, niski lęk, negatywny model innych, pozytywny model Ja – model pozabezpieczany (unikowe przywiązanie – styl A), dorosły zachowuje dystans, rodzicielstwo odrzucające, styl rodzinny niezaangażowany

4. zdezorganizowane dziecko, lękliwy dorosły – wysoki lęk i unikanie, negatywny model Ja i innych – model pozabezpieczany (zdezorganizowane przywiązanie – styl D lub A/C), dziecko kurczowo przywiera lub unika, dorosły z konfliktem dążenie – unikanie, rodzicielstwo krzywdzące lub nieobecne, styl rodzinny dezintegrujący

26

Negatywna motywacjaObraz zadania do wykonania – ponaglający wewnętrzny głos („dyktator”: muszę,

powinienem) – odczuwanie przykrościObraz grożących konsekwencji – ponaglający wewnętrzny głos – odczuwanie przykrości

Konsekwencje: negatywne emocje, trudność z przystąpieniem do zadania, odkładanie na później, nieustanne niezadowolenie z siebie, bunt, ucieczka

Pozytywna motywacjaMiły, przyjacielski głos wewnętrzny („byłoby miło, gdyby”, „mogę”, „chciałbym..” – obraz

efektu działania – poczucie satysfakcji – działanie

Konsekwencje: pozytywne emocje, energia, chęć działania

Psychologia pozytywna – dziedzina badań naukowych nad siłą, cnotami, zdrowiem i szczęściem człowieka; poprawianie jakości życia drogą kultywowania i wzbogacania zasobów psychicznych.

Nurt eudajmonistyczny (czym jest wartościowe życie?) – dobre dla człowieka jest posiadanie określonych, wartościowych atrybutów – zdobywanie i rozwijanie w sobie czegoś dobrego

Nurt hedonistyczny (od czego zależy szczeście, jak być bardziej szczęśliwym?) – koncentracja na przyjemności życia – przeżywanie czegoś dobrego

SYSTEMOWE UJĘCIE (K. Sheldon) - ujęcie integrujące podejścia hedonistyczne i eudajmonistyczne (zasada „złotego środka” – Arystoteles; humanistyczna – wewnętrzna zgodność)

eudajmonizm i hedonizm – dwa aspekty tego samego procesu samoregulacji

Jakość życia – stopień integracji poziomów regulacji organizmu:1. neurobiologiczna2. psychiczna3. społeczno – kulturowa

Poziomy regulacji:I. podstawowe mechanizmy funkcjonowania (biologiczne potrzeby, poznawczo – społeczne

zdolności, potrzeby psychiczne, style zachowań społecznych)II. cechy osobowościIII. cele i intencjeIV. „ja”V. standardy społeczno – kulturowe

content free – skuteczność samoorganizacji warunkuje wysoką jakość życia

Koncepcja kontroli działania (Carver i Scheier):- regulacja działania „góra – dół”- niższe struktury uruchamiane po to, by nastąpiła redukcja rozbieżności w zakresie

wyższych standardów- wertykalna samoorganizacja wspierana przez wrodzony biologiczny mechanizm

dostarczający informacji o wartości decyzji i działań ze względu na dobrostan

Tory rozwoju osobowego (rodzaje kompetencji):1) eudajmonistycznie rozumiany dobrostan – większa dojrzałość społeczno – poznawcza2) hedonistyczny dobrostan – satysfakcjonujące relacje z otoczeniem

27

Prewencja – (jakie czynniki zabezpieczają przed zaburzeniami)

Badanie poziomu zdrowia psychicznego Polaków (J. Czapiński)Nagromadzenie stresu życiowegoSymptomy dobrostanu psychicznego (wola życia, poczucie szczęścia, zadowolenie z całego

życia i różnych jego aspektów)Zmiany dobrostanu (pozytywne, negatywne) oraz czynniki, które spowodowały poprawę

Czynniki zaburzające mechanizm powrotu do równowagiDziałania autodestrukcyjneNiecierpliwość , niska tolerancja na cierpienieIntensywne lub przedłużające się zagłuszanie emocji negatywnych na drodze psychoterapii i

farmakoterapii (standard „idealnego funkcjonowania”, uzależnienie)

CEBULOWA TEORIA SZCZĘŚCIA (Czapiński):trzy funkcjonalnie odrębne aspekty szczęścia

I. wola życia – biologicznie zdeterminowana dyspozycja do konstruktywnego radzenia sobie (rdzeń – nie ulega zmianom pod wpływem wydarzeń)

II. uogólnione odczucie dobrostanu (zmiana – permanentnie działające czynniki)III. bieżąca ocena sytuacji (najłatwiej ulega zmianom)

Szczęście – dynamiczny, organizmalny mechanizm adaptacyjny, zapewniający jednocześnie emocjonalną elastyczność oraz emocjonalną stabilnosć

Od czego zależy „statystyczne” szczęście?Sposób spostrzegania świata, ważne cele, bliskie więzi z innymi i pogodne usposobienie mają o wiele większy wpływ na poczucie szczęścia niż obiektywne warunki (np. cechy demograficzne: wiek, płeć, zarobki, dzietność czy stan zdrowia)Zjawisko „uziemienia polskiej duszy” – odmienne zależności w polskich badaniach uwarunkowań dobrostanuPolacy oceniają swoje szczęście wedle obiektywnych warunków:

DochodyWykształcenieStan cywilnyWiek (30 x silniejsza korelacja)

Polski Generalny Sondaż Jakości Życia (1992 – 2005)Wzrost liczby samobójstw (i leżących u ich podłoża depresji):

1951: 51/1mln,1961: 80/1 mln2000: 150/1mln (szczególnie intensywny wzrost w grupie najmłodszych, do 17 r.ż.)

Wzrost liczby Polaków średnio i bardzo szczęśliwych:1989: 58%2000: 78%

11. A. Antonovski – poczucie koherencji

Globalna orientacja życiowa człowieka wyrażająca stopień, w jakim ma on silne, trwałe choć dynamiczne poczucie pewności, że :

1) Wydarzenia w świecie można zrozumieć i przewidzieć (poczucie zrozumiałości)2) On sam nie jest bezsilną ofiarą zdarzeń, może zaradzić trudnościom i niespodziankom

(poczucie zaradności)3) Jego życie ma sens, warto się w nie angażować (poczucie sensowności)

28

Poczucie koherencji: Ogólna orientacja, wyrażająca w jakim stopniu człowiek ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne przekonanie o przewidywalności środowiska wewnętrznego i zewnętrznego oraz o tym, że z dużym prawdopodobieństwem sprawy przyjmą tak pomyślny obrót, jakiego można oczekiwać na podstawie racjonalnych przesłanek

Pomiar poczucia koherencji – Kwestionariusz Orientacji Życiowej (SOC)Poczucie zrozumiałości (comprehensibility)

(W ciągu ostatnich lat Twoje życie było: pełne zmian i nie wiedziałeś co się za chwilę wydarzy czy całkowicie uporządkowane i jasne)

Poczucie zaradności (manageability)(Zawsze można znaleźć wyjście z przykrych sytuacji życiowych czy nie ma wyjścia z przykrych sytuacji życiowych)

Poczucie sensowności (meaningfulness)(Kiedy myślisz o swoim życiu, bardzo często: czujesz, jak dobrze jest żyć czy zadajesz sobie pytanie, po co w ogóle żyjesz)

Poczucie koherencji - kształtowaniePoczucie zrozumiałości (comprehensibility) (Doświadczenia spójności, przewidywalności)Poczucie zaradności (manageability) (Doświadczenia równowagi przeciążenia –

niedociążenia, wymagań odpowiednich do możliwości)Poczucie sensowności (meaningfulness) (Doświadczenia wpływu na rzeczywistość, udziału w

podejmowaniu ważnych decyzji)

Czynniki sprzyjające kształtowaniu poczucia koherencjiNiemowlęctwo i dzieciństwo – rodzina: powtarzalność, rytuały, brak nadmiernej ingerencji, wymagania dostosowane do możliwości, poczucie, że się jest kochanymDorastanie – społeczeństwo (kultura, klasa społeczna, moment historyczny): klarowne propozycje i wymagania, zasoby duchowe i materialne, akceptowanie i wspieranie indywidualnych wyborów

Poczucie koherencji a zdrowieUnikanie zagrożeń i niebezpieczeństw, podejmowanie zachowań prozdrowotnychInterpretowanie sytuacji trudnych (potencjalnych stresorów) jako wyzwania warte

zainwestowania energii i sytuacje, którymi można z powodzeniem kierowaćStymulowanie nadzoru immunologicznego

Kształtowanie poczucia koherencjiNiemowlęctwo i dzieciństwo – rodzina: powtarzalność, rytuały, brak nadmiernej ingerencji, wymagania dostosowane do możliwości, poczucie, że się jest kochanymDorastanie – społeczeństwo (kultura, klasa społeczna, moment historyczny): klarowne propozycje i wymagania, zasoby duchowe i materialne, akceptowanie i wspieranie indywidualnych wyborów

12. M. Seligman – teoria autentycznego szczęścia

Szczęście – przyjmuje różne postaci, zmienia się nie jego poziom, a forma:a) pozytywne emocje – odczuwana przyjemnośćb) poczucie sensu

(Baumeister i Vohs) – stan psychiczny związany z gratyfikacją 4 najważniejszych potrzeb egzystencjalnych, dotkliwy lub długotrwały deficyt poważnie obniża jakość życia:

I. potrzeba posiadania celuII. potrzeba realizowania wartości

29

III. Potrzeba kontroliIV. potrzeba samoakceptacji

c) zaangażowanieautodeterminacja (Ryan i Deci): doświadczenie pragnień wynikających z własnych

celów, związanych z potrzebami autonomii, kompetencji i więzi z innymi (potrzeby te ukształtowały się w toku ewolucji); skłonność do spontanicznego zainteresowania, eksploracji ora opanowywania nowych informacji, umiejętności i doznań.

MOTYWACJA:` a) zewnętrzna – rezultat – sytuacje które lubimy lub unikanie nieprzyjemności

b) wewnętrzna – lubimy aktywność samą w sobieCechy osoby o motywacji wewnętrznej:

większe zainteresowanie, pobudzenie, pewność siebie przy realizacji zadań, większe umiejętności, wytrwałość i kreatywność, silniejsze poczucie własnej wartości i subiektywny dobrostan

Wzmocnienia: możliwość wyboru sposobu wykonania zadania, szansa na własne ukierunkowanie, informacje zwrotne potwierdzające poprawne wykonanie

Osłabienia: kara, groźba kary, wymuszona ocena i narzucanie celów, terminów i dyrektyw, nagradzanie za ukończenie interesujących zadań, zwłaszcza kontrolującymi nagrodami

KONTINUUM AUTODETERMINACJI: różne stopnie motywacji zewnętrznej – cztery style regulacji motywacji zewnętrznej (coraz wyższy poziom autonomii)

1. aktywność regulowana zewnętrznie (warunkowana nagrodą, jej brak karą)2. introjekcja – gdy przebiega pod samokontrolą w sposób angażujący ego, by zyskać wewnętrzne nagrody i uniknąć nałożonych przez siebie kar3. internalizacja (identyfikacja) poglądów – świadoma ocena działania i nadanie mu osobistego znaczenia4. regulacja zintegrowana – aktywność zgodna z tożsamością oraz z Ja (ale: nadal zewnętrzne, bardziej dla uzyskania konkretnych wyników, niż dla samych w sobie)

Warunki rozwoju motywacji wewnętrznej: stopień zaspokajania przez ważnych członków sieci społecznej potrzeb więzi z innymi, kompetencji i autonomii, wspierający nie kontrolujący styl rodzicielski, odpowiednie dla wieku zadania i obowiązki, w pewnym stopniu – poczucie własnej skuteczności, nagrody postrzegane jako informacja, nie kontrola.Działania o motywacji wewnętrznej (Bandura):

1. w umiarkowanym stopniu są wyzwaniami2. czujemy, że robimy je dobrze3. dają satysfakcję

TEORIA PSYCHOLOGICZNEJ ZMIANY UKIERUNKOWANIA (Apter): w każdym momencie naszą motywację można scharakteryzować przez status w odniesieniu do par stanów metamotywacyjnych

- stany teliczne (zewnętrzna motywacja, skupienie na zdobyciu celu w zaplanowany i poważny sposób) i parateliczne (wewnętrzne skupienie na spontanicznym wykonaniu ze względu na odczuwaną ekscytacje, z minimalną uwagą na cel)- radzenie sobie z zasadami, z kryzysami, podejście do związków

30

Emocje: wynik stanów metamotywacyjnych, zależy od stanu pobudzenia fizjologicznego (wysokie, niskie) i zabarwienia hedonistycznego (przyjemne, nieprzyjemne)

- teliczne, przyjemne, niskie: relaksacja- teliczne, nieprzyjemne, wysokie: lęk- parateliczne, nieprzyjemne, niskie: znudzenie- parateliczne, przyjemne, wysokie: ekscytacja

Przechodzenie między stanami metamotywacyjnymi jest związane z gwałtowną zmianą emocji.Young: stany parateliczne i stany optymalnego doświadczenia nie są identyczne.Ludzie przeżywają dominujące stany metamotywacyjne, np. dominacja teliczna:

- mniejsza motywacja wewnętrzna- profil psychofizjologiczny: silniejsze narastanie napięcia tonicznego mięśni podczas zadań wymagających koncentracji, w odpowiedzi na zagrożenie (większa częstotliwość oddechu i skurczów serca), bardziej zogniskowany i zlokalizowany wzór aktywacji korowej

(Kwestionariusz Stanu Telicznego, K. S. Telicznego – Paratelicznego – Kerr, Wywiad i System Kodowania Stanu Metamotywacyjnego – O’Connell, Profil Stylu Motywacyjnego Aptera)

flow (Csikszentmihalyi i Nakamura): głęboka koncentracja na działaniu ze względu na nie samo (OPTYMALNE DOŚWIADCZENIE), słabnie poczucie Ja (utrata samoświadomości) i pojawia się z wzmożoną siłą po ukończeniu zadania, zmienia się percepcja czasu, aktywność autoteliczna, stosunek wyzwania wywołanego przez czynność i wymaganej umiejętności ok. 1:1, natychmiastowo i wewnętrznie nagradzające

WARUNKI: osobiście ważna czynnośćduża biegłość wykonaniaukierunkowanie na przekroczenie dotychczasowych osiągnięć

własnychsilna motywacja wewnętrznawymaga znacznych umiejętnościszansa na ukończenie zadania i natychmiastowa informacja zwrotnajasno wytyczone celecałkowita koncentracja

CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE:a) kultura: stwarzająca cele, do których obywatele aspirują, dobrze dopasowane do umiejętności populacji, stabilne rządy, większa zamożność, lepsze wykształcenie, rytuały religijne zawierające taniec, śpiew lub medytacjęb) rodzina: optymalny poziom przejrzystości, skupienia, swobody, zaangażowania i wyzwania, jednoznaczne cele i reakcje, zainteresowanie rodziców, zaufanie i poczucie bezpieczeństwac) związki intymne: złożony erotyczny i psychologiczny wymiar związku

31

METODY POMIARU:- jednorazowe wypełnienie kwestionariusza- metoda próbek doświadczeń (pagery i robienie notatek – afekt,

negentropia systemu, aktywacja, sprawność poznawcza, motywacja i koncepcja Ja)

przejawianie inicjatywy (Larson): motywacja do zwracania uwagi na wyzwania i podejmowania wobec nich działania

stan mistyczny (Averill): zdolność do głębokiego afektywnego doznawania, poczucie wewnętrznej harmonii i jedności z czymś poza samym sobą i poczucie ważności tego doświadczenia

Authentichappiness Inventory:„Czuję się jak przegrany/zwycięzca”„Moja egzystencja niszczy coś w świecie/moja egzystencja ma ciągły, obszerny i pozytywny

wpływ na ten świat”„Wstydzę się mojego życia/jestem nadzwyczajnie dumny z mojego życia”Wynik: poziom przeżywanego szczęścia, w stosunku do Twojej grupy wiekowej, płciowej,

społecznej, społ. internetowej

Autentyczne szczęście to wykorzystanie swoich mocnych stron

„VIA Signature Strengths Questionnaire”Rozwijaj je i hartuj, ucząc się szczęśliwego życiaPełnia życia: gratyfikacje + sens + przyjemności

Kwestionariusz Sił Charakteru – konstrukcjaDSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) – „Manual of the Sanities”Eksperci: „mędrcy” (dzieła filozoficzne, teksty religijne, humaniści, artyści, pisarze)„specjaliści” (naukowcy, praktycy zajmujący się pracą nad charakterem)„zwykli ludzie” (analizy potocznej wiedzy o wartościowych cechach charakteru)

I find the world a very interesting place. I always go out of my way to attend educational events. Being able to come up with new and different ideas is one of my strong points. I am very aware of my surroundings.In a group, I try to make sure everyone feels included.

McCullough i Snyder:

„Charakter” – złożony z cnót obszar osobowości, kształtowany pod wpływem doświadczeń życiowych„Siła charakteru” –ogólna zdolność do skutecznego radzenia sobie wynikająca z cnót.„Cnota” – odrębny, skoordynowany system myśli, przekonań, emocji, motywacji i działania, trwale umożliwiający myślenie i działanie z korzyścią dla jednostki i społeczeństwa

Peterson i Seligman:

Kategorie pozytywnych emocji: związane z przeszłością, teraźniejszością i przyszłościąKlasy pozytywnych emocji: (związane z teraźniejszością)

a) chwilowe przyjemności (z doznań zmysłowych)b) bardziej trwałe gratyfikacje (stany absorpcji/optymalnego doświadczenia, angażujące siły sygnaturowe)

32

„Siły sygnaturowe” – cechy osobowe, dla których otrzymywane są szczególnie wysokie wyniki związane z poszczególnymi cnotami (wg Klasyfikacji Sił Charakteru VIA)

Kryteria oceny:- przekonanie, że siła jest jednym z podstawowych atrybutów- podekscytowanie na myśl o korzystaniu z tej siły- szybkie uczenie się, gdy jest używana po raz pierwszy- ciągłe uczenie się nowych sposobów wykorzystywania jej- przeczucie, że wykorzystasz ją w wielu sytuacjach- ożywienie dominujące nad zmęczeniem podczas używania jej- tworzenie osobistych planów wokół siły- uczucie radości, zapału, entuzjazmu lub ekstazy podczas korzystania

Dziedziny:1. związki z partnerami życiowymi2. związki z własnymi dziećmi3. środowisko pracy4. aktywność w czasie wolnym

„Siła charakteru” – podstawowa, niesprowadzalna do innych korzystna właściwość psychiczna decydująca o umiejętności dobrego życia; droga do osiągnięcia cnoty;

- musi mieć znamiona cech- powadzi do jakiejś formy spełnienia dobrego życia- ceniona moralnie- wspierana przez instytucje społeczne- wyrażona przez wysoko cenione społeczne wzorce- egzemplikowana przez osoby stanowiące wcielenie cnót- jej odwrotność nie może być określona w pozytywny sposób (elastyczność/stałość poglądów)- wykluczono także uzdolnienia i umiejętności oraz cechy cenione we wszystkich kulturach

Kategoryzacja sił:a) siły poznawcze (ciekawość, zamiłowanie do nauki i kreatywność)b) emocjonalne (wesołość, entuzjazm, nadzieja)c) konatywne (ocena sytuacji, wytrwałość, rozwaga i samokontrola)d) interpersonalne (przywództwo i praca zespołowa)e) transcendentalne (respekt, wdzięczność, duchowość)

„Cnota” – wiązka pokrewnych treściowo sił, korzystna cecha osobowości; ponadprogowe wartości wszystkich cnót sprawiają, że postrzegamy osobę jako dobry charakter

- cecha behawioralna – odnosi się do form funkcjonowania- predyspozycje psychiczne – psychiczna gotowość do różnych form

funkcjonowania

6 kardynalnych cnót oraz 24 mocne strony:

Mądrość – nabywanie i wykorzystywanie wiedzyCiekawość świataZamiłowanie do uczenia się Prawidłowa ocena sytuacji (inteligencja społeczna)Kreatywność (twórczość)Szeroka perspektywaZdolność przyjmowania różnych punktów widzenia (inteligencja społeczna)Racjonalność

33

Odwaga – wola realizowania celów w obliczu przeciwności zewnętrznych lub wewnętrznychDzielność moralna i fizyczna (gotowość do poświęceń dla obrony istotnych wartości,

odporność na ból)Pilność i wytrwałość w realizacji celówUczciwość, szczerość, autentycznośćWitalnośćZaradnośćKoherencja

Człowieczeństwo (humanitaryzm) – pozytywne interakcje społeczne z przyjaciółmi/rodzinąZdolność do intymności, bliskości, kochania i bycia kochanymŻyczliwośćKompetencje interpersonalneDobroć Miłość

Sprawiedliwość – interakcje z szerszą społecznościąObowiązkowość i lojalność w pracy zespołowejBrak uprzedzeń (uczciwe, równe traktowanie wszystkich)Przywództwo

Wstrzemięźliwość, umiar (powściągliwość) – ochrona przed przesadą w zaspokojeniu potrzeb własnych

Samokontrola, samoregulacjaRoztropność (rozwaga)Skromność, pokora

Transcendencja – połączenie z szerszym wszechświatemZdolność doceniania piękna i doskonałościOdczuwanie wdzięcznościNadzieja i optymizmPogoda ducha, poczucie humoruWitalność - zapał, ekscytacja, energiaDuchowość, wiara, żarliwa religijnośćPrzebaczenie, miłosierdzie

Internetowy program rozwijania sił psychicznych (M. Seligman)1. Używaj jak najczęściej, także w nowych sytuacjach pięciu największych (podpisowych) sił swego charakteru2. Napisz list do kogoś, komu coś zawdzięczasz, a kto nie otrzymał odpowiedniego podziękowania3. Odkryj pozytywne strony swojego życia4. Opisz trzy sprawy, które Ci się powiodły i wyjaśnij, dlaczego tak się stało5. Opisz najlepszy moment życia i zastanów się jakie siły Twojego charakteru dały o sobie znać

13. Model kompletnego zdrowia psychicznego (Keyes L.M., Lopez Sh.)

Dwa niezależne wymiary zdrowia psychicznego:Dobrostan (emocjonalny, psychologiczny, społeczny)Psychopatologia (poziom zaburzeń)Cztery jakościowo odmienne formy zdrowia psychicznego:prosperowanie (flourishing) – pełne zdrowie: wysoki dobrostan, niska psychopatologiasłabnięcie (languishing) – niepełne zdrowie: niski dobrostan, niska psychopatologiazmaganie się (struggling) – niekompletne zaburzenie psychiczne, wysoka psychopatologia, wysoki dobrostangrzęźnięcie (floundering) – kompletne zaburzenie psychiczne, niski dobrostan, wysoka psychopatologia

34

3. Mądrość, zdolność wybaczania i współpracy, empatia, samoświadomość, duchowość - refleksja i badania nad wybranymi aspektami zdrowia psychicznego.

MĄDROŚĆA. teorie ukryte (potoczne)B. teorie jawne (teoretyczne)

- analiza międzykulturowa (tradycja azjatycka, afrykańska i zachodnia):Ważne i trudne pytania oraz poszukiwanie strategii dotyczących stylu i sensu życiaWiedza dotycząca granic poznania i elementu niepewności w świecieWiedza bogata, głęboka, znacząca, uporządkowana, sprawdzonaDoskonałe współgranie umysłu i charakteru (wiedzy i cnót osobistych)Wiedza wykorzystywana dla dobra lub szczęścia własnego i innychCoś, co trudno zdobyć i określić, łatwo zaś rozpoznać po przejawach

Mądrość - koncepcje intuicyjne (przekonania i poznawcze reprezentacje)Zdolności intelektualneBogata wiedza i doświadczenie w kwestii ludzkiej kondycjiUmiejętność wykorzystania swojej wiedzy teoretycznej w praktyceKrytyczna ocenaOtwartość na nowe doświadczeniaZdolność uczenia się na błędachWrażliwość i troska o innych, kompetencje społeczneUmiejętność udzielania dobrych radDobre intencje wobec innych, umiejętność godzenia sprzecznych racji i interesów

Systematyczne teorie mądrości1. Mądrość jako cecha osobista lub dyspozycja osobowościowa (np. Erikson)

- mądrość – końcowe stadium rozwoju osobowości, rak komponentów wspólnych z inteligencją

2. Mądrość jako osiąganie pewnych formalnych cech procesu myślenia (myślenie postformalne i dialektyczne u Piageta)

- mądrość – końcowe stadium rozwoju poznawczego (Riegel (5) za Piagetem)1. stadium sensomotoryczne (0-2) – metoda prób i błędów, pojęcie stałości przedmiotu, schematy przyczynowo- skutkowe2. stadium przedoperacyjne (2-5) – wewnętrzne reprezentacje świata, poznanie intuicyjne, niemożność przyjmowania innej perspektywy niż własna, animizm, jednowymiarowość postrzegania problemów3. stadium operacji konkretnych (5-7/12) – klasyfikowanie i szeregowanie obiektów, logika zamiast intuicji4. stadium operacji formalnych (12<) – logika do abstrakcyjnych problemów, tworzenie hipotez, manipulacja kilkoma kategoriami logicznymi, myślenie relacyjne*5. stadium operacji dialektycznych (dorosłość) – myślenie dialektyczne, uwzględnienie perspektyw innych ludzi

3. Mądrość jako system ekspercki (mistrzostwo, znawstwo) dotyczący sensu i sposobu dobrego życia (Berliński Paradygmat Mądrości)

Baltes, Staudinger: kryteria oceny mądrości- mądrość = osobowość + procesy poznawcze; ekspercki system wiedzy

35

1. bogaty zasób wiedzy deklaratywnej 2. szeroki zakres wiedzy proceduralnej3. aspekt biegu życia – docenianie wielu kontekstów życia4. relatywizm wartości i priorytetów życiowych i jednoczesna tolerancja dla dobra ogółu5. dostrzeganie i radzenie sobie z niepewnością i tolerancja wieloznaczności

*Pięć kryteriów oceny przejawów mądrości:I. Bogata faktograficzna wiedza o dobrym życiuII. Bogata proceduralna wiedza dotycząca sztuki życiaIII. Wiedza kontekstowa zdobyta w trakcie życiaIV. Relatywizm wartości i tolerancja (wrażliwość i otwartość na różnice)V. Świadomość braku pewności i radzenie sobie z nim

Triadowa teoria inteligencji (Sternberg): - inteligencja analityczna: umiejętność przetwarzania informacji

a) komponenty nabywania wiedzy (selektywne kodowanie, selektywne łączenie, selektywne porównywanie)

b) komponenty wykonawcze (kodowanie elementów problemu, porównywanie własnego z innymi możliwymi rozwiązaniami, uzasadnienie własnego rozwiązania i wprowadzenie go w życie)

c) meta komponenty (dostrzeganie problemów, definiowanie problemów w możliwe do rozwiązania sposoby, tworzenie umysłowych reprezentacji problemów, tworzenie strategii do rozwiązywania problemów, alokacja zasobów do wprowadzenia strategii w życie, monitorowanie wprowadzania i ocena efektywności)

- inteligencja praktyczna: zdolności potrzebne do stworzenia optymalnego połączenia między umiejętnościami a środowiskiem zewnętrznym, wiedza ukryta (proceduralna)

- inteligencja twórcza: umiejętność wykorzystywania doświadczenia do przetwarzania nowych informacji

*teoria równowagi mądrości (Sternberg): mądrość to zastosowanie inteligencji praktycznej i ukrytej wiedzy w sposób zgodny z dobrem ogółu i wartościami etycznymi

Równowaga korzyści: intrapersonalnych (osobistych życzeń), interpersonalnych (związki z osobami zaangażowanymi w problem), pozaosobowych (dla dobra ogólnego)

Równowaga reakcji: przystosowanie do swojego środowiska społecznego, kształtowanie środowiska, by mogło nastąpić przystosowanie, wybór nowego środowiska, w którym posiadane umiejętności analityczne są lepiej dopasowane do problemów w celu przystosowania

Badanie czynników podnoszących poziom mądrościU. Staudinger i P. Baltes (1996) – dialog z realną lub wyobrażoną osobą lub samodzielne przemyślenia a poziom mądrościWysoki poziom mądrości u psychologów klinicznychOkresy intensywnego przyrostu mądrości: dorastanie, wczesna dorosłość, przedział: 50-70 lat

36

POCZUCIE HUMORU:

„Bezbłędne koło” zdrowego umysłuśmiech, odprężenie, twórcze podejście do życia, dostrzeganie powodów do radości, zabawa, entuzjazm, poczucie, że ma się czas na przyjemności…

Dlaczego się śmiejemy?Radosna, lub pozytywna niespodziankaCzysty zachwyt nad czymśSzczęścieUlgaPróba stworzenia dobrej atmosfery Budowanie własnego wizerunkuPróba ukrycia zmieszania, niepokoju, zażenowaniaTriumfReakcja na coś śmiesznego

Co jest śmieszne?Dwa elementy odległe od siebie lub przeciwstawne, postawione razem w taki sposób, który je na chwilę łączy.Znaczne napięcie i nagła ulga następujące po sobie.„W każdym żarcie puenta burzy cały ciąg emocji wzbudzonych na początku” Arthur Koestler

Darwin – kiedy się śmiejemy?Śmiech to „konwulsyjne wyładowanie mięśniowe” – jest reakcją odruchową, mimowolną.Pojawia się, gdy zaistnieją dwa warunki:

Powstają w nas dwie sprzeczne emocje– dwa wzory napięcia w mięśniachZaskoczeni czymś – tracimy nad sobą kontrolę.

Gelotologia (gelos: śmiech) - wzór na śmiech: HE= PI x C/T + BMHE – efekt humorystycznyPI – zaangażowanie osobisteC – praca podświadomościT – czas opowiadania żartuBM –podłoże żartu (nastrój słuchaczy)Śmiech:

Redukuje napięcieCzyni nas podatnymi na nowe bodźcePoszerza naszą świadomość – wytrąca z przyjętej „linii działania”, pobudza wyobraźnięUmożliwia wyjście poza schematy, rutynę, obsesje, rozważenie innych założeń, wewnętrzne

zmianyUczy pokory i redukuje narcyzmUczula na paradoksy i absurdy rzeczywistościPozwala się otrząsnąć z niefunkcjonalnych zależnościTworzy więzi przyjacielskie, spaja grupy

Dalajlama: „Żarty są czasami pożyteczne, bo wtedy umysł trochę się otwiera. Pomagają w tworzeniu nowych pomysłów. Jeśli myślisz zbyt poważnie, twój umysł się zamyka.”

37

Pozytywne poczucie humoru: Umiejętność dostrzegania absurdów i niekonsekwencji w zachowaniu ludzi obcych, bliskich i

własnymPodkreślanie raczej podobieństw niż różnic między ludźmiEmpatyczne granice

Gdybym nie miał poczucia humoru dawno popełniłbym samobójstwo. (Mahatma Gandhi) Możesz udawać że jesteś poważny, ale nie możesz udawać że jesteś dowcipny. (Sacha Guitry)Śmiech jest dla duszy tym, czym tlen dla ciałaDla przeciwwagi uciążliwości życia niebo dało człowiekowi trzy rzeczy: nadzieję, sen i śmiech (I.Kant)Tylko człowiek potrafi się śmiać, bo tylko on cierpi tak bardzo, że musiał wynaleźć coś takiego jak śmiech (F.Nietzsche)Ten kto się śmieje ostatni zazwyczaj nie ma jednego zęba na przedzie (B. Spinoza)

Poczucie humoru i śmiech w psychoterapiiRozładowanie napięciaMetaforaZabawaInterwencja paradoksalna

„Psychoterapia zachodzi w obszarze nakładania się dwóch światów zabawy – świata zabawy pacjenta i świata zabawy terapeuty. (…) Tam gdzie zabawa nie jest możliwa, zadanie terapeuty skierowane jest na przeniesienie pacjenta ze stanu niezdolności do zabawy w stan zdolności do bawienia się.” (Donald W. Winnicott)ŚmiechoterapiaNorman CousinsPatch AdamsFundacja „Dr Clown”Norman Bevin

Badania nad humoremOsoby przejawiające humor w trakcie choroby lepiej reagują na leczenie, doświadczają mniej bólu i lękuPoczucie humoru buforuje lęk przed śmiercią (poczucie humoru a gotowość do bycia dawcą organów)Ludzie, którzy w wieku 12 lat wykazywali wysokie poczucie humoru żyją przeciętnie krócej niż ci, którzy mieli je niskie

4. Zdrowie psychiczne a otoczenie społeczne – sprzyjające zdrowiu wzory komunikowania się, relacje, bliskie związki, grupy, organizacje.

Trening umiejętności interpersonalnychEmpatiaŻyczliwośćAutentycznośćKonkretnośćInicjatywaOtwartośćAkceptacja uczućKonfrontacjaAktywne samopoznanie

38

Społeczne sygnały potwierdzeniaIstnienie: „Ty dla mnie istniejesz” (spoglądanie, dotyk, kierowanie wypowiedzi do osoby)Kontakt: „Jesteśmy w kontakcie” (kontakt wzrokowy, odpowiedź, sprzężenie komunikatów)Znaczenie: „Jesteś dla mnie kimś ważnym” (podkreślanie znaczenia i wartości osoby)Potwierdzenie: Twój sposób doświadczania świata jest dla mnie uzasadniony” (akceptacja

uczuć, sposobu przeżywania świata)

Sygnały społeczne: odmowa potwierdzenia„Ty dla mnie nie istniejesz” (zaprzeczanie obecności)„Nie ma między nami kontaktu” (unikanie sprzężenia, obojętność)„Nie jesteś dla mnie ważny” (brak wrażliwości, reagowania, sygnały braku wartości) „Twój sposób doświadczania świata, siebie jest błędny” (dyskwalifikowanie uczuć, tożsamości rozmówcy)

Komunikacja (łac. communicare – powiadamiać; communis – wspólny)Intencjonalne (lub nieintencjonalne) przekazywanie innym informacji, odbieranych przez nich świadomie (lub nieświadomie)Tworzenie wspólnoty

Poziomy komunikacji (F.Schultz von Thun)Mąż do żony : „Zobacz – zielone światło!”

Zawartość rzeczowa: „Właśnie zapaliło się zielone światło”Coś o sobie: „Jestem zniecierpliwiony”Określenie relacji: „Jesteś mniej spostrzegawcza niż ja”Apel: „Reaguj szybciej!”

Odbiorca słyszy czworgiem uszu:

Ucho rzeczowe: „Co on opisuje?”Ucho diagnostyczne: „Co to mówi o nim?”Ucho relacyjne: „Jak mnie traktuje?”Ucho obronne: „Czego ode mnie oczekuje?”

Komunikowanie się jako ekspresja:Komunikuj uczucia bezpośrednio i natychmiastNie stawiaj pytań, gdy trzeba coś oznajmićDbaj by twój komunikat był spójnyRozróżniaj fakty (obserwacje) i opinie (myśli)Skoncentruj się na jednej rzeczy w jednym momencie

„Otwartość może spełniać pozytywną funkcję, taką jak poprawa stosunków z innymi ludźmi lub umożliwienie rozwoju indywidualnego. Ujawnienie siebie może być także niewłaściwe wówczas, gdy wywołuje wycofanie się lub odrzucenie przez innych ludzi. Naszym zdaniem zdrowie psychiczne związane jest z odpowiednim ujawnieniem, które dostosowane jest do czasu, sytuacji i związku między słuchaczem a osobą zwierzającą się.” (V. Derlega, A. Chaikin)

39

Badania nad otwartościąZawieszenie zasady wzajemności:

- określona relacja ról (lekarz/pacjent)- zasadnicza różnica statusu- duża rozbieżność w stopniu emocjonalności

Otwartość a atrakcyjność – krzywoliniowa zależnośćOtwartość a autorytaryzm – odwrócona zależnośćOtwartość a płeć – kobiety są bardziej otwarteChętniej ujawniane treści: postawy, zainteresowania, problemy z nauką i pracą, mniej

chętnie: własna osobowość, finanse, ciało, zdrowie

Komunikowanie się jako budowanie zaufania – J. Gibb

Komunikacja empatyczna – właściwa reakcja na silne, ambiwalentne lub trudne do zintegrowania emocje, komunikowane nam przez drugą osobę

Blokady empatycznej komunikacjiOcenianieSondowanieUdzielanie rad lub rozkazywanieInterpretowanie, stawianie diagnozyOdwracanie uwagi, uspokajanie

Zasady:Najpierw zrozumieć rozmówcę, potem być przez niego zrozumianymStworzyć „przestrzeń” dla emocji rozmówcy – zaakceptować jego uczuciaPomóc rozmówcy w określeniu swoich uczuć

Parafraza – reakcja słuchacza na wypowiedź nadawcy. Polega na odtworzeniu własnymi słowami tego, co przed chwilą usłyszałeś. Zwykle zaczyna się od słów:

„Powiedział pan przed chwilą, że..”„Mówisz, że...”„Jeśli dobrze zrozumiałem...”

Odbiorca:słucha aktywniewyraża zainteresowanie i szacunekmoże sprawdzić, czy dobrze usłyszał i zrozumiał sens

40

Osłabia komunikację Podtrzymuje komunikację

Ocenianie rozmówcy Opis sytuacji

Perswazja, narzucanie kontroli Orientacja na problem

Kliniczna obojętność Empatyczna wrażliwość

Strategia, manipulowanie Spontaniczność

Podkreślanie wyższości Podkreślanie równości

Stuprocentowa pewność, dogmatyzm Otwartość na zdanie innych

Nadawca:dostaje dowód, że jest naprawdę słuchanymoże poprawić błędny odbiór swojej wypowiedzimoże lepiej uporządkować swoje myśli

Empatyczna reakcja = Parafraza (ujęcie sensu wypowiedzi własnymi słowami) + Odzwierciedlenie potrzeb i uczuć (co według mnie czuje rozmówca?)

PrzyjaźńDobrowolnośćRównośćPomocWspólna aktywnośćZwierzanie się i wsparcie emocjonalne

Przyjaźń (C.S. Lewis „Cztery miłości”) - Przyjaźń jest najmniej naturalną (także: instynktowną, gromadną, niezbędną) z ludzkich

więzi, ekskluzywną, ale nie wyłączną- Stosunek łączący jednostki na najwyższym poziomie ich indywidualnego rozwoju, jej

podłożem jest często koleżeństwo (wspólna praca lub zainteresowania)- Płynie z otwartości i odkrycia podobieństwa gustów, intuicji, wizji świata, potrzeb

duchowych- „Eros płynie z nagich ciał, przyjaźń – nagich osobowości”- Niebezpieczeństwa przyjaźni: zbiorowa pycha, potęgowanie błędów

Rozwój przyjaźni1. Wzrost bliskości i przywiązania emocjonalnego, intymności i oryginalności więzi2. Zwiększenie zakresu i różnorodności interakcji3. Zwiększenie wzajemnej zależności, tolerancji na nierówność wkładu4. Wyspecjalizowanie kodu komunikacyjnego5. Zmniejszanie niepewności poznawczej6. Poszerzanie się i zazębianie sieci kontaktów społecznych

Pożytki z przyjaźni:Przynależność i poczucie niezawodności przymierzaIntegracja emocjonalna i stabilnośćOkazje do otwartości (mówienia innym o sobie)Zapewnienie pomocy i fizycznego wsparciaPotwierdzenie własnej wartości i znaczenia przy okazji pomagania innymIntegracja i rozwój osobowości

Erich Fromm „O sztuce miłości” „Dojrzała miłość jest zjednoczeniem uwarunkowanym zachowaniem integralności człowieka, jego indywidualności. W miłości urzeczywistnia się paradoks, że dwie istoty stają się jedną, pozostając mimo to dwiema istotami.”

Związki miłosne(Sternberg, Wojciszke)NamiętnośćIntymnośćZaangażowanie

41

Dojrzałe bliskie związkiKażda z osób w związku ma odrębną tożsamośćChociaż każda z osób pragnie drugiej, każda może żyć bez drugiejKażda z osób potrafi rozmawiać otwarcie z drugą o sprawach mających znaczenie dla związkuKażda z osób przyjmuje odpowiedzialność za swój poziom szczęścia i powstrzymuje się od

obwiniania drugiej jeśli jest nieszczęśliwaOsoby wykazują chęć pracy nad tym aby podtrzymać związekOsoby umieją razem dobrze się bawić, cieszą się z robienia czegoś wspólnieKażda z osób rozwija się, zmienia, otwiera na nowe doświadczeniaJeśli relacja ma aspekt seksualny to oboje starają się o utrzymanie miłosnego charakteru

związkuPozycja obu osób jest równaKażda z osób aktywnie przejawia troskę o drugąKażda z osób odnajduje sens i źródła zaspokojenia poza związkiemKażda z osób unika manipulowania, wyzyskiwania czy wykorzystywania drugiejKażda z osób idzie w życiu w kierunku dla niej osobiście znaczącymUmieją poradzić sobie ze złością na siebieKażda z osób uznaje potrzebę samotności drugiej i gotowa jest dawać jej sposobność, by

mogła być sama Żadna z osób nie oczekuje od drugiej, że będzie dawać jej to, co sama może dla siebie zrobićOsoby zachęcają się nawzajem do rozwinięcia swoich potencjałówKażdy z partnerów jest przywiązany do drugiego

Kryteria zdrowia związkuKomunikowanie sięŚmiech, poczucie humoruOdpowiedzialnośćRealizmCiosyZdolność przeżywania przeciwstawnych uczuć

42