wydawnictwo.uni.lodz.pl · 2016-11-03 · Wydział Prawa i Administracji, Katedra Historii Państwa...

Marcin Głuszak, Dorota Wiśniewska-Jóźwiak – Uniwersytet Łódzki Wydział Prawa i Administracji, Katedra Historii Państwa i Prawa Polskiego

90-033 Łódź, ul. Stefana Kopcińskiego 8/12

RECENZENCITadeusz Szulc, Grzegorz Smyk

REDAKTOR INICJUJĄCYMonika Borowczyk

REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁBogusław Pielat

SKŁAD I ŁAMANIEAGENT PR

PROJEKT OKŁADKIKatarzyna Turkowska

Zdjęcie wykorzystane na okładce: Inner Square of the Law Court Building in Liege http://www.oldbookillustrations.com

© Copyright by Authors, Łódź 2016© Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2016

Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu ŁódzkiegoWydanie I. W.07461.16.0.K

Ark. wyd. 37,0; ark. druk. 38,25

ISBN 978-83-8088-187-7e-ISBN 978-83-8088-188-4

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego90-131 Łódź, ul. Lindleya 8

www.wydawnictwo.uni.lodz.ple-mail: [email protected]

tel. (42) 665 58 63

5

Jacek Matuszewski – znamienne pasje w uprawianiu historii prawa, W. Witkowski ................................................................................................ 9

Dzieje skarbowości polskiej i jej prawa w pracach dr. hab. Jacka Matuszewskiego, C. Kosikowski .................................................................. 27

Bibliografia prac naukowych prof. zw. dr. hab. Jacka Matuszewskiego, J. Machut-Kowalczyk ................................................................................... 39

„Species pertinentes ad vectigal”, czyli co miał na myśli Aelius Marcianus, A. Pikulska-Radomska ................................................................................ 51

Kilka uwag o swobodzie kształtowania stosunków prawnych w prawie starożytnego Bliskiego Wschodu, L. Fijałkowska ......................................... 61

Z badań nad operacjami majątkowymi w średniowiecznym Krakowie, Z. Rymaszewski ........................................................................................... 69

„Kwestia końska” w polskim ustawodawstwie średniowiecznym, J. Szymczak ................................................................................................... 81

Rękopisy Statutu krakowsko-warckiego z 1421/1423 roku, W. Uruszczak ................................................................................................ 99

Urzędnicy Koniecpolskich – starostów sieradzkich 1455–1481, A. Szymczakowa .......................................................................................... 115

Postępowanie przed sądem panującego o zwrot zabranych przez niego dóbr ziemskich w Polsce od XIII do połowy XV wieku, K. Goźdź-Roszkowski ........ 131

Weichbild magdeburski w rękopisie Biblioteki Jagiellońskiej nr 4405, M. Mikuła ...................................................................................................... 147

Księga ławnicza w życiu późnośredniowiecznego Pleszewa (1494–1501), A. Kozak ........................................................................................................ 161

Spis treści

6

Spis treści

Dziedziczenie urzędów w austriackim rodzie von Puchheim, T. Kruszewski .... 173

Marszałkowie koronni w świetle konstytucji sejmowych z lat 1504–1699. Z badań nad urzędami centralnymi Rzeczypospolitej szlacheckiej, J. Malec ....... 191

Pitavalik małomiasteczkowy – z akt sądowych Kowalewa Pomorskiego w XVII i XVIII wieku, Z. Naworski ............................................................. 203

Ewolucja sejmów walnych okresu regnum w latach 1587–1668, I. Lewandowska-Malec ............................................................................... 217

Prawa litewskiego „lepszość i większa z zdrową polityką stosowność”, A. B. Zakrzewski .......................................................................................... 231

Niedynastyczne małżeństwa Jagiellonów i królów elekcyjnych, T. Szulc ...... 243

Proces przed krzemienieckim sądem miejskim w Leśniowie w 1747 r. Z badań nad praktyką wymiaru sprawiedliwości w miastach przedrozbioro- wej Rzeczypospolitej, M. Mikołajczyk .......................................................... 275

Wprowadzanie nowego porządku. O legitymizacji wymiaru sprawiedliwości w dawnym Sądzie Krajowym w Poznaniu, A. Gulczyński .......................... 297

Przysięga dowodowa w polskim prawie miejskim i ziemskim w XVII–XVIII wieku. Model normatywny oraz praktyka sądowa na przykładzie wybranych mniejszych miast województwa pomorskiego i malborskiego, a także sądu grodzkiego w Kiszporku (Dzierzgoniu), P. Kitowski ................................. 315

Szlachta przed sądami w świetle rezolucji Rady Nieustającej, M. Głuszak .... 331

O prawie rzymskim w opus magnum Tadeusza Czackiego słów kilka, I. Jakubowski ................................................................................................ 345

Kwestia tzw. juristitium oraz działań Rady Stanu Królestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego, W. Witkowski ...................................... 357

Polacy – sędziowie warszawskiego sądu okręgowego 1876–1915, A. Korobowicz .............................................................................................. 375

Opieka duchowa w więzieniach Królestwa Polskiego w latach 1815–1867 na przykładzie więzienia piotrkowskiego, J. Bieda ......................................... 385

List gończy w świetle „Dzienników Urzędowych Województwa Mazowieckiego” z lat 1816–1821, P. Kamińska ....................................................................... 401

Terminologia akt hipotecznych w zakresie własności łódzkich nieruchomości w latach 1826–1865, D. Wiśniewska-Jóźwiak ............................................ 417

7

Spis treści

Rola procesowa opinii biegłych lekarzy na przykładzie praktyki Sądu Policji Prostej Okręgu Zgierskiego w Królestwie Polskim w latach 1851–1870, J. Machut-Kowalczyk ................................................................................... 429

Rosyjski model administracji publicznej u kresu imperium, G. Smyk .......... 451

Prawda pamięci? (o szkodliwości „nieklasycznej historiografii”), M. Cetwiński ................................................................................................. 463

Rewolucji rosyjskiej rok pierwszy. Wybrane zagadnienia prawa karnego, A. Lityński ȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭȭ ɯƘƛƗ

Rada Finansowa (Finanzrat) wersalskiego Wolnego Miasta Gdańska (1923–1939), T. Maciejewski ........................................................................ 491

Kodeks Makarewicza w opiniach niemieckich autorów, D. Janicka .............. 501

Placówka Zapasowa Organów Resortu Sprawiedliwości Generalnego Gubernatorstwa w Görlitz 1944–1945, A. Wrzyszcz ................................... 517

Asesor sądowy – udana reaktywacja historycznej instytucji czy nietrafna nowelizacja Prawa o ustroju sądów powszechnych?, D. Malec ............. 529

Początki, rozwój i stan obecny ustawodawstwa o wykonywaniu kar i innych środków prawnokarnej reakcji na przestępstwo w Polsce w latach 1918–2015, S. Lelental ...................................................................................................... 549

Ewolucja zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej od Kodeksu zobowiązań do Kodeksu cywilnego, M. Kłos ..................................................................... 577

Rezygnacja przez nupturientów i małżonków ze wspólności ustawowej w świetle praktyki notariuszy Łódzkiej Izby Notarialnej, A. Marciniak-Sikora ..................................................................................... 589

Wykaz skrótów ............................................................................................. 605

Afiliacje ......................................................................................................... 607

9

Wojciech Witkowski

Lun-Ju – Dialogi KonfucjuszaMistrz… dążąc do cnoty zapomina o jedzeniu,

osiągając ją zapomina o troskach, i tak jest pogrążony w swoich dążeniach, że nie odczuwa

zbliżającej się starości1.

Patrząc na postawę życiową i czytając prace profesora J. S. Matu-szewskiego, pozwalam sobie sądzić, iż tytuł niniejszego szkicu,

jak też przywołane motto dobrze oddają Jego sylwetkę oraz poczynania twórcze. Znamienne pasje to wszak charakterystyczne namiętności (w ślad za Słownikiem poprawnej polszczyzny W. Doroszewskiego z 1978 r.), łączące się z ową konfucjańską cnotą w rozumieniu drogi do perfekcji naukowej i stawiania sobie coraz to bardziej wymagających celów, bez względu na nieuchronny upływ czasu czy też nie zawsze sprzyjające okoliczności życiowe. Osobowość Jacka S. Matuszewskiego to bowiem osobowość za-wsze pełna pasji twórczej, polemicznej, nauczycielskiej bądź pozaakade-mickiej, ujawniającej się w działaniach obywatelskich i wspólnotowych. Starając się sprostać niełatwemu wymaganiu, jakim ma być charaktery-styka sylwetki Jubilata, choć jestem Jego rówieśnym komilitonem i dro-gi nasze często przecinały się na różnych polach, pisząc z terytorialnie odleglejszej perspektywy siłą rzeczy mogę pewne kwestie potraktować zbyt ogólnie, jak też może pobieżnie, niż gdyby to ktoś uczynił z łódzkiej perspektywy. Skoro jednak P.T. Redaktorzy Księgi Jubileuszowej byli uprzejmi zwrócić się do mnie o napisanie otwierającego teksty meryto-ryczne curriculum vitae J. S. Matuszewskiego, być może widząc w tym pozałódzkim ujęciu jakąś zaletę, postaram się to uczynić, choć ze świa-

1 Mądrość państwa środka, z tekstów chińskich wybrał i przełożył Witold Jabłoński, Warszawa 1967, s. 21.

Jacek Matuszewski – znamienne pasje w uprawianiu historii prawa

10

Wojciech Witkowski

domością niepełności i wybiórczego spojrzenia, ale też z nadzieją na po-błażliwość P.T. Czytelników, zwłaszcza że tego rodzaju opracowanie, siłą rzeczy o bardziej lapidarnym charakterze, nie jest w stanie oddać wielo-wątkowej i tak bogatej treściowo twórczości Jubilata.

Na początek, jak to w tego rodzaju ujęciach bywa, fakty podstawo-we z naukowego „biegu życia” J. S. Matuszewskiego. Na świat przyszedł w Poznaniu w roku 1946, tam ukończył pierwsze szkoły, uzyskując świa-dectwo dojrzałości, jak sam często podkreślał, w znakomitym, serwują-cym czteroletnią naukę języka łacińskiego, liceum im. Marcina Kasprzaka (obecnie i przed II wojną światową Jana Kantego). Studia prawnicze w la-tach 1964–1969 odbył w Uniwersytecie Łódzkim. Obok zajęć przewidzia-nych planem studiów, już od I roku nauk brał udział w specjalistycznym seminarium paleograficznym prowadzonym przez znakomitych w tej dziedzinie fachowców, Józefa Matuszewskiego i Henryka Grajewskiego. Uczęszczał też czynnie, jak choćby z wystąpieniem na temat eutanazji w ujęciu historycznym, prawnym oraz etycznym na seminarium z teorii i filozofii prawa, na którym ścierały się dwie wybitne ówcześnie osobi-stości naukowe Jerzy Wróblewski i Józef Nowacki. Do wzbogacenia Jego wiedzy przyczyniły się także dwuletnie zajęcia w problematyce pra-wa międzynarodowego prowadzone przez Zbigniewa Rotockiego. Od IV roku studiów zdecydowany był poświęcić się historii prawa i w związ-ku z tym podjął w Uniwersytecie równoległe studia historyczne. Tak so-lidnie ukształtowany i wszechstronnie przygotowany do podjęcia pracy naukowej młody magister J. S. Matuszewski podjął starania o zatrudnie-nie w kierowanej przez Henryka Grajewskiego Katedrze Historii Państwa i Prawa Polskiego Uniwersytetu Łódzkiego. Doszło do tego ostatecznie z dniem 1 października 1969 r., choć nie bez trudności ze względu na tzw. wydarzenia marcowe 1968 r. i udział J. S. Matuszewskiego w strajkach studenckich. Jak dziś sam wspomina, właściwie o uzyskaniu przezeń etatu asystenckiego zdecydowała postawa Henryka Lewandowskiego, ówczesnego I sekretarza POP PZPR na Wydziale Prawa, który udzielił w tym zakresie osobistej gwarancji co do Jego osoby. Pracę doktorską sfinalizował w roku 1976. Dysertacja pod tytułem Zastaw nieruchomości w polskim prawie ziemskim do końca XV stulecia została przygotowana pod naukowym kierownictwem prof. dr. hab. Zygfryda Rymaszewskiego, a recenzowali ją profesorowie Juliusz Bardach z Uniwersytetu Warszaw-skiego i Bogdan Lesiński z Uniwersytetu im. A. Mickiewicza. W roku 1983 habilitował się na podstawie rozprawy zatytułowanej Przywileje i po-lityka podatkowa Ludwika Węgierskiego w Polsce (recenzenci: profesorowie J. Bardach, Ludwik Łysiak, Z. Rymaszewski), a w roku 1992 uzyskał tytuł profesora nauk prawnych. Od roku 1985 kieruje Katedrą Historii Państwa

11


i Prawa Polskiego w macierzystym Uniwersytecie, a w latach 2000–2012 prowadził też Katedrę Historii Ustroju i Prawa Polskiego w warszawskiej Akademii im. Leona Koźmińskiego.

Bez wątpienia na wybór kariery uniwersyteckiej J. S. Matuszewskie-go i Jego postawy wobec nauki czy szerzej problemów życiowych miała atmosfera domu ojcowskiego i osobowość Józefa Matuszewskiego. Jak sam wspominał piszącemu te słowa, „od niemowlęctwa związany był ze środowiskiem akademickim (jego ojcem chrzestnym został Gerard Labu-da), poznawał już w okresie dzieciństwa i wczesnej młodości najznako-mitszych poznańskich historyków prawa, m.in. Zygmunta Wojciechow-skiego, Mariana Jedlickiego, Michała Sczanieckiego, Zdzisława Kaczmar-czyka, Kazimierza Kolańczyka, a także wówczas początkujących Bogda-na Lesińskiego, Jerzego Walachowicza czy Jana Wąsickiego”. W później-szym okresie łódzkim obydwu profesorów Matuszewskich, ojca i syna, siłą rzeczy związki naukowe i życiowe ulegały naturalnym przemianom i emancypacji dzisiejszego Jubilata, ale nadal pozostawały w wyrazistej bliskości. Jeśli przeczyta się monografię o Józefie Matuszewskim napi-saną wspólnie przez J. S. Matuszewskiego i Z. Rymaszewskiego, której Autorzy dali podtytuł Pasja Nauki. Cena Pasji (seria Magistri Nostri, pod red. A. Gulczyńskiego, Poznań 1994), to z pewnością można powiedzieć, iż dzieło Ojca znalazło godnego kontynuatora. Stąd też, powtórzę, i w ty-tule moich uwag nie sposób było nie odwołać się do pasji naukowej, a tym samym przybliżenia w kolejnym pokoleniu stylu Matuszewskiego.

W uzasadnieniu wystarczy przywołać tu poglądy Autorów wymie-nionej książki na temat pisarstwa Józefa Matuszewskiego i porównać je z podejściem twórczym syna. Piszą tak: „Do profesora Józefa Matu-szewskiego świetnie pasuje formułka: tak, ale. W zasadzie mediewista, ale penetruje też epokę nowożytną. W zasadzie historyk państwa i pra-wa, ale nieobce mu są zagadnienia z historii gospodarczej, stratyfikacji społecznej… cechowała go klarowność wywodów, lakoniczność, w której nie było zbędnego wyrazu, a także do perfekcji doprowadzona precyzja pojęciowa” (s. 148). Lektura tekstów J. S. Matuszewskiego przywołuje te same skojarzenia i filiacje ale, co oczywiste, ujmowane przezeń we wła-sny, dzisiejszy sposób, właściwy dla autorskiego pisarstwa historyczne-go. Można by rzec za Terencjuszem, rzymskim pisarzem: „Si duo faciunt idem, non est idem”.

Pora więc przejść do wskazania obszarów badawczych interesujących Jubilata i rezultatów naukowych Jego pracy. W Łodzi wrósł w środowi-sko badań mediewistycznych wywodzących się od planów Jana Adamu-sa stworzenia ośrodka studiów nad dawnym polskim prawem sądowym. Stąd, pozostając w kręgu swoich mentorów naukowych, już w 1971 r. za-

12

Wojciech Witkowski

debiutował publikacjami o Naganie szlachectwa w Polsce w XV i XVI wieku („Zeszyty Naukowe UŁ”, Nauki humanistyczno-społeczne, ser. I, 1971, z. 77) oraz Wpływie praktyki na brzmienie artykułów o naganie szlachectwa w przekazach statutów Kazimierza Wielkiego (tamże, ser. I, 1971, z. 83). Na-stępnie wszedł głęboko w problematykę instytucji zastawu uwieńczoną wspomnianym już doktoratem, opublikowanym w roku 1979 w formie książkowej w ramach „Acta Universitatis Lodziensis”, Folia Iuridica, ser. I, nr 53. Książka Jego opierała się na gruntownie i kompletnie wykorzysta-nych źródłach drukowanych, sięgających końca XV stulecia: kodeksach dyplomatycznych, księgach sądowych oraz pomnikach prawa stanowio-nego. Stąd zawierała nie tylko dogmatyczną analizę ukształtowanego w drodze praktyki sądowej zastawu nieruchomości ziemskich, ale sta-nowiła także omówienie jego społecznych funkcji, m.in. funkcjonowania jako polskiego odpowiednika zachodnioeuropejskiego lenna. Na gruncie tych studiów podjął J. S. Matuszewski żmudne i wielostronne badania, rozciągające się do czasów nowożytnych, nad zagadnieniami związanymi z kredytem szlacheckim, nie tylko od strony formalnej, ale też z punktu widzenia różnorakich skutków społeczno-gospodarczych. Podkreślał, że już samo zastępowanie w XVI stuleciu zastawu nieruchomości dzierżawą jasno wskazywało, iż funkcje zabezpieczenia kredytu nie były w jego roz-woju najważniejsze i instytucja ta funkcjonowała bardziej jako instrument alienacji, a nie kredytu. Wyraźnie dostrzegał też w analizach szlacheckich stosunków zastawnych kształtowanie się polskiej hipoteki.

Bogate i wieloaspektowe podejście do problematyki zastawu uwi-doczniło się w różnorodnych publikacjach. I tak m.in. już w 1974 r. opu-blikował J. S. Matuszewski ważny artykuł pt. Rzekomy zastaw chłopów w Polsce szlacheckiej (CPH, 1974, t. XXVI, z. 2). Wykazał w nim, na pod-stawie materiału źródłowego, wbrew występującym w literaturze tema-tu poglądom, że nie można twierdzić, by w dawnej Polsce występowały transakcje zastawu osoby chłopa, gdyż zawsze odnosiły się one do trans-akcji gruntem (zastawu renty feudalnej). Występujące w źródłach intro-misje w chłopa tylko pozornie mówiły o zastawie jego osoby, w istocie zaś tyczyły się osady chłopskiej. Następnie, w 1976 r., zajął się tematyką Obo-wiązku służby wojskowej z dóbr ziemskich w Polsce do końca XV w., też w kon-tekście instytucji zastawu (CPH, 1976, t. XXVIII, z. 2). Postawił problem, w opozycji do dawniejszych tez J. Friedberga i S. Kutrzeby, następująco: kwestia, czy właściciel, czy użytkownik zobowiązany jest do służby woj-skowej może występować tylko przy transakcjach zastawu z dzierżeniem i przy dzierżawie. I odpowiedział nań następująco: „W świetle zebrane-go materiału źródłowego nie daje się utrzymać teza o służbie wojskowej każdorazowego posiadacza gruntu. Obowiązek ten zarówno przy dzier-

13


żawie, jak i przy zastawie – a więc przy alienacjach czasowych – w za-leżności od woli stron miał być nakładany bądź na właściciela, bądź na posiadacza” (s. 155). W sześć lat później, także na łamach CPH (1982, t. XXXIV, z. 1), opublikował J. S. Matuszewski tekst pt. Obowiązek służby wojskowej zastawników królewszczyzn w piętnastowiecznej Polsce. Niewielki rozmiarami, ale istotny, bo źródłowo potwierdzający tezę Kazimierza Ty-mienieckiego o lennym charakterze feudalnego zastawu. Przekonująco Matuszewski pisze, iż królewszczyzny oddane w zastaw już od początku XV w. ponosiły ciężary służby wojskowej i stanowiło to wspólną cechę dla lenna – na wezwanie seniora i dzierżonych zastawnie królewszczyzn – na wezwanie króla.

Już te publikacje młodego doktora przed habilitacją wskazywały na walory Jego pisarstwa. W pierwszym rzędzie były to: jak najbardziej kom-pletny dobór źródeł i ich krytyczna analiza zarówno w zakresie prawa stanowionego, jak i praktyki sądowej oraz zwyczajów prawnych, głęboka znajomość literatury badanego tematu, wyrazisty, a zarazem jasny styl, unikający pustosłowia i wyrażeń ozdobnych, dobór rzeczowej argumen-tacji i zawsze podawane Czytelnikowi konkluzje rozważań. Jednak, i to należy powtórzyć, o wartości badania naukowego Jego zdaniem zawsze przesądza podstawa źródłowa. Swoje credo w tej mierze wyłożył jasno w roku 2001 i warto przytoczyć je w całości, zwłaszcza dzisiaj i dla młod-szych badaczy, gdyż tylko solidność i rzetelność naukowa w połączeniu z pracą i umiejętnościami przyniesie należyty sukces. Jak pisał: „Histo-ryk niezależnie od swej specjalności do swej pracy potrzebuje źródeł. Bez nich nie wolno mu formułować twierdzeń o walorze naukowym. To rzecz oczywista na tyle, że uzasadniać jej nie ma potrzeby. Ale… dla do-wodzenia stawianej tezy (hipotezy, domysłu) historyk musi przedstawić argument źródłowy, a nie zadowolić się jakimkolwiek odwołaniem do źródła. Nie wystarczy zatem powołanie jednego czy nawet kilku tekstów źródłowych. Skuteczny jako argument jest bowiem wyłącznie tekst doty-czący rozważanej tezy. To także truizm, acz nie zawsze o nim się pamięta. Dodajmy jednak, że uznać należy za niewystarczające powołanie takiego źródła, w którym znalazły się informacje z interesującym nas problemem tylko związane. Nie jest bowiem wymaganym i niezbędnym argumentem źródłowym wskazanie źródła dopuszczającego, czyli w rzeczywistości zaledwie nie wykluczającego możliwości, iż promowana hipoteza jest zasadna. To niestety za mało, choć takich źródeł zazwyczaj moc. Tezę wi-nien i może potwierdzać jedynie przekaz, z którego wynika jej popraw-ność. Powtórzmy: źródło wyłącznie niesprzeczne z wysuwanym twier-dzeniem nie dowodzi jej w najmniejszym stopniu”. (Książęcy czy królewski obowiązek wykupu jeńców z niewoli? Od kiedy powinność wykupu poddanego

14

Wojciech Witkowski

– żołnierza obciąża polskiego władcę? [w:] Ustrój i prawo w przeszłości dalszej i bliższej, Studia historyczne o prawie dedykowane prof. Stanisławowi Grodzi-skiemu w pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej, pod redakcją Jerzego Malca i Wacława Uruszczaka, Kraków 2001). Sapienti sat.

Stanowisko, które J. S. Matuszewski mógł zająć dzięki poznaniu szlacheckich stosunków zastawnych prawa prywatnego, okazało się nie-zmiernie przydatne, gdy wkroczył w zagadnienia czynników kształtu-jących skarbowość polskiego państwa szlacheckiego. Tym samym pod-jął nowe wyzwania badawcze i to idące dwutorowo. Na plan pierwszy wysunęły się analizy skarbowości publicznej sięgające do ustalających zasady opodatkowania polskiej szlachty przywilejów andegaweńskich i ich konsekwencji, obejmujące również wskazywanie mechanizmów eksploatacji dóbr królewskich. Efekty badawcze zawarł w monografii ha-bilitacyjnej zatytułowanej Przywileje i polityka podatkowa Ludwika Węgier-skiego w Polsce (Łódź 1983). W doskonale udokumentowanej źródłowo rozprawie i z przekonującą argumentacją obalił dawniejsze tezy przed-stawiające decyzje skarbowe Ludwika Andegaweńskiego w zdecydowa-nie negatywnym naświetleniu. Konkludował, że skarbowe postanowienia z Koszyc stworzyły całkowicie nową sytuację w systemie podatkowym. Obciążenie dóbr szlacheckich stałym podatkiem gruntowym, jak pisał, „zapewniało – do chwili istotnej zmiany wartości pieniądza i ogranicze-nia liczby łanów kmiecych w związku z rozwojem folwarku – poważny i stały wpływ do skarbu państwa”. Nowy system podatkowy, dodawał, „był także rozwiązaniem korzystnym dla szlachty uzyskującej dzięki systemowi koszyckiemu tak istotny element pewności dochodów domi-nialnych” (s. 248). W ostatecznej ocenie uznał, iż „stworzony został przez Ludwika Węgierskiego bardzo racjonalny system podatkowy. Nie tego to władcy wina – zauważał – że dalszy rozwój wydarzeń historycznych doprowadził do całkowitej deprawacji (w końcu i likwidacji w 1632 r.) po-bieranego z majętności feudalnych podatku gruntowego. Nie można więc czynić Ludwika odpowiedzialnym za przyszły rozkład polskiej skarbo-wości państwowej. Jedynie brak przeprowadzonej w odpowiednim cza-sie reformy systemu podatkowego, który przestał w połowie XV stulecia odpowiadać potrzebom państwa, był powodem narastającego kryzysu skarbu Rzeczypospolitej szlacheckiej” (s. 250). Ustalenia J. S. Matuszew-skiego weszły na trwałe do obiegu naukowego i uczyniły zeń niekwe-stionowany autorytet w trudnej i specjalistycznej dziedzinie, jaką jest dawna skarbowość, zwłaszcza że obok zagadnień wyżej wspomnianych, poszedł on też drugim torem, nowatorskim, podejmując studia nad za-stawem królewszczyzn, przedstawiając je nie tylko od strony samej in-stytucji, lecz na szerszym tle prawnych aspektów eksploatacji domeny

15


królewskiej. Mieszczą się tu takie Jego publikacje, jak Statut Władysława Warneńczyka z 1440 r. w procesie ograniczania królewskiego prawa dyspozycji domeną ziemską w Polsce (CPH, 1985, t. XXXVII, z. 2), Opodatkowanie i polity-ka zastawu miast królewskich w Polsce za Jagiellonów (wspólnie z Tadeuszem Szulcem, CPH, 1989, t. XLI, z. 2) czy też, nawiązujący do rozprawy habili-tacyjnej, artykuł Rzekomy I zjazd koszycki w 1373 roku (KH, 1993, t. C, nr 1). W tym nurcie znajduje się też ważki tekst pt. Dożywocie w dyspozycjach królewskich za Jagiellonów (CPH, 1987, t. XXXIX, z. 2) obejmujący rozważa-nia na temat samej prawnej instytucji i nieporozumień terminologicznych związanych z jej faktycznym występowaniem, jak również z wciąż nie w pełni rozpoznanym przez historiografię szlacheckim ruchem egzekucji dóbr i egzekucji praw. Precyzyjnie wyjaśniał J. S. Matuszewski, iż „Przez dożywotność rozumiemy więc taką cechę stosunku prawnego, z której wynika zakreślenie czasu jego trwania aż do śmierci osoby uzyskującej przywilej dożywocia. Wprowadzenie do stosunku prawnego klauzuli dożywocia nadaje mu w każdym przypadku charakter stosunku termi-nowego, w którym określony został moment jego ustania – terminus incer-tus quando” (s. 23). W odniesieniu zaś do polityki Jagiellonów podkreślał, że pierwsi przedstawiciele dynastii znali i racjonalnie stosowali klauzule dożywocia, natomiast „zupełnie nieplanowanym skutkiem polityki Zyg-munta Augusta stało się wykształcenie normy zwyczajowej, potwierdzo-nej rychło uchwałami sejmowymi, głoszącymi, że królewszczyzny nie za-liczone do ekonomii, stanowiące panis bene merentium, dysponowane być muszą w dzierżenie dożywotnio” (s. 39). Z tej problematyki pragnąłbym zwrócić uwagę na dwie jeszcze publikacje J. S. Matuszewskiego. Pierw-sza, to otwierające ósmy tom „Studiów z Dziejów Państwa i Prawa Pol-skiego” (Łódź 2003) Uwagi wprowadzające – początki skarbowości publicznej. Otóż Autor był w tym przypadku pomysłodawcą umieszczenia w tym to-mie Stanu badań nad dziejami polskiej skarbowości. W pełni mu się to udało, zebrał zespół kompetentnych autorów, którzy przedstawili dorobek w tej dziedzinie od przełomu XV/XVI w. do II Rzeczypospolitej. Sam wstęp merytoryczny przedstawiał dylematy skarbowości Polski piastowskiej i katalog postulatów badawczych będących owocem dotychczasowych badań J. S. Matuszewskiego. Do kwestii tych w sumującym ujęciu meto-dologicznym wrócił Autor w roku 2010 publikując Rozważania nad meto-dologią badań jagiellońskich dyspozycji zastawnych Królewszczyznami w Polsce (O prawie i jego dziejach księgi dwie. Studia ofiarowane Profesorowi Adamowi Lityńskiemu w czterdziestopięciolecie pracy naukowej i siedemdziesięciolecie urodzin, kom. red. Marian Mikołajczyk i in., księga I, Białystok–Katowice 2010). Lektura publikacji wyników badań prowadzonych dotychczas nad funkcjonowaniem domeny ziemskiej epoki Jagiellonów pozwoliła Mu na

16

Wojciech Witkowski

sformułowanie szeregu uwag krytycznych, zastrzeżeń oraz postulatów, które Jego zdaniem, „wskazują ponad wszelką wątpliwość, że skarbo-wość pierwszych Jagiellonów wymaga wciąż jeszcze sumiennych i kom-petentnych badań” (s. 346).

Historyczno-prawne studia nad skarbowością polską doprowadziły też do udziału J. S. Matuszewskiego w powstawaniu fundamentalnego Systemu prawa finansowego (Warszawa 2010). Mianowicie, w tomie I pt. Teoria i nauka prawa finansowego, pod redakcją Cezarego Kosikowskiego, był współautorem rozdziału 1 (Geneza i ewolucja oraz stan obecny i prze-widywania przyszłości prawa finansowego – razem z C. Kosikowskim) oraz rozdziału 4 (Przekształcenia w zakresie zarządzania finansami publicznymi i administracji skarbowej jako element rozwoju ustrojowego prawa finansowego – razem z C. Kosikowskim i Wojciechem Witkowskim). Z kolei w tomie IV, pod redakcją Leonarda Etela, opracował wspólnie z C. Kosikowskim rozdział 2 (Geneza i ewolucja oraz funkcje podatków).

W ramach badań nad finansami publicznymi, już całkowicie w od-niesieniu do współczesności, ewenementem stała się przygotowana wraz z C. Kosikowskim monografia poświęcona opodatkowaniu posiadania psów (Opodatkowanie posiadania psów czyli płacz ze śmiechu wokół budy. Studium obyczajowo-prawne, Warszawa 2002). Jest to studium oparte jak zwykle na bogatej kwerendzie źródłowej, zawierające z jednej strony sys-tematyczną, dogmatyczną analizę tego obciążenia od luksusu, jakim było kiedyś posiadanie psów, przez omówienie drogi rozwoju tych podatków, aż po współczesność i różnorakie zjawiska, jakie zrodziły się w tym za-kresie. Z drugiej strony obszerna rozprawa (licząca ponad 300 stron) za-wiera zarówno gruntowne omówienie niemal wszystkich aspektów, jakie w perspektywie historycznej wiązały się z udomowieniem i wykorzysty-waniem psa, ale i zaprzyjaźnieniem się go z człowiekiem, a kończy się wnioskiem, iż jakiekolwiek obciążenie fiskalne tej przyjaźnie jest nieroz-sądne i dla człowieka szkodliwe. Jak podkreślają sami autorzy, „książ-ka jest napisana w tonie poważnym, gdyż jest to konieczne oraz w tonie nieco humorystycznym, gdyż taka jest natura opisywanego tematu. Zbyt mocno cenimy psy, by pisać o nich źle i dostatecznie długo żyjemy, aby o legislacyjnych knotach i ich twórcach pisać dobrze. Dlatego też praca zawiera wiele spostrzeżeń natury obyczajowej, które są elementem naszej kultury” (s. 17). Jak widać, nie tyko średniowiecze intelektualnie fascynu-je Jubilata, ważny jest też dla Niego dzisiejszy świat zwierząt i stosunek ludzi do otaczającej ich rzeczywistości.

Wracając do dawnego prawa polskiego zwróciłbym uwagę na jesz-cze jedną publikację J. S. Matuszewskiego, tym razem w dziedzinie po-stępowania sądowego. W tomie V „Studiów z Dziejów Państwa i Prawa

17


Polskiego” (Łódź–Kraków 2000) ukazał się Jego artykuł pt. Bliższość do dowodu w Statutach Kazimierza Wielkiego. Był to problem w dawnym pro-cesie wręcz podstawowy dla rozstrzygnięcia w wyroku sądowym. Ana-lizuje tam J. S. Matuszewski dotychczasowe rozbieżności interpretacyjne ówczesnych przepisów w przedmiocie pierwszeństwa do dowodu (jedna ze stron, wartość środka dowodowego czy też pozycja społeczna stron), a po szczegółowym „rozbiorze” źródeł pisze: „W konsekwencji należy przyjąć, że Statuty nie pozwalają na sformułowanie generalnej zasady co do sposobu postępowania przy rozstrzyganiu o bliższości do dowodu. Nie potrafimy rozstrzygnąć, czy wynika to z faktu, że reguły generalnej nie było i to sąd dysponował szerokim zakresem swobody w tym zakre-sie – ku czemu byśmy się skłaniali, czy też po prostu obowiązujących re-guł nie udało się redaktorom zbioru zapisać w sposób dostatecznie jasny, czy – w końcu – źródłem wskazanych niejasności jest zmienność zasad rejestrowanej praktyki?” (s. 59). Zacytowałem ten fragment obszerniej, bo tego rodzaju konkluzje są charakterystyczne dla stylu Matuszewskich ojca i syna (tak – ale). Wybija się tu bowiem na plan pierwszy uczciwość ba-dawcza i umiłowanie prawdy, idące z towarzyszącymi koniecznymi wąt-pliwościami, jakie ma uczony historyk przy badaniu aktów źródłowych i ich interpretacji aż do konstatacji, że rezultat na określonym poziomie wiedzy pozostaje nierozstrzygnięty. Może J. S. Matuszewski śmiało po-wiadać za Seneką, iż prawda jest ważniejsza od osobistych sympatii i an-typatii wobec ludzi ją głoszących – Quod verum est, meum est.

Tego rodzaju postawa znalazła wyraziste ujęcie wśród kolejnych prac mediewistycznych J. S. Matuszewskiego. Mianowicie podjął On badania poświęcone tajemniczej jednostce – jak przyjmowali niektórzy badacze – administracyjnej w najdawniejszym państwie piastowskim, określanej w źródłach jako Vicinia, czyli opole. Pierwsze publikacje uka-zały się drukiem w latach 1988–1989, wymieńmy z nich m.in. Organi-zacja opolna w Najstarszym zwodzie prawa polskiego (PH, 1989, t. LXXX, z. 1) czy też Rola polskich mediewistów w powstaniu opola nowego typu, czyli o opolu nieterytorialnym, prawnym czy majątkowym (KH, 1989, R. XCVI, nr 1–2). Podjął w nich polemikę z występującymi w dotychczasowej historiografii poglądami (dawniejszymi i nowszymi, m.in. Z. Podwiń-skiej, K. Buczka i K. Modzelewskiego) na temat staropolskiego opola. Przeciwstawił się J. S. Matuszewski funkcjonującej w nauce koncepcji istnienia takiej jednostki, która miałaby nie posiadać przełożonego, nie miała też mieć określonych kompetencji administracyjnych ani okre-ślonego w sposób trwały terytorium, a nazywano ją w terminologii ła-cińskiej słowem, które odpowiadało występującym powszechnie natu-ralnym związkom terytorialnym sąsiedztwa czy okolicy. Kończył swój

18

Wojciech Witkowski

tekst w cytowanym wyżej „Przeglądzie Historycznym” następująco: „Możliwe więc, że dotychczasowe tłumaczenie: »gegenote« = opole, jest tłumaczeniem poprawnym. Natomiast błędne jest rozumienie terminu opole w naszej literaturze. Jak »gegenote« w NZ, tak opole czy »vicinia« w innych źródłach powszechnie oznaczać mają zwyczajne sąsiedztwo, okolicę, nie będącą instytucją w żaden sposób sformalizowaną, a więc nie mającą stałych granic, a przez to i stałego terytorium czy stałego składu osobowego. Takiej ewentualności nie biorą pod uwagę nawet najnowsze prace poświęcone opolu. Czy słusznie?” Argumenty swoje w pełni zebrał w książce pt. Vicinia id est… Poszukiwania alternatywnej koncepcji staropolskiego opola (Łódź 1991). Następnie, gdy monografia ta została przychylnie przyjęta przez niemieckiego historyka Oskara Kos-smanna, ale który wobec jej tezy głównej wystąpił krytycznie, odpowie-dział J. S. Matuszewski na łamach II tomu „Studiów z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” (W obronie alternatywnej koncepcji opola, Łódź 1995). W charakterystycznym dla siebie stylu wskazał, iż tekst O. Kossmanna nie przyniósł żadnych nowych ustaleń bądź też twierdzeń i dodawał, że „przy obecnym stanie źródeł poprawne i definitywne rozstrzygnięcia są poza zasięgiem historiografii. Dlatego nie chcemy się upierać przy proponowanym przez nas rozumieniu opola, jako nieformalnej okolicy. Czekamy jednak na argumenty, i to takie, które skierowane będą prze-ciwko naszym wypowiedziom” (s. 38–39). Ten klarowny i jednoznacz-ny pogląd w odniesieniu do obrony swoich poglądów i reguł, bezkom-promisowej, ale twórczej polemiki naukowej uwidocznił się z całą ostro-ścią w sporze dotyczącym koncepcji opola z Karolem Modzelewskim. Nie sposób tu sięgać do przedstawień tekstów szczegółowych, ale pasja twórcza oraz styl „młodego Matuszewskiego” są tu próby najwyższej (Polemika w sprawie staropolskiego opola – naukowa debata, spór o badawczy monopol czy zwyczajne nieporozumienie? – W związku z artykułem Karola Modzelewskiego „Czy opole istniało?”, PH, 2001, t. XCII, z. 2, s. 161–185)2.

Z perspektywy dotyczącej tematyki dawnego opola dostrzec moż-na wyraźnie kolejną cechę twórczości naukowej J. S. Matuszewskiego – skłonność i zarazem umiejętność prowadzenia polemiki. Tę predylekcję uwidacznia On w opracowywanych artykułach recenzyjnych czy recen-zjach. Nie są to nigdy zwyczajne bądź zdawkowe sprawozdania z za-wartości omawianych publikacji, lecz każde Jego opracowanie dostarcza czytelnikowi ważkich uwag wspierających wysuwane w recenzowanej książce koncepcje lub też proponujące odmienny punkt widzenia. Jest

2 Tekst J. S. Matuszewskiego i odpowiedź K. Modzelewskiego ukazały się w PH, 2003, t. XCIV, z. 2.

19


J. S. Matuszewski polemistą i recenzentem często krytycznym, recenzuje też te pozycje, które go najbardziej frapują i wywołują intelektualną emo-cję w pozytywnym czy też negatywnym sensie. Ale zawsze są to recenzje pełne istotnych treści, własnych proponowanych rozwiązań, z rzeczowy-mi argumentami, które nawet jeśli są ostro formułowane, to zmuszają recenzowanego do refleksji, jeśli nie rewizji napisanego tekstu. Słusznie też często podkreśla J. S. Matuszewski, że krytyka naukowa, „potycz-ki”, a nawet „bitwy” polemiczne to w znaczącej mierze „drożdże” na-uki i ubolewa nad ich stosunkowo nikłą obecnością w dobie dzisiejszej. Dla przykładu wymieńmy parę charakterystycznych. W 1985 r. ukazał się artykuł recenzyjny zatytułowany O studiach nad urzędnikami średnio-wiecznymi w Polsce (KH, R. XCII, nr 3 w związku z pracą Alicji Szymcza-kowej Urzędnicy łęczyccy i sieradzcy do połowy XV wieku, Łódź 1984). I w tej problematyce administracji państwa feudalnego czy szerzej jego modelu prawnego J. S. Matuszewski wykazał się znajomością rzeczy wysuwając zasadniczy wniosek: „w dawnym prawie polskim nie została wykształ-cona odrębna zdolność do piastowania urzędów, a od kandydatów na nie wymagano jedynie pełnej zdolności do czynności prawnych. Wydaje się to w pełni zrozumiałe dla stosunków, w których nie rozdzielano sfery pu-blicznoprawnej od prywatnoprawnej” (s. 689). Późniejsze badania histo-ryków administracji w pełni potwierdziły ten pogląd. W trzy lata później, w roku 1988, także na łamach „Kwartalnika Historycznego” (R. XCIV, nr 4) opublikował tekst O przywilejach sołtysich XIII i XIV w. (Uwagi na marginesie edycji dokumentów arcybiskupów gnieźnieńskich przez ks. Stanisła-wa Librowskiego, Lublin 1984), w którym z kolei ze znawstwem poruszał się w problematyce zarówno merytorycznej, jak i co do zasad redagowa-nia wydawnictw źródłowych. W tymże czasopiśmie do odnotowania jest też recenzja pod tytułem Pasjonujące dzieje skarbowości. W związku z książ-ką Anny Filipczak-Kocur, Skarbowość Rzeczypospolitej 1587–1648. Projekty – Ustawy – Realizacja, Warszawa 2006 (2007, R. CXIV, nr 4). Przypomnieć też warto, że w „Czasopiśmie Prawno-Historycznym” w 2003 r., wespół z Tomaszem Kubickim, Autorzy krytycznie ocenili i wdali się w polemi-kę dotyczącą pracy Grzegorza Górskiego i Stanisława Salmonowicza Hi-storia ustroju państw, Warszawa 2002, dając swej obszernej wypowiedzi znamienny tytuł Uwagi o podręczniku niepotrzebnym (t. LV, z. 1). Podobnie negatywnie wypowiadał się J. S. Matuszewski o podręczniku Mariusza Kallasa Historia ustroju Polski, Warszawa 2005 (Czy podręcznik powinien był słuszny czy raczej dobry?, CPH, 2007, t. LIX, z. 1). Równie bezkompromi-sowe stanowisko zajął wobec książki Romana Nowackiego Przemysław Dąbkowski (1877–1950). Profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza, Opole 2002 w artykule recenzyjnym pt. Przemysław Dąbkowski na to nie zasłużył (CPH,

20

Wojciech Witkowski

2005, t. LVIII, z. 1). Zarzucił autorowi brak kompetencji, samodzielności opracowania, popełnienie licznych błędów merytorycznych i formalnych z gorzką konkluzją, iż „zmarnowany został czas twórcy i producenta, ale przede wszystkim narażono na stratę czasu każdego czytelnika. Co gor-sza, książka Nowackiego stanowić może istotną przeszkodę dla ponow-nego, kompetentnego tym razem podjęcia tematu” (s. 400). Odnotować też należy obszerne, życzliwe, acz polemiczne, uwagi do Podręcznika Pro-fesora Wacława Uruszczaka, Historia państwa i prawa polskiego, Tom I (966–1795), Warszawa 2010. Koncepcja i realizacja (CPH, 2011, t. LXIII, z. 1, we-spół z niżej podpisanym) i w podobnym duchu utrzymaną recenzję we współautorstwie z Andrzejem Zakrzewskim: O wydawcach i wydawaniu źródeł. Na marginesie księgi kryminalnej miasta Krakowa z lat 1554–1625 i księ-gi kryminalnej miasta Dobczyc (1699–1737) słów kilka (CPH, 2014, t. LXVI, z. 1). Ostatnie Jego teksty recenzyjno-polemiczne, oddane do druku, to Co zostało z dorobku Oswalda Balzera czyli o szacowaniu osiągnięć sprzed lat albo o „mieleniu kotleta” oraz Refleksje przy poszukiwaniu granic między nauką a jej symulacją, czyli o problemie zaufania. W pierwszym, po omówieniu, często krytycznym, prac autorów piszących dotychczas o O. Balzerze wysuwa postulat prowadzenia badań nad aktualnością dorobku lwow-skiego uczonego zauważając, że wymaga to „ogromnej pracy i wysokich kompetencji” oraz konkludując: „każde dzieło Mistrza wymaga odręb-nego opracowania, a ich suma stworzy podstawę do syntezy znaczenia dorobku Oswalda Balzera dla historii pierwszej połowy XXI w.” W dru-gim, na kanwie udziału w postępowaniu habilitacyjnym, będąc Autorem recenzji negatywnej, wyraziście podnosi problemy nurtujące środowisko naukowe: właściwego poziomu rozpraw, uczciwości badawczej, szcze-gólnie habilitantów, kompetencji uczestników biorących udział w pro-cesie nadawania stopni i tytułów naukowych, wad aktualnego systemu recenzowania.

Bogactwo doświadczeń w studiach mediewistycznych, wyrażone w kwerendach własnych, publikacjach i pismach polemicznych pozwa-la J. S. Matuszewskiemu na formułowanie ocen generalnych. Sam czyni to chętnie i parę Jego konstatacji zamieściłem już wyżej. Nie sposób jed-nak oprzeć się zacytowaniu jeszcze jednej, do której Jubilat jest, jak sądzę, przywiązany, ale i w pełni uprawniony. W roku 2010 pisał tak „postawili-śmy pytanie o relacje między źródłami drukowanymi a archiwaliami, na które właściwie satysfakcjonującej odpowiedzi udzielić się nie da. Histo-ryk bowiem nigdy nie będzie dysponował pełnym zakresem informacji. Idea kompletności jest mirażem. Zawsze o zniszczeniu lub zachowaniu przekazu decyduje przypadek. Niezależnie zatem od przedmiotu zain-teresowań badacz kontentować się musi informacją już w jakiś sposób

21


wyselekcjonowaną (na przykład przez ograniczenie czynności prawnej do formy ustnej, zniszczenie źródeł pisanych na skutek najazdu szwedz-kiego, powstania w 1944 roku, powodzi, zamknięcia dostępu do zasobów archiwalnych, brak środków na kwerendę w odległych archiwach itd.). Natomiast niezależnie od liczby dostępnych źródeł historyk zawsze musi niesłychanie starannie i wszechstronnie analizować wykorzystywany tekst. Nie zwalnia od tego obowiązku ani duża liczba dostępnych źródeł, ani nawet fakt, iż badaczowi udało się sięgnąć do wszystkich zachowa-nych źródeł pisanych. I tylko przy takim podejściu do źródeł stanowią-cych podstawę pracy badawczej możemy mieć nadzieję na postęp w ba-daniach, w trakcie których będzie można swobodnie wykorzystywać cały zasób zachowanych źródeł” (Czy nadmiar źródeł może być utrapieniem dla mediewisty?, [w:] Vetera novis augere. Studia i prace dedykowane Profesorowi Wacławowi Uruszczakowi, t. II, red. S. Grodziski, D. Malec, A. Karabowicz, M. Stus, Kraków 2010, s. 719).

Profesor J. S. Matuszewski należy do grona pierwszych historyków prawa, którzy zwrócili uwagę na możliwość i potrzebę uwzględnienia w badaniach historycznych technologii cyfrowej. Publikował na ten temat już z początkiem lat dziewięćdziesiątych ub. wieku, jak choćby w pole-mice z T. Jurkiem, kiedy twierdził, iż „elektroniczna edycja źródeł to nie ekstrawagancja, lecz rzecz naturalna i konieczna”, jak też postulował two-rzenie elektronicznego archiwum źródeł, by udostępniać historyczne bazy danych i w pełni wykorzystywać ogromne możliwości komputera (Źródło – komputer – historyk. Na marginesie wydania księgi ziemskiej kaliskiej – początek czy koniec merytorycznej dyskusji, w: KH, 1995, R. CII, nr 2). W 1993 r. wprost na łamach „Czasopisma Prawno-Historycznego” zadawał w tekście pyta-nie Czy w nauce historii jest już miejsce dla komputera? Odpowiadał na nie oczywiście twierdząco, choć formułował cały szereg wątpliwości organiza-cyjnych, technicznych czy wręcz ludzkich, jakie przynosi nowa aparatura w pracy naukowej (1993, t. XLV, z. 1–2). W tym samym duchu też oddał do druku publikację zatytułowaną Archiwum pod biurkiem każdego history-ka, według której znaczenie digitalizacji materiałów źródłowych, Jego zda-niem, winno mieć charakter pierwszoplanowy, a edytorstwo cyfrowe musi zastąpić formy tradycyjne tego rodzaju wydawnictw (w: Z dziejów kultury prawnej. Studia ofiarowane Juliuszowi Bardachowi w dziewięćdziesięciolecie uro-dzin, kom. red. M. Wąsowicz i in., Warszawa 2004).

W dorobku Profesora J. S. Matuszewskiego z ostatnich lat dostrzec można kolejną sferę zainteresowań, prace biograficzne. Obok drobnych w tym zakresie przyczynków dotyczących postaci Aleksandra Swieżaw-skiego Filomeny Bortkiewicz, Henryka Grajewskiego wymienić można obszerniejsze studia, poświęcone przykładowo Janowi Adamusowi, Je-

22

Wojciech Witkowski

rzemu Telesforowi Lubowickiemu, Zygfrydowi Rymaszewskiemu czy wspomnianą wyżej monograficzną biografię Józefa Matuszewskiego.

W sumie dorobek naukowy Jubilata to ponad sto różnorodnych publikacji, zapewnia Mu on znaczące oraz trwałe miejsce w historii pol-skiej nauki prawa, jak też w historii tout court. Dzięki bogactwu treści Jego prac, a także celnej formie wypowiedzi, starannie i jasno dobranym słowom, ciętym, ale i błyskotliwym sformułowaniom Jego wpływ na współczesną kulturę prawną, nie tylko naszego środowiska, jest nieba-gatelny. Z tego co mi wiadomo, nie wszystkie planowane prace udało Mu się do tej pory zakończyć. Możemy oczekiwać dalszych studiów nad testamentem Bolesława Krzywoustego idących w kierunku rewizji po-glądów dotychczasowej historiografii nadających mu tak ważne znacze-nie ustrojowe. W sferze zainteresowań J. S. Matuszewskiego znajdują się również badania nad dziejami polskiego podpisu, także problemu zna-czącego nie tylko w sferze stosunków prawnych.

By dopełnić obrazu sylwetki naukowej J. S. Matuszewskiego należy podkreślić Jego chęci, jak i umiejętności współpracy w prowadzeniu ba-dań. Według Niego przedstawianie podejmowanych tematów, wymiana myśli w tym zakresie, spory, formułowanie wątpliwości, wspólne poszu-kiwanie coraz to lepszej argumentacji to podstawowe warunki sukcesów badawczych. Prezentuje On wyraźną skłonność naukową wynikającą z przekonania, że znacznie efektywniejsze są wyniki badań prowadzo-ne przez więcej niż jedną osobę. Zapewnia to bowiem wielostronne, nie-możliwe do uzyskania przez jedną osobę spojrzenie na opracowywane materiały, jak też pomaga uchronić przed pochopnymi wnioskami. Stąd zapewne podejmował tak wiele razy współpracę autorską z różnymi badaczami. Na liście współautorów wymienić można Józefa Matuszew-skiego, Zygfryda Rymaszewskiego, Cezarego Kosikowskiego, Wacława Uruszczaka, Marka Cetwińskiego, Michała Kopczyńskiego, Andrzeja Za-krzewskiego, Małgorzatę Król czy Wojciecha Witkowskiego.

Jako nauczyciel akademicki J. S. Matuszewski odczuwa po dzień dzi-siejszy silną presję obowiązku kształcenia kolejnych pokoleń uczonych, którzy przejęliby badania historyczno-prawne w przyszłości. Był dotąd promotorem w sześciu przewodach doktorskich, a w kierowanej przez siebie Katedrze potrafił zebrać grono młodych, wielce obiecujących osób ze stopniem naukowym doktora. Są to Dorota Wiśniewska-Jóźwiak, Ju-styna Bieda, Marcin Głuszak, nieco młodsza Joanna Machut-Kowalczyk. Wszyscy oni są autorami wartościowych publikacji i książkowych opra-cowań, zmierzają w kierunku naukowej samodzielności, choć odeszli od mediewistycznych zainteresowań swojego „szefa”. Niemniej, wydaje się, iż zajmując się poznawaniem mechanizmów ustrojowych i prawnych

23


czasów schyłku państwa szlacheckiego oraz lat porozbiorowych także przynoszą satysfakcję swemu naukowemu opiekunowi. Pod kierunkiem prof. J. S. Matuszewskiego wyrasta w Łodzi silny ośrodek badań histo-ryczno-prawnych, tym razem epoki nowożytnej, w którym praca „na źró-dłach” nadal ma charakter fundamentalny.

Na macierzystym Wydziale, jak i w Uniwersytecie, pełnił szereg różno-rodnych funkcji, właściwych dla kolejnych szczebli kariery akademickiej. I tak m.in. prowadził obozy naukowe studentów prawa, został w swoim czasie pełnomocnikiem dziekana ds. praktyk robotniczych, był wieloletnim egzaminatorem i przewodniczącym komisji egzaminacyjnych w trakcie re-krutacji na studia, sprawował funkcję kierownika punktu konsultacyjnego w Piotrkowie Trybunalskim. W latach 1986–1990 został prodziekanem Wy-działu ds. studenckich, był też przedstawicielem Wydziału w Senacie UŁ, a także jako pełnomocnik władz Wydziału zajmował się jego informatyza-cją. W Uniwersytecie powoływano Go do licznych komisji senackich i rek-torskich (m.in. brał udział w I uniwersyteckiej komisji statutowej w 1981 r.). W 1982 r. powierzono Mu stanowisko Pełnomocnika Rektora ds. Socjal-nych, gdy wobec zawieszenia działalności związków zawodowych zabra-kło czynnika społecznego i przydział świadczeń nabrał charakteru decyzji urzędniczych. Sprawował również funkcję przewodniczącego Komisji Dys-cyplinarnej dla Studentów i, jak sam wspomina, podejmował działania upo-wszechniające wśród studentów i nauczycieli akademickich wiedzę o nie-bezpieczeństwach i szkodliwości popełniania plagiatów. Swą aktywność na forum uniwersyteckim ujawnił też czteroletnią kadencją przewodniczącego Rady Pracowników UŁ. Czynnie uczestniczył w pracach Związku Nauczy-cielstwa Polskiego, a jako kandydat ZNP UŁ został wybrany z listy SLD (nie będąc członkiem Sojuszu) radnym łódzkiej Rady Miejskiej w kadencji 1994–1998. Z wielu powodów zrezygnował z członkostwa w klubie radnych SLD, powołując Klub Radnych Niezależnych. Oczywiście odnotowuję tyl-ko działalność społecznikowską i wychowawczą prof. J. S. Matuszewskiego oraz Jego socjalną wrażliwość, jak i angażowanie się w sprawy środowiska uniwersyteckiego czy też miejskiego w Łodzi. Niemniej dopełnia ona obrazu sylwetki Profesora, człowieka Uniwersytetu.

I wreszcie, last but not least, należy podkreślić szczególną zasługę J. S. Matuszewskiego tak dla łódzkich historyków prawa, jak i dla całe-go polskiego środowiska historyczno-prawnego. Oto, obok zasłużonego „Czasopisma Prawno-Historycznego” (gdzie także jest członkiem Ko-mitetu Redakcyjnego) i dziś również wychodzących „Krakowskich Stu-diów z Historii Państwa i Prawa”, J. S. Matuszewskiemu zawdzięczamy utworzenie w roku 1993 „Studiów z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego”. Czasopismo to, tylko początkowo o charakterze lokalnym, szybko na-

24

Wojciech Witkowski

brało wymiaru ogólnopolskiego i uzyskało wysoką rangę oraz cieszy się uznaniem wśród starszych i młodszych badaczy. Ukazało się już osiem-naście tomów studiów, aktualnie wydawanych siłami łódzkich history-ków ustroju i prawa, ale także wydawców z Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej, Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzew-skiego (rektor tej uczelni prof. dr hab. Jerzy Malec pełni funkcję redak-tora naczelnego) i ostatnio też kolegów z Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu Gdańskiego. Niemniej, obok pierwszeństwa, wytrwałość i konsekwencja niezbędna przy tego rodzaju przedsięwzięciach pozostają ciągle znaczącym udziałem prof. J. S. Matuszewskiego.

Emeritus znaczy zasłużony, pozostający w stanie spoczynku i wszel-kie laury z tego tytułu w pełni Profesorowi Jackowi S. Matuszewskiemu się należą. Ale Jubilat należy do pokolenia tzw. boomersów, urodzonego w czasach optymizmu, po zakończeniu działań zbrojnych II wojny świa-towej. Ta generacja, ówczesnego baby boomu, tworzyła historię. W cza-sie długiego marszu przez szkoły, uniwersytety, miejsca pracy sama li-czebność tego pokolenia sprawiła, że było forpocztą ogromnych zmian społecznych i ekonomicznych. To oni wymyślili kulturę młodzieżową i zrobili wszystko co się dało, by na nowo zdefiniować wiek średni, a dziś nie chcą od razu usuwać się w cień. Podkreślam to za publicystyką „The Economist” i „Financial Times” i myślę, że J. S. Matuszewski też się pod tym podpisze. Ostatnią bowiem rzeczą, jaką chcieliby usłyszeć boomersi, jest to, że potrzebują jakiegoś wsparcia ze względu na utratę umiejętności związaną z wiekiem. Mogą przejść na emeryturę, której oczekują na pew-nym poziomie, ale nie chcą i nie lubią być traktowani jak emeryci i korzy-stać już tylko z usług sektora zdrowia tudzież przemysłu farmaceutycz-nego. Przeżyli przecież rewolucję komputerową i chętnie posługują się internetem oraz wszelką elektroniką użytkową. Oni chcą po prostu mieć to, co jest cool! i dotyczy to również profesorów uniwersyteckich.

BibliografiaKosikowski C., Matuszewski J. S., Geneza i ewolucja oraz funkcje podatków, [w:] Sys-

tem prawa finansowego, t. III, Prawo daninowe, red. L. Etel, Warszawa 2010.Kosikowski C., Matuszewski J. S., Geneza i ewolucja oraz stan obecny i przewidy-

wana przyszłość prawa finansowego, [w:] System prawa finansowego, t. I, Teoria i nauka prawa finansowego, red. C. Kosikowski, Warszawa 2010.

Kosikowski C., Matuszewski J. S., Opodatkowanie posiadania psów czyli Płacz ze śmiechu wokół budy. Studium obyczajowo-prawne, Warszawa 2002.

Księga kryminalna miasta Dobczyc (1699–1737), opr. i wyd. M. Mikuła, Kraków 2013, Fontes Iuris Polonici, Seria: Prawo miejskie, t. II.

25


Księga kryminalna miasta Krakowa z lat 1554–1625, opr. i wyd. W. Uruszczak, M. Mikuła, A. Karabowicz, Kraków 2013, Fontes Iuris Polonici, Seria: Prawo miejskie, t. I.

Kubicki T., Matuszewski J. S., Jeszcze raz w sprawie podręcznika Stanisława Salmo-nowicza i Grzegorza Górskiego, Historia ustroju państw, Warszawa 2002, CPH, 2003, t. LV, z. 2.

Kubicki T., Matuszewski J. S., Uwagi o podręczniku niepotrzebnym, CPH, 2003, t. LV, z. 1.

Matuszewski J. S., Archiwum pod biurkiem każdego historyka, [w:] Z dziejów kultu-ry prawnej. Studia ofiarowane profesorowi Juliuszowi Bardachowi w dziewięćdzie-sięciolecie urodzin, red. A. Rosner, R. Sobotka, M. Wąsowicz, A. Zakrzewski, Warszawa 2004.

Matuszewski J. S., Bliższość do dowodu w Statutach Kazimierza Wielkiego, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” [Łódź] 2000, t. V.

Matuszewski J. S., Czy nadmiar źródeł może być utrapieniem dla mediewisty, Vetera Novis Augere. Studia i prace dedykowane Profesorowi Wacławowi Uruszczakowi, red. S. Grodziski, D. Malec, A. Karabowicz, M. Stus, Kraków 2010.

Matuszewski J. S., Czy podręcznik powinien był słuszny czy raczej dobry?, CPH, 2007, t. LIX, z. 1.

Matuszewski J. S., Czy w nauce historii jest już miejsce dla komputera?, CPH, 1993, t. XLV, nr 1–2.

Matuszewski J. S., Dożywocie w dyspozycjach królewskich za Jagiellonów, CPH, 1987, t. XXXIX, nr 1.

Matuszewski J. S., Książęcy czy królewski obowiązek wykupu jeńców z niewoli? Od kie-dy powinność wykupu poddanego – żołnierza obciąża polskiego władcę, [w:] Ustrój i prawo w przeszłości dalszej i bliższej. Studia historyczne o prawie dedykowane Prof. Stanisławowi Grodziskiemu w pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej, red. J. Ma-lec, W. Uruszczak, Kraków 2000.

Matuszewski J. S., Nagana szlachectwa w Polsce w XV i XVI wieku, ZNUŁ, Nauki humanistyczno-społeczne, ser. I, 1971, z. 77.

Matuszewski J. S., O przywilejach sołtysich XIII i XIV w. (Uwagi na marginesie edy-cji dokumentów arcybiskupów gnieźnieńskich przez ks. Stanisława Librowskiego – 26/85, 568/85, 20/86), KH, 1987, t. XCIV, nr 4.

Matuszewski J. S., O studiach nad urzędnikami średniowiecznymi w Polsce [A. Szym-czakowa], KH, 1985, t. XCII, nr 3.

Matuszewski J. S., Obowiązek służby wojskowej z dóbr ziemskich w Polsce do końca XV w., CPH, 1976, t. XXVIII, nr 2.

Matuszewski J. S., Obowiązek służby wojskowej zastawników królewszczyzn w piętna-stowiecznej Polsce, CPH, 1982, t. XXXIV, nr 1.

Matuszewski J. S., Opodatkowanie i polityka zastawu miast królewskich w Polsce za Ja-giellonów. Uwagi w związku z książką Michaela Ludwiga [współautor: T. Szulc], CPH, 1989, t. XLI, z. 2.

Matuszewski J. S., Organizacja opolna w najstarszym zwodzie prawa polskiego, PH, 1989, t. LXXX, nr 1.

Matuszewski J. S., Pasjonujące dzieje skarbowości. W związku z książką Anny Filip-czak-Kocur, Skarbowość Rzeczypospolitej 1587–1648. Projekty – ustawy – realiza-cja, KH, 2007, R. CXIV.

26

Wojciech Witkowski

Matuszewski J. S., Polemika w sprawie staropolskiego opola naukowa debata, spór o ba-dawczy monopol czy zwyczajne nieporozumienie? (w związku z artykułem K. Mo-dzelewskiego, Czy opole istniało?, PH, 2001, t. XCII, z. 2), PH, 2003, t. XCIV, z. 2.

Matuszewski J. S., Przemysław Dąbkowski na to nie zasłużył. O książce Romana No-wackiego pt. Przemysław Dąbkowski (1877–1950). Profesor Uniwersytetu Jana Ka-zimierza, CPH, 2005, t. LVII, z. 1.

Matuszewski J. S., Przywileje i polityka podatkowa Ludwika Węgierskiego w Polsce, AUL, 1983.

Matuszewski J. S., Rola polskich mediewistów w powstaniu opola nowego typu, czyli o opolu nieterytorialnym, prawnym czy majątkowym, KH, 1989, t. XCVI, nr 1–2.

Matuszewski J. S., Rozważania nad metodologią badań jagiellońskich dyspozycji za-stawnych królewszczyznami w Polsce, [w:] O prawie i jego dziejach księgi dwie, Studia ofiarowane Profesorowi Adamowi Lityńskiemu w czterdziestolecie pracy na-ukowej i siedemdziesięciolecie urodzin, Księga I, red. M. Mikołajczyk, J. Ciągwa, P. Fiedorczyk, A. Stawarska-Rippel, T. Adamczyk, A. Drogoń, W. Organi-ściak, K. Kuźmicz, Białystok–Katowice 2010.

Matuszewski J. S., Rzekomy zastaw chłopów w Polsce szlacheckiej, CPH, 1974, t. XXVI, nr 2.

Matuszewski J. S., Rzekomy zjazd koszycki w 1373 r., KH, 1993, t. C, z. 1.Matuszewski J. S., Statut Władysława Warneńczyka z 1440 r. w procesie ograniczania

królewskiego prawa dyspozycji domeną ziemską w Polsce, CPH, 1985, t. XXXVII, nr 2.

Matuszewski J. S., Uwagi wprowadzające – początki skarbowości publicznej, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” [Łódź] 2003, t. VIII.

Matuszewski J. S., Vicinia id est... Poszukiwania alternatywnej koncepcji staropolskiego opola, Łódź 1991.

Matuszewski J. S., W obronie alternatywnej koncepcji opola, „Studia z Dziejów Pań-stwa i Prawa Polskiego” [Łódź] 1995, t. II.

Matuszewski J. S., Wpływ praktyki na brzmienie artykułów o naganie szlachectwa w przekazach statutów Kazimierza Wielkiego, ZNUŁ, Nauki humanistyczno-spo-łeczne, ser. I, 1971, z. 83.

Matuszewski J. S., Zastaw nieruchomości w polskim prawie ziemskim do końca XV stulecia, Łódź 1979.

Matuszewski J. S., Źródło – komputer – historyk. (Na marginesie wydania księgi ziem-skiej kaliskiej. Początek czy koniec merytorycznej dyskusji?), KH, 1995, t. CII, nr 2.

Matuszewski J. S., Rymaszewski Z., Pasja Nauki. Cena Pasji, Poznań 1994.Matuszewski J. S., Witkowski W., Podręcznik Profesora Wacława Uruszczaka Histo-

ria państwa i prawa polskiego, t. I (966–1795), 2010, Koncepcja i realizacja, CPH, 2011, t. LXIII, z. 1.

Matuszewski J. S., Zakrzewski A., O wydawcach i wydawaniu źródeł, CPH, 2014, t. LXVI, z. 1.

27

Cezary Kosikowski

Obrażają się na mnie niektórzy przedstawiciele nauki prawa finan-sowego, gdy stwierdzam, że ich dzieła dotyczące współczesnego

prawa finansowego nie mają większej wartości, ponieważ nie zawierają kontekstu historycznego. Na palcach jednej ręki można bowiem wyliczyć prace, a zwłaszcza podręczniki akademickie z dziedziny prawa finanso-wego, które zawierają skromny chociażby fragment poświęcony dziejom skarbowości lub jej instytucji. Opracowania te opierają się zresztą na wie-dzy stworzonej przez historyków. Prawdą jest, że dogmatyk prawa, pozba-wiony warsztatu badacza historii, nie jest w stanie samodzielnie zbadać zbyt wiele dziejów skarbowości. Lepiej jest zatem, gdy korzysta z wiedzy historyków. Nie powinien jednak czynić tego w sposób bezkrytyczny. Hi-storycy mają bowiem tendencję do detalicznego ujmowania samych fak-tów. Tymczasem powinni być również otwarci na ich ocenę w świetle pojęć i konstrukcji występujących w dogmatyce prawa. To zaś wymaga od nich minimalnej chociażby znajomości prawa obowiązującego.

Osobiste przyjaźnie, jakie łączą mnie od dawna z historykami prawa i romanistami sprawiają, że co prawda wśród nich czuję się maleńki, ale w gronie moich kolegów dogmatyków prawa mam już poczucie wyższo-ści. Wiedza historyczna mocno mnie wzbogaca. Pozwala zrozumieć wię-cej i lepiej oraz łatwiej oceniać teraźniejszość i projektować przyszłość. Nie muszę, tak jak czynią to inni, wróżyć z fusów, ani też kompromitować się opowiadaniem legend, nieznanych nawet w mitologii. Wiele satysfakcji przyniosły mi więc własne badania dziejów administracji skarbowej we Francji oraz skarbowości polskiej okresu międzywojennego i PRL. Kiedyś okazało się jednak, że poznanie skarbowości polskiej wymaga znacznie większej wiedzy. Uzmysłowił mi to młodszy kolega z łódzkiego Wydzia-łu Prawa, dr Jacek Matuszewski. Przygotowując swoją rozprawę habili-tacyjną zapytał mnie, co sądzę na temat znaczenia przywileju koszyckie-go. Odpowiedziałem co wiedziałem zaznaczając, że denerwuje mnie to,

Dzieje skarbowości polskiej i jej prawa w pracach dr. hab. Jacka Matuszewskiego

28

Cezary Kosikowski

że moi czescy i słowaccy koledzy „zawłaszczyli” ten przywilej dla siebie i piszą o nim w podręcznikach prawa finansowego jak o akcie, od którego wywodzi się historia budżetu państwa na ziemiach Czech i Słowacji! Mło-dy adiunkt uspokoił mnie o tyle, że odmówił im racji, ale jednocześnie stwierdził, że ja również nie mam o tym zbyt dużego pojęcia! Poznanie prawdy stało się możliwe dopiero po zapoznaniu się z monografią Jacka S. Matuszewskiego1.

Rozprawa ta zasługuje na uwagę nie tylko ze względu na jej pro-blematykę i przeprowadzone dowody oraz wnioski końcowe. Uwagę zwraca metodologia badawcza autora. W pierwszej kolejności odniósł się on do oceny stanu dotychczasowych badań i ustaleń historyków na temat skarbowości polskiej w XIV w. Autor nie podzielił ich zasadności. Zwrócił też uwagę na związki przywileju koszyckiego z wcześniejszymi przywilejami (np. z przywilejem budzińskim). Poddał również ocenie stan podatków w okresie poprzedzającym ustanowienie wspomnianych przywilejów. Rozprawa zawiera zarówno krytykę dotychczasowych ustaleń historyków, jak i wadliwych ocen zawartych w przekazach kroni-karskich. W tym momencie ukazał się prawdziwy talent badawczy Jacka Matuszewskiego i jego zadziorny charakter. Pokazał bowiem, że szanuje wszystkich, ale zgadza się z nielicznymi i ma swoje zdanie na różne tema-ty! Tak mu to już zresztą zostało. Jedni go za to szanują, inni nienawidzą. Samo życie.

Jacek Matuszewski wszechstronnie zbadał okoliczności powstania przywileju koszyckiego i jego znaczenie. Dostrzegł więc wagę I zjazdu koszyckiego z 1373 r., nieobojętnego również dla miasta Poznania i miesz-czan wielkopolskich, czyli ziemi, na której on sam się urodził i gdzie ode-brał szkolną edukację. Trafnie ocenił skutki polityczne i finansowe przywi-leju, w tym zmiany w obciążeniu podatkowym, zwłaszcza w dochodach feudałów i duchowieństwa. Jacek Matuszewski jednoznacznie wykazał, że przywilej koszycki był gestem monarchy wobec szlachty, udzielonym za cenę pozostania przy władzy dynastii Andegawenów. Autor ocenił ten fakt pozytywnie uznając, że przywilej tworzył nową sytuację w systemie podatkowym, ponieważ miejsce podatków nadzwyczajnych zajął stały podatek łanowy. Uznał przy tym, że zapewniało to poważne i stałe wpły-wy do skarbu państwa, a przez to doszło do stworzenia przez Ludwika Węgierskiego bardzo racjonalnego systemu podatkowego.

Ocen tych nie podzielam bez zastrzeżeń. Jak zresztą przyznaje sam J. Matuszewski już „w połowie XV w. system ten przestał odpowiadać

1 J. S. Matuszewski, Przywileje i polityka podatkowa Ludwika Węgierskiego w Polsce, AUL, 1983, ss. 252.

wydawnictwo.uni.lodz.pl · 2016-11-03 · Wydział Prawa i Administracji, Katedra Historii Państwa...

Documents

Transcript of wydawnictwo.uni.lodz.pl · 2016-11-03 · Wydział Prawa i Administracji, Katedra Historii Państwa...