1

100 lat historii Katedry Prawa Finansowego

Wydziału Prawa i Administracji

Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Powstały 7 maja 1919 roku Uniwersytet Poznański (UP), zwany początkowo

Wszechnicą Piastowską, nawiązywał do tradycji wcześniej istniejących szkół

akademickich miasta Poznania, a mianowicie ufundowanej przez biskupa Jana

Lubrańskiego w początkach XVI wieku Akademii Lubrańskiego jako filii Uniwersytetu

Jagiellońskiego i nieco późniejszej samodzielnej szkoły wyższej, jaką było Kolegium

Jezuickie. Uniwersytet Poznański był w okresie międzywojennym jedyną wyższą

szkołą akademicką na ziemiach byłego zaboru pruskiego.

Wydział Prawno-Ekonomiczny UP zrealizował od pierwszego roku swego istnie-

nia śmiałą i oryginalną, przez długi czas jedyną w Polsce koncepcję organizacyjną:

ukonstytuował się mianowicie jako wydział dwusekcyjny, w którym pierwsza sekcja

obejmowała tradycyjne studium prawne, druga zaś – rozbudowane silnie na bazie

wspólnych przedmiotów prawniczych studium ekonomiczno-polityczne. Program

studiów sekcji prawnej był podobny do programu innych polskich uniwersytetów,

natomiast zadaniem sekcji ekonomiczno-politycznej miało być danie jego

absolwentom ogólnego uniwersyteckiego wykształcenia w zakresie nauk

społecznych. Dlatego w programie nauczania tej ostatniej sekcji uwzględniono teorię

wszystkich nauk społecznych, a nadto opis i analizę stosunków gospodarczych i

politycznych krajowych oraz międzynarodowych. Sekcja ta miała przygotowywać

młodzież do pracy w administracji państwowej i samorządowej, szczególnie w

działach mających bliską styczność z życiem gospodarczym; dla wszelkich instytucji i

organizacji społecznych, takich jak związki zawodowe, izby przemysłowo-handlowe,

towarzystwa rolnicze, oraz przygotowywać kierowników życia gospodarczego -

banków, przedsiębiorstw itp.

Program sekcji ekonomicznej od sekcji prawnej różnił się m.in. tym, że wyelimi-

nowane zostało całe prawo formalne i karne, cywilistyka wykładana była natomiast

2

w skromnych rozmiarach. Rozbudowane zostały zaś ekonomika, nauka administracji

i prawo administracyjne, prawo międzynarodowe oraz nauki polityczne.

Pierwsze dwa lata studiów dla sekcji prawnej i sekcji ekonomicznej były

prowadzone wspólnie, m.in. na II roku dla studentów obu sekcji były wykładane

w wymiarze 90 godzin skarbowość i prawo skarbowe. Istniała przy tym możliwość,

by na dalszych latach studenci jednej sekcji studiowali jednocześnie program drugiej

sekcji. Po złożeniu czwartego egzaminu rocznego absolwent uzyskiwał odpowiednio

tytuł magistra praw lub magistra nauk ekonomiczno-politycznych.

Doktoratom w okresie międzywojennym na obu sekcjach Wydziału Prawno-

Ekonomicznego UP starano się nadać charakter ściśle naukowy. Obok egzaminu

ścisłego z dwóch przedmiotów oraz filozofii prawa (sekcja prawnicza) bądź historii

ekonomiczno-politycznej (sekcja ekonomiczna) – doktoranci musieli przedstawić

rozprawę doktorską. Praktyka tego okresu zakładała, że doktoraty z zakresu

skarbowości i prawa skarbowego obronione na Wydziale były co do zasady

publikowane, przede wszystkim w „Poznańskich Pracach Ekonomicznych".

Twórcą poznańskiej szkoły skarbowości i prawa skarbowego był młody docent

Uniwersytetu Jagiellońskiego Edward Robert Edmund Taylor1, który w 1919 r. objął

jako profesor nadzwyczajny II Katedrę Ekonomii i Skarbowości na Wydziale Prawno-

Ekonomicznym UP. Jest on rzeczywistym organizatorem sekcji ekonomicznej

Wydziału, jej dyrektorem administracyjnym w całym okresie międzywojennym.

W lipcu 1921 r. otrzymuje tytuł profesora zwyczajnego ekonomii i skarbowości.

Katedra Profesora obsługiwała proces dydaktyczny z zakresu nauki skarbowości i

1 W niniejszym opracowaniu wykorzystano obszerne fragmenty opracowania „Historia Katedry Prawa Finansowego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu” autorstwa prof. Jerzego Małeckiego, dostępnego na stronie http://prawo.amu.edu.pl/__data/assets/pdf_file/0014/123017/Dzieje-KPF-UAM.pdf [dostęp 10 grudnia 2018 r.] oraz następujących publikacji: A. Gomułowicz, J. Małecki, Historia Katedry Prawa Finansowego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, w: A. Kostecki (red.), Z dziejów katedr skarbowości i prawa skarbowego oraz katedr prawa finansowego w Polsce, Kraków 2010, s. 119-129; E. Borkowska-Bagieńska, Edward Taylor: czy wartości niedoceniane?, Poznań 2004; A. Komar, 40-lecie pracy naukowej profesora dra Jana Zdzitowieckiego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, z. 4 1966, s. 269-271; E. Wojciechowski, Jan Zdzitowiecki 1898-1975, w: Z. Knakiewicz (red.), Byli wśród nas: wspomnienia i biogramy, Poznań 2006, s. 299-302; E. Wojciechowski, Prof. dr Jan Zdzitowiecki 1898-1975. [Nekrolog], „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, z. 2 1975, s. 338-342; A. Komar, Roch Knapowski 1892-1971, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, z. 4 1971, s. 293-294; T. Nieborak (red. nauk.), Magistri Nostri skarbowości i prawa skarbowego w Polsce do 1939 roku, Poznań 2016.

3

prawa skarbowego zarówno studentów sekcji prawnej, jak i sekcji ekonomicznej.

Była wspólna dla obu sekcji.

Zainteresowania naukowe prof. Edwarda Taylora przekładające się na prawie

300 publikacji naukowych koncentrowały się po pierwsze na problematyce z zakresu

nauki ekonomii, obejmującej kwestie: spółdzielczości, wartości pieniądza oraz teorii i

metodologii tejże nauki. Drugim istotnym obszarem zainteresowań naukowych

Profesora były zagadnienia skarbowości i prawa skarbowego, ze szczególnym

uwzględnieniem problematyki podatków i prawa podatkowego. Prace dotyczące

nauki o pieniądzu kontynuował również uczeń Profesora, późniejszy kierownik

Katedry Prawa Finansowego – prof. Jan Zdzitowiecki, który uzyskał w 1932 r.

doktorat na podstawie rozprawy pt. O naprawie pieniądza włoskiego, będącej

efektem jego wieloletnich badań prowadzonych we Włoszech2.

Bardzo znamienną i zasługująca na współczesne naśladowanie jest postawa

prof. Edwarda Taylora w zakresie obowiązków naukowych i dydaktycznych profesora

Uniwersytetu. Wyrażona ona została w przedmowie do dwutomowego dzieła jego

autorstwa pt. Prawo skarbowe Rzeczpospolitej Polskiej3 z 1920 r., stanowiącego

pierwszy w niepodległej Polsce podręcznik akademicki, przede wszystkim

poruszający kwestie prawa podatkowego. Profesor pisał w nim: „Uważam ... za

obowiązek na obecną dobę każdego polskiego pracownika naukowego, szczególnie

profesora Uniwersytetu, dawać kształcącemu się pokoleniu i w ogóle społeczeństwu

do rozporządzenia podręczniki naukowe ... pisanie podręczników jest rzeczą i

najtrudniejszą i najprzyklejszą dla każdego sumiennego uczonego; wymaga ono

wielkiej pracy, tak analitycznej, jak twórczej, a daje mało zadowolenia naukowego.”

Zwiększone obowiązki dydaktyczne spowodowały, iż w 1920 r. na III Katedrę

Ekonomii powołano w charakterze zastępcy profesora dr. Stefana Zaleskiego, który

obok prof. Taylora prowadził wykłady i seminaria z teorii skarbowości i skarbowości

polskiej4.

3 E. Taylor, Prawo skarbowe Rzeczpospolitej Polskiej, Poznań 1920, t. 1, s. 226 i t. 2., s. 180. Cyt. za J. Małecki, Poznańska szkoła podatkowa okresu dwudziestolecia międzywojennego, w: C. Kosikowski (red.), Prawo skarbowe i prawo finansowe: szkoły i uczniowie; księga dedykowana pamięci Profesora Jerzego Lubowieckiego, Białystok 2013, s. 37. 4 Szczegółowo historia Katedry Prawa Finansowego okresu dwudziestolecia międzywojennego została omówiona, w: J. Małecki, Poznańska szkoła podatkowa okresu dwudziestolecia międzywojennego, op. cit., s. 35-46.

4

Od 1924 r. seminaria oraz wykłady z nauki skarbowości i polskiego prawa

skarbowego dla studentów obu sekcji Wydziału Prawno-Ekonomicznego UP

powierzono dr. Rochowi Knapowskiemu, początkowo jako zastępcy profesora, a od

1936 r. jako docentowi.

W1937 r. powołany został w charakterze zastępcy profesora skarbowości i

prawa skarbowego kolejny młody docent krakowski – Janusz Libicki. Janusz Libicki

habilitował się z zakresu skarbowości i prawa skarbowego na Uniwersytecie

Jagiellońskim w 1936 r. na podstawie rozprawy Granice opodatkowania. Doc. Janusz

Libicki wykładał na Wydziale Prawno-Ekonomicznym UP do 1939 r. W kampanii

wrześniowej dostał się do niewoli sowieckiej i w 1940 r. został zamordowany w

Katyniu.

W okresie międzywojennym w Katedrze Skarbowości UP zatrudniano

nielicznych asystentów, gdyż program nie przewidywał prowadzenia przez

pomocniczych pracowników zajęć dydaktycznych ze studentami (tzw. ćwiczeń).

Przykładowo można wskazać, że asystentami prof. Edwarda Taylora byli m. in.

późniejsi wybitni profesorowie SGPiS – Witold Trąmpczyński i Stanisław Rączkowski,

a także słynny w czasie wojny kurier władz podziemnych Jan Nowak-Jeziorański,

późniejszy Dyrektor Radia Wolna Europa. W charakterze asystentów byli ponadto

zatrudnieni: J. Kulikowski, A. Całkosiński, Ł. Rosiński, B. Obszyński, J. Schimmel, L.

Całka, W. Rux.

Z zakresu skarbowości na Wydziale Prawno-Ekonomicznym UP w latach 1920-

1939 obronionych zostało szereg prac doktorskich, z których część była następnie

publikowana, przede wszystkim w ramach serii „Poznańskie Prace Ekonomiczne".

Tytułem przykładu można wskazać na następujące opublikowane tam prace:

− Z. Dalski, Wpływ losów waluty polskiej na życie gospodarcze Zachodniej Polski,

Poznań 1922;

− J. Kulikowski, Kredyt w Polsce w dobie inflacji, Poznań 1923;

− A. Całkosiński, Inflacja niemiecka, Poznań 1924;

− J. Rzóska, Niemieckie cła zbożowe, Poznań 1926;

− S. Maik, Polska polityka dewizowa, Poznań 1927;

− J. Lubowicki, Polityka podatkowa Polski, Poznań 1927;

− W. Borowski, Inflacja i reforma waluty w Rosji Sowieckiej, Poznań 1927;

5

− E. Bark, Zagadnienie szybkości obiegu pieniądza w współczesnej ekonomii,

Poznań 1935;

− J. ZdzitowieckI, Naprawa pieniądza włoskiego, Poznań 1932.

Przedwojenni wychowankowie prof. Edwarda Taylora – po 1945 r. byli

założycielami katedr w szeregu uczelniach polskich: np. prof. Jerzy Lubowicki w

Łodzi i w Warszawie, prof. Stefan Zaleski w Warszawie, prof. Jan Zdzitowiecki w

Poznaniu, prof. Stanisław Rączkowski w Warszawie, prof. Witold Trąmpczyński w

Krakowie i w Warszawie, prof. Paweł Sulmicki w Warszawie, prof. Stefan Rosiński w

Poznaniu, prof. Janusz Wierzbicki w Poznaniu.

W okresie międzywojennym pracownicy Katedry Skarbowości UP pełnili róż-

nego rodzaju funkcje doradcze. I tak np. prof. Edward Taylor był m.in. członkiem

Rady Skarbowej Ministerstwa byłej dzielnicy pruskiej, członkiem Izby Handlowo-

Przemysłowej w Poznaniu, członkiem Państwowej Rady Gospodarczej i Rady

Finansowej przy Ministrze Skarbu. Prof. Stanisław Zaleski pełnił natomiast funkcję

członka komitetu ekspertów dla spraw podwójnego opodatkowania i ucieczki

kapitałów przy Lidze Narodów, a jego praca pt. Le systéme fiscal en Pologne została

wydana przez Komitet Skarbowy Ligi Narodów w Genewie w 1927 r. Prof. Zaleski był

ponadto członkiem-korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności i członkiem

Instituí International de Finances Publiques w Brukseli.

Katedra Skarbowości UP utrzymywała do 1939 r. ożywione kontakty z wieloma

czołowymi uniwersytetami niemieckimi, włoskimi, angielskimi, francuskimi

i amerykańskimi. Pracownicy wyjeżdżali na zagraniczne staże naukowe, wygłaszali

referaty na międzynarodowych sympozjach, zbierali materiały do dalszych publikacji.

Do najważniejszych przedwojennych publikacji pracowników Katedry

Skarbowości UP można zaliczyć następujące prace;

a) prof. Edwarda Taylora: Reforma podatku gruntowego w Polsce, Kraków 1919;

Prawo skarbowe Rzeczypospolitej Polskiej, t. 1-2, Poznań 1920; Inflacja

polska, Poznań 1926; Finanzpolitik und Steuersystem der Republik Polen,

Jena 1928; Polityka skarbowa i system podatkowy Rzeczypospolitej Polskiej,

Poznań 1929;

b) prof. Stefana Zaleskiego, Le systeme fiscal en Pologne, Genewa 1927;

6

c) doc. Rocha Knapowskiego, Dualizm w teorii ilościowej pieniądza, Poznań

1929; Rachunki skarbowe imperium rzymskiego za Trajana, t. 1 [złożona do

druku w Polskiej Akademii Umiejętności w 1938 r.];

d) doc. Janusza Libickiego, Granice opodatkowania, Kraków 1936; Some

Conseqeuences of Different Interpretations of Supply Curves, PAU, Kraków

1936; Finansowanie wydatków nadzwyczajnych, „Ekonomista" 1937, nr 2.

e) dr. Witolda Trąmpczyńskiego, Pojęcie kapitału, Poznań 1937; Proces

kapitalizacyjny, Poznań 1939;

f) dr. Stanisława Raczkowskiego, Teoria pieniądza J. M. Keynesa, Poznań 1939.

Zamknięcie Uniwersytetu Poznańskiego przez władze niemieckie w 1939 r.

i exodus pracowników naukowych do Generalnej Guberni nie przerwały pracy

Wydziału Prawno-Ekonomicznego UP. W czasie niemieckiej okupacji obrona nauki,

nauczania i uczenia się zespoliła profesorów oraz studentów poznańskich.

W Warszawie i w jej okolicach podjęto trud zorganizowania tajnego nauczania na

poziomie wyższym w oparciu o kadrę naukową Uniwersytetu Poznańskiego

i Uniwersytetu Warszawskiego. W dniu 24 listopada 1940 r. powołano do życia

Uniwersytet Ziem Zachodnich (UZZ), działający w głębokiej konspiracji, na którym

zajęcia odbywały się w ramach tajnych kompletów. Wydział Prawno-Ekonomiczny

UZZ działał początkowo w dwóch sekcjach: prawnej i ekonomicznej. Dopiero w 1943

r. z sekcji ekonomicznej wydzielił się odrębny Wydział Ekonomiczny, którego

dziekanem został prof. Stefan Zaleski, b. kierownik III Katedry Ekonomii UP. W latach

1940-1944 zajęcia na wydziale prowadziło około 27 wykładowców i uczestniczyło w

nich około 1000 studentów. Wykładowcami wydziału byli m.in. prof. Stefan Zaleski, dr

Jan Zdzitowiecki, dr Stanisław Rączkowski (pseudonim Dembiński), a także prof.

Roman Rybarski (aresztowany i zamordowany w 1942 r. w Oświęcimiu).

Na podstawie prac wydanych w okresie przedwojennym: Faszyzm i włoski

system podatkowy oraz Pojęcie dochodu w polskim podatku dochodowym – na

Uniwersytecie Ziem Zachodnich habilitował się w 1944 r. w zakresie nauk prawnych

dr Jan Zdzitowiecki, przedwojenny asystent prof. Edwarda Taylora w Wyższej Szkole

Handlowej w Poznaniu.

7

Jako pewną ciekawostkę można podać to, że studentem prawa na tajnych

kompletach UZZ był Wiesław Chrzanowski, przyszły marszałek Sejmu III

Rzeczypospolitej.

Wiosną 1945 r. po wyzwoleniu Poznania, studenci Uniwersytetu Ziem

Zachodnich przenieśli się w większości na studia prawno-ekonomiczne

do Uniwersytetu Poznańskiego.

Poznańska Katedra Skarbowości UP w okresie okupacji poniosła

niepowetowaną stratę, albowiem w Katyniu zamordowano doc. dra hab. Janusza

Libickiego. Także doc. dr hab. Witold Trąmpczyński nie powrócił do Poznania,

obejmując Katedrę Ekonomii na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz dyrekcję

Narodowego Banku Polskiego.

W związku z powyższym, Senat UP powierzył z początkiem 1945 r.

kierownictwo Katedry Skarbowości i Prawa Skarbowego na Wydziale Prawno-

Ekonomicznym wychowankowi prof. Edwarda Taylora – profesorowi zwyczajnemu

Janowi Zdzitowieckiemu, który jednocześnie sprawował kierownictwo Katedry Polityki

Ekonomicznej i Skarbowości, a następnie Katedry Finansów Publicznych Akademii

Handlowej w Poznaniu.

Z przedwojennych pracowników obowiązki swe w Katedrze Skarbowości i

Prawa Skarbowego podjął doc. dr hab. Roch Knapowski. Katedra do 1950 r.

prowadziła wykłady ze skarbowości i prawa skarbowego zarówno dla sekcji prawnej,

jak i sekcji ekonomiczno-politycznej.

Względy polityczne zadecydowały, iż w 1951 r. zlikwidowano sekcję

ekonomiczno-polityczną Wydziału Prawno-Ekonomicznego UP, co stanowiło

o oryginalności myśli badawczej poznańskiej placówki oraz nauczania w zakresie

prawa i ekonomii. W tym też okresie zmieniono oficjalną nazwę Uniwersytetu

Poznańskiego na Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zmiana nazwy

Uniwersytetu była podyktowana tym, że Senat Uczelni nie chciał dopuścić do tego,

by ówczesne władze państwowe nadały Uniwersytetowi Poznańskiemu nazwę

Uniwersytetu im. Róży Luksemburg. W tym też czasie zmieniono dotychczasową

nazwę katedry na Katedrę Prawa Finansowego.

Prof. Jan Zdzitowiecki od 1952 r. był wyłącznie profesorem Uniwersytetu i

kierował Katedrą Prawa Finansowego do 1968 r., tj. do przejścia na emeryturę.

8

Wskutek ustaleń mocarstw w Jałcie i włączenia Polski po II wojnie światowej

do strefy wyłącznych wpływów ZSRR – nastąpiły zasadnicze zmiany w

dotychczasowych rynkowych regulacjach prawnofinansowych, przeszczepienie

obcych dotychczasowej kulturze prawnej wzorów ustawodawstwa radzieckiego5. W

ideologii komunizmu kategorie pieniężne były marginalizowane, co oznaczało

również – pomniejszanie znaczenia regulacji prawnofinansowych. Regulacje

prawnofinansowe stawały się ponadto w szeregu przypadkach narzędziem walki

politycznej, eliminowania metodami administracyjnymi z prowadzenia działalności

gospodarczej podmioty niepaństwowe. Odchodzono przy tym w tych regulacjach

prawnych m.in. od takich fundamentalnych zasad gospodarki rynkowej jak: równość

wobec prawa, powszechność opodatkowania, jawność finansów publicznych,

istotnego władztwa parlamentu w sferze finansów publicznych i decydującej roli

ustaw w regulowaniu stosunków prawnofinansowych, stabilność regulacji prawnych i

dostępność przepisów prawnych w dziennikach urzędowych.

Powyższe zmiany polityczne po II wojnie światowej w Polsce spowodowały, iż

nie wszyscy uniwersyteccy polscy profesorowie finansów publicznych i prawa

finansowego chcieli być apologetami nowej władzy komunistycznej. Oznaczało to dla

nich konieczność odejścia z uniwersytetu albo zajęcia się taką domeną nauki, w

których działania cenzury oraz różnych struktur partyjnych i organów bezpieczeństwa

stosunkowo najmniej ograniczały wolny umysł naukowca i możliwość swobodnego

wypowiadania się. Dlatego Katedra Prawa Finansowego Uniwersytetu Poznańskiego

kierowana przez ucznia prof. Edwarda Taylora i jego następcę – prof. Jana

Zdzitowieckiego, a następnie prof. Andrzeja Komara aż do początku lat 90-tych XX

wieku skoncentrowała swą aktywność naukową na problematyce prawa

budżetowego, będąc w tym zakresie czołowym ośrodkiem naukowym w Polsce. To w

Uniwersytecie Poznańskim w tym okresie i z tej problematyki zakończono 9 habilitacji

(F. Holeczek, J. Zajda, A. Komar, W. Łączkowski, J. Szpunar, E. Wojciechowski, E.

Tegler, J. Małecki, E. Sosnowski) oraz obroniono ponad 40 doktoratów, a godność

doktora honoris causa nadano prof. Wojciechowi Trąmpczyńskiemu (1966 r.) i prof.

5 Treść dotycząca historii Katedry Prawa Finansowego do momentu objęcia jej kierownictwa w 1969 r. pochodzi z publikacji J. Małeckiego, Budget Period in the Approach of Poznań School of Public Finance, w: R. Ruśkowski, J. Stankiewicz, M. Tyniewicki, U. Zawadzka- Pąk [eds], Annual and Long Term Public Finance in Central and Eastern European Countries, Białystok 2013, s. 253-259.

9

Stefanowi Rozmarynowi (1965 r.), w których to przewodach promotorem był prof. Jan

Zdzitowiecki. Niektóre z powstałych wówczas na poznańskim Wydziale prac

naukowych z natury więc rzeczy dotyczyć musiały tak istotnego dla finansów

państwa problemu jakim jest perspektywa czasowa okresu budżetowego.

Przez ponad 20 lat prof. Jan Zdzitowiecki na łamach prestiżowych wówczas

czasopism naukowych (m.in. „Ruchu Prawniczego, Ekonomicznego i

Socjologicznego” oraz „Państwa i Prawa”) kontynuował przedwojenne dzieło prof.

Tadeusza Grodyńskiego, publikując cykl artykułów poświęconych

prawnoporównaczym aspektom gospodarki budżetowej. Powstała na ich postawie

wspaniała monografia pt. Budżet w Konstytucji PRL, która została jednak odrzucona

na początku lat 70-tych XX wieku z uzasadnieniem cenzorów, iż preferuje wzorce

obowiązujące w gospodarce kapitalistycznej i jest zatem nieprzydatna dla państwa

socjalistycznego.

Już przed 50 laty prof. Jan Zdzitowiecki w swych pracach naukowych (w

oparciu o imponującą jak na owe czasy zniewolenia komunistycznego bibliografię

obcą) opowiedział się za celowością rozważenia i wprowadzenia w Polsce

wieloletniego planowania budżetowego, powiązania instytucji budżetu z wieloletnimi

planami gospodarczymi. Wskazywał na to, że dla stosowania jednorocznego okresu

obowiązywania budżetu przytaczano w przeszłości różne wytłumaczenia np.:

dostosowania rytmu finansów państwa do gospodarstwa o przewadze rolnictwa i

poddanego słonecznemu „cyklowi” czterech pór roku; odwołania się do koncepcji

„dobrego ojca rodziny”; dostosowania finansów publicznych do zwyczajów

obowiązujących w gospodarce prywatnej, w jej stosunkach handlowych i prawnych; z

uwagi na względy z zakresu techniki budżetowej w sferze realnego planowania

dochodów i wydatków państwa; względy polityczne mające na celu zapewnienie

parlamentowi możności częstego wglądu w gospodarkę finansową rządu i udzielania

władzy wykonawczej wiążących wskazówek.

Jedynym z najbardziej oryginalnych z uwagi na twórczość naukową,

wszechstronnie przygotowanym do pracy naukowej przedstawicieli poznańskiej

szkoły skarbowości (studia z zakresu prawa i ekonomii na uniwersytetach w Berlinie,

Monachium, Lipsku, Fryburgu i Heidelbergu) był prof. Roch Knapowski, związany

naukowo z Katedrą Prawa Finansowego Uniwersytetu Poznańskiego w latach 1923-

10

1962. Posiadając habilitacje z prawa finansowego i historii starożytnej był jednym z

nielicznych w świecie wybitnych znawców starożytnych finansów publicznych.

Szereg jego prac, wobec braku zainteresowania finansami antycznymi przez polskich

wydawców, było przez prof. Rocha Knapowskiego tłumaczonych i wydawanych za

granicą, m.in. w Stanach Zjednoczonych, w Japonii, we Włoszech i Niemczech.

Dzięki tym publikacjom wzbogacona została literatura światowa z zakresu tak

unikatowej problematyki. Profesor był jednym z tych nielicznych przedstawicieli nauki

prawa finansowego, którzy genezę i rozwój instytucji budżetu państwa wiązali z

rozwiniętymi zapisami i wydatkami publicznymi dokonywanymi już w starożytności.

Od 1969 r. po rocznym okresie kuratorium funkcję kierownika Katedry Prawa

Finansowego UAM obejmuje prof. Andrzej Komar, pełniąc ją nieprzerwanie przez

ponad trzydzieści lat, do końca swojego życia w 1999 r. W okresie tego kierownictwa

kolejne stopnie doktora i doktora habilitowanego uzyskali pracownicy katedry: Eryk

Wojciechowski, Jerzy Małecki, Antoni Roga i Andrzej Gomułowicz. Oznacza to, iż u

schyłku XX wieku poznańska Katedra Prawa Finansowego miała najliczniejszą

obsadę samodzielnych pracowników naukowych spośród wszystkich innych katedr w

Polsce. Zatrudnionych było w niej bowiem 2 profesorów zwyczajnych (Andrzej

Komar, Wojciech Łączkowski) i 3 profesorów nadzwyczajnych (Eryk Wojciechowski,

Jerzy Małecki i Andrzej Gomułowicz).

Jednym z najistotniejszych istotnych nurtów działalności badawczej prof.

Andrzeja Komara była problematyka budżetowa. Pan Profesor był promotorem w 9

przewodach doktorskich i pod jego kierownictwem zakończono przewód habilitacyjny

Edwarda Sosnowskiego oraz Jerzego Małeckiego. Był recenzentem w wielu

przewodach doktorskich, habilitacyjnych, o nadanie tytułu naukowego profesora i

recenzentem wielu wydawnictw. Wypromował przeszło 400 magistrów prawa i

administracji. Był jednocześnie inicjatorem powstania i kierownikiem Katedry

Europeistyki w Wyższej Szkole Bankowej w Poznaniu, którą uroczyście otwarto 2

października 1997 r. w obecności ambasadora Unii Europejskiej w Polsce Rolfa

Timansa. Od momentu powołania Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we

Frankfurcie nad Odrą wykładał dla polskich i niemieckich studentów zagadnienia

finansów publicznych oraz zagadnienia porównawczego prawa finansowego,

ze szczególnym uwzględnieniem prawa europejskiego.

11

Natomiast prof. Wojciech Łączkowski jest autorem około 200 publikacji. Był

promotorem w kilkuset przewodach magisterskich, 15 przewodach doktorskich i pod

jego kierunkiem zakończono przewody habilitacyjne Eugeniusza Teglera –

pierwszego kierownika Katedry Prawa Finansowego Uniwersytetu Szczecińskiego

(oraz Dziekana Wydziału Prawa Uniwersytetu Szczecińskiego) i Andrzeja

Gomułowicza. Był także recenzentem szeregu rozpraw doktorskich, habilitacyjnych,

o tytuł profesora i wydawniczych. Od 1981 r. pełnił jednocześnie obowiązki profesora

Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, prowadząc na nim zajęcia z zakresu prawa

publicznego.

Pan prof. Wojciech Łączkowski był również: opiniodawcą w postępowaniu o

nadanie tytułu doktoratu honoris causa prof. Jean-Claude Colliardowi (Rektorowi

Uniwersytetu Paris I – Pantheon-Sorbonne), promotorem doktoratu honoris causa

Mary Robinson (Prezydent Irlandii) oraz pełnił funkcję promotora w postępowaniu do

nadanie tytułu doktora honoris causa Janowi Nowak-Jeziorańskiemu – Dyrektorowi

Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

Na Wydziale Prawa i Administracji UAM pełnił funkcje Prodziekana oraz

Dziekana, a w roku 1981 wybrany został Prorektorem Uniwersytetu im. Adama

Mickiewicza w Poznaniu.

Prof. Wojciech Łączkowski w 1989 r. był przewodniczącym Komitetu

Obywatelskiego w Poznaniu. W latach 1989-1997 pełnił funkcję sędziego Trybunału

Konstytucyjnego, a latach 1994-1997 był także Przewodniczącym Państwowej

Komisji Wyborczej. Na uwagę zasługuje także fakt udziału Pana Profesora, z

nominacji Senatu RP, w składzie Rady Polityki Pieniężnej I kadencji (1998-2004). W

dniu 14 listopada 2006 r. został także wybrany na przewodniczącego Kościelnej

Komisji Historycznej. Prof. Wojciech Łączkowski odznaczony został Krzyżem

Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1997 r.), a także Medalem Komisji

Edukacji Narodowej. Należy do Stowarzyszenia Polskich Prawników Katolickich. Jest

kawalerem Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego w Jerozolimie oraz

komandorem Rycerstwa Orderu Jasnogórskiej Bogarodzicy.

W 2000 r. po śmierci prof. Andrzeja Komara, kierownictwo Katedry Prawa

Finansowego objął prof. Jerzy Małecki, który już od ostatnich lat studiów był związany

zawodowo z Katedrą Prawa Finansowego. W tym okresie przechodził przez kolejne

12

szczeble kariery naukowej, w 2000 r. uzyskując tytuł profesora. Prof. J. Małecki od

1991 r. jest sędzią Naczelnego Sądu Administracyjnego (obecnie w stanie

spoczynku). Był promotorem w trzech przewodach doktorskich oraz recenzentem w

kilkunastu przewodach doktorskich, a także postępowaniach o nadanie stopnia

naukowego doktora habilitowanego oraz tytułu profesora. Jako stypendysta

Deutscher Akademischer Austauschdienst (DAAD), Fundacji F. Eberta i K.

Adenauera prowadził badania w niemieckich ośrodkach naukowych, związane z

ochroną środowiska naturalnego i gospodarką finansową samorządu terytorialnego.

Na uwagę zasługuje także zaangażowanie przez dwie kadencje prof. Jerzego

Małeckiego (w latach 1987-1992) jako członka zespołu w pracach Rady Legislacyjnej

przy Prezesie Rady Ministrów, a także w latach 1990-1991 jako eksperta szeregu

komisji Sejmu i Senatu RP oraz doradcy ds. finansowych Krajowego Sejmiku

Samorządu Terytorialnego. W tym okresie zespół naukowy kierowany przez Pana

Profesora, na zlecenie Krajowego Sejmiku Samorządu Terytorialnego w Poznaniu,

przeprowadził pierwsze w Polsce krajowe badania ankietowe finansów gmin i

dokonał obliczeń symulacyjnych różnych metod zasilania dochodowego gmin.

Opracowany został również na zlecenie strony samorządowej pierwszy projekt

kompleksowej ustawy o finansach komunalnych, stanowiący inspirację dla

prawodawcy i przedstawicieli samorządu w trakcie dalszych prac nad kształtowaniem

rozwiązań prawnych dotyczących finansów samorządu w Polsce6. Katedra Prawa

Finansowego prowadziła również jedyne w Polsce Podyplomowe Studium Finansów

Samorządu Terytorialnego, które ukończyło ponad 400 skarbników, wójtów oraz

marszałków z całego kraju. W latach 1997-1999 prof. Jerzy Małecki pełnił także

funkcję członka Państwowej Komisji Egzaminacyjnej ds. Doradztwa Podatkowego. W

latach 1996-2000 był ponadto zaangażowany jako profesor w tworzenie i

funkcjonowanie w Centrum Dokumentacji i Studiów Podatkowych Uniwersytetu

Łódzkiego.

Na wnioski Senatów Uniwersytetów Łódzkiego (UŁ) i Wrocławskiego (UWr) był

recenzentem w sprawie nadań tytułu doktora honoris causa prof. Bogumiłowi

Brzezińskiemu (UŁ) oraz prof. Włodzimierzowi Nykielowi (UWr).

6 Więcej na ten temat, w: J. Małecki, Finanse gmin a Krajowy Sejmik Samorządu Terytorialnego w Poznaniu, w: W. Miemiec (red.), Księga jubileuszowa profesor Krystyny Sawickiej: gromadzenie i wydatkowanie środków publicznych: zagadnienia finansowoprawne., Wrocław 2017, s. 51-59.

13

Zainteresowania naukowe Pana Profesora obejmują, w szczególności

problematykę: socjologii prawa, teorii prawa finansowego, prawa budżetowe, prawa

finansów lokalnych, podatków i prawa podatkowe, prawa finansowania ochrony

środowiska, historii nauki prawa finansowego i finansów publicznych, sądowego

stosowania prawa publicznego. Za swoje osiągniecia naukowe i związane z

pełnieniem funkcji sędziego był wielokrotnie nagradzany i honorowany. Wymienić w

tym miejscu należy między innymi otrzymanie przez prof. Jerzego Małeckiego

medalu „VIRTUS EST PERFECTA RATIO” im. Księcia Franciszka Ksawerego

Druckiego-Lubeckiego (2013 r.), medalu „Zasłużony dla Wymiaru Sprawiedliwości –

Bene Merentibus Iustitiae” – nadanego przez Krajową Radę Sądownictwa (2013 r.),

oraz nadanego przez Prezydenta RP w 2014 r. Krzyża Komandorskiego Orderu

Odrodzenia Polski. Na wniosek Rektora UAM za osiągnięcia w pracy naukowej Pan

Profesor otrzymał w 1989 r. Złoty Krzyż Zasługi, a w 1987 r. za wieloletnie

kształcenie kadr resortu – Złotą Odznakę Ministra Finansów za Zasługi dla Finansów.

Od ponad 20 lat prof. Jerzy Małecki pełni obowiązki członka rad naukowych aż

pięciu ogólnopolskich specjalistycznych czasopism finansowych: „Monitora

Podatkowego”, „Przeglądu Podatkowego”, „Kwartalnika Prawa Podatkowego”,

„Przeglądu Orzecznictwa Podatkowego” i „Finansów Komunalnych”.

W 2014 r. po przejściu prof. Jerzego Małeckiego na emeryturę kierownictwo

Katedry Prawa Finansowego objął prof. Andrzej Gomułowicz, który od czasów

studiów na poznańskim Wydziale Prawa i Administracji związany jest z Katedrą, w

której w 1977 r. uzyskał stopień doktora nauk prawnych, w 1988 r. stopień doktora

habilitowanego, a w 2001 r. tytuł profesora. Zainteresowania naukowe prof. Andrzeja

Gomułowicza koncentrują się na problematyce prawa podatkowego, obejmując

między innymi zagadnienia: ustrojowych aspektów opodatkowania, przesłanek

budowy systemu podatkowego, granic obciążeń podatkowych, wykładni prawa

podatkowego, procesu legislacyjnego prawodawstwa podatkowego, a w ostatnich

latach moralności podatkowej oraz relacji pomiędzy podatkami a etyką. Swoje

badania Pan Profesor realizował również za granicą, będąc stypendystą Deutscher

Akademischer Austauschdienst (DAAD). Wypromował 4 doktorów i uczestniczył jako

recenzent w 50 postępowaniach o nadanie stopnia doktora i doktora habilitowanego,

14

a także w roli superrecenzenta (w postępowaniu o nadanie tytułu naukowego

profesora). Jest wykładowcą Collegium Polonicum w Słubicach

Prof. Andrzej Gomułowicz był członkiem Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego.

Zasiadał w radzie nadzorczej Fundacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w

Poznaniu. Był członkiem Państwowej Komisji Egzaminacyjnej ds. Doradztwa

Podatkowego drugiej kadencji. W latach 2013-2016 był członkiem Centralnej Komisji

ds. Stopni i Tytułów. Obecnie jest członkiem Biura Orzecznictwa Naczelnego Sądu

Administracyjnego. Pan Profesor jest również zastępcą redaktora naczelnego

czasopisma „Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego” oraz członkiem

rady programowej czasopisma „Prawo i Podatki”. W 2018 r. Krajowa Rada

Sądownictwa uhonorowała prof. Andrzeja Gomułowicza medalem „Zasłużony dla

Wymiaru Sprawiedliwości – Bene Merentibus Iustitiae”.

W 1994 r. do zespołu Katedry Prawa Finansowego dołączył Ryszard Sowiński,

który zatrudniony był do roku 2000 na stanowisku asystenta, a po uzyskaniu stopnia

doktora nauk prawnych na podstawie rozprawy pt. Przejęcia przedsiębiorstw w

polskim prawie podatkowym, kontynuował pracę do 2014 r. jako adiunkt. W tym

czasie realizował swoje badania dotyczące prawa podatkowego, także w ujęciu

interdyscyplinarnym. W roku 2010 na podstawie rozprawy habilitacyjnej pt. Uchylanie

się od opodatkowania – przyczyny, skutki i sposoby zapobiegania zjawisku, uzyskał

tytuł doktora habilitowanego w zakresie nauk prawnych. Dr hab. Ryszard Sowiński

jest promotorem dwóch doktorów, a także autorem lub współautorem 40 artykułów

naukowych, uczestnikiem kilkudziesięciu konferencji naukowych poświęconych

finansom publicznym i prawu podatkowemu. Jego zainteresowania naukowe

obejmują zagadnienia: zasady pewności opodatkowania, a także unikania i uchylania

się od podatków. W 2014 r. zakończył on pracę w Katedrze, którą obecnie kontynuuje

na stanowisku profesora nadzwyczajnego Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu.

W 2000 r. zatrudniony w Katedrze Prawa Finansowego na stanowisku

asystenta, a następnie od 2003 r. na stanowisku adiunkta, został Pan Dominik

Mączyński. Stopień naukowy doktora nauk prawnych w zakresie prawa uzyskał on w

2003 r. na podstawie rozprawy pt. Akcyza w Polsce na tle regulacji europejskich.

Stopień naukowy doktora habilitowanego nauk prawnych w zakresie prawa został

nadany dr. hab. Dominkowi Mączyńskiemu przez Radę Wydziału Prawa i

15

Administracji UAM w Poznaniu w 2010 r. Od 2013 r. jest on zatrudniony na

stanowisku profesora nadzwyczajnego. Prof. UAM dr hab. Dominik Mączyński jest

autorem licznych publikacji, w tym monografii naukowych i części w opracowaniach

monograficznych, podręczników, artykułów oraz glos przede wszystkim z zakresu

polskiego, europejskiego i międzynarodowego prawa podatkowego. Swoje badania

prowadził między innymi w International Bureau of Fiscal Documentation (IBFD) w

Amsterdamie Był promotorem w trzech zakończonych postępowaniach o nadanie

stopnia doktora nauk prawnych, a także recenzentem w przewodach doktorskich i

habilitacyjnych. W 2004 r. otrzymał pierwszą nagrodę w konkursie organizowanym

przez „Przegląd Podatkowy” na najlepszą pracę doktorską o tematyce podatkowej. W

2011 r. uzyskał natomiast wyróżnienie w konkursie „Państwa i Prawa” na najlepsze

prace habilitacyjne za monografię pt. Międzynarodowa współpraca w sprawach

podatkowych, Warszawa 2009 r. W latach 2010-2014 był członkiem Państwowej

Komisji Egzaminacyjnej do Spraw Doradztwa Podatkowego przy Ministrze Finansów.

Od 2011 r. jest sędzią Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu. Prof.

UAM dr hab. Dominik Mączyński jest od 2018 r. członkiem z wyboru Europejskiego

Stowarzyszenia Profesorów Prawa Podatkowego (European Association of Tax Law

Professors).

Do zespołu Katedry Prawa Finansowego w 2003 r. dołączył na stanowisku

adiunkta Pan Tomasz Nieborak, który będąc wcześniej uczestnikiem studiów

doktoranckich przygotował pod opieką naukową Prof. Andrzeja Gomułowicza

rozprawę doktorską nt. Instrumenty pochodne w działalności instytucji finansowych

(studium prawnoporównawcze). Od momentu zatrudnienia, aż do chwili obecnej, jest

on związany z Katedrą, w której w następnych latach przechodził przez kolejne etapy

kariery naukowej, w 2009 r. uzyskując na podstawie rozprawy habilitacyjnej nt.

Aspekty prawne funkcjonowania rynku finansowego UE, stopień doktora

habilitowanego. Od 2012 r. zatrudniony jest na stanowisku profesora

nadzwyczajnego UAM. Prof. UAM dr hab. Tomasz Nieborak jest autorem przeszło 60

prac naukowych, w tym monografii, artykułów, pozycji komentarzowych oraz glos.

Pod jego opieką naukową wypromowanych zostało dwóch doktorów. Był on także

recenzentem w licznych przewodach doktorskich i habilitacyjnych. W 2007 r. otrzymał

stypendium START - Fundacji na rzecz Nauki Polskiej dla młodych badaczy. W

16

kolejnych latach realizował swoje badania między innymi w zakresie problematyki

regulacji rynku finansowego w zagranicznych ośrodkach naukowych, w tym w House

of Finance (instytucie badawczym działającym przy Uniwersytecie Goethego we

Frankfurcie nad Menem) oraz w Institut für Weltwirtschaft w Kilonii. Jest członkiem

Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz kilku stowarzyszeń o charakterze

naukowym. Prof. UAM dr hab. Tomasz Nieborak był kilkukrotnie powoływany przez

Ministra Sprawiedliwości na członka Komisji Egzaminacyjnej do spraw aplikacji przy

Ministrze Sprawiedliwości. Pełni również funkcję arbitra Sądu Polubownego przy

Komisji Nadzoru Finansowego. W 2012 r. wybrany został na Prodziekana ds. nauki i

współpracy z zagranicą, którą to funkcję pełni do chwili obecnej.

W 2014 r. pracę w Katedrze Prawa Finansowego rozpoczęła Pani dr hab.

Magdalena Fedorowicz, która od 2016 r. jest profesorem nadzwyczajnym UAM. Jej

aktywność naukowa koncentruje się wokół zagadnień prawa rynku finansowego UE i

Polski, ze szczególnym uwzględnieniem nadzoru nad rynkiem finansowym i

problematyki Europejskiego System Nadzoru Finansowego i Europejskiej Unii

Bankowej w wymiarze mikroostrożnościowym i makroostrożnościowym w ramach

procesów nadzorczej konwergencji sieciowej. Jej prace poświęcone są także roli i

zadaniom współczesnej bankowości centralnej – w tym m. in. granicom procesu

integracji monetarnej. Jest autorką ponad 100 prac naukowych, w tym 3 monografii,

systemów prawa, glos i komentarzy, w tym komentarzy praktycznych, artykułów i

rozdziałów w monografiach z zakresu prawa rynku finansowego, prawa finansowego,

publicznego prawa bankowego oraz glos z zakresu prawa podatkowego.

Uczestniczyła w roli recenzentki w kilku przewodach doktorskich i habilitacyjnych.

Pani Profesor prowadziła badania naukowe także w zagranicznych ośrodkach

naukowych w Brukseli, Florencji (w ramach Summer Fellowship Centrum

Europejskiego Natolin i European Uniersity Institut realizowane w European

University Institut we Florencji), Frankfurcie nad Odrą (Senior Fellowship Centrum

B/orders in Motion przy Viadrina Universität) oraz wykłady w ramach Szkoły Letniej w

Zurychu (Competence Centre for Human Rights, University of Zurich (UZH), Business

and Human Rights – Interdisciplinary Challenges and Opportunities, “Investments,

financial markets & human rights”, BHRICO Summer School 2014).

17

W ramach aktywności organizacyjnych na rzecz Wydziału Prawa i

Administracji UAM w Poznaniu Prof. UAM dr hab. Magdalena Fedorowicz pełni

szereg funkcji, wśród których do najważniejszych zaliczyć należy m. in.: pełnienie od

2015 r. funkcji Kierownika Studiów na Kierunku Prawno-Ekonomicznym na Wydziale

Prawa i Administracji UAM w Poznaniu, a także członkostwo w Komisji ds. Oceny

Jakości Kształcenia Wydziału Prawa i Administracji UAM oraz członkostwo w

odwoławczej Uczelnianej Komisji Rekrutacyjnej.

Pani Profesor w okresie od 2014-2018 r. była członkinią Państwowej Komisji

Egzaminacyjnej ds. Doradztwa Podatkowego przy Ministrze Finansów RP. Od 2010

r. jest członkinią Stowarzyszenia Centrum Informacji i Organizacji Badań Finansów

Publicznych i Prawa Podatkowego Krajów Europy Środkowej i Wschodniej, a od

2015 r. członkinią Stowarzyszenia Prawa Europejskiego.

Najmłodszym obecnie pracownikiem Katedry Prawa Finansowego jest dr

Edgar Drozdowski, zatrudniony na stanowisku adiunkta od 2018 r. Pan Doktor

uzyskał stopień doktora w tym samym roku na podstawie rozprawy doktorskiej nt.

Zasada zdolności płatniczej a polski system podatkowy. Jego zainteresowania

naukowe koncentrują się na problematyce: konstytucyjnego prawa podatkowego, w

szczególności przepisach regulujących władztwo podatkowe państwa, zasadę

równości oraz zasadę sprawiedliwości.

Podkreślić należy, iż w 100-letniej historii Katedry Prawa Finansowego,

wypromowano w niej setki magistrów prawa i administracji oraz kilkudziesięciu

doktorów.

Główne nurty badań naukowych w Katedrze Skarbowości i Prawa Skarbowego

UP, a następnie w Katedrze Prawa Finansowego UAM dotyczyły i dotyczą: teorii

finansów, historii finansów, budżetu państwa i budżetów lokalnych, polityki

finansowej, podatków i prawa podatkowego, bankowości, prawa rynku finansowego,

finansów przedsiębiorstw i finansów Unii Europejskich. Ze względu na ramy

niniejszej publikacji niemożliwym jest wyczerpujące omówienie wszystkich z nich

oraz publikacji, w których pracownicy ww. Katedr prezentowali wyniki swoim badań.

Dlatego też zamieszczone zostały tylko niektóre informacje o ważniejszych

publikacjach z tego okresu. I tak wśród powojennych prac prof. Jana Zdzitowieckiego

na uwagę zasługuje unikatowe opracowanie z historii polskiej skarbowości pt. Xiążę-

18

Minister Franciszek Xawery Drucki-Lubecki 1778-1846, Wydawnictwo S. Arcta,

Warszawa 1948, w której przedstawiono m.in. dążenie do stworzenia na ziemiach

Królestwa Polskiego nowych podstaw gospodarczych w postaci przemysłu, handlu i

finansów. Będąc członkiem założycielem Instytutu Zachodniego, profesor w szeregu

swych prac (np. Rola niemieckich prowincji wschodnich w gospodarce Rzeszy,

Warszawa 1947; Bałtyk - szkic gospodarczy, „Przegląd Zachodni", nr 4-5 1945, czy

Stanowisko junkrów w publicznym życiu Prus, Warszawa 1949) podjął aktualną

wówczas problematykę integracji ziem zachodnich z macierzą oraz niektóre aspekty

polityki Niemiec wobec Polski. W latach następnych prof. Jan Zdzitowiecki na łamach

„Ruchu Prawniczego, Ekonomicznego i Socjologicznego" opublikował cykl artykułów,

które złożyły się na monografię pt. Budżet w Konstytucji PRL napisaną na początku

lat siedemdziesiątych XX wieku. Tytuł ten był bardzo przewrotnie sformułowany, gdyż

w publikowanych artykułach i w złożonej do druku w PWE monografii Profesor pisał

nie tyle, jak ma wyglądać gospodarka budżetowa w państwie realnego socjalizmu,

lecz jak wyglądają reguły gospodarki budżetowej w demokratycznym państwie

prawa. Monografia budżetowa prof. Jana Zdzitowieckiego i zawarte tam propozycje,

wyprzedziły co najmniej o 20 lat przemiany polityczne i gospodarcze, które dokonały

się w Polsce lat 90-tych. Ówczesnemu recenzentowi wydawniczemu brakowało tej

dalekosiężnej wizji przyszłości, gdyż ocenił, że powyższa budżetowa monografia

profesora jest nieprzydatna dla gospodarki budżetowej państwa socjalistycznego

i dlatego w tej wersji nie widzi potrzeby jej publikacji.

Unikatowa w skali światowej jest twórczość prof. Rocha Knapowskiego

dotycząca problematyki skarbowości antycznej. Spośród wielu prac z tej

problematyki opublikowanych w okresie powojennym, na szczególną uwagę

zasługuje obszerna monografia pt. Der Staatshaushalt der römischen Republik

(Frankfurt a. M. 1961). Prof. Roch Knapowski w swych pracach pojęcia budżetu

używał w innym znaczeniu, niż to się obecnie powszechnie przyjmuje. Jego zdaniem,

o powstaniu budżetu można mówić od momentu, gdy państwo zaczęło sporządzać

rachunki, zestawienia przychodów i wydatków. Przy takim ujęciu przyjmował, iż

geneza budżetu sięga starożytności, a nie dopiero czasów nowożytnych. Badając

wydatki budżetowe republiki rzymskiej m. in. ustalił, że wiele wydatków nie służyło

19

celom publicznym, lecz zwiększało zasoby prywatne nieuczciwych funkcjonariuszy

państwowych.

W początkowym okresie swej działalności naukowej prof. Andrzej Komar

zajmował się problematyką budżetową, publikując cały szereg monografii z tego

zakresu, które obecnie należą do klasyki. Każdy bowiem, kto zajmował się

zagadnieniami gospodarki budżetowej państwa i finansów lokalnych, musiał

zastanowić się nad zawartymi w nich propozycjami. Spośród prac dotyczących

problematyki budżetowej do najważniejszych zaliczyć można:

− Budżet miasta Poznania w PRL (1945-1960), Poznań 1962;

− Struktura budżetu PRL, PWE, Warszawa 1966;

− Finanse rad narodowych, PWE, Warszawa 1970;

− Finanse gmin, PWE, Warszawa 1977.

Studium autorstwa prof. Andrzeja Komara pt. Założenia podatku

wyrównawczego, Poznań 1973, jest interesujące z tego względu, iż przedstawiono w

nim nie tylko konstrukcję podatku mającego obciążać wysokie dochody niektórych

osób fizycznych, ale po raz pierwszy w polskiej literaturze powojennej ukazano

funkcjonowanie tego podatku w oparciu o konkretne stany faktyczne. Prof. Andrzej

Komar jest w polskiej literaturze prawnofinansowej pierwszym, który szerzej zajął się

procesami integracyjnymi w Unii Europejskiej, a takie monografie, jak:

Opodatkowanie transferu technologii na obszarze Europejskich Wspólnoty, Poznań

1979; Gospodarka budżetowa Europejskich Wspólnot, Poznań-Warszawa 1981;

Finanse a Wspólnoty Europejskie, Warszawa 1983; Systemy podatkowe krajów

Wspólnot Europejskich, Warszawa 1989; Europejska unia walutowa, Warszawa 1993

czy Systemy podatkowe krajów Unii Europejskiej, Warszawa 1996, są powszechnie

znane i cenione, także przez gremia związane z Komisją Europejską.

Publikacje prof. Wojciecha Łączkowskiego w początkowym okresie – zgodnie

z kierunkiem badań Katedry inspirowanych przez prof. Jana Zdzitowieckiego –

dotyczyły problematyki budżetowej. Z tego okresu pochodzą m.in. takie monografia,

jak: Budżety gromadzkich rad narodowych w województwie poznańskim, Poznań

1964 oraz Kompetencje organów państwa w zakresie autoryzacji budżetu, Poznań

1968. W socjalistycznej literaturze finansowej negowano sens problemu autoryzacji

budżetu. Oryginalną nowością w polskiej literaturze finansowej jest wydana przez

20

PWN w 1978 r. praca pt. Budżetowe i kredytowe metody podejmowania decyzji. W

pracy tej teoretyczne rozwiązania podbudowane są bogatym i różnorodnym

materiałem faktycznym, będącym poniekąd sprawdzianem prawdziwości

sformułowanych tez.

W związku z pełnieniem przez prof. Wojciecha Łączkowskiego w latach 1989-

1997 funkcji sędziego Trybunału Konstytucyjnego cały szereg publikowanych

artykułów i rozpraw dotyczy zagadnień niezmiernie ważnych dla legislacji finansowej,

a mianowicie standardów dobrego prawa publicznego, a w szczególności prawa

finansowego. Spośród licznych na wymienienie zasługują takie pozycje, jak:

Problematyka finansów publicznych w orzecznictwie polskiego Trybunału

Konstytucyjnego, [w:] Konstytucja i gwarancje jej przestrzegania, Warszawa 1996;

Aksjologiczne problemy stosowania prawa, „Roczniki Nauk Prawnych KUL", t. 3,

1993; Trybunał Konstytucyjny a problem wartościowania prawa, „Studia Iuridica" t.

211994,; Zasady podatkowe w orzecznictwie polskiego Trybunału Konstytucyjnego,

[w:] Koncepcje współczesnych reform podatkowych. Europa na drodze do wspólnej

waluty, Poznań 1998.

W literaturze polskiej niewiele jest pozycji dotyczących tzw. prawa finansowego

przedsiębiorstw. Jedną z takich nielicznych pozycji książkowych dotyczących oceny

systemu prawnofinansowego funkcjonujących w latach siedemdziesiątych wielkich

organizacji gospodarczych jest monografia prof. Eryka Wojciechowskiego

pt. Prawno-finansowe podstawy działalności państwowych organizacji

gospodarczych, Poznań 1977.

Prof. Jerzy Małecki jako pierwszy w powojennej polskiej literaturze skarbowej

podjął kompleksowe badania nad funkcjonowaniem gospodarki pozabudżetowej,

a w szczególności funduszów pozabudżetowych. Częściowe wyniki tych badań

zostały m. in. opublikowane w pracy pt. Fundusze pozabudżetowe rad narodowych,

„Problemy Rad Narodowych, Studia i Materiały", nr 40, Warszawa 1978. W pracy tej

min. postulowano zasadę likwidacji funduszów pozabudżetowych, jako mało

efektywną formę gospodarowania zasobami publicznymi. Postępująca degradacja

środowiska naturalnego w Polsce i nieskuteczność stosowanych metod

administracyjnych, cywilistycznych i penalnych jego ochrony skłoniła prof. Jerzego

Małeckiego do podjęcia studiów nad przyczynami tego stanu rzeczy. W szeregu

21

następnie publikowanych prac z tego zakresu (np. Prawnofinansowe instrumenty

ochrony i kształtowania środowiska, Poznań 1982; Finansowe instrumenty terenowej

ochrony środowiska, w: J. Wierzbicki (red.) Finanse gospodarki terenowej, Warszawa

1989 czy Podatki, opłaty i kary pieniężne w ochronie środowiska, w: J. Kaleta (red.)

Reforma systemu finansowego państwa, Warszawa 1991) formułuje powszechnie

obecnie akceptowany pogląd, że jedyną drogą do uzdrowienia środowiska jest

zastosowanie mechanizmów gospodarki rynkowej i przyjęcie w polskim

ustawodawstwie zasady sprawcy: „kto zanieczyszcza i korzysta ze środowiska,

winien ponosić odpowiedzialność prawnofinansową”.

Pełnienie przez prof. Jerzego Małeckiego od 1991 r. obowiązków sędziego

Naczelnego Sądu Administracyjne powoduje, iż publikuje on cały szereg rozpraw i

artykułów ukazujących niedostatki regulacji prawnofinansowych w demokratycznym

państwie prawnym. W wielu publikacjach różnych autorów dużo emocji wywołał

w szczególności jego artykuł Prawotwórcza rola orzecznictwa Naczelnego Sądu

Administracyjnego w sprawach podatkowych zamieszczony w „Ruchu Prawniczym,

Ekonomicznym i Socjologicznym”, z. 4 1993, s. 33-42, w którym wyrażono pogląd, że

lex falsa lex non est i sędziowie narodu nie mogą być istotami bez duszy,

niemogącymi złagodzić siły, ani surowości złego prawa. W okresie przemian

ustrojowych i niedoskonałości prawa podatkowego konieczne jest odejście od

pozytywistycznego pojmowania źródeł prawa do funkcjonalnego ich ujęcia, co w

1916 r. postulował już m. in. młody docent UJ Antoni Peretiatkowicz, późniejszy

twórca Wydziału Prawno-Ekonomicznego UP i rektor Uniwersytetu Poznańskiego.

Prof. Andrzej Gomułowicz jest autorem przeszło 170 prac z zakresu teorii po-

datków i prawa podatkowego, polityki podatkowej, teorii finansów i bankowości.

Opublikowana w 1979 r. w Wydawnictwie Naukowym UAM praca doktorska dotyczy-

ła kredytu konsumpcyjnego jako źródła finansowania potrzeb ludności. Monografia

pt. Przerzucalność podatku obrotowego w PRL, Poznań 1988, wyjaśniała formy i za-

kres przerzucalności podatku obrotowego, wskazywała uwarunkowania opodatko-

wania pośredniego. Pośrednie opodatkowanie ma istotne znaczenie dla udziału

ludności we wtórnym podziale dochodu narodowego. Regresywność opodatkowania

pośredniego sprawia, że pogłębiają się dysproporcje struktury zamożności ludności.

Prof. Andrzej Gomułowicz wspólnie z prof. Jerzy Małeckim i sędzią NSA Józefem

22

Gachem, byłym asystentem Katedry Prawa Finansowego UJ, są autorami

obszernego komentarza do podatku dochodowego od osób fizycznych, wydanego

przez C.H. Beck w 1998 r. Profesorowie Andrzej Gomułowicz i Jerzy Małecki wydali

w następnych latach w Domu Wydawniczym ABC trzy kolejne wersje,

zaktualizowanego komentarza do ustawy o podatku dochodowym od osób

fizycznych.

W ostatnich latach zainteresowanie naukowe prof. Andrzeja Gomułowicza

koncentrują się wokół problematyki praw podmiotowych podatnika, zasad

podatkowych, moralności podatkowej oraz prawotwórczej funkcji sądów

administracyjnych. Spośród licznych prac Pana Profesora na szczególną uwagę

zasługują następujące monografie: Zasady podatkowe wczoraj i dziś, Warszawa,

2001; Zasada sprawiedliwości podatkowej w orzecznictwie Trybunału

Konstytucyjnego. Aspekt materialny, Warszawa 2003; Aspekt prawotwórczy

sądownictwa administracyjnego, Warszawa 2008; oraz Podatki a etyka, Warszawa

2013.

Pracownicy Katedry Prawa Finansowego UAM brali udział w przygotowaniu

zespołowego dzieła wszystkich ośrodków akademickich, jakim była 5-tomowa praca

pod redakcją Mariana Weralskiego pt. System instytucji prawno-finansowych PRL.

Dla systemu poszczególni pracownicy katedry napisali:

− prof. A. Komar: Finansowanie (Tom 1); Struktury budżetowe (Tom 2); Cła (Tom

3); Pokrywanie strat socjalistycznych jednostek gospodarczych (Tom 4);

− prof. W. Łączkowski: Majątek publiczny i środki finansowe (Tom 1); Budżet

państwa jako instytucja ustrojowo-polityczna oraz Autoryzacja budżetu (Tom 2);

Racjonalizacja wydatków budżetowych (Tom 3); Prawno-finansowe instrumenty

wzrostu efektywności (Tom 4);

− prof. E. Wojciechowski: Podstawowe instrumenty prawno-finansowe

pierwotnego oraz ostatecznego podziału dochodu narodowego i przenoszenia

wartości (tom 1); Systemy podatkowe (Tom 3); Prawna regulacja wewnętrznego

ruchu okrężnego środków (Tom 4);

− prof. J. Małecki: Podatki jako instrument ochrony środowiska (Tom 3); System

finansowy spółdzielczości (Tom 4).

23

Pracownicy Katedry Prawa Finansowego UAM opracowali dla studentów

szereg ogólnopolskich podręczników i skryptów ogólnopolskich, które cieszyły się lub

nadal cieszą się uznaniem odbiorców. I tak można wskazać, że prof. Andrzej Komar i

prof. Wojciech Łączkowski trzykrotnie wydawali w PWN skrypt pt. Finanse i prawo

finansowe, przeznaczony dla słuchaczy stacjonarnych studiów administracyjnych i

prawniczych (I wydanie w 1972 r.). Prof. Wojciech Łączkowski dwukrotnie w

Wydawnictwie Naukowym UAM wydawał w 1979 r. i 1974 r. skrypt Polityka

finansowa PRL, przeznaczony dla studentów administracji.

Na trwałe w proces dydaktyczny finansów i prawa finansowego wielu polskich

uniwersytetów zapisały się dwa podręczniki prof. Andrzeja Komara z zakresu

finansów publicznych wydany w 1994 r. i 1995 r. przez PWE oraz finansów

publicznych w gospodarce rynkowej wydany przez Oficynę Wydawniczą Branta w

1996 r., których tematyka w pełni nawiązuje do oferowanej na renomowanych

uczelniach zagranicznych.

Praca prof. Andrzeja Gomułowicza i prof. Jerzego Małeckiego pt. Podatki i

prawo podatkowe, którą recenzenci naukowi uznali za nowoczesny podręcznik dla

studentów prawa, administracji, zarządzania i ekonomii doczekała się jedenastu

wydań, w tym: czterech w wydawnictwie Ars Boni et aequi i siedmiu w wydawnictwie

LexisNexis.

Pracę tę uznano jednocześnie za monografię o charakterze poznawczo-

naukowym, niezwykle przydatną dla praktyków poszukujących pogłębionej analizy

obowiązujących przepisów prawa podatkowego.

Dr Antoni Roga wydał ponadto w 1972 r. w Wydawnictwie Naukowym UAM

skrypt pt. System finansowy państwowych jednostek gospodarczych, pomyślany jako

pomoc dla słuchaczy wykładu specjalistycznego na powyższy temat.

Wśród głównych nurtów badawczych Prof. UAM dr. hab. Dominika

Mączyńskiego wymienić należy badania: nad podatkiem akcyzowym (np. D.

Mączyński, Podatek akcyzowy w prawie polskim i europejskim, Warszawa 2004); w

zakresie międzynarodowego prawa podatkowego, ze szczególnym uwzględnieniem

międzynarodowej współpracy podatkowej (np. D. Mączyński, Międzynarodowa

współpraca w sprawach podatkowych, Warszawa 2009); nad przeciwdziałaniem

unikaniu opodatkowania (np. D. Mączyński, General Anti-Abuse Rule under Polish

24

Tax Law, w: P. Smoleń (red.), Selected Issues in Taxation and Tax Authorities in

Central Europe, Lublin 2016); nad konstytucyjnymi uwarunkowaniami prawa

podatkowego (np. D. Mączyński, Wpływ orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego na

trwałość instytucji materialnego prawa podatkowego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny

i Socjologiczny”, z. 3 2014, s. 23-35) oraz badania w zakresie ochrony praw

podatników (np. D. Mączyński, R. Sowiński, Ochrona podatnika przed skutkami

przepisów trudnych do zrozumienia, „Przegląd Podatkowy”, nr 12 2005 , s. 11-18).

Prof. UAM dr hab. Dominik Mączyński wraz z prof. Andrzejem Gomułowiczem

napisali podręcznik pt. Podatki i prawo podatkowe, Warszawa 2016 r.

Zainteresowania naukowe prof. UAM dr. hab. Tomasza Nieboraka koncentrują

się na zagadnieniach związanych z szeroko rozumianą problematyką regulacji rynku

finansowego. Stanowi ona przedmiot badań wyłonionej w ramach prawa finansowego

przed kilkoma laty specjalności – prawa rynku finansowego, któremu poświęcona

została ostatnia z monografii Pana Profesora monografii nt. Tworzenie i stosowanie

prawa rynku finansowego a proces ekonomizacji prawa, Poznań 2016 wraz z jej

anglojęzyczną wersją nt. Creation and enforcement of financial market law in the light

of the economisation of law, Poznań 2016. Zaprezentowana publikacja oraz jej

anglojęzyczne wydanie stanowią element pierwszego z nurtów badawczych

rozwijanych przez prof. UAM dr. hab. Tomasza Nieboraka, dotyczącego

aksjologicznych i behawioralnych aspektów prawa rynku finansowego. Wskazany

nurt badawczy reprezentują także inne jego publikacje, w tym także te traktujące o

nowych postaciach instrumentów finansowych i ich regulacji (np. T. Nieborak,

Pochodne instrumenty finansowe. Aspekty prawnopodatkowe, Warszawa 2004).

Stanowią one wynik badań nad problemami wcześniej nie eksplorowanymi

szczegółowo (np. T. Nieborak, Globalny kryzys finansowy – istota, przyczyny,

konsekwencje, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, z. 4 2010, s. 95-

106), behawioralnej koncepcji prawa (T. Nieborak, Behawioralna koncepcja prawa

jako nurt Law&Economics, „Ekonomia i Prawo”, Tom VIII, Toruń 2012, s. 27-38),

nowych form regulacji rynku finansowego (T. Nieborak, Rekomendacja Komisji

Nadzoru Finansowego jako element nadzoru ostrożnościowego – synteza dyskusji,

w: I. Czaja-Hliniak (red.), Nauka prawa finansowego po I dekadzie XXI wieku. Księga

pamiątkowa dedykowana Profesorowi Apoloniuszowi Kosteckiemu, Kraków 2012, s.

25

301-312), a także te dotyczące bezpośrednio i pośrednio wątków aksjologicznych

prawa (T. Nieborak, Rynek finansowy jako dobro wspólne, „Ruch Prawniczy,

Ekonomiczny i Socjologiczny”, z. 3 2017, s. 161-174). Wśród pozostałych

najważniejszych nurtów badawczych Prof. UAM dr. hab. Tomasza Nieboraka

wymienić należy problematykę: nadzoru finansowego, teorii regulacji, finansów Unii

Europejskiej, kwestie podatkowych, bankowości islamskiej oraz kwestii historycznych

prawa finansowego (np. T. Nieborak, Decyzja jako szczególna forma działań

podejmowanych przez Europejski Organ Nadzoru Bankowego, w: A. Pomorska, P.

Smoleń, J. Stelmasiak i in. (red.), Prawo finansowe w warunkach członkostwa Polski

w Unii Europejskiej. Księga jubileuszowa dedykowana Profesor Wandzie Wójtowicz,

Lublin 2011, s. 321-332; T. Nieborak, T. Sójka (red. nauk.), Ustawa o nadzorze nad

rynkiem kapitałowym, Warszawa 2011).

Prof. UAM dr hab. M. Fedorowicz będąca autorką ponad 100 prac naukowych,

w swych badaniach koncentruje się na problematyce: prawa rynku finansowego UE i

Polski, zwłaszcza prawa bankowe i prawo rynku kapitałowego, ze szczególnym

uwzględnieniem nadzoru nad rynkiem finansowym, w tym zagadnieniami

instrumentów prawnych i granic nadzoru nad rynkiem finansowym UE oraz nadzoru

stabilnościowego w wymiarze makroostrożnościowym i mikroostrożnościowym nad

rynkiem finansowym UE; stabilności finansowej i prawa usług finansowych na

jednolitym rynku finansowym UE; oraz teorii prawa rynku finansowego UE z

wyodrębnieniem podsystemu prawa nadzoru nad rynkiem finansowym UE. Do jej

najważniejszych prac zaliczyć należy: monografię habilitacyjną: Nadzór nad rynkiem

finansowym Unii Europejskiej, Warszawa 2013, a także monografię: Nowe zadania i

funkcje Europejskiego Banku Centralnego w zapewnianiu stabilności finansowej w

świetle regulacji Europejskiej Unii Bankowej, Warszawa-Natolin 2016, stanowiącą

rezultat stypendium w EUI we Florencji. Z kolei do najważniejszych opracowań

artykułowych zaliczyć można m. in. następujące artykuły: Rola i zadania teorii prawa

rynku finansowego UE, „Bezpieczny Bank”, nr 1 2016, s.114-134; Koncepcja prawna

finansowego stosunku prawnorynkowego (zarys założeń), „Ruch Prawniczy,

Ekonomiczny i Socjologiczny”, z. 2 2018, s. 5-17 czy O normatywnym pojęciu

stabilności finansowej na rynku finansowym Unii Europejskiej w nowej architekturze

nadzorczej, „Studia Europejskie”, nr 4 2017, s. 73-94.

26

Tradycją Katedry Prawa Finansowego jest utrzymywanie żywych kontakty z

odpowiednimi instytucjami z państw zachodnich. Prof. Jan Zdzitowiecki corocznie

przebywał w jesieni we Włoszech, podtrzymując swe kontakty jeszcze z okresu

międzywojennego. Na staże naukowe do Włoch wysyłał też swoich asystentów. Prof.

Andrzej Komar, wielokrotnie przebywał na stażach naukowych w Belgii, Niemczech,

Szwajcarii i we Włoszech. Był także zapraszany jako visiting professor do

prowadzenia wykładów na Uniwersytetach w Monachium, Kilonii i Heidelbergu.

Prowadził również wykłady i seminaria dla słuchaczy Uniwersytetu Europejskiego

Viadrina we Frankfurcie nad Odrą.

Żywe kontakty zagraniczne utrzymywane są także obecnie. Realizowane granty

badawcze umożliwiły pracownikom Katedry realizację pobytów badawczych w

czołowych ośrodkach naukowych Niemiec, Austrii, Włoch, Holandii czy też w USA.

Na zakończenie należy podkreślić, iż z inicjatywy Katedry Prawa Finansowego

UAM nadano godność doktora honoris causa Uniwersytetu Poznańskiego

przedwojennemu asystentowi Katedry Skarbowości UP – Janowi Nowakowi-

Jeziorańskiemu (1991 r.), dyrektorowi Radia Wolna Europa. W latach 60-tych XX

wieku prof. Jan Zdzitowiecki był natomiast promotorem w dwóch przewodach o

nadanie godności doktora honoris causa wybitnym przedstawicielom polskiej nauki

prawa finansowego – prof. Wojciechowi Trąmpczyńskiemu (1966 r.) i prof. Stefanowi

Rozmarynowi (1965 r.).

Tomasz Nieborak