Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego

Nowe regulacje w zakresie koordynacji

systemów zabezpieczenia społecznego

Prof. UW dr hab. Gertruda UścińskaUniwersytet Warszawski

• Ekspert krajowy w programie trESS (Training and reporting on European Social Security) dotyczącym implementacji przepisów wspólnotowych w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego• Ekspert, kierownik grupy prawnej odpowiedzialnej za przygotowanie ustawodawstwa polskiego do stosowania prawa wspólnotowego• Autor licznych publikacji i ekspertyz w kraju i za granicą z zakresu koordynacji

Wspólnotowa koordynacja służy realizacji idei europejskiej przestrzeni społecznej w

zakresie ochrony i zachowania uprawnień wynikających z

krajowych systemów zabezpieczenia społecznego. Pozwala na urzeczywistnienie

(urealnienie) swobodnego przepływu osób, w tym

pracowników i członków ich rodzin.

Do podstawowych regulacji należą zasady ustalone w

rozporządzeniu (EWG) nr 1408/71, rozporządzeniu

wykonawczym (EWG) nr 574/72 oraz rozporządzeniu nr 883/2004

(i wykonawczym nr 987/09) w sprawie koordynacji systemów

zabezpieczenia społecznego, które zastąpi wcześniej

wymienione rozporządzenie nr 1408/71.

Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego

doprowadziła do istotnych zmian w ustawodawstwach krajowych

państw UE. Prorozwojową funkcję odgrywa w tym obszarze

Europejski Trybunał Sprawiedliwości, którego

orzecznictwo przyczyniło się do rozszerzenia ochrony skutków

zajścia określonych ryzyk społecznych czy wręcz

doprecyzowania zakresu tej ochrony.

Zdecydowanie rozszerzył się

w ustawodawstwach krajowych katalog

świadczeń związanych z poszczególnymi ryzykami,

na co niewątpliwie wpłynęła prorozwojowa

funkcja koordynacji systemów zabezpieczenia

społecznego.

ZAKRES I CHARAKTER

NOWYCH REGULACJI

Dnia 29 kwietnia 2004 r. zostało uchwalone rozporządzenie nr

883/2004 (Parlamentu Europejskiego

i Rady) w sprawie koordynacji systemów

zabezpieczenia społecznego.

Od 1 maja 2010 r. wejdzie w życie.

W preambule do nowego rozporządzenia podkreśla się, że rozporządzenie nr 1408/71

uległo wielokrotnym zmianom z jednej strony z powodu orzeczeń

Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, z drugiej zaś rozwoju i zmian ustawodawstw

krajowych. Obecne zasady koordynacji wspólnotowej są

złożone i niezmiernie rozbudowane; wymagają

uproszczenia i dostosowania do rzeczywistości.

Rozporządzenie nr 883/2004

wprowadza wiele zmian w zabezpieczeniu

społecznym korzystających ze

swobody przemieszczania się.

10

Do najważniejszych należą:

– rozszerzenie zakresu osobowego do obywateli UE, którzy byli lub są objęci systemem zabezpieczenia społecznego państwa członkowskiego, mianowicie: rozporządzenie stosuje się do obywateli państwa członkowskiego, bezpaństwowców i uchodźców mieszkających w państwie członkowskim, którzy podlegają lub podlegali ustawodawstwu jednego lub kilku państw członkowskich oraz do członków ich rodzin i osób pozostałych przy życiu (art. 2 rozporządzenia nr 883/2004);

11

– w zakresie przedmiotowym uwzględnienie rozwoju i zmian w krajowych ustawodawstwach, w tym np. zrównanie uprawnienia ojców w okresie macierzyństwa czy uproszczenie regulacji dotyczących świadczeń rodzinnych;

– w zakresie ustawodawstwa właściwego zmiany polegającej m.in. na ustaleniu zasady stosowania ustawodawstwa miejsca zamieszkania, jeżeli znaczna część działalności jest prowadzona w tym kraju;

12

– nadanie uprawnionym indywidualnego prawa wynikającego z regulacji koordynacyjnych poprzez wprowadzenie elektronicznej wymiany informacji dotyczących zabezpieczenia społecznego (EESSI – Electronic Exchange of Social Security Information). Instytucje właściwe państw członkowskich będą musiały stosować elektroniczną wymianę informacji dotyczących pozycji prawnej uprawnionych. Forma papierowa zostanie wycofana. Trwają prace nad systemem elektronicznej wymiany informacji, który będzie obejmował ustalenie prawa, obliczanie i wypłatę świadczeń. W celu zakończenia prac nad tym systemem przewiduje się dwuletni okres przejściowy. Od maja 2012 r. wszystkie państwa członkowskie będą musiały stosować elektroniczną wymianę informacji w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego;

– przewiduje się także 10-letni okres przejściowy w zakresie ustawodawstwa właściwego, jeżeli jest stosowany tytuł II rozporządzenia nr 1408/71, to może on być nadal stosowany w okresie przejściowym, chyba że zostanie uchwalone zastosowanie zasad wynikających z nowego rozporządzenia nr 883/2004;

– w zakresie stosunków z państwami trzecimi nadal będzie stosowane rozporządzenie nr 1408/71, chyba że państwa członkowskie ustalą inaczej;

– w zakresie stosunków z Norwegią, Islandią, Lichtensteinem oraz Szwajcarią nadal będzie stosowane rozporządzenie nr 1408/71 do czasu zawarcia umów o stosowaniu rozporządzenia nr 883/2004;

– inną innowacją jest czasowa afiliacja do ustawodawstwa państwa członkowskiego łącznie z wypłatą świadczeń. W okresie takim uprawniony będzie posiadał uprawnienia do świadczeń związanych z chorobą.

Rozporządzenie nr 883/20 opiera się na takich zasadach, jakich:

● zasada równego traktowania na podstawie różnych ustawodawstw krajowych,

● zasada stosowania ustawodawstwa jednego państwa członkowskiego,

● zasada sumowania okresów zatrudnienia, zamieszkana, ubezpieczenia,

● zasada zachowania praw nabytych lub będących w trakcie nabywania.

ZAKRES PRZEDMIOTOWY

W ROZPORZĄDZENIU

NR 883/2004

Działy zabezpieczenia społecznego

W rozporządzeniu nr 883/2004 nie dokonuje się wprawdzie

enumeracji rodzajów ryzyka, lecz ich wyodrębnienia można

dokonać implicite na podstawie nazw i rodzajów

świadczeń ustalonych w art. 3 ust. 1.

Na podstawie art. 3 ust. 1, zgodnie z którym rozporządzenie stosuje się do

wszystkich ustawodawstw odnoszących się do zabezpieczenia społecznego

obejmującego:

a) świadczenia z tytułu choroby (choroba),b) świadczenia z tytułu macierzyństwa, zrównane świadczenia ojcowskie (w języku angielskim – maternity and equivalent paternity benefits, a w języku francuskim – les prestations de maternité et de paternité assimilées) (macierzyństwo),c) świadczenia z tytułu inwalidztwa (inwalidztwo),d) świadczenia emerytalne (starość),

e) świadczenia dla osób pozostających przy

życiu (śmierć żywiciela),

f) świadczenia z tytułu wypadków przy

pracy

i choroby zawodowej (wypadki przy pracy

i choroby zawodowe),

g) zasiłki pogrzebowe (śmierć),

h) świadczenia w razie bezrobocia

(bezrobocie),

i) świadczenia przedemerytalne

(ograniczenie

lub zaprzestanie aktywności zawodowej w

wieku przedemerytalnym),

j) świadczenia rodzinne (obciążenia

rodzinne).

KATALOG RODZAJU

RYZYKA

SOCJALNEGO

W porównaniu z obowiązującym rozporządzeniem należy zwrócić uwagę na

następujące modyfikacje. Po pierwsze, wyodrębniono ryzyko choroby

i macierzyństwa, w stosunku do tego ostatniego rozszerzono przedmiot ochrony

prawnej na ojców. Uwzględniono tym samym fakt, że ze świadczeń związanych z

macierzyństwem może obecnie w ustawodawstwie wielu krajów europejskich korzystać zarówno matka, jak i ojciec. Chodzi

o świadczenia macierzyńskie sensu stricto, przyznawane w okresie pierwszych miesięcy

życia noworodka (nie o świadczenia wychowawcze – rodzicielskie – udzielane w

późniejszym okresie życia dziecka). Podobne uprawnienia dla ojca występują w polskim

ustawodawstwie.

Istotne uporządkowanie nastąpiło także w zakresie świadczeń rodzinnych. Dotyczące ich

regulacje zawarto w jednym rozdziale

(rozdział 8 pt. „Świadczenia rodzinne”) z zaniechaniem

dotychczasowego zróżnicowania na świadczenia na rzecz dzieci osób aktywnych zawodowo i na rzecz dzieci pozostających na

utrzymaniu emerytów lub rencistów

oraz dla sierot.

Pojęcie świadczeń rodzinnych (family benefits, prestations

familiales), ustalone w art. 1 lit. z rozporządzenia nr 883/2004,

obejmuje wszelkie świadczenia rzeczowe lub pieniężne

przeznaczone na pokrycie kosztów utrzymania rodziny, z

wyłączeniem świadczeń alimentacyjnych

oraz specjalnych zasiłków z tytułu urodzenia dziecka lub

adopcji, wymienionych w załączniku I

do rozporządzenia.

Nowym podejściem jest włączenie w zakres

przedmiotowy omawianego

rozporządzenia świadczeń przedemerytalnych (art. 3

ust. 1 lit. i). Dotychczas nie były one objęte

koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego.

Nowym rozporządzeniem objęto systemy prawne dotyczące świadczeń przedemerytalnych

w celu zagwarantowania równego traktowania i

możliwości przekazywania (transferu) świadczeń

przedemerytalnych osobom do nich uprawnionych

i zagwarantowania im odpowiedniej ochrony.

Ta odpowiednia ochrona miałaby obejmować m.in. przyznanie zasiłków rodzinnych i świadczeń zdrowotnych.

Ze względu na fakt, że świadczenia przedemerytalne istnieją tylko

w niektórych państwach, postanowiono

nie stosować do nich zasady (sumowania) okresów ubezpieczenia, zatrudnienia czy innych, a ograniczyć się tylko do transferu tych świadczeń.

Sumowanie okresów ubezpieczenia lub zamieszkania jest jedną z

podstawowych zasad koordynacji systemów zabezpieczenia

społecznego.

W rozporządzeniu nr 883/2004 wyraźnie rozróżnia się

uprawnienia do świadczeń z tytułu bezrobocia oraz na starość.

Świadczenie przedemerytalne nie jest zaliczane do żadnego z nich.

W związku z takim podejściem można przyjąć, że jest ono

związane z ryzykiem ograniczenia lub

zaprzestania aktywności zawodowej

w wieku przedemerytalnym. Świadczenie to pozostaje także w związku z sytuacją na rynku

pracy.

Zakres przedmiotowy koordynacji określony na mocy

rozporządzenia nr 883/2004 uwzględnia

nowe trendy w dziedzinie zabezpieczenia społecznego,

które pojawiły się w ustawodawstwie państw członkowskich, a także

kwalifikację określonych świadczeń przyjmowaną

w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.

UWAGI KOŃCOWE

Z przeprowadzonych ustaleń wynika, że w regulacjach

wspólnotowych zachodzą pewne modyfikacje w ustalonym

dotychczas katalogu rodzajów ryzyka społecznego. Następuje

istotne ich rozszerzenie i objęcie ochroną innych sytuacji

związanych z określonym zdarzeniem, ale nie wprowadza

się nowych rodzajów ryzyka socjalnego.

Uwaga ta dotyczy świadczeń przedemerytalnych

i wyodrębnionego ryzyka ograniczenia lub zaprzestania

aktywności zawodowej w wieku przedemerytalnym, ryzyka

choroby oraz macierzyństwa oraz daleko idące rozszerzenie przedmiotu ochrony prawnej w

razie macierzyństwa oraz warunków korzystania ze

świadczeń rodzinnych.

Zasadniczym problemem stają się nowe świadczenia

nienależące do katalogu rodzajów ryzyka ustalonego rozporządzeniem

nr 1408/71, a także rozporządzeniem nr 883/2004,

jak również klasyfikacja zasiłków,

która często przysparza wiele trudności.

Szczególnym przypadkiem są świadczenia z tytułu opieki

długoterminowej. Orzecznictwo ETS, klasyfikujące świadczenia z

tego tytułu do świadczeń chorobowych, włącza system

związany z ryzykiem opieki

długoterminowej do systemu ubezpieczenia chorobowego.

Podobnie czyni to rozporządzenie nr 883/2004.

Pojawiają się takie stanowiska, że w niektórych przypadkach świadczenia te powinny być

uznane za specjalne bezskładkowe, jako

lokujące się gdzieś między zabezpieczeniem społecznym

a pomocą społeczną. Prawdopodobne jest więc, że w

przyszłości powstanie nowy rozdział w ramach rozporządzeń

koordynacyjnych, dotyczący świadczeń z tytułu opieki

długoterminowej.

Nowe problemy pojawią się także w związku z koniecznością

dostosowania regulacji wspólnotowych z zakresu koordynacji

do uprawnień wynikających z obywatelstwa UE, a zwłaszcza

gwarantujących swobodę przepływu pracowników oraz obywateli UE. Potwierdzeniem tego są ostatnie

orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości szeroko

interpretujące zakres tych uprawnień (np. orzeczenia C–499/06 Nerkowska,

C–544/07 Uwe Rüffler).

Istnieje także konieczność dostosowania regulacji

wspólnotowych z zakresu koordynacji do dyrektywy 2004/38 dotyczącej zasad

pobytu na terytorium innego państwa UE oraz nowej

dyrektywy (obecnie projekt) w sprawie stosowania praw pacjenta w transgranicznej opiece

zdrowotnej (2008/0142 (COD))

Regulacje zawarte w nowym rozporządzeniu nr 883/2004

oraz rozporządzeniu wykonawczym

nr 987/2009 będą wymagały wielu analiz prawnych, a ich stosowanie przez instytucje

poprzedzone przygotowaniem merytorycznym (szkolenia,

seminaria, wykłady i inne formy).

Statystyki Koordynacja systemów

zabezpieczenia społecznego

- zagadnienia prawneprof. Uw dr hab. Gertruda

UścińskaUniwersytet Warszawski

• Ekspert krajowy w programie trESS (Training and reporting on European Social Security) dotyczącym implementacji przepisów wspólnotowych w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego• Ekspert, kierownik grupy prawnej odpowiedzialnej za przygotowanie ustawodawstwa polskiego do stosowania prawa wspólnotowego• Autor licznych publikacji i ekspertyz w kraju i za granicą z zakresu koordynacji

Studia Podyplomowe Prawa Pracy i Ubezpieczeń SpołecznychWydział Prawa i AdministracjiUniwersytet Warszawskiul. Krakowskie Przedmieście00-927 WarszawaKONSPEKT WYKŁADUPrzedmiot: Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego Adresat: sędziowie sądów polskich

NSPEKT WYKŁAD

KONSPEKT WYKŁADU

Prezentacja danych statystycznych dotyczących: zakresu podmiotowego objętych koordynacją świadczeń, do których prawo ustalono na podstawie tych przepisów, ze szczególnym uwzględnieniem świadczeń: emerytalnych, rentowych, rodzinnych oraz zdrowotnych  

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek

Formularze z serii E 4002008 r.  świadczenia rodzinne

i świadczenia z funduszu alimentacyjnegoliczba formularzy: świadczenia wypłacane w Polsce - 7160liczba formularzy: na potrzeby instytucji

zagranicznych – 118 620 2009 r.  świadczenia rodzinne

i świadczenia z funduszu alimentacyjnego liczba formularzy: świadczenia wypłacane w Polsce - 9273 liczba formularzy: na potrzeby instytucji

zagranicznych – 101 901

2008 r.  świadczenia z tytułu bezrobocialiczba formularzy: świadczenia wypłacane w Polsce - 10 650liczba formularzy: na potrzeby instytucji

zagranicznych – 2 250

2009 r.  świadczenia z tytułu bezrobocialiczba formularzy: świadczenia wypłacane w Polsce - 19 126 liczba formularzy: na potrzeby instytucji

zagranicznych – 4 723

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek

Formularze z serii E 301

Liczba wydanych Europejskich Kart Ubezpieczenia Zdrowotnego

oraz Certyfikatów Tymczasowo Zastępujących EKUZ w latach 2004-2009

6 327 820 (łącznie)

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek

OddelegowanieLiczba formularzy E-101

V – XII 2004 r. 69 874 I – XII 2005 r. 136 903

I – XII 2006 r. 192 360 I – XII 2007 r. 242 244 I – XII 2008 r. 231 757

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek

Emerytury i renty na podstawie koordynacji

2004 2005 2006 2007

Ogółem 28 111 30 811 34 451 39 068

Wypłacone w Polsce 13 111 15 006 17 364 20 333

Wypłacone do 15 000 15 805 17 087 18 735kraju UE/EOG

Koordynacja w zakresie zasad ubezpieczenia społecznego i składek

Emerytury i renty na podstawie koordynacji

2008 2009

Ogółem 43 800 46 500

Wypłacone w Polsce 23 600 85 000

Wypłacone do 20 200 21 500kraju UE/EOG

Dziękuję za uwagę