W poszukiwaniu przeszłości…

Historia zabudowy miasta i gminy Bogatynia

Bogatynia – miasto w woj. dolnośląskim, w powiecie zgorzeleckim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Bogatynia. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. jeleniogórskiego.

Według danych z 31 grudnia 2004, miasto miało 19 169 mieszkańców, obecnie liczba ta wynosi 20 300 mieszkańców (2005)

BOGATYNIA

Bogatynia leży w Kotlinie Turoszowskiej, która ograniczona jest od południa Granicznym Wierchem (616 m n.p.m., Góry Izerskie), a od północy wyniosłością Działoszyńską (ok. 340 m n.p.m.). Najniższym punktem, a zarazem sztucznie utworzonym jest kopalnia odkrywkowa BOT KWB Turów, o wys. poniżej 100 m n.p.m.

Historia

Bogatynia – niewielkie miasteczko położone u styku trzech granic- polskiej czeskiej i niemieckiej. Zakątek Polski najdalej wysunięty na zachód.

O Bogatyni jako o miejscowości w Polsce, możemy mówić dopiero po 1945 roku. Do tego czasu Bogatynia, a właściwie Raichenau, jako wieś należała najpierw do Czech, potem do Królestwa Saskiego. Dlatego też zabytki i znaleziska archeologiczne z terenów Bogatyni można oglądać w Dreźnie, Goerlitz, czy Bautzen. A jest co oglądać, bo znajdują się tam m.in.. Monety z czasów rzymskich, czy ceramika starosłowiańska. Prawdopodobnie pierwsi osadnicy pojawili się na terenach dzisiejszej gminy Bogatynia ponad 6000 lat temu. Kultura osadników była jak najbardziej słowiańska a świadczą o tym np. nazwy rzek (Nysa) i miejscowości.

Bogatynia, to spolszczona nazwa Raichenau, jeśli wierzyć legendzie, pochodzi od imienia słowiańskiego założyciela wsi Rycha, lub Rychło. Pierwsze zmianki o Bogatyni pojawiły się w 1262r. Wiemy, że już w XIV wieku była to największa wieś w części Saksonii leżącej po prawym brzegu Nysy. Zarówno pod względem ludności jak i terytorium zawsze wyróżniała się wsród okolicznych wiosek, nie biorąc pod uwagęspustoszeń, jakie pozostawawiła po sobie w XVIII w. epidemia czarnej biegunki, czy liczne powodzie. Stosunkowo szybki rozwój gospodarczy wsi Raichenau był możliwy dzięki uczęszczanej drodze handlowej z Drezna do Krakowa. Około 1300 roku w Bogatyni – idącej z duchem chrześcijaństwa – powstaje pierwszy kościół katolicki

Jednak ponad 200 lat później (1565r.) okazuje się, że wszyscy mieszkańcy, idąc dalej z duchem czasu, przechodzą na protestantyzm. Na tereny te, podobnie jak do ówczesnej Polski, przybywają uciekinierzy – protestanci m.in.. z Czech.

Wśród nowych osadników było dużo dobrych rzemieślników – przede wszystkim tkaczy. Zapoczątkowana w połowie XVII wieku produkcja tkanin lnianych trwała tu przez ponad 200 lat. Tkaniny z Bogatyni trafiały głównie na eksport do Anglii, na Sycylię, czy na Maltę. Ale w tych czasach tą obszerną wieś zamieszkiwali nie tylko tkacze. W XVIII wieku w Bogatyni urodził się i mieszkał europejskiej sławy muzyk Johann Gottfryd Sch;icht. Był skrzypkiem koncertmistrzem i śpiewakiem, dyrektorem centru, muzyki poważnej w Lipsku. Skomponował ponad 300 utworów, w tym 2 msze i 4 oratoria.

Bogatynia nigdy nie leżała na uboczu historii. Większość istotnych dla Europy wydarzeń historycznych ocierało się o tą wieś. Wystarczy wspomnieć, że w trakcie wojny trzydziestoletniej (1618-1648), dokładnie w 1621, przez kilkadziesiąt dni stacjonowały tu oddziały saskie dowodzone przez Hohenzollerna. Później w czasach wojny północnej, którą prowadził August Mocny ze Szwedami (1716) bogatynianie zmuszeni byli żywić wojska szwedzkie. Również okres wojen napoleońskich dobrze zapamiętali ówcześni mieszkańcy. Latem 1813 polskie oddziały dowodzone przez Krasińskiego zatrzymały się w Bogatyni. Sam Napoleon – możliwe, że też bawił tu parę dni. Na pewno stacjonował w Żytawie. Ponad sto lat później w 1939 roku z Sieniawki na Polskę ruszyły szkolne tam oddziały niemieckich wojsk pancernych.. Sama II Wojna Światowa nie poczyniła większych strat w Bogatyni.

Warte odnotowania jest również to, że w 1944 roku powstał tu obóż pracy dla jeńców wojennych.

Wielka Reformacja, napływ rzemieślników hugenotów do Bogatyni, rozkwit tkactwa doprowadził do tego, że Bogatynia stała się znanym ośrodkiem tkacjkim. Ostatni zakład bawełniany „Frotex” upadł w 2001 roku. Inny zakład, z którego znana była Bogatynia na całą Polskę, Centralne Piwnice Win Importowanych upadłe pod koniec lat 90, również mają głębokie korzenie. Zaczęło się skromnie, w 1855 roku, kiedy to pewnie przedsiębiorca założył destylatornię. Jako że sady owocowe w Bogatyni dawały obfite plony, ze skromnej destylatorni powstała przetwórnia owoców i winiarnia. Już pod koniec XIX wieku fabryka ta była największą w Saksonii.

Z kolei czasy powojenne Bogatynii, to czasy wielkiej budowy. Oprócz kopalni i elektrowni skupiono się na infrastrukturze worka turoszowskiego. Początkowo Bogatynia była niemal całkowicie odcięta od reszty Polski. Jednak szybki rozwój gospodarczy wylansował w latach 60. i 70. worek turoszowski na pierwsze strony gazet.

Zabudowa

Bogatynia nie posiada wprawdzie zbyt wielu okazałych zabytków architektury, ponieważ przez co najmniej siedem stuleci była jedynie dobrze rozwiniętą wsią, a jak wiadomo we wsiach poza kościołami nie buduje się wspaniałych i kosztownych gmachów, czy też pięknych pałaców. Bogatynia może się jednak poszczycić, w przeciwieństwie do innych regionów, dużą ilością zabytków równie cennych dla historyka, architekta, czy też miłośnika ciekawych zakątków.

Zabudowa ŁużyckaChodzi o budynki mieszkalne, o konstrukcji przysłupowej. Świetnym ich przykładem jest co drugi dom starej części Bogatyni. Również w samym mieście znajduje się wiele budynków tego typu, a cała gmina skupia ich dużo więcej. Należy zaznaczyć, że jest to najliczniejsze w Polsce skupisko architektury przysłupowej. Tak duża ich ilość w Bogatyni potwierdza o jej tkackim rodowodzie, ponieważ właśnie w siedemnastowiecznej Bogatyni rozwinęło się to rzemiosło. podstawowym elementem budowlanym architektury łużyckiej jest przysłup i stąd właśnie wywodzi się nazwa domu przysłupowego. Domy te w większości są dwupiętrowe. Wszystkie budynki kryte są dwuspadowymi dachami. Pierwotnie pokrywano je słomą, natomiast na początku XIX w. dachówką, a później również blachą. Posiadają elementy zdobnicze, portale drzwiowe, opaski okienne i dekorowane słupy. Największe skupisko domów łużyckich znajduje się na terenie dawnej wsi Markocice, a dzisiejszej dzielnicy Bogatyni. Dla przykładu można podać zagrodę z 1812r. przy ulicy Głównej 6, która należy do najcenniejszych tego typu obiektów. Stanowi ona klasyczny przykład gospodarstwa zabudowanego w czworobok, o prostopadłym usytuowaniu stodoły względem domu mieszkalnego. Idąc wzdłuż ulicy Głównej można zobaczyć bardzo wiele podobnych budynków, między innymi dom numer 41, który należał do faktora tkackiego z połowy XIX w. Zachował się tam bogato zdobiony portal oraz stare okiennice z zawiasami wykutymi przez miejscowego kowala. W każdym z budynków łużyckich można odnaleźć wiele interesujących i pięknych szczegółów, zachowanych mimo dziejowych przeciwności. Warto również przekroczyć granice z Czechami i Niemcami, aby i tam obejrzeć podobną, przepiękną zabudowę łużycką, stanowiącą o walorach krajobrazowych niewielkich miejscowości położonych tuż przy granicach gminy Bogatynia. Domy łużycki, wtapiające się w krajobraz gminy, nadają jej niepowtarzalny charakter, są wizytówką tego regionu, przyciągają coraz więcej turystów zainteresowanych tą niezwykłą architekturą.

Etapy budowy domu szachulcowo-przysłupowego:

1. ogólna bryła domu. 2. murowana (najczęściej kamienna, tynkowana) część gospodarcza wraz z sienią, kominem i piecem, w której mieściła się spiżarnia i pomieszczenie na żywy inwentarz. 3. drewniana, skrzynkowej budowy, izba. 4. stół ciesielski opasający przysłupami izbę i stanowiący podstawę piętra. 5. piętro z kratownicy drewnianej wypełnionej szachulcem. 6. dom nakryty dwuspadowym dachem.

Dom przy ul. I Maja

Dom przy ul. I Maja

Dom przy ul. I Maja

Dom przy ul. Krótkiej

Dom przy ul. Kościuszki 2

Dom przy ul. Kościuszki 29

Dom przy ul. Turowskiej

Dom przy ul. Kościuszki

Dom przy ul. I Maja

Dom przy ul. Głównej

Dom przy ul. Nadbrzeżnej

Dom przy ul. Głównej

Dom przy ul. Głównej

Dom przy ul. Głównej

Dom przy ul. Nadbrzeżnej

Dom przy ul. Głównej

Dom przy ul. Nadbrzeżnej

Dom przy ul. Nadbrzeżnej

Dom przy ul. Głównej

Zabudowa Górnicza

Co do drugiego typu budownictwa to jest on nie tylko ciekawy ale też bardzo oryginalny w tej części Europy. Na początku lat 30. XX wieku wraz z rozbudową kopalni oraz budową elektrowni Hirschfelde, wybudowano dla robotniczych rodzin osiedle zwane dziś Zatonie-Kolonia. Wzdłuż kilku ulic posadowiono szeregowe domki z niewielkimi schodkami przed wejściem, tudzież niezabudowanymi gankami we wnękach. Może i nic w tym osobliwego, lecz jest to styl zachodnioeuropejskiego budownictwa w rejonach silnie uprzemysłowionych takich jak Pn. Anglia, Zagłębie Rhury, czy Alzacja. W Polsce praktycznie niespotykane - nawet na Górnym Śląsku. I właśnie te domki stanowią dobry przykład zastosowania nie otynkowanego "pruskiego muru".

Zabudowa domków górniczych w Zatoniu przy ul.

Komuny Paryskiej

Kościoły

Dekanat Bogatynia:

W skład dekanatu wchodzi 8 parafii:

Parafia Niepokalanego Poczęcia NMP → BogatyniaParafia Św. Maksymiliana M. Kolbe → BogatyniaParafia Św. Marii Magdaleny → BogatyniaParafia Św. Piotra i Pawła → BogatyniaParafia Św. Bartłomieja → DziałoszynParafia Św. Jana Chrzciciela → KrzewinaParafia Narodzenia NMP → Opolno ZdrójParafia Najświętszego Serca Pana Jezusa → Porajów

Parafia Niepokalanego Poczęcia NMP →

Bogatynia

Parafia Św. Piotra i Pawła → Bogatynia

Parafia Św. Marii Magdaleny → Zatonie

Wnętrze

Parafia Św. Bartłomieja → Działoszyn

Parafia Św. Jana Chrzciciela → Krzewina

Parafia Narodzenia NMP → Opolno Zdrój

Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa →

Porajów

Inne

Choć najciekawsze miejsca i obiekty zostały już omówione należy wspomnieć o tych skromniejszych i niekiedy przez samych mieszkańców zapominanych. Nie są one dużymi atrakcjami, aczkolwiek warto na nie zwrócić uwagę spacerując po mieście i okolicy.

Jeden z dawnych pensjonatów w Bad Oppelsdorf - dziś dom wielorodzinny w Opolnie Zdrój.

Pałac w Radomierzycach - przepiękny przykład poźnego baroku.

Budynek Urzędu MiG Bogatynia – ul. Daszyńskiego 1

Budynek Urzędu MiG Bogatynia – ul. Daszyńskiego 1

Hotel Kretscham

Hotel Kretscham

Hotel Kretscham, późniejsza Karczma Cafe Roma, Karczma Twardowski oraz Dom Handlowy

Budynek Domu Handlowego z nieczynna już Karczmą Twardowskiego tuż przd spaleniem

Budynek Pierwszej Elektrowni, obecnie Dom Kultury

Hotel w Markocicach

Hotel Phonix (obecnie Dom Towarowy), widok na most z

Willa Preibischów, właścicieli Zakładów Bawełnianych

Budynek Dworca oraz Hotel z późniejszą Górną Gospodą (Żytawską)

Budynek Sądu, obecnie siedziba PEC-u i Opieki Społecznej

Panorama Bogatyni z widokiem na Kościół NMP

Panorama w Bogatyni z widokiem na Kościół Piotra i Pawła

Sieniawka – dawne Koszary, obecnie Szpital dla Psychicznie Chorych

Działoszyn – Zabudowania Gospodarcze

Przedwojenny budynek administracji kolejowej zaadaptowany do roli budynku mieszkalnego.

Narodziny i rozwój organizacji społecznych

Uczestnictwo mieszkańców Bogatyni w życiu publicznym przyjmowało różne formy. Najczęściej była to działalność w stowarzyszeniach o charakterze towarzyskim, sportowym, kulturalnym, religijnym i charytatywnym.

Pierwszą znaną organizacją powstałą pod koniec XVI wieku, było bractwo strzeleckie. Była to organizacja towarzysko-sportowa skupiająca miłośników sportu strzeleckiego. Zajmowała się organizacją konkursów strzeleckich, które odbywały się 2 razy w roku. Jej członkowie mieli własne uniformy, które nosili w czasie zawodów i świąt. W drugiej połowie XVIII wieku wybudowali dom, który od 1789 roku był siedzibą związku. Budynek, obecnie wyremontowany, znajduje się przy ulicy Daszyńskiego 16.

W drugiej połowie XVII wieku w Bogatyni działały dwie kapele wiejskie. W roku 1841 powstała pierwsza stała orkiestra.

W 1885 roku z inicjatywy Oscara Preibischa, powstało w Bogatyni koło stowarzyszenia „Lusatia” które zajmowało się m.in. gromadzeniem zbiorów historyczno-etnograficznych. Zbiory w latach 30-stycb XX wieku stały się podstawą zasobów miejscowego muzeum.

Wśród stowarzyszeń działających na ziemi bogatyńskiej w tym okresie źródła wymieniają też Związek Górski oraz Związek Żołnierzy i Inwalidów Wojskowych, powstały w 1862r.

Także w 1862r. Powstała w Bogatyni jedna z pierwszych organizacji o czysto sportowym charakterze – „Tunverien”. Organizacja liczyła około 60 członków. Był to zarazem klub sportowy, którego zawodnicy, wśród nich najbardziej znany – Reinhold Herbert. Dzięki „Tunverien” w Bogatyni powstała hala sportowa.

Swoje organizacje mieli też przedstawiciele przemysłu i handlu. Na ziemi bogatyńskiej działała Żytawska Izba Handlowo-Przemysłowa oraz związek „Herkules”, który skupiał przedstawicieli małych szybów węglowych.

Prezentacje przygotowali:

Grzegorz Danel

Mateusz Oniszko

Artur Kobak