Państwowy Monitoring Środowiska ze szczególnym uwzględnieniem nietoperzy

Dorota RadziwiłłGłówny Inspektorat Ochrony Środowiska

Mateusz CiechanowskiKatedra Ekologii i Zoologii Kręgowców

Uniwersytetu GdańskiegoPolskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”

1991 r. Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ)

Konwencje i inne porozumieniamiędzynarodowe , wdrożone do ustawDyrektywy Unii Europejskiej

Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ) odpowiedzialny urząd - Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ) co jest monitorowane w ramach PMŚ :

• powietrze• woda• Morze Bałtyckie• przyroda (4

monitoringi)

• odpady• hałas• promieniowanie elektromagnetyczne• promieniowanie jonizujące

Program Państwowego Monitoringu Środowiska , z a t w i e r d z a Minister Środowiska

Realizacja - WIOŚie /instytuty naukowe

Od 2006 r.„Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000” w ramach P a ń s t w o w e g o M o n i t o r i n g u Ś r o d o w i s k a

Na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska

Główny wykonawca - Instytut Ochrony Przyrody PAN

przy pomocy ok. 300 podwykonawców , w tym specjalistów z całego kraju

Finansuje Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

„Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych” (PMŚ) Najważniejsze zadania:

1. Raport dla UE / = wiedza o stanie ochrony na terenie kraju2. Metodyki badawcze (nowe dane + ocena)

To samo dla każdego gatunku

na każdej powierzchni próbnej

SpecyficzneDla danego gatunku

na każdej powierzchni próbnej

PARAMETRY stanu ochrony (gatunku): (ocena FV,U1,U2)

- Populacja- Siedlisko gatunku - Perspektywy ochrony

(- Zasięg tylko na poziomie regionu biogeograficznego)• aktualne główne oddziaływania (+/_, A,B,C) • przewidywane zagrożenia w przyszłości (A,B,C)

W zależności od autoekologii gatunku:Wskaźniki parametrów:- populacji - siedliska gatunkuWaloryzacja wskaźników (FV,U1,U2)

Organizacja monitoringu/opracowania metodyk

Koordynator do siedlisk przyrodniczych

Koordynator do gatunków roślin

Koordynator do gatunków zwierząt

Koordynatorzy krajowi do poszczególnych siedlisk przyrodniczych

Koordynatorzy krajowi do

poszczególnych gatunków roślin

Koordynatorzy krajowi do

poszczególnych gatunków zwierząt

Instytucja koordynująca (IOP PAN), w tym m.in.: Eksperci lokalni

do poszcz. siedlisk

przyrodniczych wykonujący

badania

Eksperci lokalni do poszcz.

gatunków roślin wykonujący

badania

Eksperci lokalni do poszcz. gatunków zwierząt

wykonujący badania

z wykorzystaniem wyników badań prowadzonych przez inne ośrodki

Siedliska przyrodni

cze

Gatunki roślin

Gatunki zwierząt

Krajowy Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych Skala i główne wyniki projektu

Dotychczas 2006-2011 (pierwsze badania monitoringowe)• 60 typów siedlisk przyrodniczych• 60 gatunków roślin• 83 gatunków zwierząt

Razem na 8 000 stanowisk badawczychna terenie całej Polski (niektóre gatunki zwłaszcza zwierząt tylko na niektórych obszarach (koszty)

Metodyki 9 tomówprzewodników metodycznych(w PDF pod 2 adresami:•http://www.gios.gov.pl/siedliska/publikacje)•http://www.gios.gov.pl/artykuly/159/Publikacje-dot-monitoringu-przyrody

Wyniki projektu -cd.: baza danych/strona internetowa/ BMP

• adres strony internetowej

• http://www.gios.gov.pl/siedliska/

•

Monitoring nietoperzy - zima

Gatunki zimujące w kryjówkach podziemnych:• możliwe do policzenia w okresie hibernacji (możliwy

łączny monitoring wielu gatunków na raz)• liczenia w styczniu lub lutym• liczebność obserwowana zależna od temperatury na

zewnątrz• efektywność monitoringu uzależniona od typu obiektu

i skłonności danego gatunku do krycia się w szczelinach

Wśród nich (*gatunki objęte monitoringiem GIOŚ):• wszystkie nocki Myotis spp., w tym: nocek duży* M.

myotis, nocek Bechsteina* M. bechsteinii nocek orzęsiony* M. emarginatus, nocek łydkowłosy* M. dasycneme

• podkowiec mały* Rhinolophus hipposideros• mopek* Barbastella barbastellus• gacki Plecotus spp., mroczek pozłocisty Eptesicus

nilssonii

Monitoring nietoperzy - lato

Gatunki kryjące się latem na strychach i w szczelinach budynków:• możliwe do policzenia w okresie rozrodu (liczebność

dorosłych samic i młodych)• liczenia w czerwcu lub lipcu• bezpośrednie liczenia podczas dziennych kontroli

strychów lub wylatujących osobników podczas wieczornej obserwacji

Wśród nich (*gatunki objęte monitoringiem GIOŚ):• nocek duży* Myotis myotis, nocek orzęsiony* M.

emarginatus, nocek wąsatek M. mystacinus, nocek Brandta M. brandtii, nocek łydkowłosy* Myotis dasycneme

• podkowiec mały* Rhinolophus hipposideros• gacki Plecotus spp., mroczek późny Eptesicus serotinus,

mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii, mroczek posrebrzany Vespertilio murinus, karliki Pipistrellus spp.

Monitoring nietoperzy - lato

Gatunki kryjące się latem w dziuplach drzew i szczelinach pni:• niemożliwe do policzenia w prosty i efektywny sposób

(metoda znakowania i powtórnych złowień mogłaby pomóc)

• dostępne wskaźniki populacji ograniczają się do obecności/braku na stanowisku, występowania rozrodu, indeksów aktywności

• odłowy w sieci nad wodami i na drogach, detektory ultradźwięków

Wśród nich (*gatunki objęte monitoringiem GIOŚ):• nocek Bechsteina* Myotis bechsteinii, nocek Alkatoe

M. alcathoe, nocek Natterera M. nattereri, nocek rudy M. daubentonii

• mopek* Barbastella barbastellus• gacek brunatny Plecotus auritus, karlik większy

Pipistrellus nathusii, borowce Nyctalus spp.

Monitoring nietoperzyObecnie w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska opracowano metodyki i przeprowadzono po jednym cyklu badań monitoringowych dla 6 gatunków nietoperzy (na 25 krajowych), wyłącznie tych z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej:• podkowca małego (2009)• nocka dużego (2007-2008)• nocka orzęsionego (2009)• nocka Bechsteina (2011)• nocka łydkowłosego (2011)• mopka (2011)

Zimowe liczenia wszystkich gatunków nietoperzy zimujących w kryjówkach podziemnych są prowadzone co roku przez różne podmioty w ~kilkuset obiektach w całej Polsce;

Niektóre serie danych od 1988 roku;

Dane te nie są gromadzone w skali kraju przez żadną instytucję państwową, tylko nieliczne – opublikowano.

Parametr – populacjaLiczebności na stanowiskach monitoringowych

a możliwość oceny stanu populacji

Zima Lato

CON ALP CON ALP

Podkowiec mały ~670* ~975* 1414 1438

Nocek duży 24978 ~260* 5554 636

Nocek orzęsiony ~130* ~30* 258 459

Nocek Bechsteina 119* 1 ? ?

Nocek łydkowłosy 54* ? 127* ?

Mopek 5280 <100? ? ?

Ocena w skali stanowiska i regionu biogeograficznego

Możliwa ocena w skali stanowiska i regionu – nie wykonano

Możliwa ocena jedynie w skali regionu biogeograficznego

Jedynie ocena jakościowa (obecność, rozród, indeksy aktywności)

*wszystkie znane kryjówki, CON – region kontynentalny, ALP – r. alpejski

Podkowiec mały

Podkowiec mały

CON – 16, ALP – 18, tylko lato

Podkowiec mały

Podkowiec mały

Nocek duży

Nocek duży

CON – 32 (20 lato, 12 zima), ALP – 4 (tylko lato)

Nocek duży

CON - zima

ALP - lato CON - lato

Nocek orzęsiony

Nocek orzęsiony

CON – 4, ALP – 2, tylko lato

Nocek orzęsiony

Nocek orzęsiony

Nocek Bechsteina

Nocek Bechsteina

CON – 13 (3 lato, 10 zima), ALP – 1 (tylko zima)

Nocek Bechsteina - zima

Nocek Bechsteina - zima

Nocek Bechsteina - lato

Nocek łydkowłosy

Nocek łydkowłosy

CON – 25 (8 lato, 17 zima)

Nocek łydkowłosy - zima

Nocek łydkowłosy - lato

Zaproponowano zmianę wskaźnika stanu populacji na „Obecność gatunku”

Mopek

Mopek

CON – 15 (2 lato, 13 zima)

Mopek – zima

Mopek – lato

Ocena stanu populacji - zimowiskaJak wykorzystywano już zgromadzone dane?

Dotychczas z Polski publikowano jedynie surowe dane („obraz zmian”), rzadko proste zależności korelacyjne

0

100

200

300

400

500

600

2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012.

rok

liczb

a os

obni

ków

Przykład: wieloletnie zmiany liczebności nietoperzy (10 gatunków łącznie) w 10 kryjówkach podziemnych Pomorza

Gdańskiego

r=-0,10; p>0,05; N.S.

Ocena stanu populacji - perspektywyPodkowiec mały w Wielkiej Brytanii

Zimowiska

Kolonie rozrodcze

Dlaczego nie w Polsce?

374 stanowiska

177 stanowisk

www.bats.org.uk

Perspektywy – niezbędny rozwójRealny monitoring – więcej niż spełnienie wymogu

raportowania

• Niezbędna koordynacja – i tak prowadzonego przez różne ośrodki – monitoringu zimowego wszystkich gatunków w skali kraju

• Ocena trendów populacyjnych w oparciu o zaawansowane narzędzia statystyczne, wykorzystanie niepełnych serii danych („z brakami”), predykcja zmian – zastosowanie programu TRIM (lub podobnego)

• Niezbędne badania mające na celu – ustalonych dziś często arbitralnie lub na podstawie teoretycznych przesłanek – wartości granicznych wskaźników oceny stanu siedlisk (np. struktury drzewostanów u nocka Bechsteina i mopka)

Dziękuję za uwagę